Алманың себінді телітушілері
Сырдaрия yнивeрситeтi
ДИПЛOМ ЖҰМЫСЫ
Тaқырыбы: Алма ағаштарын дағдылы және жасанды ортада көбейту
5В060700 - Биoлoгия бiлiм бeрy бaғдaрлaмaсы
Oрындaғaн Биo-17жғ
тoбының стyдeнтi: Амиралиева У.А.
Ғылыми жeтeкшiсi,
б.ғ.к., aғa oқытyшы: Рысбаев С.Б.
Жeтiсaй, 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Жұмыстың өзектілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
4
6
1.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Апорт алмасының шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1
Апорт алмасының қазіргі жағдайы және қалпына келтіру бағытында жасалып жатқан теориялық тәжірибелік жұмыстар
17
1.2
Апорт алмасын қалпына келтіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2
2.1
2.2
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Зерттеу нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Алманы in vitro көбейту үшін қоректік орта дайындау ... ... ... ... ...
28
38
2.3
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.4
Бұтақтан алынған эксплантты жасанды қоректік ортада өсіру ... ...
51
3
АЛЫНҒАН НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
3.1
Экспланттың in vitro жағдайында өсуіне, фитогормондардың ара - қатынасын үйлестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
72
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда жемістер мен жидектермен өткізілетін селекциялық - генетикалық зерттеу жұмыстарында in vitro сияқты оқшауланған тозаңқап, соның ішінде жапырақты экспланттарды, с.с заманауи биотехнологиялық әдістер мен тәсілдер жиі қолданылады. Оларды қолдану көптеген фундаментальді және қолданбалы міндеттерді шешуге мүмкіндік беріп отыр. Оқшауланған тозаңдарды қолдану мәдениеті (in vitro андрогенезі) гаплоидтілерді алудың және олардың негізінде гомозиготалы өсімдіктерді алудың ең тез және нәтижелі жолы болып отыр. Бұндай өсімдіктерді селекциялық - генетикалық тәжірибеде қолдану жаңа сұрыптарды алу тәжірибесін жылдамдатып, генетикалық зерттеу жұмыстрының нәтижесін көтеріп, қолда бар генофонд ауқымын кеңейтеді.
Бұл бірқатар жемісті және ұрықты өсімдіктер қатарынан байқалып, оларда тозаңқап әдісін қолданудың оң нәтижесі көрініп, жаңа жоғары нәтижелі сұрыптар алынған. Бірақ, алма тәрізді жемісті өсімдіктерде in vitro андрогенез әдісі әлі де жеткілікті ашылмаған. Ал, өзге өсімдіктерден андрогенді каллустар, эмброидтер, өсімдік - регенераттар аз да болса ашылған. Аталмыш әдістерді ашу алма тәрізді жемісті өсімдіктер үшін өте маңызды, себебі, ол табиғатынан күрделі гетерозиготалы бола отырып, өсімдіктің көпжылдық циклі дән арқылы жетіле алмайды. Бірақ, алманың оқшауланған мүшелері мен тіндерін зерттеу соның ішінде тозаңдандыру көп емес. (Höfer M., 1994,1999., Савельев, Олейникова т.б., 2009).Сонымен қатар тура және тура емес сияқты морфогенез индукциясымен байланысты сұрақтар да әлі жіті зерттелмеген. Алманың гаплоидына деген қызығушылық соңғы кездері арта түсіп, жаңа сорттар мен гибридтерді шығару мерзімін қысқарту туралы мәселелер де қойылуда. Гаплоид көріністерін басқару қолда бар өнімдерді жетілдіріп қана қоймай, өсімдіктер мәдениетін жаңғыртып, жаңа генетика әдістерін ашу мен жолдарын табуға мүмкіндік береді. Соған орай жемісті өсімдіктердегі in vitro андрогенезін зерттеу (әсіресе колоновидтті алмаларда ) өзекті болып отыр. Бүгінгі таңда биотехнологиялық жұмыстарда жапырақты экспланттардың in vitro әдісі кең қолдануда. Бұл әдіс гендік инженерияда соматикалық жасушаларды гибридизациялау мен мезофиллдерден оқшауланған протоластарды бөлу үшін қолданылады. Сонымен қатар, белсенді заттардың физиологиялық әрекетін, жасушалардың дедифференциацияға өту механизмін, бағалы генотиптерді сауықтыру мен микро көбейту жүйесінде әрекеттерді зерттеу үшін де қолданылады.
Ол үшін жапырақты экспланттардан өсімдіктерді регенерациялаудың сенімді әдістерінің болуы өте маңызды. Бірақ, алмалардың клондық түрлерінде бұндай әдістер жіті зерттелмеген. Клональді микро көбейту әдістері өсімдіктердің бағалы генотиптерін сауықтыру мен жылдам көбейту үшін қызмет атқарады. (Рыбалко, 1991; Коршун,Муратова, Иванов, Тугарев, 1996; Дорошенко, 1998; Орлова, Юшев, 2000;Ломовская, 2003). Бұл әдістің басты артықшылығы аз көлемдегі материалдан қажет мөлшердегі өсімдіктерді алу және оны алудың мерзімін бір жылға қысқарту болып табылады. Ал, дәстүрлі вегетативті әдісте жемісті өсімдіктерді көбейту үшін әдетте 3 жыл керек болады екен.
Алмаларды микроклонды көбейтуге арналған бірқатар зерттеу жұмыстары бар. (Верзилин, Иванов, 1998 ж,. Самусь., Семенас 2006 ж, Матушкина,Пронина автореферат 2008 ж) . Бірақ, бір генотиптерге арналып ашылғандары , екіншілері үшін аса нәтижелі болмайды. Заманауи жемістерді өсіру саласында алмалардың колондық түрлері алманың кәдімгі сорттарымен салыстырғанда биологиялық артықшылықтарға ие. Олардың биіктігі 2,5 метр бола отырып, жан - жақтылық артық бұтақтанусыз, отырғызудың бірінші жылынан бастап, жемісті, әрі жеміс беру ауқымы қарапайым сорттарға қарағанда 5 - 6 есе көп.
(Кичина,2006). Алманың бұл артықшылықтары алманы селекциялық - генетикалық және биотехнологиялық зерттеу үшін өте бағалы көрсетуде. Бірақ, тозаңдандырудың in vitro - сы, жапырақты экспланттары, меристемиздері жіті зерттелмеген.
Микроклональді (микроклонды) көбею - егілген материалдың вируссыз өнімін алу, дәстүрлі тәсілмен қиын көбейетін өсімдіктерді көбейтуге арналған биотехнологияның бір бағыты. Бұл әдіс өсімдіктерді көбейтудің жоғары коэффициентіне ие бола отырып, жыл бойы жұмыс жүргізе отырып, жер ауқымын да үнемдеуге мүмкіндік береді. Жылдам микроклональді көбейту технологиялары ауылшаруашылықтық жеміс пен жидек өсімдіктері үшін өте тиімді болып келеді. (Деменко, 2005; Медведева, Поливара,Подорожный, 2011; Райков, 2011; Фролова, 2011). Бірақ бұндай өсімдіктерді клональді микро көбейту бойынша зерттеу жұмыстары жеткіліксіз.(Матушкина, Пронина, 2008).
Белгілі генотиптерде орындалған ашылулар оларды өзге формаларды қолдануда дәл сондай тамаша нәтижелер көрсете бермейді. Алмалардың клондық түрлері жалпы генофонды ерекше орын ала отырып, бірқатар биологиялық артықшылықтарға ие. Солардың бірі - жанама бүршіктерінің аз болуы. Тіпті кей жағдайда олар болмайды да. Ол Көбейтудің дәстүрлі тәсілдерін (егу мен окулировка) қолдану барысында қиындықты болдырмау үшін, өсімдіктің дәл осы түрі үшін клональді микро көбейту әдісі тиімді болып келеді.
Жұмыстың өзектілігі: 2011 жылдың 12 мамырында Алматыда Қазақстан президенті Н. Ә. Назарбаев қаланың активімен алқалы жиын өткізді. Онда шаһардың бүгінгі тыныс- тіршілігі мен келешегі туралы келесі әңгіме қозғалды. Оңтүстік астанамызды дамытудың көптеген өзекті мәселелерімен қатар Елбасы Алматы апортын жаңғырту проблемасын да алға қойды. Алматы апорты бір кезде еліміздің мақтанашы, жер жәннаты Жетісудың төл жемісі, оңтүстік астанамыздың символы болып еді [1].
Бір кездері тау бөктерінде жайқалып өсетін жабайы алмалардың Жетісу өлкесінде өсетін үш түрі де Қызыл кітапқа енді, - деп еді тоқсаныншы жылдардың ортасында Мағжан Иса ағамыз. Табиғаттан тек алуды ғана білетін жабайы алмаларды отынға кесіп алып жатты. Қалың алмалы тоғайлардың арасына мал жайып, аяқ асты етті. Сөйтіп айналасы 30 - 40 жылдың ішінде тау бөктері тұттай жалаңашталып қалды. [2,3].
Қазір жұртты тамсандырған апорттан айырылып қалудың аз - ақ алдында тұрмыз. Мұндай жағдайға тап болудың бірнеше себебі бар.
Ескі бақтарда апорт ағаштарының арасында жабайы алма, мәдени алма ағаштарының бірнеше сорттары өседі. Бұл тозаңдану үшін пайдалы. Кейінгі уақытта ол да ескерілмей қалды. Біраз жылдар бойы апорттың көшеттері Алматыға Меркеден әкелініп егілді. Бұл да қателік. Апорт сапасының нашарлауының тағы бір себебі, оның вирус ауруына шалдыққаны. Айта кету керек, кей ғалымдардың да апортқа қырсықтары тиді. Өздерінің жаңа сорттарын шығарамыз деп, соларын итермелеп, одан қалды шетелдің сорттарын насихаттады. Әрине, алманың басқа сорттарын да өсіру қажет. Бірақ, апортқа кесірі тимегені дұрыс еді. Шетелдердегі алмалардың жақсы деген сорттарының өзі апортқа жетпейді [ 4 ].
Бір кездері тау бөктерінде жайқалып өсетін жабайы алмалардың Жетісу өлкесінде өсетін үш түрі де Қызыл кітапқа енді, - деп еді тоқсаныншы жылдардың ортасында Мағжан Иса ағамыз. Табиғаттан тек алуды ғана білетін жабайы алмаларды отынға кесіп алып жатты. Қалың алмалы тоғайлардың арасына мал жайып, аяқ асты етті. Сөйтіп айналасы 30 - 40 жылдың ішінде тау бөктері тұттай жалаңашталып қалды.
Апорт сортының ауруларға зақымданғыш мәселесін шешу үшін оның төзімді түрлерін бөлектеу және бақтарды аурулар мен зиянкестерден қорғау бойынша зерттеулерді тереңдетіп жүргізу керек. Апорт жемістерінің жай қоймаларда сақталу мерзімінің шектеулі болғанына байланысты реттегіш газ, ортасы бар арнайы жеміс қоймасын салуды қарастыру қажет . Мұндай қоймалар жемістің сапасын сақтап, оны жаңа піскен күйінде қолдану мерзімін ұзартуға мүмкіндік береді [5].
Алматы облысында алма бақтарының құрып кетуіне байланысты Президенттің тапсырмасы бойынша алма бақтарын қайтадан қалпына келтіру жоспары жасалды. Ол жоспарға БжҒ министрлігі тарапынан қаржы бөлініп, алманың Апорт сортын көбейту қолға алынды. Ол жұмыс 3 - ғылыми зерттеу институтына тапсырылған болатын. Экономикалық дағдарысқа байланысты қаржының тек қана жартысы берілді, ал жобаға университеттер қатыстырылған жоқ. Осындай олқылықтардың орнын толтыру үшін және бұл жұмысты жүргізуге біздің университетте қажет приборлар мен апараттар бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Алматы облысының бау- бақшаларында өсетін алманың Апорт және Салтанат сорттарын қоректік ортада микроклон әдісі арқылы көбейту.
Зерттеудің міндеттері:
аналық алма ағаштарын таңдап алу;
жасанды қоректік орта дайындау;
меристеманы өсіру үшін қоректік ортаны үйлестіру;
бастапқы эксплантты қоректік ортаға енгізу;
экспланттың дамуына қоректік орта, қоршаған орта, фитогормондар әсерін анықтау;
бау - бақша өсіру арқылы оқушыларға кәсіби бағыт- бағдар беру.
Зерттеудің объектісі :
1986 жылғы 1500 м биіктікте өсірілген алма ағаштарының бұтағы алынып келінді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
қолданыста бар биотехнологиялық әдістерде фитогормондардың оргоногенез процестерге әсері анықталады.
Қолданбалы маңызы:
жасанды қоректік ортада көбейту әдісі жетілдірілді
Зерттеу әдістемесі :
биотехнология әдістері арқылы көбейтудің кейбір мәселелері анықталады.
Күтілетін нәтижелер :
биотехнология әдістерін қолдану арқылы пробиркалық өсімдіктер алу.
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Алма ағашының биологиялық сипаттамасы, алма сорттары
Алма - Қазақстанда ең көп таралған дақыл. Malus Mill туысына алманың 50 түрі кіреді. Негізгі түрлеріне мыналар жатады: орман алмасы, кавказ алмасы, қытай алмасы, жидек алмасы. Сиверс алмасы, Недзвецкий алмасы, аласа өсетін алма, қырғыз алмасы. Алманың сорттары негізінен алманың осы түрлерінен алынған. Қазақстанда Сиверс алмасы, Недзвецкий алмасы, қырғыз алмасы өсіріледі. Дүние жүзінде адам қолымен өсірілетін алманың барлық сорттары бір мәдени түрге - үй алмасына ( Malus domestica Borrh) жатады. Алма ағашы тіршілігінің ұзақтығы телітушілерде және сортына байланысты 20 жылдан 100 жылға дейін созылады. Алма ағашы тұқымдық телітушілерде 30-дан 50 жылға дейін, ал вегетативтік телітушілерде 15-25 жыл тіршілік етеді. Өнімді орта есеппен 10-30 жыл береді. Интенсивті бақта әр гектардан 300-ден 500 центнерге дейін өнім алынады. Телітушіге және сортқа байланысты жемісті 2-3 жылда сала бастады.
Алма ағашы өсу қуатына байланысты биік өсетін (8-12 м), орташа өсетін (5-8 м), аласа өсетін (2-4 м) болып бөлінеді.
Қазақстанда алмадан өндірістік өнім беретін негізгі аудандар - Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтары: Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл. Соңғы жылдары алма дақылы Қостанай, Батыс Қазақстан, Ақмола облыстарына кеңінен таралып келеді. Дүние жүзінде алма дақылдарының 20 мыңға жуық сорты аудандастырылған, ал Қазақстанда 40-тан астам сорты таралған.
Алманың сорттары. Жаздық сорттары: Белый налив, Пеструшка, Суйслеппер, Мелба, Боровинка ташкентская.
Күздік сорттар: Ренет Бурхардта, Ренет казахстанский, Милтон, Хасылдар.
Күздік-қыстық сорттар: Заилийское, Апорт, Заря Алатау, Румянка алма-атинская, Салтанат, Грушовка верненская, Ренет ландсбергский, Рашида, Зимняя плесецкого, Голден делишес, Ренет Симиренко, Розмарин белый, Пармен зимний золотой, Джонатон, Делишес, Аргус, Уральское наливное, Либимец, Горноалтайское, Мальт багаевский, Ренет орлеанский, Голден граймз, Уэлси, Северный синап.
Белый налив. Орыс алмасының ертеден келе жатқан сорты. Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағашының биіктігі орташа, деңгелене түзілген бөрікбасы тығыз. Суыққа төзімді, жас бұтақшаларының түсі ашық қоңыр. Отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда жеміс сала бастайды. Өнімді мол және жыл сайын береді, әрбір ағаштан орта есеппен 100-165 кг жеміс алынады.
Жемісінің ірілігі орташа (60-70 г), түсі жасылдау, ақшыл-сары. Жемісінің жұмсағы - ақ, шырынды, дәмі қышқылдау тәтті, өте піскен кезде кермектеніп, дәмі шұғыл нашарлайды. Өнімі көп уақыт сақтауға шыдаймайды және тасуға да онша жарамайды.
Суйслеппер. Балтық жағалауына тән сорт. Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының бөрікбастары өте өскелең, үлкен, теріс пирамидалы. Кейде домалақ болып келетін бөрікбасы өте тығыз. Суыққа аса төзімді. Бұтақшалары қызыл қоңыр түсті. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 7-9 жылда өнім береді, жемісті жыл сайын салмайды. Әрбір жеміс ағашы орта есеппен 80-120 кг өнім береді. Жемісінің ірілігі орташа (60-70 г), жұмсағы - ақ, ұсақ түйірлі, өте шырынды, дәмі қышқылтым тәтті, қабығы тегіс, жылтыр, түсі ақ, қызыл және қызғылт жолақтары, жайылма қызғылт теңбілдері бар. Жемісі көп уақыт сақтауға шыдамайды.
Мелба. Канадалық сорт. Алматы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштары орташа өседі, суыққа төзімді, бөрікбастары ағаштардың жас шағында сопақша, ал жеміс саған уақытта аумақты, кең болады. Жемісті 6-7 жылда салады, жыл сайын өнім береді. Өнімділігі - орта есеппен әрбір жеміс ағашынан 75-100 кг. Жемісінің ірілігі орташа (130г), түсі көкшіл сары, жұмсағы - ақ, шырынды, қышқылтым тәтті, өзіне тән жақсы иісі бар.
Пеструшка. Жергілікті сорт. Алматы, Қызылорда, Шығыс Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштары өте биік өседі. Жас ағашының бөрікбасы дөңгелектеніп келеді, өнім салғаннан кейін сәулеленіп кетеді. Суыққа және құрғақшылыққа төзімді. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 6-8 жылда өнім бере бастайды, өнімді жыл сайын салмайды. Әрбір жеміс ағашы орта есеппен 180 кг жеміс салады. Жемісінің ірілігі орташа (100-110 г) қабығы сары, жалпақ қызғылт жолақтары мен жеке-жеке орналасқан теңбілдері бар, сырты тегіс. Жұмсағының түсі ақ, тығыздығы орташа, шырынды, жемістері тасымалдауға шыдамды.
Апорт. Ескі, тегі белгісіз сорт, таулы суармалы аудандар үшін ең бағалы сорттардың бірі. Бөрікбасы сирек, домалақ, аумақты. Өнімді көбінесе шет жағына орналасқан ұзын бұтақшалары береді. Жазық аймақта және тау етегінде суыққа шыдамсыз, ал тау белдеуінде, таулы аймақта суыққа төзімділігі жақсы. Жемісті отырғызылғаннан кейін 7-8 жылда салады, өнімділігі әрбір жеміс ағашынан орта есеппен 100-150 кг. Жемісі өте ірі (250г), түсі әдемі. Жемісінің жұмсағы ақшыл жасылдау, орташа түйіртпекті, нәзік, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті, өзіне тән жақсы иісі бар. Қазақстанның бақ шаруашылықтарында бұл сорттың екі түрі өсіріледі: апорт Александар және апорт кроваво-красный.
Ренет Бурхардта.Никитский ботаника бағында шығарылған сорт. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары қою, жас шағында сопақша, ал өнім бере бастағанда шар тәрізденіп кетеді, суыққа төзімді. Жемісті отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда салады, жыл сайын өнім береді. Өнімділігі - әрбір жеміс ағашынан орта есеппен 140 - 160 кг.
Жемісінің ірілігі орташа (100г), домалақтау, түсі сары, тасымалдауға қолайлы, жұмсағы ақ, сарғыштау, тығыз, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті, хош иісті.
Милтон. Америкада шығарылған. Алматы және Жамбыл облыстарында аудандастырылған. Ағаштары өскелең, бөрікбастары қомақты, домалақ, өте қою. Суыққа төзімді. Бұтақшалары қызғылт қоңыр түсті. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 7-8 жылда жеміс салады. Өнімді жыл сайын береді. Өнімділігі - әрбір ағаштан орта есеппен 110-240 кг. Жемісінің ірілігі орташа (140 г), пішіні сопақша, түсі бүтіндей дерлік қызыл қоңыр. Жұмсағы аппақ, нәзік, шырынды, ұсақ түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті, хош иісті.
Заилийское. Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында белгісіз екпе сорттардың екпе көшеттерінен шығарылған. Ағаштары аласа, бөрікбастары жинақты, суыққа төзімді. Жемісті ерте, 3-4 жылда салады. Өнімді жыл сайын береді. Әрбір жеміс ағашынан орта есеппен 160-190 кг өнім алынады. Жемісінің ірілігі орташа және ортадан жоғары (110-180г). Жемісі сарғыштау жасыл, қызыл қоңыр түсті, күңгірт сызықтары бар. Жемісінің жұмсағы жасылдау, нәзік, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті.
Ренет Казахстанский. Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында Ренет Бурхардта сортын Суйслеппер сортымен будандастыру жолымен шығарылған. Алматы және Жамбыл облыстарында аудандастырылған. Ағаштары орта өседі, бөрікбастары қомақты, домалақ, тығыздығы орташа. Суыққа өте төзімді. Ағашын отырғызғаннан кейін жемісті 5-6 жылда салады. Өнімділігі - әрбір жеміс ағашынан орта есеппен 100-120 кг. Жемісі ірі (140-160 г), түсі сары, сәл қызғылт реңді. Жұмсағы тығыз, аздап түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті. Жемістері көп уақыт сақталады.
Ренет Семиренко. Украиндық сорт. Ағаштары өскелең. Бөрікбастары домалақ немесе тайпақтау келеді. Суыққа онша төзімді емес. Жемісті 4-5 жылда салады. Өнімді жыл сайын береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 300-400 кг өнім жиналады. Жемісінің ірілігі орташа (140 г). Бір жағы шошақтау келген домалақ, жемісінің түсі ашық жасыл, қабығының астынан толып жатқан ақшыл нүктелер көрініп тұрады. Жұмсағы сарғылт жасыл, тығыз, дәмі қышқылтым тәтті, хош иісті, шырынды.
Розмарин белый. Итальяндық сорт. Ағаштары өте өскелең, бөрікбастары биік пирамидалы, қоюлығы орташа, аумақты, суыққа шыдамдылығы нашар. Өнімді кеш береді (9-12 жылда), жемісті жыл сайын бермейді, әрбір ағаштан орта есеппен 100-140 кг өнім алынады.
Жемісінің ірілігі орташа және ұсақ (50-70 г), пішіні жұмыртқа тәрізді немесе сүйір, түсті ақшыл сарғыш, қызғылт дақтары болады. Жемісінің жұмсағы ақ, тығыз, шырынды, ұсақ түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті.
Голден делишес. Американдық сорт. Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары сопақша, онша тығыз емес. Суыққа төзімділігі орташа.
Жемісті отырғызылғаннан кейін 5-6 жылда салады, өнімді жыл сайын береді, әрбір ағаштан орта есеппен 40-50 кг өнім алынады.
Жемісінің ірілігі орташа (110-140 г), сопақша келген, дұрыс пішінді, түсі ашық сары. Жемісінің жұмсағы ақ сары, шырынды, ұсақ түйіртпекті, дәмі тәтті.
Румянка алма-атинская. Сорт Қазақ жемісі және жүзім шаруашылығы институтында Зеленка Вуда сортының екпе көшеттерінен шығарылған.
Ағаштары өскелең, бөрікбастары сопақ, домалақ, қою, суыққа өте төзімді. Жемісті 4 - 5 жылда салады. Өнімділігі әрьір жеміс ағашынан - 60 - 80 кг. Жемісі ірі (190г), домалақ, ашық жасыл түсті, қызыл қоңыр реңді.
Жемісінің жұмсағы шырынды, хош иісті, дәмі қышқылтым тәтті.
Заря Алатау.Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында Ренет орлеанский сортының екпе көшеттерінен шығарылған. Алматы және Жамбыл облыстарында аудандастырылған.
Ағаштардың бөрікбастары кең пирамидалы, онша тығыз емес. Суыққа төзімділігі орташа. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 5-6 жылда жеміс бере бастайды. Жыл сайын өнім береді. Өнімділігі әрбір ағаштан орта есеппен 50-100 кг. Жемісінің ірілігі орташа (130 г), домалақ, конус пішінді, сарғылт жасыл түсті, қызыл қоңыр реңді. Жұмсағы тығыз, хош иісті, дәмі қышқылтым тәтті шырынды.
Салтанат. Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында Ренет Бурхардта сортының екпе көшеттерінен шығарылған. Ағаштары өскелең, бөрікбастары сопақша. Суыққа төзімді. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда өмір салады. Әрбір ағаштан орта есеппен 40-60 кг өнім алынады. Жемісі ірі (170 г), тайпақтау, түсі жасылдау сары. Жұмсағының тығыздығы орташа, ұсақ түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті, шырынды.
Грушовка верненская. Жергілікті қазақстандық сорт. Жамбыл және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағаштары орта өседі. Бөрікбастары шеңбер пішінді, өте қалың. Суыққа төзімділігі нашар. Жемісті отырғызылғаннан кейін 6 - 7 жылда салады. Өнімді жыл сайын бермейді. Өнімділігі - әрбір ағаштан орта есеппен 40 - 50 кг. Жемісінің ірілігі орташа (80 г), домалақ, тегіс, түсі бүтіндей дерлік қызыл қоңыр, қабығының астында айқын білініп тұратын сарғылт қызыл нүктелері болады. Жұмсағы ақ, қызғылт, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті.
Ренет ландсбергский. Батыс Еуропалық сорт. Алматы, Жамбыл және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары кең, шар тәрізді. Суыққа төзімділігі нашар. Жеміс отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда салады. Өнімді жыл сайын береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 118-350 кг өнім алынады. Жемісі ірі (250 г), түсі жасылдау сары, қызыл қоңыр реңді. Жұмсағы сары түсті, тығыз, нәзік, дәмі қышқылтым тәтті.
Рашида. Қырғыз ботаникалық бағында шығарылған. Апорт алексанр сорты мен Джонатан сортының буданы. Алматы облысының бақ шаруашылықтарында кең өріс алып отырған сорт. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары аумақты. Суыққа төзімді. Жеміс отырғызылғаннан кейін 5-6 жылда салады. Өнімді жыл сайын береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 120-130 кг жеміс алынады. Жемісі ірі (175 г), домалақ, көкшіл сары түсті, қызыл қоңыр реңді. Жұмсағы ақ немесе сәл жасылдау, орташа түйірпекті, дәмі қышқылтым тәтті, шырынды.
Зимнее плесецкого. Украинаның жеміс шаруашылығы институтында шығарылған. Бабушкино және Джонатон сорттарының буданы. Алматы облысында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары кең, теріс пирамидалы, қалыңдығы орташа. Суыққа төзімді. Жемісті отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда салады, жыл сайын мол өнім береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 217-350 кг өнім алынады. Жемісі ірі (175), беті тегіс, түсі ашық сары. Жұмсағы ақ сары, тығыз, нәзік, майлы, ұсақ түйіртпекті, шырынды.
Джонатан. Американдық сорт. Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағаштары өскелең, бөрікбастары кең, домалақ, өте қалың. Суыққа төзімді. Жеміс отырғызылғаннан кейін 4-5 жылда салады, өнімді жыл сайын береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 70-88 кг жеміс алынады. Жемісінің ірілігі орташа (135г), бір жағы шошақтау келген домалақ, ақшыл сары түсті, қызыл қоңар реңді. Жұмсағы ақшыл, сарғыш, нәзік, қышқылтым тәтті, шырынды.
Пармен зимний золотой. Англияда шығарылған сорт. Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағаштары орташа өседі, бөрікбастары кең пирамидалы немесе шар тәрізді, қалыңдығы орташа. Суыққа шыдамдылығы нашар. Жемісті 6-7 жылда салады, жыл сайын өнім бермейді. Әрбір ағаштан орта есеппен 100-150 кг жеміс алынады. Жемісінің ірілігі орташа (80 г), тегіс, түсі сап-сары, кейде қызғылт сарылау, күнге қараған жағында шымқай қызыл түсті толып жатқан жолақтары болады.
Аргус. Өзбек жеміс және жүзім шаруашылығы институтында белгісіз сорттың тұқымынан шығарылған. Оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары домалақ, аумақты, қоюлығы орташа. Жемісті отырғызлғаннан кейін 4-5 жылда салады. Жыл сайын өнім береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 40-90 кг өнім алынады. Жемісінің ірілігі орташа (140 г), пішіні жапырылған, беті тегіс, түсі сарғыш жасыл.
Жұмсағы тығыз, түйірпекті, шырындылығы, орташа, дәмі қышқылтым тәтті.
Уральское наливное. Челябі жеміс пен көкөніс тәжірибе станциясында шығарылған. Қазақстанның солтүстік және шығыс облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары кеі пирамидалы, қалың, бұтақшалары иіліп тұрады. Суыққа шыдамды. Жемісті отырғызылғаннан кейін 2-3 жылда береді. Өнімді жылда салады. Жемісінің ірілігі орташа (30-50 г), пішіні домалақ, сарғылт сары. Жұмсағы ақ, шырынды, ұсақ түйірпекті, тығыз, дәмі қышқылтым тәтті. Жемістері алғашқы аязға дейін жиналмастан ағашында тұра береді.
Любимец. Краснояр өлкесінің Минусин ауданында Сібірдің жидек алмасы мен Анис алый сортының буданы. Қазақстанның солтүстік және шығыс облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары тығыз, шар тәрізді. Суыққа шыдамдылығы орташа. Жемісті отырғызылғаннан кейін 3-4 жылда салады, өнімі мол. Жемісінің ірілігі орташа (25-45 г), жалпақтау, домалақ, сарғыш, сары, қызғылт дақтары болады. Жұмсағы ақшыл сары, тығыз, дәмі қышқылтым тәтті, шырынды.
Горноалтайское. Алтай бақ шаруашылығы тәжірибе станциясында шығарылған. Ренетка пурпурная және Пепин шафранный сорттарының буданы. Қостанай, Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған.
Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары кең, қалың, суыққа төзімді. Жемісті отырғызылғаннан кейін 3-4 жылда салады. Жемісінің ірілігі орташа (25-40 г), пішіні жұмырлау жалпақ, бояуы қою қышқыл. Жұмсағы ақшыл сары, шырынды, ұсақ түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті.
Мальт багаевский. Саратов облысының жергілікті сорты. Алатау және Батыс Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштары өскелең, бөрікбастары аумақты, суыққа төзімді. Жемісті отырғызылғаннан кейін 5-6 жылда салады. Жемісінің ірілігі орташа (80 - 120г), жалпақтау, домалақ, ақшыл сары. Жұмсағы ақ, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті.
10.1. Алмаға телітуші ретінде пайдаланатын мәдени сорттар
Телітуші ретінде пайдаланатын өсімдіктер. Телітуші ретінде жеміс өсімдіктерінің жабайы түрлері де, мәдени сорттары да пайдаланылады. Әдетте мәдени сорттардың тұқымынан өсірілген телітушілер телінушімен өте жақсы биологиялық сәйкестілігімен ерекшеленеді.
Жеміс өсімдіктерінің телітушілері көбею тәсілдері себінді және вегетативті немесе клонды деп екіге бөлінеді. Өсу күшіне қарай телітушілерді бұл топтардың өзінде өте биік өсетін, орташа өсетін және аласа өсетін деп үш түрге бөледі. Себінді телітушілер көп жағдайда өте өскелең келеді. Әрине бұл телітушіледің де аласа өсетіндері кездеседі, бірақ олардың оншалықты өндірістік маңызы жоқ және де аудандастырылмаған.
Вегетативті көбейтілетін телітушілер керісінше телінушінің өсу күшіне қарай өте биік өсетін түрлерінен өте ергежейлі түрлеріне дейін аса кең шамада ауытқиды. Аласа өсетін телітушілер - ергежейлі және жартылай ергежейлі түрлері анағұрлым бағалы болып есептеледі.
Алма және алмұрт тікпе көшеттерінің басым бөлігі біздің елімізде соңғы уақытқа дейін себінді телітушілерде өсіріліп келді. Конды телітушілердегі бақтар еліміздің жеміс өсімдіктері отырғызылған жалпы алаңның 1,5%-ын ғана алады. Сүйектілердің басым көпшілігі себінді телітушілерде өсіріледі, өйткені отандық бау шаруашылығында әзірге олар үшін қолайлы клонды телітушілер жоқ.
Себінді телітушілерге телінген ағаштардың экологиялық факторларға (қуаңшылыққа , суыққа т.б) бейімділігі жоғары және де телітушілерді тұқымынан көбейту вегетативті көбейтумен салыстырғанда қарапайым. Алайда себінді телітушілердегі алма мен алмұрт ағаштары мардымды жеміс шаруашылығының қазіргі кездегі талаптарына сай келмейді. Олар өте биік өседі және тауарлы жеміс салу маусымын кеш бастайды. Мұндай ағаштардың өнімін жинауға шығын да көп жұисалады, ол баққа жұмсалған жалпы шығынның 60%-дан астамын құрайды. Ергежейлі және жартылай ергежейлі топтардан аласа өсетін клонды телітушілерді пайдалану, қосымша еңбек пен қаржыны көп жұмсамай-ақ аласа және тез жеміс салатын алма мен алмұрт бақтарын өсіруге мүмкіндік береді. Мұндай бақтарда ағаштарды шырпу және өнімін жинау секілді еңбекті көп қажет ететін процестерде еңбек өнімділігі 1,5 - 2 есе, кейде одан да көп артады. Сондай-ақ ағаштарды жиі отырғызу есебінен мұндай бақтарда сапасы жоғары мол өнім алынады. Алайда аласа өсетін клонды телітушілер себінді телітушілерге қарағанда экологиялық факторларға төзімділігі нашар. Олардың тамырлары тайыз жатады, қуаңшылыққа да, қысқы суыққа да төзімсіз болады. Солтүстік аудандарда жазда ылғалдың жетіспеушілігенен зардап шегеді.
Клонды телітушілердің қолда бар аласа өсетін формалары Қазақстанның жеміс шаруашылығы үшін өте қолайды оңтүстік шығыс және оңтүстік аймақтарында жсанды суарған жағдайда ғана , оларда алма мен алмұрт бақтарын өсіруге мүмкіндік береді.
Алма үшін клонды телітуші ретінде аласа алманың вегетативті жолмен көбеюге бейім түрлері мен формалары пайдаланылады. Соңғы кездерде біздің елімізде, сондай-ақ кейбір шет елдерде селекциялық жолмен кейбір көрсеткіштері бойынша алғашқы түрлерінен асып түсетін клонды телітушілердің жаңа формалары шығарылған. Клонды телітушілерді тұңғыш рет жүйелеу және оларды зерттеу Англияда Ист-Моллинг стансасында 1912 жылы басталды. Осы стансаның ғылыми қызметкері Р.Хеттон сол кезде Батыс Еуропада бар клонды телітушілердің бүкіл формасын жинап, оларды рим цифрларымен белгіледі. Телітушілерді осылай нөмірлеу осы уақытқа дейін сақталды, олар: М,I II, осылайша MXV-ке дейін. М әрпі бұл коллекцияның Ист-Моллинг стансасынан шыққандығын білдіреді. Р.Хеттон т.б. зерттеген телітушілер өсу күші бойынша келесі топтарға бөлінеді:
1.ергежейлі ( парадизкалар) - М-VIII және M-IX;
2.жартылай ергежейлі (дусендер) - М-II, М-III, М-IV, М-V;
3.биік өсетіндер - М-I, М-VI, М-Х, М-VIII, М-XIV,M-XV;
4.өте биік өсетіндер - М-XII.
Профессор В.И.Будаговскийдің (1976) ұсынысы бойынша телітушілер 6 топқа бөлінеді: 1 - өте ергежейлі (ағаштарының биіктігі 2 метрге дейін); 2 - ергежейлі (ағаштарының биіктігі 2-3м); 3 - жартылай ергежейлі (ағаштарының биіктігі 3-4м); орташа өсетіндер (4-5м); 5 - биік өсетіндер (5-7); 6 - биік өсетіндер ( 7 метрден сатам).
Ист-Молингтің коллекциясының ішінде анағұрлым кең тараған телітушілер: ергежейлілерден MIX, жартылай ергежейлілерден MVII және орташа өсетіндерден МII, MIII, МIX, МV.
1938 жылы бүкіл дүниежүзілік бағбаншылар конгресінде (Берлин) Швейцар ғалымы Мейер вегетативті тәсілмен көбейетін телітушілерді белгілеуді өзгертуді ұсынды. Бұл ұсыныс қабылданып, М белгісінен кейін араб цифрларымен белгіленетін болды. Мысалы ЕМ-III-ті М-3 деп белгіледі.
Соңғы уақыттарда Ист-Моллинг тәжірибе стансасында көптеген алма телітушілері шығарылды. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығыс аймақтарының жағдайлары үшін осы телітушілердің ішінде ең жақсы өсетіндері ергежейлілерден М9, жартылай ергежейлілерден М26 және өте ергежейлілерден М27. Сондай-ақ клонды телітушілер селекциясымен Франция, Польша, Германия тағы басқа елдерде де айналысуда.
Көп жылғы жұмыстар нәтижесінде ТМД елдерінде де алманың жаңа клонды телітушілері алынған. Солардың ішінде Қазақстан жағдайы үшін (К.Г.Карычев және т.б.,2002) келесі телітушілері В.И. Будаговский селекциясынан 57-491 өте ергежейлі, 62-396 ергежейлі, 57- 490 және 64 - 843 орташа өсетін телітушілері, сонымен бірге Г.В.Трусевич (Краснодар) селекциясының құрғақшылыққа төзімді 1 - 48 - 41 және 1 - 48 - 16 телітушілері ұсынылады. Армян жүзім және бақ шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының (Л.Апоян) шығарған телітушілері ішінде АРМ-18, келешегі мол телітуші Дағыстандағы Буйнак тәжірибе стансасы (Р.Соболов) жартылай ергежейлі телітушілер ретінде Қазақстанның оңтүстік-шығысында аудандастырылуға ұсынылған.
Алмұрттың аласа өсетін телітушілері ретінде кәдімгі бекенің кейбір клондары пайдаланылады. Ист-Молинг тәжірибе стансасында Р.Хеттон бекенің 7 клонын бөліп, оларды латын әріптерімен белгілеген. Кейінірек сол клондардың ішінен А,В ( жартылай ергежейлі телітушілер) және С (ергежейлі телітуші) клондары кең тарап кетті. Алмұрт телітушілері ретінде бекенің бұл түрлерінің айтарлықтай кемшілігі - кейбір бағалы сорттармен нашар немесе жеткіліксіз сәйкессіздігі. Соңғы жылдары бірқатар елдерде А бекесіне қарағанда алмұртпен анағұрлым сәйкестеу клондар тобы, сондай-ақ қуаңшылық пен топырақтың сортаңдылығына төзімді прован бекесі кең тараған. Францияда прован бекесінен алмұрттың көптеген сорттарымен сәйкес келетін ВА-29 және Сидо бекесінің клондары іріктелініп алынды. Бекенің осы түрлерін Қазақстанның оңтүстік-шығысына да әкелген дұрыс болар еді, өйткені мұнда аудандастырылған беке А телітушісі алмұрттың Талгарская красавица сортымен ғана сенімді сәйкестік тапқан.
Қазақстанда Карычев К.Г. тағы басқалардың (2002) зерттеулері бойынша алманың вегетативті телітушілерін өсу күші бойынша келесі топтарға бөледі:
oo ергежейлі - М9, М27, Б 7-35, Б 13-20, СПС-7, М8;
жартылай ергежейлі - Б 16-20, М5, ММ112, Арм16, Б 1-20, Б 5-22, Жетісу-5 т.б.;
- орташа өсетіндер - М3, М4, М7, ММ102, ММ106, Арм17, Б 2-2, Б 2-3, Жетісу-2, Жетісу-3 т.б.;
- биік өсетіндер - М2, М6, ММ10, ММ104, ММ109, Дусен Марголина, 1-48-2, 1-48-6, Б 12-26, Б 16-50, Арм-2, Арм-3, Жетісу-2, Жетісу-4, Жетісу-6, т.б.
Алмұрттың вегетативті телітушілері (беке түрлері):
oo ергежейлі - ЕМС , ЕМС-10, К-13, Мелитопольская т.б.;
oo жартылай ергежейлі- ЕМА, Сидо, Арм21, №1, №4, №8, №9;
oo орташа өсетіндер - ВА29, №11, Алуштинская, К-86 т.б.
oo биік өсетіндер - Прованская №3 т.б.
Шие телітушілері:
oo жартылай ергежейлі - Апоян тәтті шиесі;
oo орташа өсетіндер - Колт;
Алхоры телітушілері:
oo ергежейлі - Пикси;
oo орташа өсетіндер - 21 - 15, 22 - 15;
oo биік өсетіндер - Кубань, Дамас 1869, 20 - 156, 22 - 14, 25 - 13.
Қазіргі кезде ТМД елдерінде және кейбір шет елдерде ( АҚШ, Англия, Франция, Белгия, Германия және т.б) тәтті шие, шие, алхоры, өрік, шабдалы секілді сүйекті дақылдар үшін клонды телітушілер ізделінуде. Бірқатар бағалы телітушілер шығарылып пайдаланылуда. Шие мен тәтті шие үшін Англияда орташа өсетін Колт, Арменияда жартылай ергежейлі Апоян тәтті шиесі, ГВ-2158 телітушілері, шие үшін Г сериясының телітушілері, Италияда САВ сериясының телітушілері шығарылды. Алхоры үшін ергежейлі Пикси, биік өсетін Кубань, Дамас 1864, 20 - 15, 21 - 15, 22 - 15 т.б. және орташа өсетіндер.
Алманың себінді телітушілері. Қазақстанның оңтүстік шығысы мен оңтүстігінде тұқымынан өсірілетін негізгі алма телітушісі жергілікті - Сиверс алмасы болып табылады. Алманың бұл түрі Жоңғар Алатауы мен Іле Алатауында кеңінен өседі. Сиверс алмасы полиморфты түрге жатады, соған байлансты тұқым алу үшін жемістерін дайындау кезінде жақсы жетілген, аурудан таза ағаштарды іріктеген жөн. Қуаңшылыққа да, суыққа да айтарлықтай төзімді. Телінген ағаштар тез өседі. Бір кемшілігі - біржылдық себінділер тамырларының нашар тармақтануы болып табылады. Бұл телітушілерге Апорт, Ренет Бурхардта, Ренет Ландсберге, Заилийское т.б. алма сорттарын телісе өте нәтижелі болады. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысында алма телітушілерін аудандастырылғанда тау етегіндегі және жаздық - далалы аймақтарға Сиверс алмасының 40 - 55% тисе, таулы аудандар үлесіне 80 - 95%-на дейіні тиеді.
Недзвецкі алмасының (құлжа алмасф) бір ерекшелігі жапырақтарының, жас бұтақтарының, гүлі мен жемісінің реңі сия көк түсті болып келеді. Негізінен Алматы облысының шығыс аудандары мен Қазақстанның оңтүстігіндегі бақтарда көп таралған. Жабайы түрі кездеспейді. Телітуші ретінде Сиверс алмасынан артықшылығы суыққа және қуаңшылыққа төзімділігі жоғары.
1951 - 1953 жылдарда қыс өте қатты болып, жеміс ағаштары көп зардап шеккен. Мәселен, А.Н.Кацейконың (1955) деректері бойынша Недзвецкі алмасына телінген алманың ешқайсысы үсімеген, ал Сиверс алмасына телінген алмалардың жер беті бөлігін де, тамыр жүйесінен де қатты үсік шалған.
Недзвецкі, яғни құлжа алмасының тұқымдық дәні жақсы өнеді, себінділерінің тамырлары шашақты. Көшіріп отырғызуға бейім.
Бұл алмаға телінген алма ағаштары тез, қомақты болып өседі, Сиверс алмасына қарағанда жеміс салуын ертерек бастайды. Телінген ағаштардың тамыры қуатты, жер қабатының тереңіне жайылады. Осының бәрі Недзвецкі алмасын Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысындағы ең жақсы себінді телітуші ретінде есептеуге негіз болады. Тұқымын дайындауға мүмкіндіктің аздығына орай осы бір құнды телітушінің үлесі, өзге алма телітушілерінің ішінде өте аз. Аудандастыру бойынша Алматы облысы аймақтарында 10%-дан 40%-ға де йін ғана. Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында болашағы мол телітуші болып есептеледі. Бұл өлкенің жеміс көшеттіктері осы бір құнды телітушінің аналық - тұқымдық өсімдіктерін өсірулері қажет.
Телітуші ретінде пайдаланылатын мәдени сорттар.Соңғы кезде алманың телітушісі ретінде мәдени сорттардың себінділерін пайдалану ТМД және шет елдерде де кеңінен етек алуда. Кейбір жеміс отырғызатын аймақтарда алма үшін, әсіресе осы аймақтың жағдайларына жақсы бейімделген жергілікті сорттар тұқымынан пайдаланғанда өте жақсы телітушілер алуға болатыны анықталды. Мұндай телітушілердің басты артықшылығы - мәдени сорттармен жақсы сәйкестік табатыны.
Қазақстанда мәдени сорттардың себінділері алма телітушісі ретінде жеткіліксіз зерттелген. Тіпті Алматы облысында өте төзімді аборигенді сорт - Пеструшканың себінділерінің өзі осы күнге дейін тек өндірістік тұрғыда зерттеу үшін ғана ұсынылған. Оңтүстік Қазақстанда себінді телітуші ретінде Белый налив пен Ренет Бурхардта (5 - 10%),Жамбыл облысында Пеструшка сорттары (10%) ұсынылып отыр. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысындағы бақ өсірумен айналысатын басқа аймақтардың тәжірибесін негізге ала отырып, биік өсетін телітуші ретінде алманың жергілікті төзімді сорттарын кеңінен пайдалану керек.
Алхоры жапырақты алма немесе китайканың формалары өте көп, олар бақтарда кең тараған. Жабайы түрлері кездеспейді. Алпысыншы жылдарға дейін алма үшін негізгі себінді телітуші болып есептелген. Тұқымы жақсы өнеді, тармақталған шашақты тамыр жүйесі бар. Көшіріп отырғызуға бейім, себінділерінің қабығы тегіс. Міне, осының бәрі бұл себінді телітушінің кең тарауына мүмкіндік берді. Алайда, китайканың, әсіресе оңтүстік аймақтарда алманың көптеген іріжемісті сорттарымен онша сәйкестік таппайтыны белгілі болды. Сондай-ақ китайканың түрлі формаларының мәдени сорттармен сәйкестігі де әр түрлі. Ол орташа сәйкессіздіктен толық сәйкестікке дейін ауытқиды.
Сәйкессіздік көбінесе майда жемісті, типсіз және формасы сибирка алмасына жақын китайканы пайдаланғанда жиі кездесті. Типтік китайка, әсіресе бақтық ірі жемісті формалары мәдени сорттармен едәуір дәрежеде сәйкес келеді. Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында жүргізілген зерттеулер нәтижесі алхорыжапырақты жасыл китайка алмасының кейбір жергілікті формаларының бірі алманың мәдени сорттарымен жақсы сәйкес келетінін, ал осы алманың басқа бір түрі - шарап китайкасының, сол сорттармен сәйкес келмейтінін көрсетті. Қазіргі кезде алхорыжапырақты алма телітуші ретінде республиканың оңтүстігі мен оңтүстік шығысында аудандастырылған.
Қазақстанның солтүстік шығыс, орталық облыстарында алманың сібір және жалпы ранетка деп аталатын жартылай мәдени сорттары: Пудовщина, Таежное, Анис, Ранетка пурпуровая, Ранетка красная, Китайка крупноплодная т.б. пайдаланылады. Сибирканың жергілікті ұсақ жемісті сорттармен сәйкестілігі жақсы да, іріжемістілермен сәйкестілігі онша емес. Телітуші ретінде суыққа төзімді де, қуаңшылыққа төзімділігі нашар. Себінділері жәй өседі, соған орай көбіне оларды екі жыл өсіруге тура келеді.
Ранетка себінділері сапасы жағынан сибиркаға жақын, бірақ оған қарағанда биіктеу өседі. Суыққа төзімділігі нашарлау. Іріжемістілермен де сәйкес келмейді, яғни үйлеспейді.
Орал облысында алманы Анис т.б. жергілікті сорттардың себінділерінде өсіреді. Сондай-ақ осы мақсат үшін китайканың мәдени сорттармен жақсы үйлесетіндерін пайдаланады.
Алманың клонды телітушілері. Біздің еліміз бен көптеген шет елдердің оңтүстік аймақтары үшін алманың негізгі ергежейлі телітушісі - М9 (M-IX, EM-IX, парадизка IX).
М9 телітушісіне ұластырылған ағаштардың биіктігі 2,5-3,5 метрге жетеді, 2-3 жылда ерте жеміс салады, жемісі ірі, сапасы жақсы болады. Қазақ ауыл шаруашылығы институтының жеміс-жидек шаруашылығы кафедрасының деректері бойынша М9 телітушісіне ұластырылған алма сорттарының төрт жыл ішіндегі орташа өнімділігі: Голден Делишес сорты бойынша гектарынан 224 ц, Заря Алатау сорты бойынша 266 ц болды. Кейбір жылдары өнім көрсеткіші 400 ц, кейде тіпті оданда асып түсті. Сонымен бірге бұл телітушіге ұластырылған Ренет Ландсбергский, Грушовка Верненская, Мелба республикамыздың оңтүстігінде Пармен, Джонатан, Ренет Симиренко, Розмарин белый сорттары жақсы өседі. Тамыр жүйелері тармақты, шашақты, майда, қаңқа тамыры әлсіз жетілген, сынғыш және кейбір тамырлары 4-4,5 метрге дейін жеткенімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛOМ ЖҰМЫСЫ
Тaқырыбы: Алма ағаштарын дағдылы және жасанды ортада көбейту
5В060700 - Биoлoгия бiлiм бeрy бaғдaрлaмaсы
Oрындaғaн Биo-17жғ
тoбының стyдeнтi: Амиралиева У.А.
Ғылыми жeтeкшiсi,
б.ғ.к., aғa oқытyшы: Рысбаев С.Б.
Жeтiсaй, 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Жұмыстың өзектілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
4
6
1.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Апорт алмасының шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1
Апорт алмасының қазіргі жағдайы және қалпына келтіру бағытында жасалып жатқан теориялық тәжірибелік жұмыстар
17
1.2
Апорт алмасын қалпына келтіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2
2.1
2.2
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Зерттеу нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Алманы in vitro көбейту үшін қоректік орта дайындау ... ... ... ... ...
28
38
2.3
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.4
Бұтақтан алынған эксплантты жасанды қоректік ортада өсіру ... ...
51
3
АЛЫНҒАН НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
3.1
Экспланттың in vitro жағдайында өсуіне, фитогормондардың ара - қатынасын үйлестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
72
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда жемістер мен жидектермен өткізілетін селекциялық - генетикалық зерттеу жұмыстарында in vitro сияқты оқшауланған тозаңқап, соның ішінде жапырақты экспланттарды, с.с заманауи биотехнологиялық әдістер мен тәсілдер жиі қолданылады. Оларды қолдану көптеген фундаментальді және қолданбалы міндеттерді шешуге мүмкіндік беріп отыр. Оқшауланған тозаңдарды қолдану мәдениеті (in vitro андрогенезі) гаплоидтілерді алудың және олардың негізінде гомозиготалы өсімдіктерді алудың ең тез және нәтижелі жолы болып отыр. Бұндай өсімдіктерді селекциялық - генетикалық тәжірибеде қолдану жаңа сұрыптарды алу тәжірибесін жылдамдатып, генетикалық зерттеу жұмыстрының нәтижесін көтеріп, қолда бар генофонд ауқымын кеңейтеді.
Бұл бірқатар жемісті және ұрықты өсімдіктер қатарынан байқалып, оларда тозаңқап әдісін қолданудың оң нәтижесі көрініп, жаңа жоғары нәтижелі сұрыптар алынған. Бірақ, алма тәрізді жемісті өсімдіктерде in vitro андрогенез әдісі әлі де жеткілікті ашылмаған. Ал, өзге өсімдіктерден андрогенді каллустар, эмброидтер, өсімдік - регенераттар аз да болса ашылған. Аталмыш әдістерді ашу алма тәрізді жемісті өсімдіктер үшін өте маңызды, себебі, ол табиғатынан күрделі гетерозиготалы бола отырып, өсімдіктің көпжылдық циклі дән арқылы жетіле алмайды. Бірақ, алманың оқшауланған мүшелері мен тіндерін зерттеу соның ішінде тозаңдандыру көп емес. (Höfer M., 1994,1999., Савельев, Олейникова т.б., 2009).Сонымен қатар тура және тура емес сияқты морфогенез индукциясымен байланысты сұрақтар да әлі жіті зерттелмеген. Алманың гаплоидына деген қызығушылық соңғы кездері арта түсіп, жаңа сорттар мен гибридтерді шығару мерзімін қысқарту туралы мәселелер де қойылуда. Гаплоид көріністерін басқару қолда бар өнімдерді жетілдіріп қана қоймай, өсімдіктер мәдениетін жаңғыртып, жаңа генетика әдістерін ашу мен жолдарын табуға мүмкіндік береді. Соған орай жемісті өсімдіктердегі in vitro андрогенезін зерттеу (әсіресе колоновидтті алмаларда ) өзекті болып отыр. Бүгінгі таңда биотехнологиялық жұмыстарда жапырақты экспланттардың in vitro әдісі кең қолдануда. Бұл әдіс гендік инженерияда соматикалық жасушаларды гибридизациялау мен мезофиллдерден оқшауланған протоластарды бөлу үшін қолданылады. Сонымен қатар, белсенді заттардың физиологиялық әрекетін, жасушалардың дедифференциацияға өту механизмін, бағалы генотиптерді сауықтыру мен микро көбейту жүйесінде әрекеттерді зерттеу үшін де қолданылады.
Ол үшін жапырақты экспланттардан өсімдіктерді регенерациялаудың сенімді әдістерінің болуы өте маңызды. Бірақ, алмалардың клондық түрлерінде бұндай әдістер жіті зерттелмеген. Клональді микро көбейту әдістері өсімдіктердің бағалы генотиптерін сауықтыру мен жылдам көбейту үшін қызмет атқарады. (Рыбалко, 1991; Коршун,Муратова, Иванов, Тугарев, 1996; Дорошенко, 1998; Орлова, Юшев, 2000;Ломовская, 2003). Бұл әдістің басты артықшылығы аз көлемдегі материалдан қажет мөлшердегі өсімдіктерді алу және оны алудың мерзімін бір жылға қысқарту болып табылады. Ал, дәстүрлі вегетативті әдісте жемісті өсімдіктерді көбейту үшін әдетте 3 жыл керек болады екен.
Алмаларды микроклонды көбейтуге арналған бірқатар зерттеу жұмыстары бар. (Верзилин, Иванов, 1998 ж,. Самусь., Семенас 2006 ж, Матушкина,Пронина автореферат 2008 ж) . Бірақ, бір генотиптерге арналып ашылғандары , екіншілері үшін аса нәтижелі болмайды. Заманауи жемістерді өсіру саласында алмалардың колондық түрлері алманың кәдімгі сорттарымен салыстырғанда биологиялық артықшылықтарға ие. Олардың биіктігі 2,5 метр бола отырып, жан - жақтылық артық бұтақтанусыз, отырғызудың бірінші жылынан бастап, жемісті, әрі жеміс беру ауқымы қарапайым сорттарға қарағанда 5 - 6 есе көп.
(Кичина,2006). Алманың бұл артықшылықтары алманы селекциялық - генетикалық және биотехнологиялық зерттеу үшін өте бағалы көрсетуде. Бірақ, тозаңдандырудың in vitro - сы, жапырақты экспланттары, меристемиздері жіті зерттелмеген.
Микроклональді (микроклонды) көбею - егілген материалдың вируссыз өнімін алу, дәстүрлі тәсілмен қиын көбейетін өсімдіктерді көбейтуге арналған биотехнологияның бір бағыты. Бұл әдіс өсімдіктерді көбейтудің жоғары коэффициентіне ие бола отырып, жыл бойы жұмыс жүргізе отырып, жер ауқымын да үнемдеуге мүмкіндік береді. Жылдам микроклональді көбейту технологиялары ауылшаруашылықтық жеміс пен жидек өсімдіктері үшін өте тиімді болып келеді. (Деменко, 2005; Медведева, Поливара,Подорожный, 2011; Райков, 2011; Фролова, 2011). Бірақ бұндай өсімдіктерді клональді микро көбейту бойынша зерттеу жұмыстары жеткіліксіз.(Матушкина, Пронина, 2008).
Белгілі генотиптерде орындалған ашылулар оларды өзге формаларды қолдануда дәл сондай тамаша нәтижелер көрсете бермейді. Алмалардың клондық түрлері жалпы генофонды ерекше орын ала отырып, бірқатар биологиялық артықшылықтарға ие. Солардың бірі - жанама бүршіктерінің аз болуы. Тіпті кей жағдайда олар болмайды да. Ол Көбейтудің дәстүрлі тәсілдерін (егу мен окулировка) қолдану барысында қиындықты болдырмау үшін, өсімдіктің дәл осы түрі үшін клональді микро көбейту әдісі тиімді болып келеді.
Жұмыстың өзектілігі: 2011 жылдың 12 мамырында Алматыда Қазақстан президенті Н. Ә. Назарбаев қаланың активімен алқалы жиын өткізді. Онда шаһардың бүгінгі тыныс- тіршілігі мен келешегі туралы келесі әңгіме қозғалды. Оңтүстік астанамызды дамытудың көптеген өзекті мәселелерімен қатар Елбасы Алматы апортын жаңғырту проблемасын да алға қойды. Алматы апорты бір кезде еліміздің мақтанашы, жер жәннаты Жетісудың төл жемісі, оңтүстік астанамыздың символы болып еді [1].
Бір кездері тау бөктерінде жайқалып өсетін жабайы алмалардың Жетісу өлкесінде өсетін үш түрі де Қызыл кітапқа енді, - деп еді тоқсаныншы жылдардың ортасында Мағжан Иса ағамыз. Табиғаттан тек алуды ғана білетін жабайы алмаларды отынға кесіп алып жатты. Қалың алмалы тоғайлардың арасына мал жайып, аяқ асты етті. Сөйтіп айналасы 30 - 40 жылдың ішінде тау бөктері тұттай жалаңашталып қалды. [2,3].
Қазір жұртты тамсандырған апорттан айырылып қалудың аз - ақ алдында тұрмыз. Мұндай жағдайға тап болудың бірнеше себебі бар.
Ескі бақтарда апорт ағаштарының арасында жабайы алма, мәдени алма ағаштарының бірнеше сорттары өседі. Бұл тозаңдану үшін пайдалы. Кейінгі уақытта ол да ескерілмей қалды. Біраз жылдар бойы апорттың көшеттері Алматыға Меркеден әкелініп егілді. Бұл да қателік. Апорт сапасының нашарлауының тағы бір себебі, оның вирус ауруына шалдыққаны. Айта кету керек, кей ғалымдардың да апортқа қырсықтары тиді. Өздерінің жаңа сорттарын шығарамыз деп, соларын итермелеп, одан қалды шетелдің сорттарын насихаттады. Әрине, алманың басқа сорттарын да өсіру қажет. Бірақ, апортқа кесірі тимегені дұрыс еді. Шетелдердегі алмалардың жақсы деген сорттарының өзі апортқа жетпейді [ 4 ].
Бір кездері тау бөктерінде жайқалып өсетін жабайы алмалардың Жетісу өлкесінде өсетін үш түрі де Қызыл кітапқа енді, - деп еді тоқсаныншы жылдардың ортасында Мағжан Иса ағамыз. Табиғаттан тек алуды ғана білетін жабайы алмаларды отынға кесіп алып жатты. Қалың алмалы тоғайлардың арасына мал жайып, аяқ асты етті. Сөйтіп айналасы 30 - 40 жылдың ішінде тау бөктері тұттай жалаңашталып қалды.
Апорт сортының ауруларға зақымданғыш мәселесін шешу үшін оның төзімді түрлерін бөлектеу және бақтарды аурулар мен зиянкестерден қорғау бойынша зерттеулерді тереңдетіп жүргізу керек. Апорт жемістерінің жай қоймаларда сақталу мерзімінің шектеулі болғанына байланысты реттегіш газ, ортасы бар арнайы жеміс қоймасын салуды қарастыру қажет . Мұндай қоймалар жемістің сапасын сақтап, оны жаңа піскен күйінде қолдану мерзімін ұзартуға мүмкіндік береді [5].
Алматы облысында алма бақтарының құрып кетуіне байланысты Президенттің тапсырмасы бойынша алма бақтарын қайтадан қалпына келтіру жоспары жасалды. Ол жоспарға БжҒ министрлігі тарапынан қаржы бөлініп, алманың Апорт сортын көбейту қолға алынды. Ол жұмыс 3 - ғылыми зерттеу институтына тапсырылған болатын. Экономикалық дағдарысқа байланысты қаржының тек қана жартысы берілді, ал жобаға университеттер қатыстырылған жоқ. Осындай олқылықтардың орнын толтыру үшін және бұл жұмысты жүргізуге біздің университетте қажет приборлар мен апараттар бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Алматы облысының бау- бақшаларында өсетін алманың Апорт және Салтанат сорттарын қоректік ортада микроклон әдісі арқылы көбейту.
Зерттеудің міндеттері:
аналық алма ағаштарын таңдап алу;
жасанды қоректік орта дайындау;
меристеманы өсіру үшін қоректік ортаны үйлестіру;
бастапқы эксплантты қоректік ортаға енгізу;
экспланттың дамуына қоректік орта, қоршаған орта, фитогормондар әсерін анықтау;
бау - бақша өсіру арқылы оқушыларға кәсіби бағыт- бағдар беру.
Зерттеудің объектісі :
1986 жылғы 1500 м биіктікте өсірілген алма ағаштарының бұтағы алынып келінді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
қолданыста бар биотехнологиялық әдістерде фитогормондардың оргоногенез процестерге әсері анықталады.
Қолданбалы маңызы:
жасанды қоректік ортада көбейту әдісі жетілдірілді
Зерттеу әдістемесі :
биотехнология әдістері арқылы көбейтудің кейбір мәселелері анықталады.
Күтілетін нәтижелер :
биотехнология әдістерін қолдану арқылы пробиркалық өсімдіктер алу.
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Алма ағашының биологиялық сипаттамасы, алма сорттары
Алма - Қазақстанда ең көп таралған дақыл. Malus Mill туысына алманың 50 түрі кіреді. Негізгі түрлеріне мыналар жатады: орман алмасы, кавказ алмасы, қытай алмасы, жидек алмасы. Сиверс алмасы, Недзвецкий алмасы, аласа өсетін алма, қырғыз алмасы. Алманың сорттары негізінен алманың осы түрлерінен алынған. Қазақстанда Сиверс алмасы, Недзвецкий алмасы, қырғыз алмасы өсіріледі. Дүние жүзінде адам қолымен өсірілетін алманың барлық сорттары бір мәдени түрге - үй алмасына ( Malus domestica Borrh) жатады. Алма ағашы тіршілігінің ұзақтығы телітушілерде және сортына байланысты 20 жылдан 100 жылға дейін созылады. Алма ағашы тұқымдық телітушілерде 30-дан 50 жылға дейін, ал вегетативтік телітушілерде 15-25 жыл тіршілік етеді. Өнімді орта есеппен 10-30 жыл береді. Интенсивті бақта әр гектардан 300-ден 500 центнерге дейін өнім алынады. Телітушіге және сортқа байланысты жемісті 2-3 жылда сала бастады.
Алма ағашы өсу қуатына байланысты биік өсетін (8-12 м), орташа өсетін (5-8 м), аласа өсетін (2-4 м) болып бөлінеді.
Қазақстанда алмадан өндірістік өнім беретін негізгі аудандар - Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтары: Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл. Соңғы жылдары алма дақылы Қостанай, Батыс Қазақстан, Ақмола облыстарына кеңінен таралып келеді. Дүние жүзінде алма дақылдарының 20 мыңға жуық сорты аудандастырылған, ал Қазақстанда 40-тан астам сорты таралған.
Алманың сорттары. Жаздық сорттары: Белый налив, Пеструшка, Суйслеппер, Мелба, Боровинка ташкентская.
Күздік сорттар: Ренет Бурхардта, Ренет казахстанский, Милтон, Хасылдар.
Күздік-қыстық сорттар: Заилийское, Апорт, Заря Алатау, Румянка алма-атинская, Салтанат, Грушовка верненская, Ренет ландсбергский, Рашида, Зимняя плесецкого, Голден делишес, Ренет Симиренко, Розмарин белый, Пармен зимний золотой, Джонатон, Делишес, Аргус, Уральское наливное, Либимец, Горноалтайское, Мальт багаевский, Ренет орлеанский, Голден граймз, Уэлси, Северный синап.
Белый налив. Орыс алмасының ертеден келе жатқан сорты. Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағашының биіктігі орташа, деңгелене түзілген бөрікбасы тығыз. Суыққа төзімді, жас бұтақшаларының түсі ашық қоңыр. Отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда жеміс сала бастайды. Өнімді мол және жыл сайын береді, әрбір ағаштан орта есеппен 100-165 кг жеміс алынады.
Жемісінің ірілігі орташа (60-70 г), түсі жасылдау, ақшыл-сары. Жемісінің жұмсағы - ақ, шырынды, дәмі қышқылдау тәтті, өте піскен кезде кермектеніп, дәмі шұғыл нашарлайды. Өнімі көп уақыт сақтауға шыдаймайды және тасуға да онша жарамайды.
Суйслеппер. Балтық жағалауына тән сорт. Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының бөрікбастары өте өскелең, үлкен, теріс пирамидалы. Кейде домалақ болып келетін бөрікбасы өте тығыз. Суыққа аса төзімді. Бұтақшалары қызыл қоңыр түсті. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 7-9 жылда өнім береді, жемісті жыл сайын салмайды. Әрбір жеміс ағашы орта есеппен 80-120 кг өнім береді. Жемісінің ірілігі орташа (60-70 г), жұмсағы - ақ, ұсақ түйірлі, өте шырынды, дәмі қышқылтым тәтті, қабығы тегіс, жылтыр, түсі ақ, қызыл және қызғылт жолақтары, жайылма қызғылт теңбілдері бар. Жемісі көп уақыт сақтауға шыдамайды.
Мелба. Канадалық сорт. Алматы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштары орташа өседі, суыққа төзімді, бөрікбастары ағаштардың жас шағында сопақша, ал жеміс саған уақытта аумақты, кең болады. Жемісті 6-7 жылда салады, жыл сайын өнім береді. Өнімділігі - орта есеппен әрбір жеміс ағашынан 75-100 кг. Жемісінің ірілігі орташа (130г), түсі көкшіл сары, жұмсағы - ақ, шырынды, қышқылтым тәтті, өзіне тән жақсы иісі бар.
Пеструшка. Жергілікті сорт. Алматы, Қызылорда, Шығыс Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштары өте биік өседі. Жас ағашының бөрікбасы дөңгелектеніп келеді, өнім салғаннан кейін сәулеленіп кетеді. Суыққа және құрғақшылыққа төзімді. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 6-8 жылда өнім бере бастайды, өнімді жыл сайын салмайды. Әрбір жеміс ағашы орта есеппен 180 кг жеміс салады. Жемісінің ірілігі орташа (100-110 г) қабығы сары, жалпақ қызғылт жолақтары мен жеке-жеке орналасқан теңбілдері бар, сырты тегіс. Жұмсағының түсі ақ, тығыздығы орташа, шырынды, жемістері тасымалдауға шыдамды.
Апорт. Ескі, тегі белгісіз сорт, таулы суармалы аудандар үшін ең бағалы сорттардың бірі. Бөрікбасы сирек, домалақ, аумақты. Өнімді көбінесе шет жағына орналасқан ұзын бұтақшалары береді. Жазық аймақта және тау етегінде суыққа шыдамсыз, ал тау белдеуінде, таулы аймақта суыққа төзімділігі жақсы. Жемісті отырғызылғаннан кейін 7-8 жылда салады, өнімділігі әрбір жеміс ағашынан орта есеппен 100-150 кг. Жемісі өте ірі (250г), түсі әдемі. Жемісінің жұмсағы ақшыл жасылдау, орташа түйіртпекті, нәзік, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті, өзіне тән жақсы иісі бар. Қазақстанның бақ шаруашылықтарында бұл сорттың екі түрі өсіріледі: апорт Александар және апорт кроваво-красный.
Ренет Бурхардта.Никитский ботаника бағында шығарылған сорт. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары қою, жас шағында сопақша, ал өнім бере бастағанда шар тәрізденіп кетеді, суыққа төзімді. Жемісті отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда салады, жыл сайын өнім береді. Өнімділігі - әрбір жеміс ағашынан орта есеппен 140 - 160 кг.
Жемісінің ірілігі орташа (100г), домалақтау, түсі сары, тасымалдауға қолайлы, жұмсағы ақ, сарғыштау, тығыз, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті, хош иісті.
Милтон. Америкада шығарылған. Алматы және Жамбыл облыстарында аудандастырылған. Ағаштары өскелең, бөрікбастары қомақты, домалақ, өте қою. Суыққа төзімді. Бұтақшалары қызғылт қоңыр түсті. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 7-8 жылда жеміс салады. Өнімді жыл сайын береді. Өнімділігі - әрбір ағаштан орта есеппен 110-240 кг. Жемісінің ірілігі орташа (140 г), пішіні сопақша, түсі бүтіндей дерлік қызыл қоңыр. Жұмсағы аппақ, нәзік, шырынды, ұсақ түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті, хош иісті.
Заилийское. Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында белгісіз екпе сорттардың екпе көшеттерінен шығарылған. Ағаштары аласа, бөрікбастары жинақты, суыққа төзімді. Жемісті ерте, 3-4 жылда салады. Өнімді жыл сайын береді. Әрбір жеміс ағашынан орта есеппен 160-190 кг өнім алынады. Жемісінің ірілігі орташа және ортадан жоғары (110-180г). Жемісі сарғыштау жасыл, қызыл қоңыр түсті, күңгірт сызықтары бар. Жемісінің жұмсағы жасылдау, нәзік, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті.
Ренет Казахстанский. Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында Ренет Бурхардта сортын Суйслеппер сортымен будандастыру жолымен шығарылған. Алматы және Жамбыл облыстарында аудандастырылған. Ағаштары орта өседі, бөрікбастары қомақты, домалақ, тығыздығы орташа. Суыққа өте төзімді. Ағашын отырғызғаннан кейін жемісті 5-6 жылда салады. Өнімділігі - әрбір жеміс ағашынан орта есеппен 100-120 кг. Жемісі ірі (140-160 г), түсі сары, сәл қызғылт реңді. Жұмсағы тығыз, аздап түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті. Жемістері көп уақыт сақталады.
Ренет Семиренко. Украиндық сорт. Ағаштары өскелең. Бөрікбастары домалақ немесе тайпақтау келеді. Суыққа онша төзімді емес. Жемісті 4-5 жылда салады. Өнімді жыл сайын береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 300-400 кг өнім жиналады. Жемісінің ірілігі орташа (140 г). Бір жағы шошақтау келген домалақ, жемісінің түсі ашық жасыл, қабығының астынан толып жатқан ақшыл нүктелер көрініп тұрады. Жұмсағы сарғылт жасыл, тығыз, дәмі қышқылтым тәтті, хош иісті, шырынды.
Розмарин белый. Итальяндық сорт. Ағаштары өте өскелең, бөрікбастары биік пирамидалы, қоюлығы орташа, аумақты, суыққа шыдамдылығы нашар. Өнімді кеш береді (9-12 жылда), жемісті жыл сайын бермейді, әрбір ағаштан орта есеппен 100-140 кг өнім алынады.
Жемісінің ірілігі орташа және ұсақ (50-70 г), пішіні жұмыртқа тәрізді немесе сүйір, түсті ақшыл сарғыш, қызғылт дақтары болады. Жемісінің жұмсағы ақ, тығыз, шырынды, ұсақ түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті.
Голден делишес. Американдық сорт. Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары сопақша, онша тығыз емес. Суыққа төзімділігі орташа.
Жемісті отырғызылғаннан кейін 5-6 жылда салады, өнімді жыл сайын береді, әрбір ағаштан орта есеппен 40-50 кг өнім алынады.
Жемісінің ірілігі орташа (110-140 г), сопақша келген, дұрыс пішінді, түсі ашық сары. Жемісінің жұмсағы ақ сары, шырынды, ұсақ түйіртпекті, дәмі тәтті.
Румянка алма-атинская. Сорт Қазақ жемісі және жүзім шаруашылығы институтында Зеленка Вуда сортының екпе көшеттерінен шығарылған.
Ағаштары өскелең, бөрікбастары сопақ, домалақ, қою, суыққа өте төзімді. Жемісті 4 - 5 жылда салады. Өнімділігі әрьір жеміс ағашынан - 60 - 80 кг. Жемісі ірі (190г), домалақ, ашық жасыл түсті, қызыл қоңыр реңді.
Жемісінің жұмсағы шырынды, хош иісті, дәмі қышқылтым тәтті.
Заря Алатау.Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында Ренет орлеанский сортының екпе көшеттерінен шығарылған. Алматы және Жамбыл облыстарында аудандастырылған.
Ағаштардың бөрікбастары кең пирамидалы, онша тығыз емес. Суыққа төзімділігі орташа. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 5-6 жылда жеміс бере бастайды. Жыл сайын өнім береді. Өнімділігі әрбір ағаштан орта есеппен 50-100 кг. Жемісінің ірілігі орташа (130 г), домалақ, конус пішінді, сарғылт жасыл түсті, қызыл қоңыр реңді. Жұмсағы тығыз, хош иісті, дәмі қышқылтым тәтті шырынды.
Салтанат. Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында Ренет Бурхардта сортының екпе көшеттерінен шығарылған. Ағаштары өскелең, бөрікбастары сопақша. Суыққа төзімді. Ағаштары отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда өмір салады. Әрбір ағаштан орта есеппен 40-60 кг өнім алынады. Жемісі ірі (170 г), тайпақтау, түсі жасылдау сары. Жұмсағының тығыздығы орташа, ұсақ түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті, шырынды.
Грушовка верненская. Жергілікті қазақстандық сорт. Жамбыл және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағаштары орта өседі. Бөрікбастары шеңбер пішінді, өте қалың. Суыққа төзімділігі нашар. Жемісті отырғызылғаннан кейін 6 - 7 жылда салады. Өнімді жыл сайын бермейді. Өнімділігі - әрбір ағаштан орта есеппен 40 - 50 кг. Жемісінің ірілігі орташа (80 г), домалақ, тегіс, түсі бүтіндей дерлік қызыл қоңыр, қабығының астында айқын білініп тұратын сарғылт қызыл нүктелері болады. Жұмсағы ақ, қызғылт, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті.
Ренет ландсбергский. Батыс Еуропалық сорт. Алматы, Жамбыл және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары кең, шар тәрізді. Суыққа төзімділігі нашар. Жеміс отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда салады. Өнімді жыл сайын береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 118-350 кг өнім алынады. Жемісі ірі (250 г), түсі жасылдау сары, қызыл қоңыр реңді. Жұмсағы сары түсті, тығыз, нәзік, дәмі қышқылтым тәтті.
Рашида. Қырғыз ботаникалық бағында шығарылған. Апорт алексанр сорты мен Джонатан сортының буданы. Алматы облысының бақ шаруашылықтарында кең өріс алып отырған сорт. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары аумақты. Суыққа төзімді. Жеміс отырғызылғаннан кейін 5-6 жылда салады. Өнімді жыл сайын береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 120-130 кг жеміс алынады. Жемісі ірі (175 г), домалақ, көкшіл сары түсті, қызыл қоңыр реңді. Жұмсағы ақ немесе сәл жасылдау, орташа түйірпекті, дәмі қышқылтым тәтті, шырынды.
Зимнее плесецкого. Украинаның жеміс шаруашылығы институтында шығарылған. Бабушкино және Джонатон сорттарының буданы. Алматы облысында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары кең, теріс пирамидалы, қалыңдығы орташа. Суыққа төзімді. Жемісті отырғызылғаннан кейін 6-7 жылда салады, жыл сайын мол өнім береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 217-350 кг өнім алынады. Жемісі ірі (175), беті тегіс, түсі ашық сары. Жұмсағы ақ сары, тығыз, нәзік, майлы, ұсақ түйіртпекті, шырынды.
Джонатан. Американдық сорт. Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағаштары өскелең, бөрікбастары кең, домалақ, өте қалың. Суыққа төзімді. Жеміс отырғызылғаннан кейін 4-5 жылда салады, өнімді жыл сайын береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 70-88 кг жеміс алынады. Жемісінің ірілігі орташа (135г), бір жағы шошақтау келген домалақ, ақшыл сары түсті, қызыл қоңар реңді. Жұмсағы ақшыл, сарғыш, нәзік, қышқылтым тәтті, шырынды.
Пармен зимний золотой. Англияда шығарылған сорт. Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында аудандастырылған. Ағаштары орташа өседі, бөрікбастары кең пирамидалы немесе шар тәрізді, қалыңдығы орташа. Суыққа шыдамдылығы нашар. Жемісті 6-7 жылда салады, жыл сайын өнім бермейді. Әрбір ағаштан орта есеппен 100-150 кг жеміс алынады. Жемісінің ірілігі орташа (80 г), тегіс, түсі сап-сары, кейде қызғылт сарылау, күнге қараған жағында шымқай қызыл түсті толып жатқан жолақтары болады.
Аргус. Өзбек жеміс және жүзім шаруашылығы институтында белгісіз сорттың тұқымынан шығарылған. Оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары домалақ, аумақты, қоюлығы орташа. Жемісті отырғызлғаннан кейін 4-5 жылда салады. Жыл сайын өнім береді. Әрбір ағаштан орта есеппен 40-90 кг өнім алынады. Жемісінің ірілігі орташа (140 г), пішіні жапырылған, беті тегіс, түсі сарғыш жасыл.
Жұмсағы тығыз, түйірпекті, шырындылығы, орташа, дәмі қышқылтым тәтті.
Уральское наливное. Челябі жеміс пен көкөніс тәжірибе станциясында шығарылған. Қазақстанның солтүстік және шығыс облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары кеі пирамидалы, қалың, бұтақшалары иіліп тұрады. Суыққа шыдамды. Жемісті отырғызылғаннан кейін 2-3 жылда береді. Өнімді жылда салады. Жемісінің ірілігі орташа (30-50 г), пішіні домалақ, сарғылт сары. Жұмсағы ақ, шырынды, ұсақ түйірпекті, тығыз, дәмі қышқылтым тәтті. Жемістері алғашқы аязға дейін жиналмастан ағашында тұра береді.
Любимец. Краснояр өлкесінің Минусин ауданында Сібірдің жидек алмасы мен Анис алый сортының буданы. Қазақстанның солтүстік және шығыс облыстарында аудандастырылған. Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары тығыз, шар тәрізді. Суыққа шыдамдылығы орташа. Жемісті отырғызылғаннан кейін 3-4 жылда салады, өнімі мол. Жемісінің ірілігі орташа (25-45 г), жалпақтау, домалақ, сарғыш, сары, қызғылт дақтары болады. Жұмсағы ақшыл сары, тығыз, дәмі қышқылтым тәтті, шырынды.
Горноалтайское. Алтай бақ шаруашылығы тәжірибе станциясында шығарылған. Ренетка пурпурная және Пепин шафранный сорттарының буданы. Қостанай, Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған.
Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрікбастары кең, қалың, суыққа төзімді. Жемісті отырғызылғаннан кейін 3-4 жылда салады. Жемісінің ірілігі орташа (25-40 г), пішіні жұмырлау жалпақ, бояуы қою қышқыл. Жұмсағы ақшыл сары, шырынды, ұсақ түйіртпекті, дәмі қышқылтым тәтті.
Мальт багаевский. Саратов облысының жергілікті сорты. Алатау және Батыс Қазақстан облыстарында аудандастырылған. Ағаштары өскелең, бөрікбастары аумақты, суыққа төзімді. Жемісті отырғызылғаннан кейін 5-6 жылда салады. Жемісінің ірілігі орташа (80 - 120г), жалпақтау, домалақ, ақшыл сары. Жұмсағы ақ, шырынды, дәмі қышқылтым тәтті.
10.1. Алмаға телітуші ретінде пайдаланатын мәдени сорттар
Телітуші ретінде пайдаланатын өсімдіктер. Телітуші ретінде жеміс өсімдіктерінің жабайы түрлері де, мәдени сорттары да пайдаланылады. Әдетте мәдени сорттардың тұқымынан өсірілген телітушілер телінушімен өте жақсы биологиялық сәйкестілігімен ерекшеленеді.
Жеміс өсімдіктерінің телітушілері көбею тәсілдері себінді және вегетативті немесе клонды деп екіге бөлінеді. Өсу күшіне қарай телітушілерді бұл топтардың өзінде өте биік өсетін, орташа өсетін және аласа өсетін деп үш түрге бөледі. Себінді телітушілер көп жағдайда өте өскелең келеді. Әрине бұл телітушіледің де аласа өсетіндері кездеседі, бірақ олардың оншалықты өндірістік маңызы жоқ және де аудандастырылмаған.
Вегетативті көбейтілетін телітушілер керісінше телінушінің өсу күшіне қарай өте биік өсетін түрлерінен өте ергежейлі түрлеріне дейін аса кең шамада ауытқиды. Аласа өсетін телітушілер - ергежейлі және жартылай ергежейлі түрлері анағұрлым бағалы болып есептеледі.
Алма және алмұрт тікпе көшеттерінің басым бөлігі біздің елімізде соңғы уақытқа дейін себінді телітушілерде өсіріліп келді. Конды телітушілердегі бақтар еліміздің жеміс өсімдіктері отырғызылған жалпы алаңның 1,5%-ын ғана алады. Сүйектілердің басым көпшілігі себінді телітушілерде өсіріледі, өйткені отандық бау шаруашылығында әзірге олар үшін қолайлы клонды телітушілер жоқ.
Себінді телітушілерге телінген ағаштардың экологиялық факторларға (қуаңшылыққа , суыққа т.б) бейімділігі жоғары және де телітушілерді тұқымынан көбейту вегетативті көбейтумен салыстырғанда қарапайым. Алайда себінді телітушілердегі алма мен алмұрт ағаштары мардымды жеміс шаруашылығының қазіргі кездегі талаптарына сай келмейді. Олар өте биік өседі және тауарлы жеміс салу маусымын кеш бастайды. Мұндай ағаштардың өнімін жинауға шығын да көп жұисалады, ол баққа жұмсалған жалпы шығынның 60%-дан астамын құрайды. Ергежейлі және жартылай ергежейлі топтардан аласа өсетін клонды телітушілерді пайдалану, қосымша еңбек пен қаржыны көп жұмсамай-ақ аласа және тез жеміс салатын алма мен алмұрт бақтарын өсіруге мүмкіндік береді. Мұндай бақтарда ағаштарды шырпу және өнімін жинау секілді еңбекті көп қажет ететін процестерде еңбек өнімділігі 1,5 - 2 есе, кейде одан да көп артады. Сондай-ақ ағаштарды жиі отырғызу есебінен мұндай бақтарда сапасы жоғары мол өнім алынады. Алайда аласа өсетін клонды телітушілер себінді телітушілерге қарағанда экологиялық факторларға төзімділігі нашар. Олардың тамырлары тайыз жатады, қуаңшылыққа да, қысқы суыққа да төзімсіз болады. Солтүстік аудандарда жазда ылғалдың жетіспеушілігенен зардап шегеді.
Клонды телітушілердің қолда бар аласа өсетін формалары Қазақстанның жеміс шаруашылығы үшін өте қолайды оңтүстік шығыс және оңтүстік аймақтарында жсанды суарған жағдайда ғана , оларда алма мен алмұрт бақтарын өсіруге мүмкіндік береді.
Алма үшін клонды телітуші ретінде аласа алманың вегетативті жолмен көбеюге бейім түрлері мен формалары пайдаланылады. Соңғы кездерде біздің елімізде, сондай-ақ кейбір шет елдерде селекциялық жолмен кейбір көрсеткіштері бойынша алғашқы түрлерінен асып түсетін клонды телітушілердің жаңа формалары шығарылған. Клонды телітушілерді тұңғыш рет жүйелеу және оларды зерттеу Англияда Ист-Моллинг стансасында 1912 жылы басталды. Осы стансаның ғылыми қызметкері Р.Хеттон сол кезде Батыс Еуропада бар клонды телітушілердің бүкіл формасын жинап, оларды рим цифрларымен белгіледі. Телітушілерді осылай нөмірлеу осы уақытқа дейін сақталды, олар: М,I II, осылайша MXV-ке дейін. М әрпі бұл коллекцияның Ист-Моллинг стансасынан шыққандығын білдіреді. Р.Хеттон т.б. зерттеген телітушілер өсу күші бойынша келесі топтарға бөлінеді:
1.ергежейлі ( парадизкалар) - М-VIII және M-IX;
2.жартылай ергежейлі (дусендер) - М-II, М-III, М-IV, М-V;
3.биік өсетіндер - М-I, М-VI, М-Х, М-VIII, М-XIV,M-XV;
4.өте биік өсетіндер - М-XII.
Профессор В.И.Будаговскийдің (1976) ұсынысы бойынша телітушілер 6 топқа бөлінеді: 1 - өте ергежейлі (ағаштарының биіктігі 2 метрге дейін); 2 - ергежейлі (ағаштарының биіктігі 2-3м); 3 - жартылай ергежейлі (ағаштарының биіктігі 3-4м); орташа өсетіндер (4-5м); 5 - биік өсетіндер (5-7); 6 - биік өсетіндер ( 7 метрден сатам).
Ист-Молингтің коллекциясының ішінде анағұрлым кең тараған телітушілер: ергежейлілерден MIX, жартылай ергежейлілерден MVII және орташа өсетіндерден МII, MIII, МIX, МV.
1938 жылы бүкіл дүниежүзілік бағбаншылар конгресінде (Берлин) Швейцар ғалымы Мейер вегетативті тәсілмен көбейетін телітушілерді белгілеуді өзгертуді ұсынды. Бұл ұсыныс қабылданып, М белгісінен кейін араб цифрларымен белгіленетін болды. Мысалы ЕМ-III-ті М-3 деп белгіледі.
Соңғы уақыттарда Ист-Моллинг тәжірибе стансасында көптеген алма телітушілері шығарылды. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығыс аймақтарының жағдайлары үшін осы телітушілердің ішінде ең жақсы өсетіндері ергежейлілерден М9, жартылай ергежейлілерден М26 және өте ергежейлілерден М27. Сондай-ақ клонды телітушілер селекциясымен Франция, Польша, Германия тағы басқа елдерде де айналысуда.
Көп жылғы жұмыстар нәтижесінде ТМД елдерінде де алманың жаңа клонды телітушілері алынған. Солардың ішінде Қазақстан жағдайы үшін (К.Г.Карычев және т.б.,2002) келесі телітушілері В.И. Будаговский селекциясынан 57-491 өте ергежейлі, 62-396 ергежейлі, 57- 490 және 64 - 843 орташа өсетін телітушілері, сонымен бірге Г.В.Трусевич (Краснодар) селекциясының құрғақшылыққа төзімді 1 - 48 - 41 және 1 - 48 - 16 телітушілері ұсынылады. Армян жүзім және бақ шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының (Л.Апоян) шығарған телітушілері ішінде АРМ-18, келешегі мол телітуші Дағыстандағы Буйнак тәжірибе стансасы (Р.Соболов) жартылай ергежейлі телітушілер ретінде Қазақстанның оңтүстік-шығысында аудандастырылуға ұсынылған.
Алмұрттың аласа өсетін телітушілері ретінде кәдімгі бекенің кейбір клондары пайдаланылады. Ист-Молинг тәжірибе стансасында Р.Хеттон бекенің 7 клонын бөліп, оларды латын әріптерімен белгілеген. Кейінірек сол клондардың ішінен А,В ( жартылай ергежейлі телітушілер) және С (ергежейлі телітуші) клондары кең тарап кетті. Алмұрт телітушілері ретінде бекенің бұл түрлерінің айтарлықтай кемшілігі - кейбір бағалы сорттармен нашар немесе жеткіліксіз сәйкессіздігі. Соңғы жылдары бірқатар елдерде А бекесіне қарағанда алмұртпен анағұрлым сәйкестеу клондар тобы, сондай-ақ қуаңшылық пен топырақтың сортаңдылығына төзімді прован бекесі кең тараған. Францияда прован бекесінен алмұрттың көптеген сорттарымен сәйкес келетін ВА-29 және Сидо бекесінің клондары іріктелініп алынды. Бекенің осы түрлерін Қазақстанның оңтүстік-шығысына да әкелген дұрыс болар еді, өйткені мұнда аудандастырылған беке А телітушісі алмұрттың Талгарская красавица сортымен ғана сенімді сәйкестік тапқан.
Қазақстанда Карычев К.Г. тағы басқалардың (2002) зерттеулері бойынша алманың вегетативті телітушілерін өсу күші бойынша келесі топтарға бөледі:
oo ергежейлі - М9, М27, Б 7-35, Б 13-20, СПС-7, М8;
жартылай ергежейлі - Б 16-20, М5, ММ112, Арм16, Б 1-20, Б 5-22, Жетісу-5 т.б.;
- орташа өсетіндер - М3, М4, М7, ММ102, ММ106, Арм17, Б 2-2, Б 2-3, Жетісу-2, Жетісу-3 т.б.;
- биік өсетіндер - М2, М6, ММ10, ММ104, ММ109, Дусен Марголина, 1-48-2, 1-48-6, Б 12-26, Б 16-50, Арм-2, Арм-3, Жетісу-2, Жетісу-4, Жетісу-6, т.б.
Алмұрттың вегетативті телітушілері (беке түрлері):
oo ергежейлі - ЕМС , ЕМС-10, К-13, Мелитопольская т.б.;
oo жартылай ергежейлі- ЕМА, Сидо, Арм21, №1, №4, №8, №9;
oo орташа өсетіндер - ВА29, №11, Алуштинская, К-86 т.б.
oo биік өсетіндер - Прованская №3 т.б.
Шие телітушілері:
oo жартылай ергежейлі - Апоян тәтті шиесі;
oo орташа өсетіндер - Колт;
Алхоры телітушілері:
oo ергежейлі - Пикси;
oo орташа өсетіндер - 21 - 15, 22 - 15;
oo биік өсетіндер - Кубань, Дамас 1869, 20 - 156, 22 - 14, 25 - 13.
Қазіргі кезде ТМД елдерінде және кейбір шет елдерде ( АҚШ, Англия, Франция, Белгия, Германия және т.б) тәтті шие, шие, алхоры, өрік, шабдалы секілді сүйекті дақылдар үшін клонды телітушілер ізделінуде. Бірқатар бағалы телітушілер шығарылып пайдаланылуда. Шие мен тәтті шие үшін Англияда орташа өсетін Колт, Арменияда жартылай ергежейлі Апоян тәтті шиесі, ГВ-2158 телітушілері, шие үшін Г сериясының телітушілері, Италияда САВ сериясының телітушілері шығарылды. Алхоры үшін ергежейлі Пикси, биік өсетін Кубань, Дамас 1864, 20 - 15, 21 - 15, 22 - 15 т.б. және орташа өсетіндер.
Алманың себінді телітушілері. Қазақстанның оңтүстік шығысы мен оңтүстігінде тұқымынан өсірілетін негізгі алма телітушісі жергілікті - Сиверс алмасы болып табылады. Алманың бұл түрі Жоңғар Алатауы мен Іле Алатауында кеңінен өседі. Сиверс алмасы полиморфты түрге жатады, соған байлансты тұқым алу үшін жемістерін дайындау кезінде жақсы жетілген, аурудан таза ағаштарды іріктеген жөн. Қуаңшылыққа да, суыққа да айтарлықтай төзімді. Телінген ағаштар тез өседі. Бір кемшілігі - біржылдық себінділер тамырларының нашар тармақтануы болып табылады. Бұл телітушілерге Апорт, Ренет Бурхардта, Ренет Ландсберге, Заилийское т.б. алма сорттарын телісе өте нәтижелі болады. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысында алма телітушілерін аудандастырылғанда тау етегіндегі және жаздық - далалы аймақтарға Сиверс алмасының 40 - 55% тисе, таулы аудандар үлесіне 80 - 95%-на дейіні тиеді.
Недзвецкі алмасының (құлжа алмасф) бір ерекшелігі жапырақтарының, жас бұтақтарының, гүлі мен жемісінің реңі сия көк түсті болып келеді. Негізінен Алматы облысының шығыс аудандары мен Қазақстанның оңтүстігіндегі бақтарда көп таралған. Жабайы түрі кездеспейді. Телітуші ретінде Сиверс алмасынан артықшылығы суыққа және қуаңшылыққа төзімділігі жоғары.
1951 - 1953 жылдарда қыс өте қатты болып, жеміс ағаштары көп зардап шеккен. Мәселен, А.Н.Кацейконың (1955) деректері бойынша Недзвецкі алмасына телінген алманың ешқайсысы үсімеген, ал Сиверс алмасына телінген алмалардың жер беті бөлігін де, тамыр жүйесінен де қатты үсік шалған.
Недзвецкі, яғни құлжа алмасының тұқымдық дәні жақсы өнеді, себінділерінің тамырлары шашақты. Көшіріп отырғызуға бейім.
Бұл алмаға телінген алма ағаштары тез, қомақты болып өседі, Сиверс алмасына қарағанда жеміс салуын ертерек бастайды. Телінген ағаштардың тамыры қуатты, жер қабатының тереңіне жайылады. Осының бәрі Недзвецкі алмасын Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысындағы ең жақсы себінді телітуші ретінде есептеуге негіз болады. Тұқымын дайындауға мүмкіндіктің аздығына орай осы бір құнды телітушінің үлесі, өзге алма телітушілерінің ішінде өте аз. Аудандастыру бойынша Алматы облысы аймақтарында 10%-дан 40%-ға де йін ғана. Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында болашағы мол телітуші болып есептеледі. Бұл өлкенің жеміс көшеттіктері осы бір құнды телітушінің аналық - тұқымдық өсімдіктерін өсірулері қажет.
Телітуші ретінде пайдаланылатын мәдени сорттар.Соңғы кезде алманың телітушісі ретінде мәдени сорттардың себінділерін пайдалану ТМД және шет елдерде де кеңінен етек алуда. Кейбір жеміс отырғызатын аймақтарда алма үшін, әсіресе осы аймақтың жағдайларына жақсы бейімделген жергілікті сорттар тұқымынан пайдаланғанда өте жақсы телітушілер алуға болатыны анықталды. Мұндай телітушілердің басты артықшылығы - мәдени сорттармен жақсы сәйкестік табатыны.
Қазақстанда мәдени сорттардың себінділері алма телітушісі ретінде жеткіліксіз зерттелген. Тіпті Алматы облысында өте төзімді аборигенді сорт - Пеструшканың себінділерінің өзі осы күнге дейін тек өндірістік тұрғыда зерттеу үшін ғана ұсынылған. Оңтүстік Қазақстанда себінді телітуші ретінде Белый налив пен Ренет Бурхардта (5 - 10%),Жамбыл облысында Пеструшка сорттары (10%) ұсынылып отыр. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысындағы бақ өсірумен айналысатын басқа аймақтардың тәжірибесін негізге ала отырып, биік өсетін телітуші ретінде алманың жергілікті төзімді сорттарын кеңінен пайдалану керек.
Алхоры жапырақты алма немесе китайканың формалары өте көп, олар бақтарда кең тараған. Жабайы түрлері кездеспейді. Алпысыншы жылдарға дейін алма үшін негізгі себінді телітуші болып есептелген. Тұқымы жақсы өнеді, тармақталған шашақты тамыр жүйесі бар. Көшіріп отырғызуға бейім, себінділерінің қабығы тегіс. Міне, осының бәрі бұл себінді телітушінің кең тарауына мүмкіндік берді. Алайда, китайканың, әсіресе оңтүстік аймақтарда алманың көптеген іріжемісті сорттарымен онша сәйкестік таппайтыны белгілі болды. Сондай-ақ китайканың түрлі формаларының мәдени сорттармен сәйкестігі де әр түрлі. Ол орташа сәйкессіздіктен толық сәйкестікке дейін ауытқиды.
Сәйкессіздік көбінесе майда жемісті, типсіз және формасы сибирка алмасына жақын китайканы пайдаланғанда жиі кездесті. Типтік китайка, әсіресе бақтық ірі жемісті формалары мәдени сорттармен едәуір дәрежеде сәйкес келеді. Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында жүргізілген зерттеулер нәтижесі алхорыжапырақты жасыл китайка алмасының кейбір жергілікті формаларының бірі алманың мәдени сорттарымен жақсы сәйкес келетінін, ал осы алманың басқа бір түрі - шарап китайкасының, сол сорттармен сәйкес келмейтінін көрсетті. Қазіргі кезде алхорыжапырақты алма телітуші ретінде республиканың оңтүстігі мен оңтүстік шығысында аудандастырылған.
Қазақстанның солтүстік шығыс, орталық облыстарында алманың сібір және жалпы ранетка деп аталатын жартылай мәдени сорттары: Пудовщина, Таежное, Анис, Ранетка пурпуровая, Ранетка красная, Китайка крупноплодная т.б. пайдаланылады. Сибирканың жергілікті ұсақ жемісті сорттармен сәйкестілігі жақсы да, іріжемістілермен сәйкестілігі онша емес. Телітуші ретінде суыққа төзімді де, қуаңшылыққа төзімділігі нашар. Себінділері жәй өседі, соған орай көбіне оларды екі жыл өсіруге тура келеді.
Ранетка себінділері сапасы жағынан сибиркаға жақын, бірақ оған қарағанда биіктеу өседі. Суыққа төзімділігі нашарлау. Іріжемістілермен де сәйкес келмейді, яғни үйлеспейді.
Орал облысында алманы Анис т.б. жергілікті сорттардың себінділерінде өсіреді. Сондай-ақ осы мақсат үшін китайканың мәдени сорттармен жақсы үйлесетіндерін пайдаланады.
Алманың клонды телітушілері. Біздің еліміз бен көптеген шет елдердің оңтүстік аймақтары үшін алманың негізгі ергежейлі телітушісі - М9 (M-IX, EM-IX, парадизка IX).
М9 телітушісіне ұластырылған ағаштардың биіктігі 2,5-3,5 метрге жетеді, 2-3 жылда ерте жеміс салады, жемісі ірі, сапасы жақсы болады. Қазақ ауыл шаруашылығы институтының жеміс-жидек шаруашылығы кафедрасының деректері бойынша М9 телітушісіне ұластырылған алма сорттарының төрт жыл ішіндегі орташа өнімділігі: Голден Делишес сорты бойынша гектарынан 224 ц, Заря Алатау сорты бойынша 266 ц болды. Кейбір жылдары өнім көрсеткіші 400 ц, кейде тіпті оданда асып түсті. Сонымен бірге бұл телітушіге ұластырылған Ренет Ландсбергский, Грушовка Верненская, Мелба республикамыздың оңтүстігінде Пармен, Джонатан, Ренет Симиренко, Розмарин белый сорттары жақсы өседі. Тамыр жүйелері тармақты, шашақты, майда, қаңқа тамыры әлсіз жетілген, сынғыш және кейбір тамырлары 4-4,5 метрге дейін жеткенімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz