Қазақтың салт - дәстүрлері туралы зерттеген ғалымдар
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ALIKHAN BOKEIKHAN UNIVERSITY БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕСІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Педагогика және психология кафедрасы
Жазитова Аяулым Мұратқызы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық мәдени
құндылықтың мәні
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ғылыми жетекші: Сейтенова А.С., доктор РhD
Cтудент: Жазитова Аяулым Мұратқызы
Қорғауға жіберілді:
_______________
Кафедра меңгерушісі: _______Султанова Н.К.
Семей, 2022
ALIKHAN BOKEIKHAN UNIVERSITY
Гуманитарлық факультет
Педагогика және психология кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі___________
Султанова Н.К._
___________________20__ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНА ТАПСЫРМА
Студент: Жазитова Аяулым Мұратқызы
Жұмыс тақырыбы Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық мәдени
құндылықтың мәні.
№____Alikhan Bokeikhan University бұйрығымен бекітілген ____
__________20__ж.
2.Диплом жұмысының бастапқы мәліметтері: Бастауыш сынып оқушыларын
тәрбиелеуде ұлттық мәдени құндылықтың маңызы бойынша Отандық және шет елдік
ғалымдардың ғылыми зерттеулері, оқулықтар, ғылыми конференциялар бойынша
жинақтардан, интертен ресрустарынан ақпараттар алынды.
3. Диплом жұмысын әзірлейтін сұрақтардың мазмұны
1. Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық мәдени құндылық мәнінің
ғылыми - теориялық негіздері.
1. Ұлттық мәдени құндылықтар бала психикасын қалыптастыру құралы
2. Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық мәдени құндылықтар арқылы танымдық
процестерін қалыптастырудың мәні.
3. Ұлттық мәдени құндылықтың зерттелу жағдайы.
2 Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудегі ұлттық мәдени құндылықтарды
қолданудағы тәжірибелік – эксперименттік жұмыс нәтижелері.
4. Диплом жұмысын орындаудың үлгілік күнтізбелік кестесі
06.09.21-31.10.21 ж Диплом тақырыбын таңдау, теориялық бөлімге мәліметтер
жинастыру.
01.11.21-30.12.21 ж 1ші теориялық бөлім бойынша толық жұмысты аяқтау.
06.01.22-30.01.22 ж Зерттеу бөліміне байланысты әдістемелерді іріктеп,
нақтылау.
01.02.22-18.02.22 ж Жинақталған әдістемелерді реттеу.
01.03.22-31.03.22 ж Тәжірибелік бөлім бойынша қорытынды жасау.
5. Тапсырманы беру мерзімі - қыркүйек 2021 жыл.
6. Диплом жұмысын өткізу мерзімі: 11 наурыз 2022 ж.
Жетекші: Сейтенова А.С., доктор РhD
Студент: Жазитова А.М
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-6
1БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚ МӘНІНІҢ
ҒЫЛЫМИ - ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2. Ұлттық мәдени құндылықтар бала психикасын қалыптастыру
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-13
3. Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық мәдени құндылықтар арқылы танымдық
процестерін қалыптастырудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13-20
4. Ұлттық мәдени құндылықтың зерттелу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...20-24
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ
ҚОЛДАНУДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК – ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...25-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..48-49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 50-52
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Елімізде болып жатқан әлеуметтік-
экономикалық, рухани өзгертулердің балабақшадан бастап, жоғары оқу
орындарының педагогикалық үрдістеріне, оның ішінде ұлттық тәлім-тәрбие беру
саласына өзіндік ықпал жасауы – заңды құбылыс.
Өткен тарихымыздың өткелдеріне ой жіберсек, ұрпақ тәрбиесі үшін маңызы
зор бүгінгі этнопедагогика, этнопсихология ғылымдарына рухани азық болған
мұралардың молдығына көзіміз жете түседі. Әр халықтың бала тәрбиесі
жөніндегі атам заманнан бергі жиып-терген мол тәжірибесі, ғасырлардан
қалған асыл қазыналары бар. Ол қазыналарды филологтар, тарихшылар,
этнографтар, өнер зерттеушілері, психолог және педагог ғалымдар жан-жақты
зерттеп, өз зерттеулерінің мақсат-міндеттеріне орай ғылыми зерделеу
сүзгісінен өткізуде. Соның бірі ата-бабаларымыздың өнеге мен ізгі
қасиеттерге балаған – салт-дәстүрлері.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған Қазақстан-2030 стратегиясында
негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-
дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті
елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық
рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі баса
айтылған. Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және
этностық-мәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Бұл
мәселенің шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде
қайта қаралып, оны жетілдіру жолдары іздестірілуде. [1]
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында этникалық, этностық-мәдени және
мемлекеттік сәйкестілік мәселесі философия, саясаттану, тарих және
этнографиялық салада (Э.З.Александренков, Ж.М.Әбілдин, Ю.В.Бромлей,
В.И.Козлов, Қ.Е.Көшербаев, Ә.Н.Нысанбаев, Б.Ф.Поршнев, И.А.Снежкова,
Э.К.Суслова, Ғ.Т.Төлебаев және т.б.); әлеуметтану мен мәдениеттануда
(С.М.Арутюнян, М.Х.Балтабаев, Л.М. Дробижева және т.б.); этнопсихологияда
(В.А.Вяткин, Қ.Б.Жарықбаев, Н.Е.Елікбаев, Б.А.Әмірова, О.Х.Аймағанбетова,
А.П.Оконешникова, У.Г.Солдатова, Г.М.Старовойтова, Ю.В.Хотинец, Е.Т.Шлягина
және т.б.) көрінетіні айқындалды.[27]
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық - психологиялық
аспектісін талдауға бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер арналған
(Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов, Я.И.Ханбиков, Е.Л.Христова, К.Б.Жарықбаев,
С.К.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, М.Х.Балтабаев, К.Ж.Қожахметова,
Р.Қ.Дүйсембінова, Р.К.Төлеубекова, К.А.Оразбекова, Ж.Асанов, Ә.Табылдиев,
Қ.Бөлеев, Ш.Б. Кульманова, Л.С.Сырымбетова, Ш.М.Мұхтарова және т.б.).
Қазақстандық педагогика ғылымында этностық мәдениет бойынша
этнопедагогикалық зерттеулер баршылық (И.Өршібеков, А.Х.Мұхамбаева,
Б.Е.Қаирова, Г.Р.Бахтиярова, Е.Ш.Қозыбаев, С.К.Әбильдина, К.Е.Ибраева,
Т.М.Шакирова, Г.К.Тлеужанова және т.б.).
Қазақтың салт –дәстүрлері туралы зерттеген ғалымдар:
Қ.Б.Жарықбаев,С.К.Қалиев, Х..Досмұханбетов, М.Қозыбаев, А.Байтұрсынов,
Х.Досмұханбетұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, М.Жұмабаев, Н. Сәрсенбаев
т.б.[24.26]
Зepттeу oбъeктici: Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық
мәдени құндылықтар.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық мәдени
құндылықтардың мәні.
Зерттеу мақсаты: Мәдени құндылықтардың бала психикасына әсерін
теориялық жағынан негіздеп, олардың бала психикасының қалыптасуындағы
мәнін ашып көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық
еңбектерді теориялық талдау;
- ұлттық мәдени құндылықтарды қазіргі тәрбие процесінде пайдаланудың
мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеудің әдістері: бақылау, тестілеу, әңгімелесу талдау әдісі
(психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді талдау).
Зерттеу негізі: салт –дәстүрлерге қатысты Қ.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев,
С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж. Наурызбай, М.Қозыбаев, М.Х.Балтабаев, К.Ж.Қожахметова,
Г.Р.Бахтиярова, С.К.Әбильдина, К.Е.Ибраева, Х.Досмұханбетов т.б.ғалымдардың
еңбектері мен зерттеулері арналған. Алған зерттеу материалдары негізінде
ұлттық мәдени құндылықтарды тәрбие процесінде пайдаланудың мүмкіндіктері
анықталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: ғылыми зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымшалардан тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚ МӘНІНІҢ
ҒЫЛЫМИ - ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық мәдени құндылықтар бала психикасын қалыптастыру құралы
Қазақ этнопедагогикасымен этнопсихологиясының тәрбиелік өзегі –
ұлттық салт-дәстүрлері мен дәстүрлік тәрбиелер болып табылады.
Біз ең әуелі салт-дәстүрлердің мәндік, мағыналық ерекшеліктерін
айқындап, былай сараладық: игі әдет көппен қайталанып, ол әдет-ғұрыпқа
айналады, әдет-ғұрып ұлттық қолданысты әдеп болып қалыптасадыда, ұлттық
мәдениет белгісін көрсетеді, ұлттық мәдениет белгісі жалпы ұлттық
қолданысыта дәстүрлер деп аталады, дәстүр ұлттық заңға айналса ол – салт
болады, салттың ұлттық санада қалыптасқан көрінісін салт-сана дейміз.
Мысалы, қазақтың қайырымдылық дәстүрі әуелі игі әдет болған, одан әдет-
ғұрыпқа, әдепке, дәстүрге, салтқа айналып, халықтың санасында сіңіп, салт-
сана болып қалыптасқанын, оның теориялық мәнін тұжырымдадық (кесте 2).
Әрбір ұлттың салт-санасы ұлттық тәрбиенің өзекті арқауы болып
табылады. Әдет-ғұрып, әдеп, дәстүр салттың іс жүзінде орындалуы: рәсім,
рәміз, кәде, жол-жоралғы деп аталады. Рәсім мен кәденің, жол-жоралғының
түрлері көп. Бәрінің де өз алдында тәрбиелік мәні бар. Бұл ғылыми зерттеу
жұмысында жан-жақты талдап көрсетілді.
Қазақи сыйласым – дәстүрлік тәрбиенің негізі болып табылады.
Отбасындағы сыйласым дәстүрі: ата-ананы сыйлау, туыстық қатынас пен туыстық
дәрежеге байланысты сыйласым.[40]
Ұлттық әдеп, перзенттік борыш, мұрагерлік борыш – дәстүрлік
тәрбиелердің алтын арқаулары. Ұлағатты ұстаздарға инабатты шәкірт бола білу
дәстүрі, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық дәстүрлері, қасиетті туған
жерді қастерлеу дәстүрі, ер намысын, қыз абыройын қроғау дәстүрі, Отанды
сүюге тәрбиелеу, еңбек тәрбиесі, ақыл-ой, дене, ерлік, тіл ашар, мал күту,
кәсіптік мұрагарлік, перзенттік парызды өтеу, тіршілік, меймандос, әдеппен
сөйлеу, ойындағы әдептілік, табиғатты қорғау, ата тегін ардақтау, бата
беру, өнеге көрсету, өсиет айту, қазақ халқының айтыс өнері, төрт құдіретті
(күн, жер, ауа, су) әулие тұту дәстүрлері, бірлік салты, жекжат-жұратты
сыйлау, ел белгілері мен рәсімдерін қастерлеу, студенттердің ұжымдық
дәстүрі т.б. дәстүрлердің тәрбиелік мәні ашылып, қазақ этнопедагогикасының
методологиялық өзекті арқауын жан-жақты ашуды мақсат тұттық. Бұл мақсат
зерттеу барысында толық дерлік орындалды.
Философиялық, психологиялық – педагогикалық әдебиеттер зерттеу
барысында талданылды:
- мәдениет жеке тұлға факторы ретінде, сананың мәдени-тарихи даму теориясы
(В.С.Библер, Э.С.Маркарян, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев және т.б.);
- этнос теориясы (Ю.В.Бромлей, Л.Н.Гумилев, Ә.С.Қалмырзаев, Б.П.Поршнев
және т.б.);
- жеке тұлғаның әлеуметтік, этностық сәйкестілік үлгілері (Э.Эриксон,
М.Баррет, Ж.Пиаже, Л.М.Дробижева, Ғ.Т.Телебаев, В.Ю.Хотинец және т.б.);
- тәрбиенің этнопедагогикалық аспектілері (Т.Тәжібаев, Қ.Б.Жарықбаев,
С.Қ.Қалиев, Қ.Бөлеев, Р.Қ.Дүйсембінова, К.А.Оразбекова және т.б.);
- оқушыларға этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасы (Ж.Ж.Наурызбай);
- этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы (С.А.Ұзақбаева,
К.Ж.Қожахметова).
Нақты өмір сүру жағдайындағы (әлеуметтік, экономикалық, мәдени, табиғи
және т.б) белгілі бір этносқа тән рухани өлшемдердің (яғни, әдет пен құлық,
әлеуметтік орта құбылыстарына сезімдік қатынас, сезімдер, құндылық бағдар,
салт – дәстүр, қажеттілік, талғам т.б) жеке тұлғаның өзіндік айқындалу
қабілетіне ықпал ететін басты факторлар екендігі даусыз. Мақалдар мен
мәтелдер және олардың жас ұрпаққа адамгершілік тәжірибесі берілісін
қамтамасыз етудегі ролі; жұмбақтар ақыл – ой тәрбиесі құралы ретінде; халық
ертегілері халықтың педагогикалық кемеңгерлігінің жарқын талпыныстары
ретінде; халық әндері және олардың балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие
берудегі ролі.
Бала тәрбиесі, қоғам мен халықтың балаларды оқыту жөніндегі
қамқорлығы, жастарды халық өміріне байланысты білімдермен қаруландыру,
балаға оның жеке және жас ерекшеліктерін ескеріп шын жүректен қамқорлықты
қарым-қатынас - мұның бәрі Әл-Фараби педагогикалық жүйесінің құрамды бөлігі
болды. Халықтан алып пайдаланылған көптеген ережелер оның ілімінің
демократиялық, гуманистік өзегін құрады және оның педагогикасының озық
бағыттылығын күшейтті. Әрине, ұлы педагогтың ұлттық тәрбие дәстүрлерін
алып пайдаланып және оны өз жүйесіне енгізіп қана қоюмен шектелмеуі әбден
табиғи. Ол педагогикалық құбылыстардың жиынтығын байыптады, тәрбие және
тәрбиелеу орындары мәнін түсіндіруге жаңа мазмұн беріп, әрі қарай
шығармашылықпен дамыта алды.
Оның пікірінше, оқу, білім алу, ғылым адамы болу, адамгершілік және
тәрбие мәселелерімен тығыз байланысты. Мәселен, Философияны үйрену үшін
алдын ала нені білу қажет деген еңбегінде Фараби бірінші алғы шарт етіп
адамннан жан тазалығын, ар талығын қойған: Ғылым үйренуге кіріспекші
кісінің жас, кішіпейіл, денсаулығы жақсы болуы қажет. Оның тәрбиелі,
адамгершілігі мол, адал, қулық-сұмдықтан және басқа ағат мінез-құлықтан
аулақ болуы керек.
Әл-Фараби творчествосында көрнекті орын алатын мәселенің бірі-тәрбие
мәселесі. Тәрбиеге анықтама бере келіп, ол Тәрбиелеу дегеніміз –
халықтардың бойына білімге негізделгенен эткалық ізгіліктер мен өнерлерді
дарыту әдісі деген сөз... тәрбиелеу кезінде халықтар мен қала тұрғындарына
білімге негізделген қасиеттерден туатын іс-әрекет жасау дағдысы сіңіріледі,
олар осындай іс-әрекетке жігірлендіріледі, осы әрекетті жасау тілегі
қоздырылады, осы қасиеттер және бұрамен байланысты әрекеттер адамдардың жан-
дүниесін баурап алатындай және адамдарды осығңан жан-тәнімен құштар
ететіндей болуы көзделеді деп жазды.
Тәрбие мәселесін Әл-Фараби осындай кең мағынада түсіне отырып,
тәрбиенің жалпы халықтар мен қала тұрғындарының өмірінде алатын, атқаратын
орнын жоғары бағалайды.
Ж. Баласағұнидың ізімен немесе одан тәуелсіз ғылымнан не үздіксіз бәрін
алу иедясын Махмұд Қашғари, Ахмет Жүйнеки, Қожа Ахмет Ясауи, Имад ад-дин
Әбу-л Қасым Әл-Фараби, Реванди Хорезми, Сайф сараи қайталайды.
Бастауыш мектептерде балалардың этникалық сәйкестілігін
қалыптастырудың үшінші ерекшелігі ұлттық сана-сезім мен этностық-мәдени
сәйкестіліктің арақатынасына байланысты айқындалады. Балалардың этникалық
сәйкестілігін қалыптастыруда бұл ерекшеліктің мәні этникалық сәйкестілік
компоненттері арқылы анықталады. Олар: когнитивті, аффективті, мінез-
құлықтық.
Когнитивті компонентке жас ерекшелігіне этникалық өзіндік
идентификация, ана тілін үйренуге талпыныс, өз халқының және басқа да
этностардың тарихын, мәдениетін және ұлттық ерекшеліктерін білу жатады.
Аффективті компонентке жеке тұлғаның сезімінде көрінетін сипаттамалар
кіреді.
Мінез-құлықтық компонентке бастауыш мектептерде балалардың
әрекетіндегі білім, эмоция, сезімдердің көрінуі, мінез-құлық ережелерін
сақтауы жатады.
Ұлттық сананың қалыптасуындағы мәдениет, өнер рольдерін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана – мәдениет – жүріс-
тұрыс туралы пікірін тысқары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
болып қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылымы арқылы
мінез-құлық, болмыс, сана-сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп,
өзінің өмір сүру ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт
бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен анықталады. Тәрбиедегі
негізгі түп – тектілік, оның тамырын, өмір тұрғысын дұрыс қалыптастыру -
ата-ананың негізгі міндеті. Ол міндетті дұрыс атқару үшін олардың өздері
баласына өнеге болуы тиіс.
Қазақтар Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді
көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. Балаңа басқұр қалдырғанша,
тозбас дәстүр қалдыр - деген қазақ халқы озық жұрттардың санатында болашақ
қамын қатты ойластырған.
Американ социологтары Т.Парсонс, Р.Мертон жеке тұлғаның белгілі ортаға
бейімделіп, әлеуметтік ортада толық сабақтасып кету үдерісін әлеуметтену
деп атайды. Адамның белгілі ортада әлеуметтенуі оның сол ортаға бейімделу
деңгейімен анықталады.
Гуманистік психологияның өкілдері Г.Олпорт, А.Маслоу, К.Роджерс жеке
тұлғаның әлеуметтенуі дегеніміз оның өзіндік өзектелуінен, яғни Мен
тұжырымдамасының процесінен, қандай ортада болмасын белгілі мағынаға ие
болуынан көрінеді - дейді. Жеке тұлға әлеуметтену барысында өзін-өзі
тәрбиелеуге, істеген ісіне жауап беруге, яғни өзіндік сана-сезімінің
қалыптасуына өзі ықпал ете алады. Адамның әлеуметтенуі - өмір бойы үздіксіз
болып отыратын процесс. Әлеуметтену процесінің мазмұны жалпықоғамдық,
ұжымдық, халықтық және ұлттық мазмұнға ие болады. Тәрбие және оқыту жеке
тұлғаның әлеуметтену негізі бола алады.
Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі - өмір бойы жалғасатын біртұтас
үздіксіз үрдіс, оның даму барысында адамның этнос субъектісі ретінде
этностық құндылықтарды, этноәлеуметтік рольдерді және өз халқының салт-
дәстүрлерінде шоғырланған этностық нормаларды меңгеруі, этностық өзіндік
санасын оятып, өз ұлтына, тіліне, тарихына, түсіністік сезімін қалыптастыру
болып табылады.
Ырымдар мен нанымдар – оң және теріс бата, жылан арбау, күн жайлату,
ауруды емдеу, кәріжілікті іліп қою, отқа май салу, дуалау, бәдік, алғыс-
қарғыс, бақсылық және т.б.
Діни рәсімдер – намаз оқу, ораза ұстау, зекет-садақа беру, қажыға
бару.
Діни мейрамдар – ораза айт, құрбан айт.
Жалпы халықтық тойлар – Наурыз мейрамы, Қымызмұрындық, Сабантой
(мизам), соғым басы.
Кәсіптік мейрамдар – биебайлау, сіргежияр, жүн қырқар, тулақшашар,
күйек байлау, шашыратқы, уызқағанық және т.б.[41]
Халықтық дәстүрлер, салттар, этноэтикет қазақ халқының рухани
мәдениетін қолдауға мүмкіндік береді. Себебі онда балаларды әдемілікке,
сұлулыққа, тәрбиелеу ережелерімен нормалары сақталған.
Бүгінгі таңда ұлттық сананың рухани мәдениет пен бірлікте дамып,
қалыптасуы өзекті мәселеге айналуда. Бұл мәселелердің жүзеге асуы
мұғалімдердің білімі мен кәсіби даярлықтарына да байланысты.
Мектептердегі тәрбие жұмыстарын талдау негізінде мектеп пен отбасы
сабақтастығы аясында ғана жүргізілген тәрбие жұмыстарының нәтижелі
болатындығын айқын аңғардық. Тәжірибе көрсеткендей, бұл бағыттағы жұмыс
формаларын сабақта, сабақтан тыс уақыттардағы шығармашылық жұмыстрда
пайдалану арқылы ғана тиімді ұйымдастыруға болады.
Соңғы уақыттардағы қоғамдық қарым-қатынастардағы елеулі өзгерістер
мен жетістіктердің мәні мәдениеттің ұлттық болмысын терең сезіндіріп, оны
әлемдік өркениетпен сабақтастыра дамытуға бағытталуымен ерекшеленеді. Бұл
оң өзгерістердің мәдениеттің құрамды бөлігі- ұлттық тәрбие тәжірибесі мен
оның даму тарихын зерттейтін пән болғандықтан халық педагогикасы ғылымы
үшін де қатысы бар екені дауысз.
Осы орайда этнопедгагогика проблемаларының өзектілігіне баса назар
аударылуда. Көптеген зерттеулерде бүгінгі тәрбие жағдайында озық
педагогикалық дәстүрлерді сақтаудың маңыздылығы, халық педагогика мен
қазіргі тәжірибесін байланыстыру мәселесін шешуде талпыныстар жасалған. Бұл
тұрғыда Н. Тұрсынов Тәжікстан, В. И. Элашнили Грузия, Н. В. Павлова,
С. Темурова, А. Минаваров Өзбекстан, З. Кусейнова, Ж. Бешимов, Б. Анышев,
Т. Максутов Қырғызстан, А. Ф. Ильшентаев Башқұртстан және т. б.
зертеулері аса көңіл аудартады.
Ұлттық тәрбиенің түрлі аспектілері сөз болған бірқатар зерттеулерде
Битебаева Н. Б., Қыдырәлиев К. Н., Насруллаева Н. Н., Байман Ф. Е., т. б.
халық педагогикалық білімдерінің жиынтығы ішінде, әсіресе патриоттық
тенденциялардың, отбасы тәрбиесі және адамгершілік жайлы қағидалардың,
эстетикалық, еңбек және ақыл-ой мәселелеріне қатысты түсініктердің орнын
бөліп атайды.
2. Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық мәдени құндылықтар арқылы
танымдық процестерін қалыптастырудың мәні
Адамды адам ететін қоршаған орта және тәлім-тәрбие десек
мектеп жасы балаларының тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуына жанұя,
жанұялық қарым-қатынас, жанұяның психологиялық ахуалы, тәрбиелеу стилінің
маңызы зор екенін естен шығармаған жөн. Бір ортада өскен, бір әке, бір
шешеден туған балалардың өзара бір-бірінен тұлғалық сапалары мен табиғаты
жағынан бір-бірінен ерекше.
Бұл мәселенің негізгі фактор ретінде алуымыздың себебі,
балалардың жеке адам болып қалыптасуына жанұяның алатын орны ерекше.
А.С.Макаренко айтып кеткендей, баланың тұлғасының қалыптасуы отбасының өмір
сүру тәселі мен тәжірибені қабылдау сипатына тәуелді.
Халқымыздың ұзақ уақыттан кейін, егемендік және тәуелсіздік
алуы біздің тарихи, рухани, байлығымызды қайта қарауды, тіліміз мен
мәдениетімізді дамытуды, сөйтіп халықтар арасында лайықты орынды алуымызды
қажет етеді.
Кешегі күнсіз келешек жоқ. Өзімізді өзіміз тануда
халқымыздың алуан түрлі дәстүрлерін: психологиялық, педагогикалық,
әдептілік, филологиялық, бала тәрбиелеу ерекшеліктерін біліп, меңгеріп
отыруымыз қажет. Ш.Айтматов: Ешбір халық өзінің тарихи тамырларынан ұзап
кете алмайды, жақсы болсын жаман болсын өзінің тарихымен бірге болады-деп
айтқан. М.Жұмабаев Әрбір тәрбиеші сөз жоқ ұлт тәрбиесімен таныс болуға
тиісті және әрбір ұлттың баласы өз ұлты үшін қызмет қылатын
болғандықтан,тәрбиені сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті. Балалы
үй базар, баласыз үй мазар деп қазақ залқы текке айтпаған. Қазақ халқы
үшін бақытсыздықтың ең ауыры дүниеден баласыз өту болып табылады.
Абай атамыз былай деген: Жас бала анасынан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Біреуі – ішсем, екіншісі – білсем екен дейді.
Бала нені білсе жастан – ұядан өле-өлгенше соны таныр қиядан. Ата-
анадан өсіп, ұрпақ тараған, жақсы,жаман болса бала – солардан, - деп
Бауыржан Момышұлы бала тәрбиесіндегі отбасының рөлін құлаққа ұғымды, ойға
қонымды етіп тұжырымдайды. Жамбыл жақсы сөз бейне шамшырақ, отбасынан
орнаған мықтан бала көңілге - деп жырлады.
Бабаларымыз отбасында бала көп болса, адамның өрісі ұзарады, олжа
да, кіріс те, мол болады деп, сол кезде-ақ көргендікпен тұжырымдай білген.
Абай атамыз баланың бойына 6 қасиет пен 3 асыл мінез-құлық сіңіру парыз
деген. Олар: 1. зерде-зейін; 2. өнер-өріс; 3. тапқырлық, талап, ерлік; 4.
жігер-күш; 5. қайрат-қару; 6. білім. Үш асыл мінезге мыналарды жатқызды: 1.
елімнен туған туыс, жұрағат-жекжат, жос жолдасқа адал болу; 2. өте әділетті
болу; 3. шындықты тура бетке айтуды атап көрсеткен.
Қазақ халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-ой
тәрбиесінің негізі – терең ойлау мен пайымдау екендігін жан-жақты
ұғындырған. Халқымыздың ұлттық тәлім-тәрбиесіне қатысты сан ғасырлық таныс-
тіршілігінің өзіндік ерекшеліктерінен туындаған салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары
мол.
Психологияның атасы Аристотель Баланы жөргегінен бастап барлық
жақсы қасиеттерге баулуға болады және бала 7 жасқа дейін өзінің отбасында
тәрбиеленуі керек, ең бастысы кішкенелер үшін олардың дене мүшелерін дұрыс
жетілдіру, дұрыс, тамақтандыру, шынықтыру деді.
Отбасы дегеніміз – туысқандық байланысты болатын бірлесіп ілеуметтік
тұрмыста өмір сүретін адамдар. Мұндағы өзара қарым-қатынас сүйіспеншілікке,
ер мен әйелдің барлық жағынан толвқ теңдігінен негізделеді.
Даналар сөзі ұрпақ үшін тек танымдық дүние ғана емес, ол ата-аналар
үшін де аңсап, сусап, оқитын тәлімдік, тәрбиелік өнеге.
Осы орайда ойы терең, өмірлік түйгені мол өз заманының ақылгөй даналары
былай деген:
1. Бала - бақытың! Яғни оның қасында барына қуан! Ол өзі қандай болса,
солай қабылда, оны қорлама, жәбірлеме, оны өзіне деген сенімінен
айырма, нақақтан жазалама, сені жақсы көруіне жағдай тудыр.
2. Балаңды қорла! Яғни оның жаны мен тәніне қаіпті нәрселерден сақта,
тіпті егер қажет болса, жеке мүдделерді құрбан етіп, басыңды қатерге
байлай отырып қорға.
3. Балаңа жақсы үлгі бол! Саналы болса, балаң – бақытың, санасыз болса –
сорың. Оның бойына дәстүрлі құндылықтарға деген құрмет сезімін дарыт,
өзің де сол құндылықтарға сәйкес өмір сүр, балаға жауапкершілік
сезіммен қара. Балаға үй-іші тату, қарттарын құрметтеп, жақсы көретін,
барлық туған-туысқандарымен етене жақын әрі шынайы байланыста болатын
отбасы, ошақ қасы керек.
4. Балаңмен балаша ойна! Яғни балаңа арнайы уақыт бөл. Балаңды 5 жасқа
дейін патшадай күтіп, ханша ардақта! Оған қалай сөйлеп, қалай ойнау
ұнаса, солай сөйлеп, солай оның ойнына шындап ден қой. Қиял арманына
сен!
5. Балаңмен бірге еңбектен. Балаң жұмысқа қатысқысы келсе, оны демеп
жібер. өсіңкірігенде шаруашылықтың барлық түріне қатыстырып үйрет.
6. Балаңа оңай болмаса да, өз бетімен өмірлік тәжірибе алуына жол бер.
7. Балаға адамның бостандықтарының мүмкіндіктерінің шектерін көрсет.
Басқа халықтар сияқты қазақ халқының да өзінің ұлттық тәрбиесінің
ерекшеліктері бар:
1. қазақтар тәрбиені жүйелі түрде жүргізген.
2. Біздің халықтық тәрбиемізде үлкендердің орны әрдайым бөлек болған.
3. Қазақ балажан халық.
4. Қазақтардың ұлттық тәрбиесінде қыз бала ерекше орын алады.
Қазақ халқының менталитетін айтқанда оның басты бір ерекшелігі – ол
тәрбиелік қасиеті. Қазақ халқының бүкіл салт-санасы, әдет-ғұрпы, мақал-
мәтелдері, ертегі, жыр-термелері, ойын-саулығы, жұмбақтары мен
жаңылтпаштары айналып келгенде тірілетіні тәрбиелік мәселе. Олар
адамгершілікке, көпшілікке, азаматтыққа баулыған.
Қазақ халқы кекшіл емес, қандай болса да, істің ақырын күтеді, сабырлық
жасайды, күйіп-піспейді.
Қазақ мақал-мәтелдері жай ғана ермек үшін айтылған ұйқас сөздер емес.
Осылардың бәрінің тәрбиелік мәні болған. Мысалы Асыққан шайтанның ісі,
Жеті рет өлшеп, бір рет кес, яғни не істесең де сабырлықпен ойлап істе.
Қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрбиесінің мәселелері үнемі жаңа
адам тәрбиесінің міндеттерімен байланысты болып келгенін дәлелдейді. Балаға
алғашқы күннен бастап сүйіспеншілік сезімі болатынын М.Жұмабаев өз
еңбегінде былай суреттеп берген Ананы сүю сезімі оянады. Анасын сүю –
анаға жауыздық тілемейді, ізгілік тілеу деген сөз. Бірақ ес білген соң
туысқандық сезісмі араласып, айналасында жүрген адамдарды сүю сезімі
оянады. Ал елін сүю сезімі жер жүзіндегі барлық азаматты сүю сезімінеалып
барады. Бұл сөзбен әр адамның өзін сүюі, яғни, жауыздықтан безіп,
ізгіліккке ұмтылуы, туысқандарын сүюі, яғни оларға жауыздық тілемей ізгілік
тілеуі.
Қорыта айтқанда, кез-келген жанұядағы балаға деген жағымды қарым-қатынас
пен тиімді тәрбиелеу стилінің орын алуы баланың жалпы ақыл-ой және тұлғалық
дамуының бастапқы алғышарты болып табылады.
Әрбір халықтың өз ерекшелігі бар. Сондай ерекшеліктердің бірі – салт-
дәсүрі. Салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын ұмытқан халық тарихтан өз орнын таба
алмайды. Ендесе сол тарихқа көз жіберсек, біздің қазақ халқы екі ғасырдан
астам отаршылдық саясатының астында болды. Жүздеген жылдар отарлық езгіні
көп ұлттар басынан кешкенімен, тап біз сияқты тіл мен әдет-ғұрпына,
мәдениетіне орны толмас зиян келтірген ел жоқ шығар. Халқымыз ежелден өз
ұрпағын адамгершілікке, инабаттылыққа, ізгілікке, имандылыққа тәрбиелеуді
ең басты мақсат санаған. Сондықтан ата-бабамыз көшіп-қонып жүріпұрпаз қамын
жеп,оның болашағына жеткілікті ән берген. Сонау Жеті жарғыдан бастап ата-
салт бұған дейінгі талай ұрпақ үшін теңдесі жоқ, тәрбиелік маңызы зор
дамгершілік кодексіміз болды. Оған айғақ, шетел оқымыстылары біздің салт-
дәстүрімізге ерекше назар аударып, сарыла зерттеп, тамсана жазғаны.
өйткені, қазақ халқының тәрбие дәстүрі қай халықтан да болсын, көп түсіп
көрген емес.
Қазір сол ұлттық ерекшеліктің, ұлттық сана мен әдет-ғұрыптың дамуына
көпе-кернеу бұғау салып келген коммунистік тәртіп күйреді. Сансыз жылдар
бойы төмендетіп,қағажу көріп келген ұлт мәдениетін, өнерін, халқымыздың бай
салт-дәстүрін бүгінгі заман талабына сай қайта дәуірлетіп, жаңғыртудың,
сөйтіп жас ұрпақты саналы азамат етіп тәрбиелеудің қуатты құралына
айналдыратын кезең туды. Бұл тұрғыдан қарағанда соңғы жылдары ояну, еңсе
көтеру байқалды. Олай болса, бүгінгі ұрпағымызды халқымыздың баға жетпес
бай дәстүрлері негізінде тәрбиелеу, жастарға ата-бабамыздың озық
дәстүрлерін терең сіңісуі аса қажет.
Халқымыз ғасырдан ғасырға қастерлеп келген құнды дәстүрлері өте көп.
Оны бүгінгі ұрпақ қаншалықты біледі, қастерлейді, білмесе білуге ұмтыла ма,
олар ата салтын мақтаныш тұта ма деген сұрақтар төңірегінде бас
қатырмағымыз ләзім.
Жасыратыны жоқ, қазіргі жастардың көпшілігі ата-салт дәстүрін
білмейді, тітпі білмек түгіл1 білуге де ұмтылмайды. Сол себепті біз қазір
мектепте, институттарда, теледидар мен үнқаған беттерінде салт-дәстүрді
үйретуді қолға алу керек.
Ата салт-дәстүрін қадірлеу туған жер, ата-бабаның кіндік қаны тамған
жер, қасиетті мекенді қадірлеуден, аялаудан сүйіспеншіліктен басталады.
Сондықтан жастарға ел басынан өткен тарих жолдарынан сабақ бере отырып,
оларды саналы түрде Отанды сүюге, аялауға тәрбиелуіміз керек. Ол үшін тарих
пәндерінде халқымыздың басынан кешкен қилы земандарды түсіндірудің, әдебиет
пініен жыраулық, мектептің ән мен жыр маржандарынан үзінділер берудің үлкен
мәні бар. Сөз мәйегі - мақалдар арқылы тәрбиелеу, шешендік дәстүр бойынша
ел сақтау, билеу ғанибет іс. Олай дейтініміз, біріншіден, адам бойына
біткен алуан қасиет, дарын туған топырақтан дариды.
Екіншіден, ата-бабалардың сүйегі осы туған жер топырағында жатыр.
Ата-баба аруағын сыйлап өскен ел болғандықтан, туған жер бізге ерекше ыстық
көрінеді.
Үшіншіден, туған жерді көздің қарашығындай сақтап жүріп келешек
ұрпаққа мұра ретінде қалдырған халықпыз. Төртіншіден, туған жерге деген
сүйіспеншілік. Мейірім кейінгі ұрпаққа ана сүтімен, бесік жырымен
сіңірілген.
Халқымыздың мыңдаған жылдық тарихын, әсем табиғатын, кең байтақ
өлкеміздің жер асты мен жер үсті баға жеткіліксіз байлығын, әдебиеті мен
өнерін паш ететін танымал оқулықтар бүгіңгі жас ұрпаққа керек. өйткені ата-
бабамыздың мұра ретінде қалдырып кеткен аманаты бізге үлкен жауапкершілік
жүктейді.
Адамгершіліктің бір белгісі – имандылық. Ал сыйластық, жасы үлкенді
сыйлау сақталған жерде отбасынан бастап, ауыл, елді мекнге дейін
жиіркенішті қылықтарға орын жоқ. Сәлемдесу үлкеннің сөзіне жөнді-жөнсіз
араласпау, кісінің алдында кесе өтпеу, көп алдында дарақыланып күлмеу,
есінемеу сияқты қылықтарды жас ұрпақ санасында ақырындап сіңіру керек.
С.Қалиев өзінің Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері ғылыми зерттеу еңбегінде қиырсыз жазира дала
тұрғындары- көшпелі халықтың өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік-
экономикалық жағдайына, мәдениетіне тарихына орайлас жас буынға тәрбие
берудің айырықша талап-тілектерін дүниеге әкелді.
Аталған еңбекте әлеуметтік аухалға қозғаушы күш болған оңтайлы
сапалардың моделі айқындалып берілген.
1. ар мен намысты қасықтай қаны қалғанша қорғай білу, дарқандығы,
ақжарқындығы, адалдығы, мейірімділігі, ұлттық психологиялық ерекшелігі.
2. орта ғасыр ойшылдары мен ХҮ-ХІХ ғ ақын – жыраулар шығармаларындағы
келелі сөз болған мәселе – адам мәселесі.
3. жеке адам, толық адам, ер деген кең тынысты философиялық психологиялық
түсінігі.
4. ұлт психологиясының гносеологиялық танымдық ерекшелігі – атамекен, ел-
жұрт мәселесі жөніндегі көзқарасы, оған танымдық теориясын беру.
Ғалым зерттеу еңбегінде Ұлттық психика құрылымының үш бөліктен тұратынына
тоқталды:
1. ұлттық сезім
2. салт-дәстүрлер
3. ұлттық мінез-құлық
Осы үш бірлестік ұлттық мәдени ерекшеліктердің шарттары деп
дәлелдейді. Мұның әрқайсысына анықтама беріп, ішкі мазмұнын ашады. Осы
шарттарды өз зерттеулерімізде басшылыққа ала отырып, жаһандану заманына
байланысты ізгілікті ұстаным негіздемесінің амал құралы ретінде пайдалануға
болатынын аңғардық. Ұлттық психологиясының ұтар тұсы оның қоғам дамуына,
әлеуметтік жағдайының өрлеуіне қосар үлесі екенін басқа елдердің ғылыми
тұжырымдамалары бекіте түседі.
Дегенмен, бір халықта ерекше басымырақ болып көрінетін мінез-құлық
сипаты сол халықтың психикалық ерекшелігі болап табылады. Сонымен бірге
Л.Н.Гумилев этностардың этногенездік айырмашылығы нәсіліне, тіліне, дініне,
біліміне байланысты емес, тек мінез-құлқы мен жер қыртысы бедеріне
табиғатты игеруіне байланысты, ал мінез-құлықтың қалыптасуы географиялық –
климаттық жағдайларға байланысты деп қарайды.
Салт – адам өмірінің күнделіті тіршілігіне жиі қолданылатын мінез-
құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол жора, рәсім заңдарының жиынтығы. Ол
жеке адам өмірінің еңбек, іс-әрекет, адамгершілік, құқық, діни ережелерін
орындаумен байланысты отбасы тәрбиесі мен ауыл-аймақтық қарым-қатынастан
көрініс береді.
Дәстүр – қоғамдық сананың барлық салаларын қамтитын сана-сезім мен ой
пікір, көзқарастардың бағыт бағдарын білдіретін озық үлгілері. Дәстүр
арқылы қоғамдық қатынастардың негізгі ұстанымдары көрініс береді.
Қалиевтің бұл зерттеу еңбегінде ұлттық ерекшелікті ескеруегі тағы бір
ұтар тұсы – қазақ халқының мәдениеттінің ежелгі заманнан беру қазақ жерінде
өмір сүрген ұлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен рухани
мәдениетінің заңды жалғасы.
1.3. Ұлттық мәдени құндылықтың зерттелу жағдайы
Адамзат алдында тұратын ұлы міндет - өзінің өмірін жалғастырушы саналы
ұрпақ тәрбиелеу. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру – уақыт талабымен бірге
келген игілікті мақсат. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Ұлт мәселесіне қатысты жалпы
үрдісті танып-түсіну, сөз жоқ қажет. Мұнсыз мемлекеттік дамудың жалпы
логикасын болжау мүмкін емес.
Бұл міндеттер ҚР-ның Білім туралы заңында Білім беру жүйесінің
міндеттері Азаматтық пен елжандылыққа, өз Отанын – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке мемлекеттік рәміздерді құметттеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу...
қажеттілігі айтылған.
Салт-дәстүрлер – қоғамдық әлеуметтік құбылыс ретінде көптеген
зерттеуші ғалымдардың назарын аударды. Қазақстан ағартушылары мен ғалым
педагогтары оқушыларға ұлттық тәрбие беруді, халықтың салт-дәстүрлерін
насихаттауды қарастырды, жас ұрпақтың ата салтын сыйлап, оған құрметпен
қарауға шақырды.
Салт ұғымына тоқтала кетсек: 1) Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде: салт – ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын әдет-ғұрып, салт –
жеке, жалғыз, бір өзі деген мағына білдіреді делінген. 2) Салт белгілі бір
уақытта арнайы себеппен жасалынады. Қоғамды жоғары статусы бар көпшілік
алдында орындалатын қарапайым әдет-ғұрыпқа қарағанда, адам салтты еркін
таңдай алмайды. Сонымен дәстүр, салт дегніміз - әр халықтың материалдық
және рухани мұраларының, оның ұлттық тарихи даму жолының, өмір сүру
ерекшеліктерінің сол ұлттың жеке өкілдерінің санасында бейнеленіп салт-
дәстүрлері арқылы қоғамдық мәдение өмірде көрініс табуы.
Салт туралы сөз қозғасақ, этнопедагогика ғылымында бірнеше
көзқарастар қалыптасқан. Профессор С.Қ.Қалиев салт пен дәстүрдің
айырмашылығын айта келе, дәстүрдің салттан өрісі кең екендігіне тоқталады:
салт – адам өмірінің күнделікті тіршілігіне жиі қолданылатын мінез-құлық,
қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім заңдарының жиынтығы. Ол жеке
адам өмірінде еңбек, іс-әрекет, адамгершілік, құқық, діни ережелерімен
байланысты көрініс береді де біртіндеп ауыл-аймақ, ру тайпаға, ортақ
рәсімге айналады дейді.
Ғалым Д.Баялиеваның зерттеулерінде жалқыдан жалпыға ауысқан бүкіл
қоғам мүшелеріне ортақ салттарға тоқталып, оның ішінде тұрмыстық және
кәсіптік салттардың орнын бөлек айтады. Қазақ халқында хан сарай салты,
аңшылық салты, мал шаруашылық салты, руааралық салты, сонымен қатар
қоғамдағы мәдени, рухани, өнер салттарының орны бөлек екендігіне де назар
аударған. Салт дегеніміз – ұлттық таным-наным, сенім, ұғым, әдет, ғұрып,
мінез-құлық деп анықтама берген.
Салт-дәстүрлер – ұлттық тұрмыстың, мәдениеттің адам еңбегімен
жасалған аса мәнді құрамдас бөлігі, сол ұлтқа жататын адамдар мәдениетінің
деңгейін, рухани байлығын көрсететін, басқа ұлттар мен халықтардан
айырмашылықтарын білдіретін басты бағдары және мықты тәрбие құралы.
Ғалымдар қазір әлемде екі жүз елудей мемлекеттерге біріккен үш мыңнан
астам әртүрлі ұлттар, ұлыстар мен тайпалар бар екенін, оларды бір-бірінен
ажыратып, айқындайтын ортақ этникалық белгілері бар екенін айтады. Мұндай
белгілерге тіл, тұрмыстық мәдениеттің ерекшеліктерін, салт-дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптарын жатқызады.
Қайсыбір ұлттық құндылықтарды алсақ та салт-дәстүрлер жүйесінен
аттап кету мүмкін емес. И.Г.Гердердің философиялық ілімінде салт-дәстүр –
тіл мен мәдениет бастауларының атасы делінген.
Ғ. Ақпанбеттің пікірінше, ұлттық салт-дәстүрлер – тәрбиедегі,
мәдениеттегі ұлттың мұрагері және терең философиялық ойдың ғасырлар бойы
жинақталған тәжірибесінің сұрыпталған тұжырымы, көркем бейнесі.
Академик М.Қозыбаев еңбегінде адам баласының шыр етіп жерге
түскеннен бастап, қартайып дүниеден өткенге дейінгі өмірі үнемі сан
ғасырлардың наным-сенімі, түсінігі, қоғамдық даму барысындағы ізденістері
жинақталған салт-дәстүрлер аясында болады, салт-дәстүр дегеніміз –
халықтың рухани өзегі, мәдениетінің діңгегі, тілінің тірегі деп
тұжырымдайды.
Ғалым К.Ж.Қожахметова салт-дәстүрдің ішкі мазмұнын ашуға ізденістер
жасап, жоғарыдағы ғылыми ой-пікірлер арқылы салт-дәстүрдің мәніне жеке-жеке
тоқталады. Ондағы мақсат:
- салт-дәстүр ұғымының этнопедагогика ғылымында сараланған ғылыми
тұжырымдарын анықтау;
ұлттық мәдениет пен тұрмыс-тіршілігіне байланысты салт-дәстүрлердің
мазмұнының кеңейіп, түрлерінің жаңғыруына назар аудару;
- ұрпақ тәрбиесінен еңбек тәрбиесінің құрыл ретіндегі мүмкіндік аясын
негіздеу. Осы мақсатқа жетудің бірден-бір жолы – дәстүр, салт ұғымдары
ғылыми әдебиеттерде қандай деңгейде анықталғандығына көз жеткізу.
Ұлттық тәлім-тәрбиеге ерекше мән берген ғалымдардың бірі
М.Арғын ...дәстүр арабтардың дустур деген сөзінен шыққан, парсылар
арқылы бізге жеткен. Шын мағынасы тұрақты, орныққан деген ұғымдарды
білдіреді,- деп түсіндірді.
А.К.Кон Дәстүр дегеніміз - әдет-ғұрыптың өмірдегі өсіп жетілген
әртүрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттағытұрақты іс-әрекеті мен
мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа белгілі формада ауысып берілетін түрі деп
тұжырымдаса, белгілі француз социологы Э.Дюркгейм: Дәстүр адамдардың
қоғамнан даяр күйінде табатын, өздерінің тәртіптерінен жөнге түсіріп және
әрекетке келтіріп отыратын тетік болып сманалады. Дәстүрлі бұзғаны үшін
берілген жаза тайпалардың бірлігін сақтауға көмектесетін құралы болып
табылады - деді.
Қазақ ұлттық энциклопедиясында дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе
халықтың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отратын, тарихи қалыптасқан, олардың
әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы сақталып отырған, әлеуметтік-мәдени
құндылықтар жиынтығы. Жастарды ұлттық рухта тәрбиелеуде дәстүрдің орны
ерекше.
Ұлттық сезім дегеніміз – адамдардың туған жерге, өскен елге, ана
тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық сезім
адамды қоршаған ортаның әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс
құбылыстардың сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық сезім
басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттануымен немесе
әсер болмай, қанағаттанбауымен байланысты ой-құиял, әсер сезімінің сыртқа
шыққан көрінісі. Мысалы, Елім-ай әнін ести отырып елінің басына түскен
ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езіліп мұңаюы немесе Саржайлау,
Сарыарқа күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген
сүйіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана
тіліне сүйіспеншілігі де ұлттық сезімінің ерекше түрі.
1. бөлім бойынша тұжырымдама
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде бастауыш сынып оқушыларын
тәрбиелеуде ұлттық мәдени құндылық мәнінің ғылыми - теориялық негіздері,
ұлттық мәдени құндылықтар бала психикасын қалыптастыру құралы, бастауыш
сынып оқушыларын ұлттық мәдени құндылықтар арқылы танымдық процестерін
қалыптастырудың мәні, ұлттық мәдени құндылықтың зерттелу жағдайы
қарастырылған. Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық мәдени құндылықтар арқылы
сана-сезіміне әсер ету жолары қарастырылған.
Ұлттық салт-дәстүрлерді, ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер
түрлерін; ән-күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу-сурет өнері, ұлттық ойын
мен спорттың түрлерін, ұлттық тағамды, киімді, мерекелерді, тарихи
ескерткіштерді т.б. мәдени құндылықтардың маңызын түсіндіру. Дәстүрге
ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас
түсініктер жататынын ашып қарастырған.
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ
ҚОЛДАНУДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК–ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС НӘТИЖЕЛЕРІ
Тәжірибелік–эксперименттік жұмыстарының негізгі мақсаты – қазақтың
салт–дәстүрлерінің оқушы психикасын қалыптастыруға ықпалын анықтау.
Тәжірибелік-эксперименттік жұмысты жүргізу базасы – Семей қаласындағы
№ 3 орта мектеп. Тәжірибе жұмыстары бастауыш мектептің эксперименттік 3
а сыныбының (17 оқушысымен) және бақылау тобындағы 3 ә сыныбының (18
оқушысымен) жүргізілді.
Біз өзіміздің зерттеу жұмысымызды келесі кезеңдер бойынша өткіздік:
1. Эксперименттік және бақылау сыныбындағы балалардың ойлау, ес,
зейінінің даму деңгейін анықтау.
2. Алынған нәтижелерді өңдеу;
3. Зерттелген үрдістерді қалыптастырып,дамытуда салт –дәстүрлерді
пайдалану.
Равен матрицасы әдістемесі
Мақсаты: оқушылардың көркемді-бейнелі ойлау деңгейін анықтау.
Әдістеме туралы: оқушыларға біртіндеп күрделене түсетін бір типті он
тапсырмалар сериясы ұсынылды. Матрица детальдерінің орналасу заңдылықтарын
іздестіре келіп, төмендегі суреттердің (жалаушалардың) біреуін жоғарыдағы
жетпей тұрған матрицаға сәйкес орналастырады. Берілген уақытқа сәйкес әрбір
дұрыс шешілген матрицаға 1 балл беріліп, жалпы саны шығарылады.
Эксперименттік 3 а сыныбының (17 оқушысымен) және бақылау тобындағы 3
ә сыныбының (18 оқушысымен) жүргізілді.
3 аэксперименттік сыныбы бойынша:
өте жоғары деңгей – 10%, жоғары деңгей – 20 %, орташа деңгей – 40 %
төменгі деңгей – 14 %, өте төмен – 16%.
3 ә бақылау сыныбы бойынша:
өте жоғары деңгей – 9 %, жоғары деңгей – 18 %, орташа деңгей – 38 %
төменгі деңгей – 16 %, өте төмен – 19%
Көрсеткіштері: 3 а эксперименттік сыныбы бойынша:
Кесте №4.
рсАты-жөні Даму деңгейі
өте жоғары орташа төмен өте
жоғары төмен
1 Аканова Д. +
2 Аринова Г. +
3 Мержанова О. +
4 Қалиева Ж. +
5 Нурланова Б. +
6 Сагиева Ж. +
7 Жакупов Э. +
8 Қасенов А. +
9 Нурбаев Д. +
10 Жұманов М. +
11 Мұкышев М. +
12 Исабаев Қ. +
13 Нуркина А. +
14 Сәбитова Е. +
15 Сакешов А. +
16 Аскаров А. +
17 Сәрсенбаев Е. +
Сөздік - логикалық ойлауды зерттеу әдістемесі (№ 2 қосымша) барлығы төрт
субтесттен тұрады.
Бұл әдістеменің мақсаты - оқушылардың сөзді-логикалық ойлау
ерекшеліктері мен оның даму деңгейін анықтау. Бұндай оқушыларға әр түрлі
логикалық операцияларды вербальды материалдар арқылы жүзеге асыра алу
дағдысын анықтауға бағытталған төрт типті тапсырмалар берілді.
Жоғары – сөздік логикалық ойлау деңгейі жоғары, өзінің және өзгенің
сараптауындағы ұғым түсініктік логиканы қатесіз аңғара алады. Өзінің ойын
ұғым түрінде анық беру қабілеті қалыптасқан.
Орташа – сөздік логикалық ойлау деңгейі орташа, түрлі ұғымдарды
қолдануда қателіктер жібереді. Ойлау операцияларында, әсіресе жалпылауда
қиналады.
Төмен – сөздік логикалық ойлау деңгейі, сөздік қоры аз. Абстракция,
жалпылау операцияларын орындай алмайды.
Әдістеме бойынша өткізілген эксперименттен кейін келесі нәтижелер
алынды. Оқушылардың сөздік-логикалық ойлау деңгейі:
3 аэксперименттік сыныбы бойынша:
Жоғары - 6,6 %
Орташа - 43,3 %
Төмен - 50,1 %
3 ә бақылау сыныбы бойынша:
Жоғары - 5 %
Орташа - 42 %
Төмен - 53 %
Көрсеткіштері
Кесте №5
рс Аты-жөні Даму деңгейі
Жоғары Орташа Төмен
1 Аканова Д. +
2 Аринова Г. +
3 Мержанова О. +
4 Қалиева Ж. +
5 Нұрланова Б. +
6 Сагиева Ж. +
7 Жакупов Э. +
8 Қасенов А. +
9 Нұрбаев Д. +
10 Жұманов М. +
11 Мұқышев М. +
12 Исабаев Қ. +
13 Нуркина А. +
14 Сәбитова Е. +
15 Сакенов А. +
16 Асқаров А. +
17 Сарсенбаев Е. +
Жалпы алғанда оқушылардың сөздік ойлау деңгейі – орташа, басым
көпшілігі төмен көрсеткіштерді көрсетті.
Оқушылар зейінін зерттеу әдістемесі. Нұсқау: Білім алушылардың зейін
бөлінісін анықтау мақсатында 14 қатеден тұратын мәтін берілді. Білім алушы
мәтінді оқу барысында қателерді түзей отырып дұрыстап қатесіз оқуы қажет.
Қорытындыны өңдеу кезінде жіберілген қателер санына оқушылардың зейінін
аударуы ескерілді. (мәтінді оқу барысында жіберілген қателер саны
саналады). Зейіннің жоғары деңгейі – 0-ден 2-ге дейін қате.
Зейіннің орташа деңгейі – 3-4 қате Зейінің төменгі деңгейі - 5-тен
жоғары қате.
Зейін деңгейі
Кесте №6
№ Мектеп, сынып Зейін деңгейі
Зейіннің жоғарыЗейіннің орташа Зейіннің төменгі
деңгейі деңгейі деңгейі
1 Аканова Д. орташа
2 Аринова Г. орташа
3 Мержанова О. жоғары
4 Қалиева Ж. жоғары
5 Нұрланова Б. Орташа
6 Сагиева Ж. жоғары жоғары
7 Жакупов Э. Орташа
8 Қасенов А. Төмен
9 Нұрбаев Д. Төмен
10 Жұманов М. жоғары
11 Мұқышев М. жоғары
12 Исабаев Қ. Орташа
13 Нуркина А. Орташа
14 Сәбитова Е. жоғары
15 Сакенов А. Орташа
16 Асқаров А. Орташа
17 Сарсенбаев Е. жоғары
Зейіннің көлемін анықтау.
Есіңе сақта да, нүктелерді қойып шық
Зертеу мақсаты: Оқушыларда зейін көлемінің деңгейін анықтап,
зерттеу.
Құрал – жабдықтар: Тест бланкісі, қалам, секундомер.
Зерттеу процедурасы:
Бұл әдістеме арқылы зейіннің көлемін бағалауға болады.Ол үшін 8
карточка беріледі, әр-біреуінде 2-ден 9-ға дейін нүктелер
белгіленген. Жұмыс барысында сыналушыға кезек- кезек әр- бір карточка
2 секундқа көрсетіледі. Ал, сыналушы өз кезегінде 15 секунд ішінде,
тза карточкаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ALIKHAN BOKEIKHAN UNIVERSITY БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕСІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Педагогика және психология кафедрасы
Жазитова Аяулым Мұратқызы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық мәдени
құндылықтың мәні
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ғылыми жетекші: Сейтенова А.С., доктор РhD
Cтудент: Жазитова Аяулым Мұратқызы
Қорғауға жіберілді:
_______________
Кафедра меңгерушісі: _______Султанова Н.К.
Семей, 2022
ALIKHAN BOKEIKHAN UNIVERSITY
Гуманитарлық факультет
Педагогика және психология кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі___________
Султанова Н.К._
___________________20__ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНА ТАПСЫРМА
Студент: Жазитова Аяулым Мұратқызы
Жұмыс тақырыбы Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық мәдени
құндылықтың мәні.
№____Alikhan Bokeikhan University бұйрығымен бекітілген ____
__________20__ж.
2.Диплом жұмысының бастапқы мәліметтері: Бастауыш сынып оқушыларын
тәрбиелеуде ұлттық мәдени құндылықтың маңызы бойынша Отандық және шет елдік
ғалымдардың ғылыми зерттеулері, оқулықтар, ғылыми конференциялар бойынша
жинақтардан, интертен ресрустарынан ақпараттар алынды.
3. Диплом жұмысын әзірлейтін сұрақтардың мазмұны
1. Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық мәдени құндылық мәнінің
ғылыми - теориялық негіздері.
1. Ұлттық мәдени құндылықтар бала психикасын қалыптастыру құралы
2. Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық мәдени құндылықтар арқылы танымдық
процестерін қалыптастырудың мәні.
3. Ұлттық мәдени құндылықтың зерттелу жағдайы.
2 Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудегі ұлттық мәдени құндылықтарды
қолданудағы тәжірибелік – эксперименттік жұмыс нәтижелері.
4. Диплом жұмысын орындаудың үлгілік күнтізбелік кестесі
06.09.21-31.10.21 ж Диплом тақырыбын таңдау, теориялық бөлімге мәліметтер
жинастыру.
01.11.21-30.12.21 ж 1ші теориялық бөлім бойынша толық жұмысты аяқтау.
06.01.22-30.01.22 ж Зерттеу бөліміне байланысты әдістемелерді іріктеп,
нақтылау.
01.02.22-18.02.22 ж Жинақталған әдістемелерді реттеу.
01.03.22-31.03.22 ж Тәжірибелік бөлім бойынша қорытынды жасау.
5. Тапсырманы беру мерзімі - қыркүйек 2021 жыл.
6. Диплом жұмысын өткізу мерзімі: 11 наурыз 2022 ж.
Жетекші: Сейтенова А.С., доктор РhD
Студент: Жазитова А.М
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-6
1БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚ МӘНІНІҢ
ҒЫЛЫМИ - ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2. Ұлттық мәдени құндылықтар бала психикасын қалыптастыру
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-13
3. Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық мәдени құндылықтар арқылы танымдық
процестерін қалыптастырудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13-20
4. Ұлттық мәдени құндылықтың зерттелу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...20-24
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ
ҚОЛДАНУДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК – ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...25-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..48-49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 50-52
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Елімізде болып жатқан әлеуметтік-
экономикалық, рухани өзгертулердің балабақшадан бастап, жоғары оқу
орындарының педагогикалық үрдістеріне, оның ішінде ұлттық тәлім-тәрбие беру
саласына өзіндік ықпал жасауы – заңды құбылыс.
Өткен тарихымыздың өткелдеріне ой жіберсек, ұрпақ тәрбиесі үшін маңызы
зор бүгінгі этнопедагогика, этнопсихология ғылымдарына рухани азық болған
мұралардың молдығына көзіміз жете түседі. Әр халықтың бала тәрбиесі
жөніндегі атам заманнан бергі жиып-терген мол тәжірибесі, ғасырлардан
қалған асыл қазыналары бар. Ол қазыналарды филологтар, тарихшылар,
этнографтар, өнер зерттеушілері, психолог және педагог ғалымдар жан-жақты
зерттеп, өз зерттеулерінің мақсат-міндеттеріне орай ғылыми зерделеу
сүзгісінен өткізуде. Соның бірі ата-бабаларымыздың өнеге мен ізгі
қасиеттерге балаған – салт-дәстүрлері.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған Қазақстан-2030 стратегиясында
негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-
дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті
елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық
рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі баса
айтылған. Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және
этностық-мәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Бұл
мәселенің шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде
қайта қаралып, оны жетілдіру жолдары іздестірілуде. [1]
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында этникалық, этностық-мәдени және
мемлекеттік сәйкестілік мәселесі философия, саясаттану, тарих және
этнографиялық салада (Э.З.Александренков, Ж.М.Әбілдин, Ю.В.Бромлей,
В.И.Козлов, Қ.Е.Көшербаев, Ә.Н.Нысанбаев, Б.Ф.Поршнев, И.А.Снежкова,
Э.К.Суслова, Ғ.Т.Төлебаев және т.б.); әлеуметтану мен мәдениеттануда
(С.М.Арутюнян, М.Х.Балтабаев, Л.М. Дробижева және т.б.); этнопсихологияда
(В.А.Вяткин, Қ.Б.Жарықбаев, Н.Е.Елікбаев, Б.А.Әмірова, О.Х.Аймағанбетова,
А.П.Оконешникова, У.Г.Солдатова, Г.М.Старовойтова, Ю.В.Хотинец, Е.Т.Шлягина
және т.б.) көрінетіні айқындалды.[27]
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық - психологиялық
аспектісін талдауға бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер арналған
(Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов, Я.И.Ханбиков, Е.Л.Христова, К.Б.Жарықбаев,
С.К.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, М.Х.Балтабаев, К.Ж.Қожахметова,
Р.Қ.Дүйсембінова, Р.К.Төлеубекова, К.А.Оразбекова, Ж.Асанов, Ә.Табылдиев,
Қ.Бөлеев, Ш.Б. Кульманова, Л.С.Сырымбетова, Ш.М.Мұхтарова және т.б.).
Қазақстандық педагогика ғылымында этностық мәдениет бойынша
этнопедагогикалық зерттеулер баршылық (И.Өршібеков, А.Х.Мұхамбаева,
Б.Е.Қаирова, Г.Р.Бахтиярова, Е.Ш.Қозыбаев, С.К.Әбильдина, К.Е.Ибраева,
Т.М.Шакирова, Г.К.Тлеужанова және т.б.).
Қазақтың салт –дәстүрлері туралы зерттеген ғалымдар:
Қ.Б.Жарықбаев,С.К.Қалиев, Х..Досмұханбетов, М.Қозыбаев, А.Байтұрсынов,
Х.Досмұханбетұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, М.Жұмабаев, Н. Сәрсенбаев
т.б.[24.26]
Зepттeу oбъeктici: Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық
мәдени құндылықтар.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде ұлттық мәдени
құндылықтардың мәні.
Зерттеу мақсаты: Мәдени құндылықтардың бала психикасына әсерін
теориялық жағынан негіздеп, олардың бала психикасының қалыптасуындағы
мәнін ашып көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық
еңбектерді теориялық талдау;
- ұлттық мәдени құндылықтарды қазіргі тәрбие процесінде пайдаланудың
мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеудің әдістері: бақылау, тестілеу, әңгімелесу талдау әдісі
(психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді талдау).
Зерттеу негізі: салт –дәстүрлерге қатысты Қ.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев,
С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж. Наурызбай, М.Қозыбаев, М.Х.Балтабаев, К.Ж.Қожахметова,
Г.Р.Бахтиярова, С.К.Әбильдина, К.Е.Ибраева, Х.Досмұханбетов т.б.ғалымдардың
еңбектері мен зерттеулері арналған. Алған зерттеу материалдары негізінде
ұлттық мәдени құндылықтарды тәрбие процесінде пайдаланудың мүмкіндіктері
анықталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: ғылыми зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымшалардан тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚ МӘНІНІҢ
ҒЫЛЫМИ - ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық мәдени құндылықтар бала психикасын қалыптастыру құралы
Қазақ этнопедагогикасымен этнопсихологиясының тәрбиелік өзегі –
ұлттық салт-дәстүрлері мен дәстүрлік тәрбиелер болып табылады.
Біз ең әуелі салт-дәстүрлердің мәндік, мағыналық ерекшеліктерін
айқындап, былай сараладық: игі әдет көппен қайталанып, ол әдет-ғұрыпқа
айналады, әдет-ғұрып ұлттық қолданысты әдеп болып қалыптасадыда, ұлттық
мәдениет белгісін көрсетеді, ұлттық мәдениет белгісі жалпы ұлттық
қолданысыта дәстүрлер деп аталады, дәстүр ұлттық заңға айналса ол – салт
болады, салттың ұлттық санада қалыптасқан көрінісін салт-сана дейміз.
Мысалы, қазақтың қайырымдылық дәстүрі әуелі игі әдет болған, одан әдет-
ғұрыпқа, әдепке, дәстүрге, салтқа айналып, халықтың санасында сіңіп, салт-
сана болып қалыптасқанын, оның теориялық мәнін тұжырымдадық (кесте 2).
Әрбір ұлттың салт-санасы ұлттық тәрбиенің өзекті арқауы болып
табылады. Әдет-ғұрып, әдеп, дәстүр салттың іс жүзінде орындалуы: рәсім,
рәміз, кәде, жол-жоралғы деп аталады. Рәсім мен кәденің, жол-жоралғының
түрлері көп. Бәрінің де өз алдында тәрбиелік мәні бар. Бұл ғылыми зерттеу
жұмысында жан-жақты талдап көрсетілді.
Қазақи сыйласым – дәстүрлік тәрбиенің негізі болып табылады.
Отбасындағы сыйласым дәстүрі: ата-ананы сыйлау, туыстық қатынас пен туыстық
дәрежеге байланысты сыйласым.[40]
Ұлттық әдеп, перзенттік борыш, мұрагерлік борыш – дәстүрлік
тәрбиелердің алтын арқаулары. Ұлағатты ұстаздарға инабатты шәкірт бола білу
дәстүрі, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық дәстүрлері, қасиетті туған
жерді қастерлеу дәстүрі, ер намысын, қыз абыройын қроғау дәстүрі, Отанды
сүюге тәрбиелеу, еңбек тәрбиесі, ақыл-ой, дене, ерлік, тіл ашар, мал күту,
кәсіптік мұрагарлік, перзенттік парызды өтеу, тіршілік, меймандос, әдеппен
сөйлеу, ойындағы әдептілік, табиғатты қорғау, ата тегін ардақтау, бата
беру, өнеге көрсету, өсиет айту, қазақ халқының айтыс өнері, төрт құдіретті
(күн, жер, ауа, су) әулие тұту дәстүрлері, бірлік салты, жекжат-жұратты
сыйлау, ел белгілері мен рәсімдерін қастерлеу, студенттердің ұжымдық
дәстүрі т.б. дәстүрлердің тәрбиелік мәні ашылып, қазақ этнопедагогикасының
методологиялық өзекті арқауын жан-жақты ашуды мақсат тұттық. Бұл мақсат
зерттеу барысында толық дерлік орындалды.
Философиялық, психологиялық – педагогикалық әдебиеттер зерттеу
барысында талданылды:
- мәдениет жеке тұлға факторы ретінде, сананың мәдени-тарихи даму теориясы
(В.С.Библер, Э.С.Маркарян, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев және т.б.);
- этнос теориясы (Ю.В.Бромлей, Л.Н.Гумилев, Ә.С.Қалмырзаев, Б.П.Поршнев
және т.б.);
- жеке тұлғаның әлеуметтік, этностық сәйкестілік үлгілері (Э.Эриксон,
М.Баррет, Ж.Пиаже, Л.М.Дробижева, Ғ.Т.Телебаев, В.Ю.Хотинец және т.б.);
- тәрбиенің этнопедагогикалық аспектілері (Т.Тәжібаев, Қ.Б.Жарықбаев,
С.Қ.Қалиев, Қ.Бөлеев, Р.Қ.Дүйсембінова, К.А.Оразбекова және т.б.);
- оқушыларға этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасы (Ж.Ж.Наурызбай);
- этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы (С.А.Ұзақбаева,
К.Ж.Қожахметова).
Нақты өмір сүру жағдайындағы (әлеуметтік, экономикалық, мәдени, табиғи
және т.б) белгілі бір этносқа тән рухани өлшемдердің (яғни, әдет пен құлық,
әлеуметтік орта құбылыстарына сезімдік қатынас, сезімдер, құндылық бағдар,
салт – дәстүр, қажеттілік, талғам т.б) жеке тұлғаның өзіндік айқындалу
қабілетіне ықпал ететін басты факторлар екендігі даусыз. Мақалдар мен
мәтелдер және олардың жас ұрпаққа адамгершілік тәжірибесі берілісін
қамтамасыз етудегі ролі; жұмбақтар ақыл – ой тәрбиесі құралы ретінде; халық
ертегілері халықтың педагогикалық кемеңгерлігінің жарқын талпыныстары
ретінде; халық әндері және олардың балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие
берудегі ролі.
Бала тәрбиесі, қоғам мен халықтың балаларды оқыту жөніндегі
қамқорлығы, жастарды халық өміріне байланысты білімдермен қаруландыру,
балаға оның жеке және жас ерекшеліктерін ескеріп шын жүректен қамқорлықты
қарым-қатынас - мұның бәрі Әл-Фараби педагогикалық жүйесінің құрамды бөлігі
болды. Халықтан алып пайдаланылған көптеген ережелер оның ілімінің
демократиялық, гуманистік өзегін құрады және оның педагогикасының озық
бағыттылығын күшейтті. Әрине, ұлы педагогтың ұлттық тәрбие дәстүрлерін
алып пайдаланып және оны өз жүйесіне енгізіп қана қоюмен шектелмеуі әбден
табиғи. Ол педагогикалық құбылыстардың жиынтығын байыптады, тәрбие және
тәрбиелеу орындары мәнін түсіндіруге жаңа мазмұн беріп, әрі қарай
шығармашылықпен дамыта алды.
Оның пікірінше, оқу, білім алу, ғылым адамы болу, адамгершілік және
тәрбие мәселелерімен тығыз байланысты. Мәселен, Философияны үйрену үшін
алдын ала нені білу қажет деген еңбегінде Фараби бірінші алғы шарт етіп
адамннан жан тазалығын, ар талығын қойған: Ғылым үйренуге кіріспекші
кісінің жас, кішіпейіл, денсаулығы жақсы болуы қажет. Оның тәрбиелі,
адамгершілігі мол, адал, қулық-сұмдықтан және басқа ағат мінез-құлықтан
аулақ болуы керек.
Әл-Фараби творчествосында көрнекті орын алатын мәселенің бірі-тәрбие
мәселесі. Тәрбиеге анықтама бере келіп, ол Тәрбиелеу дегеніміз –
халықтардың бойына білімге негізделгенен эткалық ізгіліктер мен өнерлерді
дарыту әдісі деген сөз... тәрбиелеу кезінде халықтар мен қала тұрғындарына
білімге негізделген қасиеттерден туатын іс-әрекет жасау дағдысы сіңіріледі,
олар осындай іс-әрекетке жігірлендіріледі, осы әрекетті жасау тілегі
қоздырылады, осы қасиеттер және бұрамен байланысты әрекеттер адамдардың жан-
дүниесін баурап алатындай және адамдарды осығңан жан-тәнімен құштар
ететіндей болуы көзделеді деп жазды.
Тәрбие мәселесін Әл-Фараби осындай кең мағынада түсіне отырып,
тәрбиенің жалпы халықтар мен қала тұрғындарының өмірінде алатын, атқаратын
орнын жоғары бағалайды.
Ж. Баласағұнидың ізімен немесе одан тәуелсіз ғылымнан не үздіксіз бәрін
алу иедясын Махмұд Қашғари, Ахмет Жүйнеки, Қожа Ахмет Ясауи, Имад ад-дин
Әбу-л Қасым Әл-Фараби, Реванди Хорезми, Сайф сараи қайталайды.
Бастауыш мектептерде балалардың этникалық сәйкестілігін
қалыптастырудың үшінші ерекшелігі ұлттық сана-сезім мен этностық-мәдени
сәйкестіліктің арақатынасына байланысты айқындалады. Балалардың этникалық
сәйкестілігін қалыптастыруда бұл ерекшеліктің мәні этникалық сәйкестілік
компоненттері арқылы анықталады. Олар: когнитивті, аффективті, мінез-
құлықтық.
Когнитивті компонентке жас ерекшелігіне этникалық өзіндік
идентификация, ана тілін үйренуге талпыныс, өз халқының және басқа да
этностардың тарихын, мәдениетін және ұлттық ерекшеліктерін білу жатады.
Аффективті компонентке жеке тұлғаның сезімінде көрінетін сипаттамалар
кіреді.
Мінез-құлықтық компонентке бастауыш мектептерде балалардың
әрекетіндегі білім, эмоция, сезімдердің көрінуі, мінез-құлық ережелерін
сақтауы жатады.
Ұлттық сананың қалыптасуындағы мәдениет, өнер рольдерін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана – мәдениет – жүріс-
тұрыс туралы пікірін тысқары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
болып қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылымы арқылы
мінез-құлық, болмыс, сана-сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп,
өзінің өмір сүру ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт
бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен анықталады. Тәрбиедегі
негізгі түп – тектілік, оның тамырын, өмір тұрғысын дұрыс қалыптастыру -
ата-ананың негізгі міндеті. Ол міндетті дұрыс атқару үшін олардың өздері
баласына өнеге болуы тиіс.
Қазақтар Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді
көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. Балаңа басқұр қалдырғанша,
тозбас дәстүр қалдыр - деген қазақ халқы озық жұрттардың санатында болашақ
қамын қатты ойластырған.
Американ социологтары Т.Парсонс, Р.Мертон жеке тұлғаның белгілі ортаға
бейімделіп, әлеуметтік ортада толық сабақтасып кету үдерісін әлеуметтену
деп атайды. Адамның белгілі ортада әлеуметтенуі оның сол ортаға бейімделу
деңгейімен анықталады.
Гуманистік психологияның өкілдері Г.Олпорт, А.Маслоу, К.Роджерс жеке
тұлғаның әлеуметтенуі дегеніміз оның өзіндік өзектелуінен, яғни Мен
тұжырымдамасының процесінен, қандай ортада болмасын белгілі мағынаға ие
болуынан көрінеді - дейді. Жеке тұлға әлеуметтену барысында өзін-өзі
тәрбиелеуге, істеген ісіне жауап беруге, яғни өзіндік сана-сезімінің
қалыптасуына өзі ықпал ете алады. Адамның әлеуметтенуі - өмір бойы үздіксіз
болып отыратын процесс. Әлеуметтену процесінің мазмұны жалпықоғамдық,
ұжымдық, халықтық және ұлттық мазмұнға ие болады. Тәрбие және оқыту жеке
тұлғаның әлеуметтену негізі бола алады.
Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі - өмір бойы жалғасатын біртұтас
үздіксіз үрдіс, оның даму барысында адамның этнос субъектісі ретінде
этностық құндылықтарды, этноәлеуметтік рольдерді және өз халқының салт-
дәстүрлерінде шоғырланған этностық нормаларды меңгеруі, этностық өзіндік
санасын оятып, өз ұлтына, тіліне, тарихына, түсіністік сезімін қалыптастыру
болып табылады.
Ырымдар мен нанымдар – оң және теріс бата, жылан арбау, күн жайлату,
ауруды емдеу, кәріжілікті іліп қою, отқа май салу, дуалау, бәдік, алғыс-
қарғыс, бақсылық және т.б.
Діни рәсімдер – намаз оқу, ораза ұстау, зекет-садақа беру, қажыға
бару.
Діни мейрамдар – ораза айт, құрбан айт.
Жалпы халықтық тойлар – Наурыз мейрамы, Қымызмұрындық, Сабантой
(мизам), соғым басы.
Кәсіптік мейрамдар – биебайлау, сіргежияр, жүн қырқар, тулақшашар,
күйек байлау, шашыратқы, уызқағанық және т.б.[41]
Халықтық дәстүрлер, салттар, этноэтикет қазақ халқының рухани
мәдениетін қолдауға мүмкіндік береді. Себебі онда балаларды әдемілікке,
сұлулыққа, тәрбиелеу ережелерімен нормалары сақталған.
Бүгінгі таңда ұлттық сананың рухани мәдениет пен бірлікте дамып,
қалыптасуы өзекті мәселеге айналуда. Бұл мәселелердің жүзеге асуы
мұғалімдердің білімі мен кәсіби даярлықтарына да байланысты.
Мектептердегі тәрбие жұмыстарын талдау негізінде мектеп пен отбасы
сабақтастығы аясында ғана жүргізілген тәрбие жұмыстарының нәтижелі
болатындығын айқын аңғардық. Тәжірибе көрсеткендей, бұл бағыттағы жұмыс
формаларын сабақта, сабақтан тыс уақыттардағы шығармашылық жұмыстрда
пайдалану арқылы ғана тиімді ұйымдастыруға болады.
Соңғы уақыттардағы қоғамдық қарым-қатынастардағы елеулі өзгерістер
мен жетістіктердің мәні мәдениеттің ұлттық болмысын терең сезіндіріп, оны
әлемдік өркениетпен сабақтастыра дамытуға бағытталуымен ерекшеленеді. Бұл
оң өзгерістердің мәдениеттің құрамды бөлігі- ұлттық тәрбие тәжірибесі мен
оның даму тарихын зерттейтін пән болғандықтан халық педагогикасы ғылымы
үшін де қатысы бар екені дауысз.
Осы орайда этнопедгагогика проблемаларының өзектілігіне баса назар
аударылуда. Көптеген зерттеулерде бүгінгі тәрбие жағдайында озық
педагогикалық дәстүрлерді сақтаудың маңыздылығы, халық педагогика мен
қазіргі тәжірибесін байланыстыру мәселесін шешуде талпыныстар жасалған. Бұл
тұрғыда Н. Тұрсынов Тәжікстан, В. И. Элашнили Грузия, Н. В. Павлова,
С. Темурова, А. Минаваров Өзбекстан, З. Кусейнова, Ж. Бешимов, Б. Анышев,
Т. Максутов Қырғызстан, А. Ф. Ильшентаев Башқұртстан және т. б.
зертеулері аса көңіл аудартады.
Ұлттық тәрбиенің түрлі аспектілері сөз болған бірқатар зерттеулерде
Битебаева Н. Б., Қыдырәлиев К. Н., Насруллаева Н. Н., Байман Ф. Е., т. б.
халық педагогикалық білімдерінің жиынтығы ішінде, әсіресе патриоттық
тенденциялардың, отбасы тәрбиесі және адамгершілік жайлы қағидалардың,
эстетикалық, еңбек және ақыл-ой мәселелеріне қатысты түсініктердің орнын
бөліп атайды.
2. Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық мәдени құндылықтар арқылы
танымдық процестерін қалыптастырудың мәні
Адамды адам ететін қоршаған орта және тәлім-тәрбие десек
мектеп жасы балаларының тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуына жанұя,
жанұялық қарым-қатынас, жанұяның психологиялық ахуалы, тәрбиелеу стилінің
маңызы зор екенін естен шығармаған жөн. Бір ортада өскен, бір әке, бір
шешеден туған балалардың өзара бір-бірінен тұлғалық сапалары мен табиғаты
жағынан бір-бірінен ерекше.
Бұл мәселенің негізгі фактор ретінде алуымыздың себебі,
балалардың жеке адам болып қалыптасуына жанұяның алатын орны ерекше.
А.С.Макаренко айтып кеткендей, баланың тұлғасының қалыптасуы отбасының өмір
сүру тәселі мен тәжірибені қабылдау сипатына тәуелді.
Халқымыздың ұзақ уақыттан кейін, егемендік және тәуелсіздік
алуы біздің тарихи, рухани, байлығымызды қайта қарауды, тіліміз мен
мәдениетімізді дамытуды, сөйтіп халықтар арасында лайықты орынды алуымызды
қажет етеді.
Кешегі күнсіз келешек жоқ. Өзімізді өзіміз тануда
халқымыздың алуан түрлі дәстүрлерін: психологиялық, педагогикалық,
әдептілік, филологиялық, бала тәрбиелеу ерекшеліктерін біліп, меңгеріп
отыруымыз қажет. Ш.Айтматов: Ешбір халық өзінің тарихи тамырларынан ұзап
кете алмайды, жақсы болсын жаман болсын өзінің тарихымен бірге болады-деп
айтқан. М.Жұмабаев Әрбір тәрбиеші сөз жоқ ұлт тәрбиесімен таныс болуға
тиісті және әрбір ұлттың баласы өз ұлты үшін қызмет қылатын
болғандықтан,тәрбиені сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті. Балалы
үй базар, баласыз үй мазар деп қазақ залқы текке айтпаған. Қазақ халқы
үшін бақытсыздықтың ең ауыры дүниеден баласыз өту болып табылады.
Абай атамыз былай деген: Жас бала анасынан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Біреуі – ішсем, екіншісі – білсем екен дейді.
Бала нені білсе жастан – ұядан өле-өлгенше соны таныр қиядан. Ата-
анадан өсіп, ұрпақ тараған, жақсы,жаман болса бала – солардан, - деп
Бауыржан Момышұлы бала тәрбиесіндегі отбасының рөлін құлаққа ұғымды, ойға
қонымды етіп тұжырымдайды. Жамбыл жақсы сөз бейне шамшырақ, отбасынан
орнаған мықтан бала көңілге - деп жырлады.
Бабаларымыз отбасында бала көп болса, адамның өрісі ұзарады, олжа
да, кіріс те, мол болады деп, сол кезде-ақ көргендікпен тұжырымдай білген.
Абай атамыз баланың бойына 6 қасиет пен 3 асыл мінез-құлық сіңіру парыз
деген. Олар: 1. зерде-зейін; 2. өнер-өріс; 3. тапқырлық, талап, ерлік; 4.
жігер-күш; 5. қайрат-қару; 6. білім. Үш асыл мінезге мыналарды жатқызды: 1.
елімнен туған туыс, жұрағат-жекжат, жос жолдасқа адал болу; 2. өте әділетті
болу; 3. шындықты тура бетке айтуды атап көрсеткен.
Қазақ халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-ой
тәрбиесінің негізі – терең ойлау мен пайымдау екендігін жан-жақты
ұғындырған. Халқымыздың ұлттық тәлім-тәрбиесіне қатысты сан ғасырлық таныс-
тіршілігінің өзіндік ерекшеліктерінен туындаған салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары
мол.
Психологияның атасы Аристотель Баланы жөргегінен бастап барлық
жақсы қасиеттерге баулуға болады және бала 7 жасқа дейін өзінің отбасында
тәрбиеленуі керек, ең бастысы кішкенелер үшін олардың дене мүшелерін дұрыс
жетілдіру, дұрыс, тамақтандыру, шынықтыру деді.
Отбасы дегеніміз – туысқандық байланысты болатын бірлесіп ілеуметтік
тұрмыста өмір сүретін адамдар. Мұндағы өзара қарым-қатынас сүйіспеншілікке,
ер мен әйелдің барлық жағынан толвқ теңдігінен негізделеді.
Даналар сөзі ұрпақ үшін тек танымдық дүние ғана емес, ол ата-аналар
үшін де аңсап, сусап, оқитын тәлімдік, тәрбиелік өнеге.
Осы орайда ойы терең, өмірлік түйгені мол өз заманының ақылгөй даналары
былай деген:
1. Бала - бақытың! Яғни оның қасында барына қуан! Ол өзі қандай болса,
солай қабылда, оны қорлама, жәбірлеме, оны өзіне деген сенімінен
айырма, нақақтан жазалама, сені жақсы көруіне жағдай тудыр.
2. Балаңды қорла! Яғни оның жаны мен тәніне қаіпті нәрселерден сақта,
тіпті егер қажет болса, жеке мүдделерді құрбан етіп, басыңды қатерге
байлай отырып қорға.
3. Балаңа жақсы үлгі бол! Саналы болса, балаң – бақытың, санасыз болса –
сорың. Оның бойына дәстүрлі құндылықтарға деген құрмет сезімін дарыт,
өзің де сол құндылықтарға сәйкес өмір сүр, балаға жауапкершілік
сезіммен қара. Балаға үй-іші тату, қарттарын құрметтеп, жақсы көретін,
барлық туған-туысқандарымен етене жақын әрі шынайы байланыста болатын
отбасы, ошақ қасы керек.
4. Балаңмен балаша ойна! Яғни балаңа арнайы уақыт бөл. Балаңды 5 жасқа
дейін патшадай күтіп, ханша ардақта! Оған қалай сөйлеп, қалай ойнау
ұнаса, солай сөйлеп, солай оның ойнына шындап ден қой. Қиял арманына
сен!
5. Балаңмен бірге еңбектен. Балаң жұмысқа қатысқысы келсе, оны демеп
жібер. өсіңкірігенде шаруашылықтың барлық түріне қатыстырып үйрет.
6. Балаңа оңай болмаса да, өз бетімен өмірлік тәжірибе алуына жол бер.
7. Балаға адамның бостандықтарының мүмкіндіктерінің шектерін көрсет.
Басқа халықтар сияқты қазақ халқының да өзінің ұлттық тәрбиесінің
ерекшеліктері бар:
1. қазақтар тәрбиені жүйелі түрде жүргізген.
2. Біздің халықтық тәрбиемізде үлкендердің орны әрдайым бөлек болған.
3. Қазақ балажан халық.
4. Қазақтардың ұлттық тәрбиесінде қыз бала ерекше орын алады.
Қазақ халқының менталитетін айтқанда оның басты бір ерекшелігі – ол
тәрбиелік қасиеті. Қазақ халқының бүкіл салт-санасы, әдет-ғұрпы, мақал-
мәтелдері, ертегі, жыр-термелері, ойын-саулығы, жұмбақтары мен
жаңылтпаштары айналып келгенде тірілетіні тәрбиелік мәселе. Олар
адамгершілікке, көпшілікке, азаматтыққа баулыған.
Қазақ халқы кекшіл емес, қандай болса да, істің ақырын күтеді, сабырлық
жасайды, күйіп-піспейді.
Қазақ мақал-мәтелдері жай ғана ермек үшін айтылған ұйқас сөздер емес.
Осылардың бәрінің тәрбиелік мәні болған. Мысалы Асыққан шайтанның ісі,
Жеті рет өлшеп, бір рет кес, яғни не істесең де сабырлықпен ойлап істе.
Қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрбиесінің мәселелері үнемі жаңа
адам тәрбиесінің міндеттерімен байланысты болып келгенін дәлелдейді. Балаға
алғашқы күннен бастап сүйіспеншілік сезімі болатынын М.Жұмабаев өз
еңбегінде былай суреттеп берген Ананы сүю сезімі оянады. Анасын сүю –
анаға жауыздық тілемейді, ізгілік тілеу деген сөз. Бірақ ес білген соң
туысқандық сезісмі араласып, айналасында жүрген адамдарды сүю сезімі
оянады. Ал елін сүю сезімі жер жүзіндегі барлық азаматты сүю сезімінеалып
барады. Бұл сөзбен әр адамның өзін сүюі, яғни, жауыздықтан безіп,
ізгіліккке ұмтылуы, туысқандарын сүюі, яғни оларға жауыздық тілемей ізгілік
тілеуі.
Қорыта айтқанда, кез-келген жанұядағы балаға деген жағымды қарым-қатынас
пен тиімді тәрбиелеу стилінің орын алуы баланың жалпы ақыл-ой және тұлғалық
дамуының бастапқы алғышарты болып табылады.
Әрбір халықтың өз ерекшелігі бар. Сондай ерекшеліктердің бірі – салт-
дәсүрі. Салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын ұмытқан халық тарихтан өз орнын таба
алмайды. Ендесе сол тарихқа көз жіберсек, біздің қазақ халқы екі ғасырдан
астам отаршылдық саясатының астында болды. Жүздеген жылдар отарлық езгіні
көп ұлттар басынан кешкенімен, тап біз сияқты тіл мен әдет-ғұрпына,
мәдениетіне орны толмас зиян келтірген ел жоқ шығар. Халқымыз ежелден өз
ұрпағын адамгершілікке, инабаттылыққа, ізгілікке, имандылыққа тәрбиелеуді
ең басты мақсат санаған. Сондықтан ата-бабамыз көшіп-қонып жүріпұрпаз қамын
жеп,оның болашағына жеткілікті ән берген. Сонау Жеті жарғыдан бастап ата-
салт бұған дейінгі талай ұрпақ үшін теңдесі жоқ, тәрбиелік маңызы зор
дамгершілік кодексіміз болды. Оған айғақ, шетел оқымыстылары біздің салт-
дәстүрімізге ерекше назар аударып, сарыла зерттеп, тамсана жазғаны.
өйткені, қазақ халқының тәрбие дәстүрі қай халықтан да болсын, көп түсіп
көрген емес.
Қазір сол ұлттық ерекшеліктің, ұлттық сана мен әдет-ғұрыптың дамуына
көпе-кернеу бұғау салып келген коммунистік тәртіп күйреді. Сансыз жылдар
бойы төмендетіп,қағажу көріп келген ұлт мәдениетін, өнерін, халқымыздың бай
салт-дәстүрін бүгінгі заман талабына сай қайта дәуірлетіп, жаңғыртудың,
сөйтіп жас ұрпақты саналы азамат етіп тәрбиелеудің қуатты құралына
айналдыратын кезең туды. Бұл тұрғыдан қарағанда соңғы жылдары ояну, еңсе
көтеру байқалды. Олай болса, бүгінгі ұрпағымызды халқымыздың баға жетпес
бай дәстүрлері негізінде тәрбиелеу, жастарға ата-бабамыздың озық
дәстүрлерін терең сіңісуі аса қажет.
Халқымыз ғасырдан ғасырға қастерлеп келген құнды дәстүрлері өте көп.
Оны бүгінгі ұрпақ қаншалықты біледі, қастерлейді, білмесе білуге ұмтыла ма,
олар ата салтын мақтаныш тұта ма деген сұрақтар төңірегінде бас
қатырмағымыз ләзім.
Жасыратыны жоқ, қазіргі жастардың көпшілігі ата-салт дәстүрін
білмейді, тітпі білмек түгіл1 білуге де ұмтылмайды. Сол себепті біз қазір
мектепте, институттарда, теледидар мен үнқаған беттерінде салт-дәстүрді
үйретуді қолға алу керек.
Ата салт-дәстүрін қадірлеу туған жер, ата-бабаның кіндік қаны тамған
жер, қасиетті мекенді қадірлеуден, аялаудан сүйіспеншіліктен басталады.
Сондықтан жастарға ел басынан өткен тарих жолдарынан сабақ бере отырып,
оларды саналы түрде Отанды сүюге, аялауға тәрбиелуіміз керек. Ол үшін тарих
пәндерінде халқымыздың басынан кешкен қилы земандарды түсіндірудің, әдебиет
пініен жыраулық, мектептің ән мен жыр маржандарынан үзінділер берудің үлкен
мәні бар. Сөз мәйегі - мақалдар арқылы тәрбиелеу, шешендік дәстүр бойынша
ел сақтау, билеу ғанибет іс. Олай дейтініміз, біріншіден, адам бойына
біткен алуан қасиет, дарын туған топырақтан дариды.
Екіншіден, ата-бабалардың сүйегі осы туған жер топырағында жатыр.
Ата-баба аруағын сыйлап өскен ел болғандықтан, туған жер бізге ерекше ыстық
көрінеді.
Үшіншіден, туған жерді көздің қарашығындай сақтап жүріп келешек
ұрпаққа мұра ретінде қалдырған халықпыз. Төртіншіден, туған жерге деген
сүйіспеншілік. Мейірім кейінгі ұрпаққа ана сүтімен, бесік жырымен
сіңірілген.
Халқымыздың мыңдаған жылдық тарихын, әсем табиғатын, кең байтақ
өлкеміздің жер асты мен жер үсті баға жеткіліксіз байлығын, әдебиеті мен
өнерін паш ететін танымал оқулықтар бүгіңгі жас ұрпаққа керек. өйткені ата-
бабамыздың мұра ретінде қалдырып кеткен аманаты бізге үлкен жауапкершілік
жүктейді.
Адамгершіліктің бір белгісі – имандылық. Ал сыйластық, жасы үлкенді
сыйлау сақталған жерде отбасынан бастап, ауыл, елді мекнге дейін
жиіркенішті қылықтарға орын жоқ. Сәлемдесу үлкеннің сөзіне жөнді-жөнсіз
араласпау, кісінің алдында кесе өтпеу, көп алдында дарақыланып күлмеу,
есінемеу сияқты қылықтарды жас ұрпақ санасында ақырындап сіңіру керек.
С.Қалиев өзінің Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері ғылыми зерттеу еңбегінде қиырсыз жазира дала
тұрғындары- көшпелі халықтың өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік-
экономикалық жағдайына, мәдениетіне тарихына орайлас жас буынға тәрбие
берудің айырықша талап-тілектерін дүниеге әкелді.
Аталған еңбекте әлеуметтік аухалға қозғаушы күш болған оңтайлы
сапалардың моделі айқындалып берілген.
1. ар мен намысты қасықтай қаны қалғанша қорғай білу, дарқандығы,
ақжарқындығы, адалдығы, мейірімділігі, ұлттық психологиялық ерекшелігі.
2. орта ғасыр ойшылдары мен ХҮ-ХІХ ғ ақын – жыраулар шығармаларындағы
келелі сөз болған мәселе – адам мәселесі.
3. жеке адам, толық адам, ер деген кең тынысты философиялық психологиялық
түсінігі.
4. ұлт психологиясының гносеологиялық танымдық ерекшелігі – атамекен, ел-
жұрт мәселесі жөніндегі көзқарасы, оған танымдық теориясын беру.
Ғалым зерттеу еңбегінде Ұлттық психика құрылымының үш бөліктен тұратынына
тоқталды:
1. ұлттық сезім
2. салт-дәстүрлер
3. ұлттық мінез-құлық
Осы үш бірлестік ұлттық мәдени ерекшеліктердің шарттары деп
дәлелдейді. Мұның әрқайсысына анықтама беріп, ішкі мазмұнын ашады. Осы
шарттарды өз зерттеулерімізде басшылыққа ала отырып, жаһандану заманына
байланысты ізгілікті ұстаным негіздемесінің амал құралы ретінде пайдалануға
болатынын аңғардық. Ұлттық психологиясының ұтар тұсы оның қоғам дамуына,
әлеуметтік жағдайының өрлеуіне қосар үлесі екенін басқа елдердің ғылыми
тұжырымдамалары бекіте түседі.
Дегенмен, бір халықта ерекше басымырақ болып көрінетін мінез-құлық
сипаты сол халықтың психикалық ерекшелігі болап табылады. Сонымен бірге
Л.Н.Гумилев этностардың этногенездік айырмашылығы нәсіліне, тіліне, дініне,
біліміне байланысты емес, тек мінез-құлқы мен жер қыртысы бедеріне
табиғатты игеруіне байланысты, ал мінез-құлықтың қалыптасуы географиялық –
климаттық жағдайларға байланысты деп қарайды.
Салт – адам өмірінің күнделіті тіршілігіне жиі қолданылатын мінез-
құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол жора, рәсім заңдарының жиынтығы. Ол
жеке адам өмірінің еңбек, іс-әрекет, адамгершілік, құқық, діни ережелерін
орындаумен байланысты отбасы тәрбиесі мен ауыл-аймақтық қарым-қатынастан
көрініс береді.
Дәстүр – қоғамдық сананың барлық салаларын қамтитын сана-сезім мен ой
пікір, көзқарастардың бағыт бағдарын білдіретін озық үлгілері. Дәстүр
арқылы қоғамдық қатынастардың негізгі ұстанымдары көрініс береді.
Қалиевтің бұл зерттеу еңбегінде ұлттық ерекшелікті ескеруегі тағы бір
ұтар тұсы – қазақ халқының мәдениеттінің ежелгі заманнан беру қазақ жерінде
өмір сүрген ұлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен рухани
мәдениетінің заңды жалғасы.
1.3. Ұлттық мәдени құндылықтың зерттелу жағдайы
Адамзат алдында тұратын ұлы міндет - өзінің өмірін жалғастырушы саналы
ұрпақ тәрбиелеу. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру – уақыт талабымен бірге
келген игілікті мақсат. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Ұлт мәселесіне қатысты жалпы
үрдісті танып-түсіну, сөз жоқ қажет. Мұнсыз мемлекеттік дамудың жалпы
логикасын болжау мүмкін емес.
Бұл міндеттер ҚР-ның Білім туралы заңында Білім беру жүйесінің
міндеттері Азаматтық пен елжандылыққа, өз Отанын – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке мемлекеттік рәміздерді құметттеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу...
қажеттілігі айтылған.
Салт-дәстүрлер – қоғамдық әлеуметтік құбылыс ретінде көптеген
зерттеуші ғалымдардың назарын аударды. Қазақстан ағартушылары мен ғалым
педагогтары оқушыларға ұлттық тәрбие беруді, халықтың салт-дәстүрлерін
насихаттауды қарастырды, жас ұрпақтың ата салтын сыйлап, оған құрметпен
қарауға шақырды.
Салт ұғымына тоқтала кетсек: 1) Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде: салт – ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын әдет-ғұрып, салт –
жеке, жалғыз, бір өзі деген мағына білдіреді делінген. 2) Салт белгілі бір
уақытта арнайы себеппен жасалынады. Қоғамды жоғары статусы бар көпшілік
алдында орындалатын қарапайым әдет-ғұрыпқа қарағанда, адам салтты еркін
таңдай алмайды. Сонымен дәстүр, салт дегніміз - әр халықтың материалдық
және рухани мұраларының, оның ұлттық тарихи даму жолының, өмір сүру
ерекшеліктерінің сол ұлттың жеке өкілдерінің санасында бейнеленіп салт-
дәстүрлері арқылы қоғамдық мәдение өмірде көрініс табуы.
Салт туралы сөз қозғасақ, этнопедагогика ғылымында бірнеше
көзқарастар қалыптасқан. Профессор С.Қ.Қалиев салт пен дәстүрдің
айырмашылығын айта келе, дәстүрдің салттан өрісі кең екендігіне тоқталады:
салт – адам өмірінің күнделікті тіршілігіне жиі қолданылатын мінез-құлық,
қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім заңдарының жиынтығы. Ол жеке
адам өмірінде еңбек, іс-әрекет, адамгершілік, құқық, діни ережелерімен
байланысты көрініс береді де біртіндеп ауыл-аймақ, ру тайпаға, ортақ
рәсімге айналады дейді.
Ғалым Д.Баялиеваның зерттеулерінде жалқыдан жалпыға ауысқан бүкіл
қоғам мүшелеріне ортақ салттарға тоқталып, оның ішінде тұрмыстық және
кәсіптік салттардың орнын бөлек айтады. Қазақ халқында хан сарай салты,
аңшылық салты, мал шаруашылық салты, руааралық салты, сонымен қатар
қоғамдағы мәдени, рухани, өнер салттарының орны бөлек екендігіне де назар
аударған. Салт дегеніміз – ұлттық таным-наным, сенім, ұғым, әдет, ғұрып,
мінез-құлық деп анықтама берген.
Салт-дәстүрлер – ұлттық тұрмыстың, мәдениеттің адам еңбегімен
жасалған аса мәнді құрамдас бөлігі, сол ұлтқа жататын адамдар мәдениетінің
деңгейін, рухани байлығын көрсететін, басқа ұлттар мен халықтардан
айырмашылықтарын білдіретін басты бағдары және мықты тәрбие құралы.
Ғалымдар қазір әлемде екі жүз елудей мемлекеттерге біріккен үш мыңнан
астам әртүрлі ұлттар, ұлыстар мен тайпалар бар екенін, оларды бір-бірінен
ажыратып, айқындайтын ортақ этникалық белгілері бар екенін айтады. Мұндай
белгілерге тіл, тұрмыстық мәдениеттің ерекшеліктерін, салт-дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптарын жатқызады.
Қайсыбір ұлттық құндылықтарды алсақ та салт-дәстүрлер жүйесінен
аттап кету мүмкін емес. И.Г.Гердердің философиялық ілімінде салт-дәстүр –
тіл мен мәдениет бастауларының атасы делінген.
Ғ. Ақпанбеттің пікірінше, ұлттық салт-дәстүрлер – тәрбиедегі,
мәдениеттегі ұлттың мұрагері және терең философиялық ойдың ғасырлар бойы
жинақталған тәжірибесінің сұрыпталған тұжырымы, көркем бейнесі.
Академик М.Қозыбаев еңбегінде адам баласының шыр етіп жерге
түскеннен бастап, қартайып дүниеден өткенге дейінгі өмірі үнемі сан
ғасырлардың наным-сенімі, түсінігі, қоғамдық даму барысындағы ізденістері
жинақталған салт-дәстүрлер аясында болады, салт-дәстүр дегеніміз –
халықтың рухани өзегі, мәдениетінің діңгегі, тілінің тірегі деп
тұжырымдайды.
Ғалым К.Ж.Қожахметова салт-дәстүрдің ішкі мазмұнын ашуға ізденістер
жасап, жоғарыдағы ғылыми ой-пікірлер арқылы салт-дәстүрдің мәніне жеке-жеке
тоқталады. Ондағы мақсат:
- салт-дәстүр ұғымының этнопедагогика ғылымында сараланған ғылыми
тұжырымдарын анықтау;
ұлттық мәдениет пен тұрмыс-тіршілігіне байланысты салт-дәстүрлердің
мазмұнының кеңейіп, түрлерінің жаңғыруына назар аудару;
- ұрпақ тәрбиесінен еңбек тәрбиесінің құрыл ретіндегі мүмкіндік аясын
негіздеу. Осы мақсатқа жетудің бірден-бір жолы – дәстүр, салт ұғымдары
ғылыми әдебиеттерде қандай деңгейде анықталғандығына көз жеткізу.
Ұлттық тәлім-тәрбиеге ерекше мән берген ғалымдардың бірі
М.Арғын ...дәстүр арабтардың дустур деген сөзінен шыққан, парсылар
арқылы бізге жеткен. Шын мағынасы тұрақты, орныққан деген ұғымдарды
білдіреді,- деп түсіндірді.
А.К.Кон Дәстүр дегеніміз - әдет-ғұрыптың өмірдегі өсіп жетілген
әртүрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттағытұрақты іс-әрекеті мен
мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа белгілі формада ауысып берілетін түрі деп
тұжырымдаса, белгілі француз социологы Э.Дюркгейм: Дәстүр адамдардың
қоғамнан даяр күйінде табатын, өздерінің тәртіптерінен жөнге түсіріп және
әрекетке келтіріп отыратын тетік болып сманалады. Дәстүрлі бұзғаны үшін
берілген жаза тайпалардың бірлігін сақтауға көмектесетін құралы болып
табылады - деді.
Қазақ ұлттық энциклопедиясында дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе
халықтың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отратын, тарихи қалыптасқан, олардың
әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы сақталып отырған, әлеуметтік-мәдени
құндылықтар жиынтығы. Жастарды ұлттық рухта тәрбиелеуде дәстүрдің орны
ерекше.
Ұлттық сезім дегеніміз – адамдардың туған жерге, өскен елге, ана
тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық сезім
адамды қоршаған ортаның әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс
құбылыстардың сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық сезім
басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттануымен немесе
әсер болмай, қанағаттанбауымен байланысты ой-құиял, әсер сезімінің сыртқа
шыққан көрінісі. Мысалы, Елім-ай әнін ести отырып елінің басына түскен
ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езіліп мұңаюы немесе Саржайлау,
Сарыарқа күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген
сүйіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана
тіліне сүйіспеншілігі де ұлттық сезімінің ерекше түрі.
1. бөлім бойынша тұжырымдама
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде бастауыш сынып оқушыларын
тәрбиелеуде ұлттық мәдени құндылық мәнінің ғылыми - теориялық негіздері,
ұлттық мәдени құндылықтар бала психикасын қалыптастыру құралы, бастауыш
сынып оқушыларын ұлттық мәдени құндылықтар арқылы танымдық процестерін
қалыптастырудың мәні, ұлттық мәдени құндылықтың зерттелу жағдайы
қарастырылған. Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық мәдени құндылықтар арқылы
сана-сезіміне әсер ету жолары қарастырылған.
Ұлттық салт-дәстүрлерді, ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер
түрлерін; ән-күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу-сурет өнері, ұлттық ойын
мен спорттың түрлерін, ұлттық тағамды, киімді, мерекелерді, тарихи
ескерткіштерді т.б. мәдени құндылықтардың маңызын түсіндіру. Дәстүрге
ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас
түсініктер жататынын ашып қарастырған.
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ
ҚОЛДАНУДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК–ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС НӘТИЖЕЛЕРІ
Тәжірибелік–эксперименттік жұмыстарының негізгі мақсаты – қазақтың
салт–дәстүрлерінің оқушы психикасын қалыптастыруға ықпалын анықтау.
Тәжірибелік-эксперименттік жұмысты жүргізу базасы – Семей қаласындағы
№ 3 орта мектеп. Тәжірибе жұмыстары бастауыш мектептің эксперименттік 3
а сыныбының (17 оқушысымен) және бақылау тобындағы 3 ә сыныбының (18
оқушысымен) жүргізілді.
Біз өзіміздің зерттеу жұмысымызды келесі кезеңдер бойынша өткіздік:
1. Эксперименттік және бақылау сыныбындағы балалардың ойлау, ес,
зейінінің даму деңгейін анықтау.
2. Алынған нәтижелерді өңдеу;
3. Зерттелген үрдістерді қалыптастырып,дамытуда салт –дәстүрлерді
пайдалану.
Равен матрицасы әдістемесі
Мақсаты: оқушылардың көркемді-бейнелі ойлау деңгейін анықтау.
Әдістеме туралы: оқушыларға біртіндеп күрделене түсетін бір типті он
тапсырмалар сериясы ұсынылды. Матрица детальдерінің орналасу заңдылықтарын
іздестіре келіп, төмендегі суреттердің (жалаушалардың) біреуін жоғарыдағы
жетпей тұрған матрицаға сәйкес орналастырады. Берілген уақытқа сәйкес әрбір
дұрыс шешілген матрицаға 1 балл беріліп, жалпы саны шығарылады.
Эксперименттік 3 а сыныбының (17 оқушысымен) және бақылау тобындағы 3
ә сыныбының (18 оқушысымен) жүргізілді.
3 аэксперименттік сыныбы бойынша:
өте жоғары деңгей – 10%, жоғары деңгей – 20 %, орташа деңгей – 40 %
төменгі деңгей – 14 %, өте төмен – 16%.
3 ә бақылау сыныбы бойынша:
өте жоғары деңгей – 9 %, жоғары деңгей – 18 %, орташа деңгей – 38 %
төменгі деңгей – 16 %, өте төмен – 19%
Көрсеткіштері: 3 а эксперименттік сыныбы бойынша:
Кесте №4.
рсАты-жөні Даму деңгейі
өте жоғары орташа төмен өте
жоғары төмен
1 Аканова Д. +
2 Аринова Г. +
3 Мержанова О. +
4 Қалиева Ж. +
5 Нурланова Б. +
6 Сагиева Ж. +
7 Жакупов Э. +
8 Қасенов А. +
9 Нурбаев Д. +
10 Жұманов М. +
11 Мұкышев М. +
12 Исабаев Қ. +
13 Нуркина А. +
14 Сәбитова Е. +
15 Сакешов А. +
16 Аскаров А. +
17 Сәрсенбаев Е. +
Сөздік - логикалық ойлауды зерттеу әдістемесі (№ 2 қосымша) барлығы төрт
субтесттен тұрады.
Бұл әдістеменің мақсаты - оқушылардың сөзді-логикалық ойлау
ерекшеліктері мен оның даму деңгейін анықтау. Бұндай оқушыларға әр түрлі
логикалық операцияларды вербальды материалдар арқылы жүзеге асыра алу
дағдысын анықтауға бағытталған төрт типті тапсырмалар берілді.
Жоғары – сөздік логикалық ойлау деңгейі жоғары, өзінің және өзгенің
сараптауындағы ұғым түсініктік логиканы қатесіз аңғара алады. Өзінің ойын
ұғым түрінде анық беру қабілеті қалыптасқан.
Орташа – сөздік логикалық ойлау деңгейі орташа, түрлі ұғымдарды
қолдануда қателіктер жібереді. Ойлау операцияларында, әсіресе жалпылауда
қиналады.
Төмен – сөздік логикалық ойлау деңгейі, сөздік қоры аз. Абстракция,
жалпылау операцияларын орындай алмайды.
Әдістеме бойынша өткізілген эксперименттен кейін келесі нәтижелер
алынды. Оқушылардың сөздік-логикалық ойлау деңгейі:
3 аэксперименттік сыныбы бойынша:
Жоғары - 6,6 %
Орташа - 43,3 %
Төмен - 50,1 %
3 ә бақылау сыныбы бойынша:
Жоғары - 5 %
Орташа - 42 %
Төмен - 53 %
Көрсеткіштері
Кесте №5
рс Аты-жөні Даму деңгейі
Жоғары Орташа Төмен
1 Аканова Д. +
2 Аринова Г. +
3 Мержанова О. +
4 Қалиева Ж. +
5 Нұрланова Б. +
6 Сагиева Ж. +
7 Жакупов Э. +
8 Қасенов А. +
9 Нұрбаев Д. +
10 Жұманов М. +
11 Мұқышев М. +
12 Исабаев Қ. +
13 Нуркина А. +
14 Сәбитова Е. +
15 Сакенов А. +
16 Асқаров А. +
17 Сарсенбаев Е. +
Жалпы алғанда оқушылардың сөздік ойлау деңгейі – орташа, басым
көпшілігі төмен көрсеткіштерді көрсетті.
Оқушылар зейінін зерттеу әдістемесі. Нұсқау: Білім алушылардың зейін
бөлінісін анықтау мақсатында 14 қатеден тұратын мәтін берілді. Білім алушы
мәтінді оқу барысында қателерді түзей отырып дұрыстап қатесіз оқуы қажет.
Қорытындыны өңдеу кезінде жіберілген қателер санына оқушылардың зейінін
аударуы ескерілді. (мәтінді оқу барысында жіберілген қателер саны
саналады). Зейіннің жоғары деңгейі – 0-ден 2-ге дейін қате.
Зейіннің орташа деңгейі – 3-4 қате Зейінің төменгі деңгейі - 5-тен
жоғары қате.
Зейін деңгейі
Кесте №6
№ Мектеп, сынып Зейін деңгейі
Зейіннің жоғарыЗейіннің орташа Зейіннің төменгі
деңгейі деңгейі деңгейі
1 Аканова Д. орташа
2 Аринова Г. орташа
3 Мержанова О. жоғары
4 Қалиева Ж. жоғары
5 Нұрланова Б. Орташа
6 Сагиева Ж. жоғары жоғары
7 Жакупов Э. Орташа
8 Қасенов А. Төмен
9 Нұрбаев Д. Төмен
10 Жұманов М. жоғары
11 Мұқышев М. жоғары
12 Исабаев Қ. Орташа
13 Нуркина А. Орташа
14 Сәбитова Е. жоғары
15 Сакенов А. Орташа
16 Асқаров А. Орташа
17 Сарсенбаев Е. жоғары
Зейіннің көлемін анықтау.
Есіңе сақта да, нүктелерді қойып шық
Зертеу мақсаты: Оқушыларда зейін көлемінің деңгейін анықтап,
зерттеу.
Құрал – жабдықтар: Тест бланкісі, қалам, секундомер.
Зерттеу процедурасы:
Бұл әдістеме арқылы зейіннің көлемін бағалауға болады.Ол үшін 8
карточка беріледі, әр-біреуінде 2-ден 9-ға дейін нүктелер
белгіленген. Жұмыс барысында сыналушыға кезек- кезек әр- бір карточка
2 секундқа көрсетіледі. Ал, сыналушы өз кезегінде 15 секунд ішінде,
тза карточкаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz