Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойындаған сиияқты болу
Бастауыш сынып оқушыларының мінез ауытқуларын коррекциялауды жүргізуге
қойылатын талаптар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісінің алғышарттары
1.1 Мүмкіндігі шектеулі балаларда кездесетін мінез-ауытқуларын зерттеудің
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ...8
2. Мүмкіндігі шектеулілерде мінез-ауытқуларының орын
алуына негіз болатын
себептер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .22
1. ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ АНЫҚ БАЙҚАЛҒАН БАЛАЛАРҒА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІ АРҚЫЛЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Әлеуметтік мінез-ауытқуға ұшыраған балалар проблемасы
2.2 Даму ерекшеліктерікөрініс берген балаларға психологиялық көмек беру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни
балалардың мектеп режиміне үйреніп, алдында тұрған барлық оқу-тәрбие
проблемаларын шешуіне мектеп психологының қосатын үлесі өте үлкен. Өйткені
жеке тұлғаның барлық қабілеттері мен мүмкіндіктерін ашу, оларды салауатты
өмір салтына үйретіп, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениетін қалыптастыру үшін ата-анасы өмірге
әкелген алтын ұрпақ яғни баланың психологииялық даму барысында орын алатын
көптеген ауытқулардың алдын алып, даму қайшылықтарынан өтуге психолог көмек
көрсетуге тиіс. Мектеп жасына келген ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ
яғни балаларда алатын мінез ауытқуларының ішінде М.Монтессори әдісінің
негізіндегі коррекцияның ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни бала
дамуына тигізетін теріс әсері өте күрделі. Бұл проблема психологиияда жаңа
емес, сондықтан ол көптеген ғалымдардың зерттеулерінде орын алған. Ж.Пиаже
[1], Л.С.Выготский [2], А.Н.Леонтьев [3], Л.И.Божович [4], Г.А.Андеева [5],
Н.И.Рейнвальд [6], С.Л.Рубинштейн [7], М.Мид [8], Қ:Қожахметова [9] т.б.
ғалымдар өз еңбектерінде М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияның
табиғатын зерттеп оның анықтамасы сипатын, пайда болу себептері мен шығу
көздерін талданған.
Бастауыш сынып білім алушыларының мінез ауытқуларын зерттеушілер оны
бірнеше бағытта жүргізуде: бастауыш сынып білім алушыларының мазасыздануын
оны тудыратын себептермен ұштастырып зерттегендер Р.Лэинг [10], А.В.
Запорожец [11], В.С.Мерлин [12], И.А.Невский [13]; бастауыш сынып білім
алушыларында М.Монтессори әдісіның орын алуын Л.Я.Газман [14], П.Я.
Гальперин [15] жан-жақты зерттеп, оның типологииясын жасаған, мінез
ауытқулары орын алған ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балаларға
психологииялық қызмет көрсетуді тиімді ұйымдастыру жолдарын анықтағандар
А.А.Бодалев [16], И.В.Дубровина [17], К.Леонгард [18], М.Р.Битянова [19],
Л.И.Прихожан [20], Р.С.Немов [21], Е.И.Рогов [22] т.б. ғалымдар өз
еңбектерінде көрсеткен. Олар ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни
балалардың мектепке баруымен, ондағы ортаға адаптацииядан өтуімен
байланысты проблемаларын нақты көрсеткен.
Соңғы жылдары мектеп жасындағы ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ
яғни балалар арасында М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция жағдайы
жиі орын алуда. Сондықтан ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни баланың
тұлғалық дамуында нешетүрлі жағымсыз мінез көріністерінің, М.Монтессори
әдісінің негізіндегі коррекцияның орын алуының алдын алу мектеп
психологииялық қызметінің алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі болып
отыр. Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның өзіндік
М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекциялы күйлерін реттеп, өзін-өзі
бақылау жасау арқылы көптеген кемістіктерінен қол үзіп, үлкен жетістіктерге
жетуіне мүмкіндік беретіні даусыз. Мектеп психологы ата-анасы өмірге
әкелген алтын ұрпақ яғни балаларға және олардың ата-аналарына
психологииялық көмек көрсетіп, психодиагностика нәтижелері бМ.Монтессори
әдісін пайдаланудағы негізгі ойынша психологииялық кеңес беру шараларын
тиімді қолдануы қажет.
Мектеп психологтары осы қиындықтардың теорииялық негіздеріне қанық
болғанымен Бастауыш сынып білім алушыларына дәл көмек көрсетуге, әр ата-
анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни баланың проблемасының ерекшеліктеріне
толық түсінуге негіз болатын қазақ тіліндегі оқулықтар мен әдістемелік
құралдардың тапшылықтары қосымша кедергі болып отыр. Осы жас кезеңінің
ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мүғалімдері, сынып жетекшісі, басқа да
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни баланың айналасындағылар жақсы
түсінетін болса, ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балаларға дер
кезінде барынша тиімді көмек көрсетілсе олардың ауытқудан шығарып алуға
болатындығы әбден мүмкін. Бұл мәселені тереңірек талдап, оның қыр-сырына
жете түсіну үшін диссертацииялық зерттеу тақырыбын Бастауыш сынып білім
алушыларында орын алатын М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция
көріністері және оны коррекцииялау ерекшеліктері деп анықтадық.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция көрініс берген ата-анасы
өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалармен келесі жұмыстар жүргізілсе:
- топтық және жеке дара психодиагностика жүргізу мінез арқылы мінез
ауытқуы орын алуына негіз болған себептерді анықталса
- М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияның түрін және көрініс беру
ерекшеліктерін нақтыланса;
- М.Монтессори әдісі анық байқалған ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ
яғни балалар мен олардың ата-аналарына психологииялық кеңес беру және
психокоррекцииялық іс-шараларды тиімді ұйымдастырылса
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балаларды М.Монтессори
әдісінің негізіндегі коррекциялық жағдайдан шығаруға және мінез ауытқуының
жағымсыз көрінісін төмендетуге болады.
Зерттеу объекті: білім беру саласында психологииялық қызмет көрсетуді
ұйымдастыру.
Зерттеу пәні: мектеп психологының бастауыш сынып білім алушыларына
қызмет көрсету мазмұны.
Зерттеу мақсаты: білім алушыларға психологииялық қызмет көрсету
барысында оларда орын алған М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияны
диагностикалау және оның көрініс беру ерекшеліктеріне байланысты
коррекцииялық жұмыстарды жүргізу арқылы оларға психологииялық қолдау
көрсету.
Зерттеу міндеттері:
- ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балаларда кездесетін
М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция және басқа мінез
ауытқулары проблемасы бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі
ойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау;
- бастауыш сынып білім алушыларында мінез ауытқуларының орын алу
себептерін және көрініс беру ерекшеліктерін анықтау;
- бастауыш сынып білім алушыларының психоэмоционалдық жағдайларын және
мінез ауытқуларының түрлерін зерттеуге пайдаланылатын психологииялық
диагностика жүргізу әдістемелерін іріктеп алу;
- мінез ауытқуларында анық байқалған ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни балаларға психологииялық көмек көрсету жолдарын анықтау;
- ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалардың мінез ауытқулары
мен жекелік психоэмоционалдық күй-жағдайларын диагностикалау және
жинақталған материалдарды талдау;
- мінез ауытқуларында анық байқалған ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни балаларға және олардың ата-аналарына арналған
психологииялық кеңес беру және психокоррекцииялық жұмыстар жүргізу;
- жинақталған материалдарды талдау және диссертациияның мәтінін жазу.
Зерттеудің әдіснамалық және теорииялық негіздері: жеке тұлғаның даму
теорииялары, білім алушылардың жас ерекшеліктері туралы және тұлғалық даму
теорииялары (Ж.Пиаже, Л.С.Выготский, П.П.Блонский, Л.Ф.Осипова,
А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, Б.Ф.Ломов,
В.С.Мерлин, К.К.Платонов, Д.Б.Эльконин және т.б.), психодиагностикалық және
психокоррекцииялық әдістемелер (Г.Айзенк, А.А.Бодалев, Л.Ф.Бурлачук,
П.Клайн, Ф.Франселла, Д.Баннистер, Д.Гудинаф, А.Е.Личко және т.б.),
математикалық талдауды психологииялық зерттеулерде пайдалану (Б.П.Битинас,
И.П.Лебедева, В.И.Михеев, М.О.Мұсабеков т.б.).
Ғылыми зерттеу әдістері. Анықталған міндеттерді орындау үшін келесі
ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды:
- теорииялық – бастауыш сынып білім алушылары жас кезеңіне байланысты
даму методологииясы тұрғысында психологииялық ғылыми еңбектерді теорииялық
талдау арқылы осы жас кезеңіндегі ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни
балалардың даму ерекшеліктерін, орын алатын М.Монтессори әдісінің
негізіндегі коррекциялық мінез-құлық көрсетуге негіз болатын себептерді
теорииялық талдау жасау;
- эмпирикалық – бастауыш мектеп жас кезеңіндегі жеке тұлғалық
қасиеттерін зерттеуге сауал-жауап элементтерін, бақылау әдістерін
пайдалану, М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияның көрініс беруін
Үш баға әдістемесі, Оқу мотивацииясын анықтау тесті, Отбасы суреті
пиктограммасы, Отбасылық М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас аймағы әдістемелері, ата-анасы өмірге әкелген
алтын ұрпақ яғни балалардың М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениетін қалыптастыру және мінез ауытқулары
жағдайдан шығару коррекциияларды жүргізу, психологииялық кеңес беру,
жиналған мәліметтерді жүйелі түрде талдау, нәтижелері бМ.Монтессори
әдісін пайдаланудағы негізгі ойынша психологииялық коррекциия жүргізуді
жалғастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- мінез ауытқулары туралы зерттеулер бір жүйеге келтірілді, салыстырмалы
талдау арқылы психодиагностикада пайдалану жолдары анықталды;
- мектеп психологииялық қызметінде мінезінде ауытқуы байқалған бастауыш
сынып білім алушыларының ата-аналарына және ата-анасы өмірге әкелген
алтын ұрпақ яғни балалардың өздеріне психологииялық кеңес беру және
психокоррекциия жүргізу бағдарламасы жасалды;
- бастауыш сынып білім алушыларына арналған психокоррекцииялық
М.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойындар жинағы жасалып, оны
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалармен түзету дамыту
жұмыстарын жүргізу үшін мектеп тәжірибесіне ендірілді.
Зерттеудің теорииялық мәнділігі:
0. бастауыш сынып білім алушыларында орын алған мінез ауытқулары осы жас
кезеңіндегі ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балардың
психофизиологииялық даму ерекшеліктерімен және ата-анасы өмірге
әкелген алтын ұрпақ яғни баланың мектеп режиміне адаптацииядан өте
алмағандығымен байланысты екендігі дәлелденген;
1. бастауыш сынып білім алушыларымен психологииялық коррекциия жүргізуге
ыңғайлы М.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойын түрлері
жинақталған.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: ұсынылған психодиагностикалық және
психокоррекцииялық әдістемелерді бастауыш сынып білім алушыларына
психологииялық қызмет көрсету барысында кеңінен пайдалануға болатындығы
және бұл әдістемелердің жеке тұлғалық қасиеттердің ізгі ниеттілікке
бағыттылығын нығайтуға әсерлігінде. Диссертациия материалдарын мектеп
психологииялық қызметінде және жоғары оқу орындарында психолог мамандарды
даярлауда кеңінен пайдалануға болады.
Қорғауға келесі тұжырымдамалар ұсынылады:
2. бастауыш мектеп жас кезіндегі ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ
яғни балалардың даму заңдылықтарымен және әлеуметтік статусының
өзгеруімен байланысты орын алатын мінез ауытқулары себептері және
көрініс беру ерекшеліктері;
3. бастауыш сынып білім алушыларының мінез ауытқуларын зерттеу
әдістемелері және психодиагностика нәтижелерін талдау, қорытындылау
жолдары;
4. бастауыш сынып білім алушыларында орын алған мінез ауытқуларын
коррекцииялауға пайдалануға болатын әдістемелер жүйесі;
- бастауыш сынып білім алушыларының мінез ауытқуларын диагностикалау
және коррекцииялау туралы ұсыныстар.
Диссертациияның құрылымы. Диссертациия кіріспе, 3 бөлім, қорытынды,
қолданылған әдебиеттердің тізімі және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, пәні, міндеттері, ғылыми
болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің кезеңдері, ғылыми жаңалығы,
практикалық мәнділігі, қорғауға ұсынылған қағидалары сипатталды.
Бірінші бөлімде М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция – ата-
анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни бала дамуында орын алатын мінез
ауытқуларының бір түрі, мектеп жасына келген ата-анасы өмірге әкелген
алтын ұрпақ яғни балаларда жас кезеңінің және әлеуметтік ортаның
ерекшеліктеріне байланысты психикалық дамуында орын алатын мінез
аутқуларының табиғатын және себептерін анықтайтын ғылыми-теорииялық
еңбектер талданған, мектеп жасына келген ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни балаларда кездесетін М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция
түрлері мен олардың көрініс беру ерекшеліктері жүйелі түрде талданған.
Екінші бөлімде М.Монтессори әдісі анық байқалған ата-анасы өмірге
әкелген алтын ұрпақ яғни балаларға психологииялық көмек көрсету жолдары
әлеуметтік М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияға ұшыраған жағдайы
жоқ ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалар проблемасы талданған,
әлеуметтік жағдайы жоқ деп аталудың себептері көрсетілген, мектеп
қабырғасында әлеуметтік М.Монтессори әдісі көрініс берген білім алушыларға
психологииялық қызмет көрсету барысында психологииялық қолдау көрсету
жолдары көрсетілген.
Үшінші бөлімде Бастауыш сынып білім алушылары М.Монтессори әдісін
диагностикалау және коррекцииялау нәтижелері деп аталған бөлімде мектеп
психологииялық қызметінде білім алушыларға психологииялық қызмет
көрсетудегі психодиагностикалық зерттеу жүргізу және мінез ауытқуларын
психокоррекцииялаудың барысы мен нәтижелері талданған, мүмкіндіктері
көрсетілген.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдамалары сипатталған, білім алушыларға психологииялық қызмет көрсету
туралы ұсыныстар жасалған.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІНІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1Мүмкіндігі шектеулі балаларда кездесетін мінез-ауытқуларын
зерттеудің теориялары
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
іс-әрекеттің тиімді болуының маңызды факторы болып табылатындығы туралы ХІХ
ғ. аяғында француз физиологы Фере, ал кейіннен Ф. Олпорт пен К.Роджерс [22,
28 б.] ашқан еді. В. Меде мен В.М. Бехтерев И.Н. Лангемен бірігіп
әлеуметтік фасилитациия феноменін суреттеген (ағылшынның facilitate -
жеңілдету). Индевидтің іс-әрекетінің жылдамдығы мен өнімділігінің
жоғарылауы сол индевидтің әрекетіне бақылаушының немесе бақталас түрінде
шығатын шынайы қатысушылардың немесе оның санасында басқа әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам бейнесінің болуына байланысты.
Таныс емес әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың
енжар қатысуының өзі әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамның іс-әрекетінің нәтижесіне әсер ететіндігі анықталған. Қасындағы
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар ұқсас жұмыс
істегенде немесе олар жұмыс үстінде бір-бірімен М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас жасағанда мұндай әсер
әдістірек болады. Ұжымдық іс-әрекеттердің жекелеген іс-әрекеттерге
қарағанда анағұрлым өнімді болатындығы В.М. Бехтерев [23, 115 б.]
экспирименттерінің қатарында көрсетілген. Басқа зерттеушілердің
экспирименттерінде шешім қабылдауда топтық тәсілдің жекелеген тәсілден
артықшылығын дәлелдейтін нәтижелер алынған. Алайда ғылымда басқа әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдармен нақтылы М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас жасаудың өзі іс-
әрекетнәтижесіне кері әсер ететіндігін дәлелдейтін басқа да фактілер
анықталған. Осыған орай әлеуметтік ингибициия феномені айқындалған.
Әлеуметтік ингибициия (латынның inhebere – тежеу, тоқтату) яғни басқа
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың (шынайы
немесе қииялдағы) қатысуының орындалып жатқан іс-әрекеттің сапасы мен
жылдамдығының нашарлауына әкеледі.
Сонымен, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасау ақылды әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамға ғана тән табиғи қасиет және ол әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде,
тұрмыс салтында күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт.
М.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойын мен оқу және еңбек
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам іс-әрекетінің
негізгі түрлері осы М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас арқылы дамып жетіліп жүзеге асады. Әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар өзара тілдесіп өмір
сүруге бейімделуі организм тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы сиияқты
табиғи қажеттілігімен бірдей.
Дж. Майерс [24, 132 б.] М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мәдени формалары жеке әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның игілігіне асу үшін кемінде үш
үдерістің өтуі шарт деп көрсеткен. Олар:
- біріншіден, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мәдени құралдарымен танысу;
- екіншіден, осы құралдарды өз деңгейінде игеру мақсатында белсенді
өзара ықпалдастықта болуы және оларды қолдануды үйрену;
- үшіншіден, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың жаңа амалдарын іздеу, оны өздерінің
шығармашылық ізденіс арқылы жасауы.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
өркениетіне тәрбиелеудің нақтылы өмірдегі жағдайларға байланысты көптеген
формалары бар. Оларды тәлім-тәрбие мекемелерінде уағыздау арқылы әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдарды өз ортасында сыйысымды
мінез-құлық көрсетуге үйретеді. Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамдық М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас іске асырылуы үшін келесі құралдар қолданылады:
сөз, бет әлпет, дене қимылдары, киім т.б. Әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдар арасындағы М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас үдерісінің өтуін қамтамасыз
ететін арнайы әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адами
жүріс-түрысының тәсілдерін М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениеті деп атаймыз. Осы анықтаманы түсіну
үшін өркениетке А.С.Мағауованың берген анықтамасын біліп алу керек [25, 241
б.].
Өркениет ұғымы өте көп мағыналы болып келеді. Зерттеушілердің
позициияларының ерекшеліктерін және сол құбылыстың объективті қиындығын
бейнелейтін өркениеттің көптеген кең түсінігін биологииялықтан тыс өңделген
механизмдерінің жүйесін өзіне енгізетін ерекше әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдық іс-әрекетінің тәсілі ретінде ұстанамыз.
Олардың арқасында қоғамда әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары
бар адамдардың белсенділігіне жағдай жасалады, программаланады,
үйлестіріледі және іске асырылады. Ағылшын этнографы Э.Тайлордың [26, 67
б.] еңбектеріндегі өркениеттің мұндай түсініктемесі Э.С.Макарян [27], Э.В.
Соколов және т.б. философтардың әдіс салуларының арқасында кеңес ғылымында
кең тарала бастады [28, 39 б.].
Журіс-түрыс өркениеті - әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамның жүріс тұрысының күнделікті формаларының жиынтығы
(еңбекте, түрмыста, басқа әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары
бар адамдармен М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынаста). Онда бүл жүріс-тұрысының моральдық және
эстетикалық сыртқы көріністер табылады. Байқағанымыздай жүріс-тұрыс
өркениетіне қарағанда өте үлкен қүбылыс. М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас формаларынан басқа ол әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның жеке уақытын
ұйымдастыруды, тұтыну заттарын таңдаудағы эстетикалық мәнерлерді, гигиенасы
және т.с.с. енгізіледі.
Өркениет тек әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамның басқа әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдармен байланыстарын орнатуына және көтермелеуіне ғана емес, сонымен
қатар не үшін ол мынаны істеп жатқанына, М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың мазмұны қандай екеніне де әсер
етеді. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастың ұстанымдарын этика ғылымы өмір тәжірибесін зерттей отырып, соны
ретке келтіріп шығарылған жүрс-түрыс өркениетін көрсететін түсінік.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
– әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың қоғамның
мәнді иесі ретіндегі маңызды рухани қажеттілігі. Әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты қажетсінуі оның қоғамдық сипаттағы
тұрмысымен, іс-әрекетте өзара әрекет етуді қажет етумен сабақатасады. Кез
келген бірлескен іс-әрекет, ең алдымен еңбек іс-әрекеті оны орындаушылар
арасында тиісті байланыс пен өзара түсінушілікті талап етеді.
Әрбір әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
өркениеті оның дара тұлға ретінде қалыптасуы өткен белгілі бір әлеуметтік
топтың өркениетін меңгерген жағдайда ғана орнығады. Әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адам әлеуметтену барысында тілді үйренеді,
мінез-құлық үлгілерін, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас нормалары мен ережелерін меңгереді, өркениет
сырын таниды. Бұларды меңгеру дегеніміз - әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның олардың пайдасы туралы мәліметтерді
білумен ғана шектелмей, оларды өз игілігіне де айналана алуы. Әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам сөйлеуді үйреніп, басқа
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдарды түсіне
бастайды, олардың іс-әрекеттерін аңғарады, өзінің жеке басты мінез-
құлықтарын қалыптастырады және реттейді, ішкі байлық жүйесін жасайды.
Р.Фишер, Г.Юри [29, 132 б.] М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мәдени формалары жеке әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның игілігіне асу үшін кемінде үш
үдерістің өтуі шарт деп көрсеткен. Олар:
- біріншіден, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мәдени құралдарымен танысу;
- екіншіден, осы құралдарды өз деңгейінде игеру мақсатында белсенді
өзара ықпалдастықта болуы және оларды қолдануды үйрену,
- үшіншіден, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың жаңа амалдарын іздеу, оны өздерінің
шығармашылық ізденіс арқылы жасауы.
Мәдени М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынасты меңгеру үдерісі әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары
бар адам өмірінің алғашқы жылдарында, яғни сәбидің дауыс беруі және тілді
белсенді меңгеріп, мінез-құлық ережелерін үйрену барысында жүреді.
Ғалымдардың айтуынша дәл осы үдеріс кезінде комуникативті мінез-құлық
формалары мен рөлдік М.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойындардың
маңызы өте зор. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас жолдары мен амалдарын белсенді игеру өмір бойы
жалғаса береді.
Өркениет (сultura - латын сөзі, қазақша – жасау, тәрбиелеу, білім,
даму, ұлықтау мағынасын береді) бұл тарихи белгіленген қоғамның даму
деңгейі. Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың
өмірі мен қызметін ұйымдастыру формаларында және типтерінде айтылған
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның шығармашылық
әдісі мен қабілеті, сонымен қатар олардың жасайтын материалдық және рухани
құндылықтары болмақ.
Өркениет ұғымы белгілі тарихи дәуірді сипаттау үшін, белгілі қоғамды,
халықтық және ұлтты, сондай-ақ қызметтің немесе өмірдің арнайы салаларын
(еңбек өркениеті, саяси өркениет, көркемдік өркениет, педагогикалық
өркениет) сипаттауда пайдаланылады. Өркениет сипаттамасының негізгі
элементтері – ұйымның айқындығы, аяқталуы, типі, формасы. Еңбектің
мазмұнына, құрамына, шикізатына айналған, әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адами өзара М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынастық саланың дамуына бағытталған
өркениет әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың
өмірлік қызметін жүзеге асыруда және ұйымдастыруда қамтамасыз етілетін
тәсілдерді білдіреді. Өркениеттің өзегін жалпы әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамзаттық мақсаттар мен құндылықтар, сонымен
бірге оларды ұғыну және оларға жетуде тарихи күрделенген тәсілдер құрайды.
Бірақ жалпыға бірдей құбылыс ретінде қарастырсақ, өркениет санаға сіңеді,
игеріледі, өңделеді.
Өркениеттің көптеген белгілерінің ішінде осы берілген контексте барынша
сәтті көрсетілген, яғни олар әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамдардың жасаған жүйелі әлеуметтік құбылыс және
құндылықтардың қоры ретінде, дүниені шығармашылық қабілетпен меңгеру тәсілі
ретінде жеке әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
әлеуметтік топтық әдістерінің мәнділігін іске асыруды насихаттайды.
Осылайша өркениет руханилықтың, жаратушы энергиияның негізгі нүктесі болып
саналады, өмірлік қызметтегі әртүрлі салаларға жетуде жоғарғы өлшеуіш
құралдың ролін атқарады.
Социум (өркениет азығының жиынтығы) өркениеті мен әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адам ажыратқыш қасиеті бар және қоғамның
кез-келген нақты мүшесінің жетістігі болып табылатын өз алдына бөлек
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның өркениетін
ажырата білу керек. Әлеуметтанушылар ұйғарғанындай (мұнымен келіспеуге
болмайды) өзін-өзі дамыту процесінде және өзін-өзі жетілдіру процесінде
жалпы әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамзаттың
құндылықтарды игеру өлшемі арқылы тұлғаның мәдени деңгейін ажыратуға
болады.
Маманның жалпы өркениетін әлеуметтік маңызы тұлғалық қасиеттердің
барлық жүйесінің дамытушылық және көрегендік көрінісі ретінде анықтауға
болады. Педагогтың жалпы мамандығы, оның кәсібі мен кәсіби өсуінің есеп
беру нүктесі болып қызмет атқарады. Өркениет – бұл білімнің,
қызығушылықтардың, сенімдердің қызмет пен мінез-құлық ережелерінің, қабілет
пен әлеуметтік сезімнің сапалы дамуының процесі әрі нәтижесі.
Жеке тұлғаның білімі және қызығушылықтары жүйесі – бұл ақпараттық
білімінен жинақталатын әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамның ой-өрісі. Жеке тұлғаның ой-өрісі, эрудицииясы танымдық қызметтің
процесінде дамиды және танымдық және интеллектуалды белсенділіктен көрініс
табады.
Сенімділік жүйесі – жеке тұлға өркениетінің дүниетанымдық деңгейі. Бұл
қызығушылықтардың өмірлік талғамның және аксиологииялық қызмет,
рефлексиияның, өзіндік түйсіктің қалыптасу үрдісіндегі құнды бағдарлардың
арқасында анықталады. Оның көрсеткіші – белгілі тұлғалық позициия.
Мінез-құлықтың жеке әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары
бар адамдық ережелерінің және қызметтің негізгі әдістерінің жүйесі-
тұлғалық саналы мінез-құлыққа айналдыру деңгейі,ол мәдени үлгілерден өнеге
алу арқылы қалыптасады және әр түрлі қатынас формалары және өзін-өзі
тәрбиелеу арқылы мінез-құлық ұстанымдарымен қалыптасады. Олар әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның жүріс-тұрысында, сондай-
ақ шығармашылық белсенділігінде жүзеге асады.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастың әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
психикалық дамуына тигізетін әсері аса маңызды. Мұны госпитализм деп
аталған құбылыстан білуге болады. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында ата-
анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балабақшадағы жаңадан М.Монтессори
әдісін қолданып жүрген мамандардың жақсы тамақтанып, жақсы күтім жасалғанға
көңіл бөлінген. Алайда жақын арада мұның жеткіліксіз екендігі анықталды:
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалар аурушаң болып даму
деңгейінде артта қалды. Олардың қимыл-қозғалысы дамымай сөйлеу әрекеті
қалыптасқан жоқ. Оның себебі тәрбие ықпалының жеткіліксіз, аз болғанында
еді. Госпитализм құбылысын жеңу жолы әр ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни баламен жекелеп жүйелі түрде М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас орнату, қоршаған заттармен маманның
әрекетін ұйымдастыру болып табылады.
Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар
арасындағы М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасаудың қажеттілігі мен маңызын жапондықтардың жеке басын
тәрбиелеп жетілдіру әрекетіндегі істерінен айқын аңғаруға болады.
Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам өзінің
бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойындағы қабілеті мен іскерлігін
жетілдіруді Дзен деп атап, оны неғұрлым өзін-өзі сынап көреді екен.
Мұндай сынақ әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
денесі мен рухани жағынан дамып жетілу жолындағы күрделі қиындықтарды
жеңуге тура келеді. Бұл сынақ бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі
ойынша әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
ешкіммен М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасауына тыйым салынып, оны 10 тәулік бойы елсіз даланың үңгірінде
тіршілік етуге баулитын көрінеді. Бұл жапон тілінде Моритао делініп,
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам өзімен-өзі
тілдесуге де тыйым салынатын көрінеді. Мұндай жағдайда әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның рухани дамуы тежеліп, жалғыздық
тіршіліктің ащы дәмін тататын болады.
Тыйым салынған жағдайдан босанған әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адам ауыр халден құтылғандай күй кешіп, кез-
келген әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адаммен
сөйлесіп, тілдескенде одан орасан зор ләззат алып, жан дүниесі
рахаттанғандай болып, бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойындағы
әдіс-қуаты артатын көрінеді. Бұл жайттардан біздер әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның кез-келген іс-әрекетінде тілдесіп
сөйлеу, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасаудың шешуші маңызы бар әрекет екендігін тереңірек ұғынамыз.
Егер әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар өзара
сөйлесіп, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасамаса, онда оның өмір тіршілігінің мән-мазмұны да болмас еді
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
– бұл әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың өзара
әрекеттесу тәсілдерінің жүйесі. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мазмұнын ең алдымен, хабар алмасу, әр түрлі
коммуникативті құралдарынаң көмегімен әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдардың өзара түсіністік пен өзара
қатынастарды ұйымдастыруы құрайды.
Психологиия ғылымындағы негізгі ұғымдардың біреуі – М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас. М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынассыз жеке әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамды түсіну, оның дамып-жетілуін талдау
мүмкін емес.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
түрлері мен формалары бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойынша әр
алуан. Тура, жанама, тікелей, біреу арқылы (тікелей емес). Алғашқысы
тікелей М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас, соның негізінде тікелей емес М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас пайда болады.
Тікелей емес М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас – жазбаша түрдегі немесе техникалық құралды
пайдалану негізіндегі толық емес психологииялық контакт.
Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамзат
тәжірибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқа әр түрлі техникалық құралдың
пайда болуы тікелей емес М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас жасаудың жүйесін күрделендірді.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
ары қарай жеке әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамаралық және көпшіліктік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас болып бөлінеді. Жеке әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамаралық М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас – топтарда, жұптарда жеке дара
ерекшеліктерін білу, қайғы-қуанышына ортақтасу, түсіну, бірігіп іс-әрекет
ету негіздерінде қалыптасатын түрі.
Көпшіліктік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас – көпше түрдегі таныс емес әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың және көпшіліктік мәлімет
құралдары арқылы М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас жасау, осындай қатынастың түріне өнер,
эстетикалық М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастарды да жатқызады.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынаста әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар өзін
көрсетеді, өзі үшін және басқалар үшін психологииялық қасиеттерін аша
түседі. Сонымен бірге ол қасиеттері М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынаста қалыптасады да. Әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдармен М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынаста әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамзаттық тәжірибені игеруі, қалыптасқан мораль,
құндылықтар, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі, жеке әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адам және дара әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адама түрінде қалыптасуы іске асырылады. Яғни,
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның психологииялық
дамуыныңы маңызды факторы. Жалпы алғанда, М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты былай анықтауға болады: әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның бүкіл өмірі барысында
психикалық үдерістері мен мінез-құлқы қалыптасатын жан-жақты шындық.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
проблемасының әртүрлі аспектілерін Б.Г.Ананьев [30], А.Б.Добрович [31],
Я.Л.Коломинский [32], Д.Майерсон [33], Л.А.Петровская [34], В.В.Столин [35]
т.б. ғалымдар зерттеген. Олар әлеуметтік ортаға әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның икемделуіне негіз болатын себептер мен
факторларды анықтап, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас функцииялары мен түрлерін сыныптастырып, оларды
жүйеге келтірген. Әлеуметтік ортадағы күнделікті қатынаста болып жүрген
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдарды топ
мүшелерінің қабылдауы немесе қабылдамауы әлеуметтік перцепциия мен
бағаланады. Әлеуметтік перцепциияны әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамның сыртқы белгілерін қабыддау, олардың жекелік
мінездемелері мен ара қатынасын белгілеу, осының негізінде әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның қылықтарын
интерпретацииялау және болжау ретінде анықтайды.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастың маңызды 5 функцииясын бөліп қарастыруға болады. М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың ұжымдық іс-әрекетінде
байланыстырғаш ролджі атқарады. Бұл функцииясын шартты түрде
прагматикалық функциия деп атауға болады. Бұл шартты орындамау Інжілде
айтылған атақты Вавилон мұнарасы туралы аңызға әкеліп соғуы мүмкін. Маңызы
бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойынша екінші функцииясын
қалыптастырғыш функциия деп атауға болады. Бұл функциия әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның психологииялық бейнесін
қалыптастырып өзгертудің маңызды шарты. Ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни бала дамуының белгілі кезеңдерінде мінез-құлқы, іс-әрекеті және
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни баланың қоршаған әлем мен өзіне
деген қатынасы үлкендер арқылы іске асырылады. Д.Б. Элькониннің айтуынша:
Ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни бала әрқашанда 2 әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам – оның өзі және ересек
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам [36, 98 б.].
Даму барысында ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни бала мен ересектің
сыртқы тікелей емес М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынасы маманның ішкі психолоииялық үдерісіне және де
маманның дербестік ерікті іс-әрекетіне айналады.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам өмірінде үлкен
орын алады. Сондықтан әлеуметтік психологиияда бұл проблема барлық уақытта
өзінің көкейкестілігін жоғалтпайды. М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас мәселелерін зерттеу психологиияда
ХІХ ғасырдың аяғында басталды. ХХ ғасырда бұл проблеманы зерттеуге көптеген
Кеңес психологтары өз үлестерін қосты.
Дегенмен бұл мәселені қарастырғанда ғалымдар арасында ауызбіршілік
болмағандықтан оны анықтау көпвариантты болып отыр. Қоғамдық немесе жеке
тұлғааралық жағдайларда жүргізілген іскерлік іскерлік М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты дұрыс құру
және конструктивті шешім қабылдау жетістікке жету кепілі болады. Бірақ
кейбір кездерде іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас тығырыққа тіреліп қалады, немесе ойлаған
нәтиже бермейді, сол себептен іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас жүргізушілер дәрменсіздік танытып,
өз мүмкіндіктерін толық пайдалана алмастан, мәселені шешуге даярлығының
шектеулі екендігін байқатады. Мұндай жағдайдан шығудың тиімді жолын анықтау
үшін әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар іскерлік
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
жүргізу құрылымын біліп, әдіс-тәсілдерінің ғылыми негіздеріне қанық болуы
керек.
Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың өзіне
қатысты көзқарасы оның әлеуметтік мінез-құлқына да үлкен әсерін
тигізетіндігін іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениетін ескеру қажет. Бұл мәселені
зерттеген. А В.Мудрик [37, 154 б.] тұжырымдамасы бМ.Монтессори әдісін
пайдаланудағы негізгі ойынша М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениеті жоғары әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдардың өзіне сенімін арттырып, іс-әрекет
барысында табысты болуына жол ашады. Өркениеті төмен әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адам мынадай сипатты ерекшеліктер болады
екен: өз басын құрметтеу сезімі төмен дәлелсіз пайым жасау, өз сана-
сезімінің әлсіздігі мен дәрменсіздігінің беті ашылып қалуынан сезіктеніп
жүру. Осыдан келіп ортадан қашу, қосылмай беймәлім жүру немесе жасанды
рөлмен, бет пердемен көріну әрекеттері басым болу сиияқты ерекшеліктері
байқалады.
Өзіне сенімі төмен әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдар сынға төзімсіз жеңіл жараланғыш, барлық нәрсеге сенімсіздікпен
қарағыш және сезімге бой алдырғыш болып келеді. Өз басын қадірлей алмайтын
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар жалғыздықтың
құрбаны болады. Олардың әлеуметтік белсенділігі төмен, саясатқа, қоғамдық
шараларға немқұрайлы қарайтын және басқару қызметіне икемсіз болып келеді.
Мұндай көріністегі әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдарға психологииялық көмек көрсету барысында олардың өзін-өзі бағалауын
жоғарылатып, іскерлік серіктестікте ұті стратегииясын басшылыққа алуға
баулу жолдары анықталған. Олар әлеуметтік психологииялық тренингтер
барысында жүзеге асырылады.
Әлеуметтік психологиияда баса назар аударылып, жеке әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамаралық, тікелей М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас түрі, ең терең
зерттелгені де осы түрі. Қоғамдық М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа қарағанда жеке әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамаралық М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың табиғаты бөлекше, оның
өзіндік ерекшелігі – эмоцииялық негізінің болуы. Әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдар бір-бірімен М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа түскенде, оның бір-біріне
деген әр түрлі көзқарастары сезімдер негізінде қалыптасады. Психологиия
ғылымы жеке тұлғаның эмоцииялық көріністерінің үш түрін немесе үш деңгейін
бөліп қарастырады: аффектілер, эмоцииялар мен сезімдер. Жеке әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамаралық М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынаста осылардың бәрі
де көрініс бергенімен, көбінесе сезімдерге баса көңіл аударылады, олардың
өзін екі топқа бөліп қарастыру қабылданған:
1. конъюктивті – әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдарды жақындататын, біріктіретін, бірлескен іс-әрекетке
итермелейтін сезімдер;
2. дизъюнктивті – әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдарды бір-бірінен аластататын, бірлескен іс-әрекеттен
қашқақтататын сезімдер.
Жеке әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамаралық
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты
зерттеуде АҚШ психологы Дж. Морено (1958) ұсынған социометриия әдісі кең
қолданылады. Социометриия негізінде нақты іс-әрекет кезіндегі шағын топтың
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасын
(жақтыру, жақтырмау) анықтауға болады. Дегенмен, топты толық зерттеу үшін
тек социометриия әдісі жеткіліксіз болып табылады.
Әлеуметтік психологиияда М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынасты, бір жағынан, іс-әрекеттің бір түрі,
екіншіден, іс-әрекеттің өзіндік көрінісі деген ұғымда қолдану басым болып
келеді. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастың іс-әрекетке кіріктірілуі қатысушылардың әрекеттерін үйлестіріп
немесе үйлестірмей іске асыратындығы. Мұндай үйлестірушілік М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың ерекше әсер
ету функцииясымен байланысты.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынасты іс-әрекеттің бір түрі ретінде қарастырғанда оның көп қырлы және
өте күрделі құрылым екені байқалады. М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың құрылымы күрделі болғандықтан,
шартты түрде талдау мақсатымен, көбіне оның бір-бірімен тығыз байланысты үш
жағын қарастырады: коммуникативті, интерактивті, перцептивті. М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың осы үш жағын
бірлікте қарастыру қажет.
Біріншісі, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың коммуникативті жағы (тар мағынада) –
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа
түсушілердің бір-бірімен мәлімет алмасуы.
Екіншісі, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың интерактивті жағы – М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа түсушілердің өзара
әрекеттесуін ұйымдастыру, яғни, білім, идеялар және әрекеттермен алмасу
(әрекеттестік), бірлескен әрекеттің ұйымдастырылуы.
Үшіншісі, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың перцептивті жағы – М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа түсушілердің бір-бірін
қабылдауы, тануы (түсінуі), соның негізінде өзара түсіністіктің пайда болып
қалыптасуы.
Осы үш жақтың бірлігінде қарастырылатын М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас бірлескен іс-әрекетті және оған
қатысушы әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың
өзара қатынастарын ұйымдастыру тәсілі болып табылады. М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың заңдылықтарын
білу және М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас дағдылары мен қабілеттерін дамыту әсіресе педагогтар үшін өте
маңызды, өйткені олар білім алушыларды өздерімен бірлесіп әрекет етуге
жемісті түрде тарта алған жағдайда, тәрбиешінің мақсаттары мен міндеттеріне
жауап беретін өзара әрекеттестік пен өзара түсінушілікті жолға қоя
білгенде, яғни толыққанды педагогикалық М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты жүзеге асыра алғанда ғана кәсіби
міндетін табысты түрде атқара алады.
Сонымен қатар, жеке тұлғааралық М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас: императивті, манипулятивті және
диалогтық болып бөлінеді. Императивті М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас – авторитарлы, директивті түрде
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа
түсушіге жасалынатын әсер. Бұл жағдайда М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас партнері - әсер етілетін обьект,
пассивті обьект болып есептелінеді. Көптеген іс-әрекетте, мәселен, әскери
өмірде, кейбір шытырман, қиын-қыстау жағдайларда осындай М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас қажет. Мұндай
қарым-қаитынастың орынсыз, этикаға сыймайтын кездері де болады: өте жақын
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар арасында,
тәрбиелік, педагогикалық, т.б. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастарда.
Манипуляциия – М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас партнеріне өзінің іштей мақсаттарын жасырын
түрде жүзеге асыру үшін жасалынатын М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас түрі. М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың бұл түрі, әсіресе,
бизнес, іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынаста әбден орынды болғанымен, достық, жолдастық,
сүйіспеншілік саласында орынсыз. Императивті және манипулятивті
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты
біріктіріп, монологтық М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас деп сипаттауға болады. А.А. Ухтомскийдің
айтуынша, әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам өз
маңайындағыларды басқа әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адам емес, өзінің сыңарлары деп қабылдайды [38, 114 б.]. Өзіне деген
бағдардан басқа әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамға
деген бағдарға көшетін М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас түрі – диалогты М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас.
Диалог – тең құқылық, субьективті М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас, оның мақсаты: өзара танып-түсінісу,
партнерлер арасында өзін түсіну, өзіндік даму. Диалогты М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас жасау
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың
белгілі ережелерін сақтағанда ғана мүмкін.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
барысында әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар бір-
біріне тапсырма беріп, ол тапсырманың орындалу нәтижесін бағалайды. Осы
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа
түсушілер екі түрлі стратегиияны басшылыққа алатынын байқауға болады:
Бірінші стратегиияны басшылыққа алған әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адам өзіңнің білімі мен біліктілігін пайдалана
отырып сұрақтарға жауап беру, берілген барлық ұсыныстармен келісіп, оларды
тапсырыс ретінде түсініп, өзінің білімне сүйене отырып оған жауап беру.
Екінші стратегиияны басшылыққа алған әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адам әлеуметтік психологииялық жағынан ыңғайсыз
позициияда болып, тапсырыстармен келіспестен, бірінші стратегиияға
қарағанда табысы төмен болады.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынасқа түсушілердің өркениетін талқылауда австриия психологы Х.
Корнелиус [39, 98 б.] және Ресей ғалымы Ф.А.Кузин [40, 19 б.] мынадай
ұсыныстары құнды. Олар:
- М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынаста өзара ұнамды болуды тудыратын сөздерді пайдалану;
- серіктестермен тіл табысу үшін шыдамды болу;
- өз білімімен іскерлігін, табандылығын асыра пайдаланбау;
- М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасаушыларға зииян келтіретін дәлелдерді пайдаланбау;
- серіктесіңіздің приоритеті мен қажеттіліктерін жақсы түсіну,
сұрақтарды дұрыс қою;
- іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынасқа түсуңшілер бір-бірін ашуландырмауға
тырысу;
- қарама-қарсы көзқарастарды тыңдай отырып, олармен келісу міндетті
емес екенін ескеру, оны жәй ғана мМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы
негізгі ойындаған сиияқты болу;
- келісімге келе жатқан тенденциияларды дамытуға тырысу;
- шынайы емес болжамдардан аулақ болу;
- мақсаттан емес, ұсақ-түйектерден ауытқи отырып, жұмсақ болуға
тырысу;
- бірқалыпты сөйлеу, әзіл-қалжыңды да орынды пайдалану;
- ұсынылған дәлелдердің әділдігін дәлелдеуді өтініш ету.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жүргізу жұмысын жүйеге келтіргендердің ішінде В.Ф.Петровскийдің
еңбегіндегі [41, 234-245 б.б.] жіктеулері мәнді және фундаменталды болып
табылады. Ол сыныптастыру негізінде М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты жүргізу масштабына байланысты екі
түрге топтастырылған:
- халықаралық келісімге келу жолдарын іздеу;
- мемлекетішілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қойылатын талаптар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бастауыш сыныпта М.Монтессори әдісінің алғышарттары
1.1 Мүмкіндігі шектеулі балаларда кездесетін мінез-ауытқуларын зерттеудің
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ...8
2. Мүмкіндігі шектеулілерде мінез-ауытқуларының орын
алуына негіз болатын
себептер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .22
1. ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ АНЫҚ БАЙҚАЛҒАН БАЛАЛАРҒА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІ АРҚЫЛЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Әлеуметтік мінез-ауытқуға ұшыраған балалар проблемасы
2.2 Даму ерекшеліктерікөрініс берген балаларға психологиялық көмек беру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни
балалардың мектеп режиміне үйреніп, алдында тұрған барлық оқу-тәрбие
проблемаларын шешуіне мектеп психологының қосатын үлесі өте үлкен. Өйткені
жеке тұлғаның барлық қабілеттері мен мүмкіндіктерін ашу, оларды салауатты
өмір салтына үйретіп, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениетін қалыптастыру үшін ата-анасы өмірге
әкелген алтын ұрпақ яғни баланың психологииялық даму барысында орын алатын
көптеген ауытқулардың алдын алып, даму қайшылықтарынан өтуге психолог көмек
көрсетуге тиіс. Мектеп жасына келген ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ
яғни балаларда алатын мінез ауытқуларының ішінде М.Монтессори әдісінің
негізіндегі коррекцияның ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни бала
дамуына тигізетін теріс әсері өте күрделі. Бұл проблема психологиияда жаңа
емес, сондықтан ол көптеген ғалымдардың зерттеулерінде орын алған. Ж.Пиаже
[1], Л.С.Выготский [2], А.Н.Леонтьев [3], Л.И.Божович [4], Г.А.Андеева [5],
Н.И.Рейнвальд [6], С.Л.Рубинштейн [7], М.Мид [8], Қ:Қожахметова [9] т.б.
ғалымдар өз еңбектерінде М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияның
табиғатын зерттеп оның анықтамасы сипатын, пайда болу себептері мен шығу
көздерін талданған.
Бастауыш сынып білім алушыларының мінез ауытқуларын зерттеушілер оны
бірнеше бағытта жүргізуде: бастауыш сынып білім алушыларының мазасыздануын
оны тудыратын себептермен ұштастырып зерттегендер Р.Лэинг [10], А.В.
Запорожец [11], В.С.Мерлин [12], И.А.Невский [13]; бастауыш сынып білім
алушыларында М.Монтессори әдісіның орын алуын Л.Я.Газман [14], П.Я.
Гальперин [15] жан-жақты зерттеп, оның типологииясын жасаған, мінез
ауытқулары орын алған ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балаларға
психологииялық қызмет көрсетуді тиімді ұйымдастыру жолдарын анықтағандар
А.А.Бодалев [16], И.В.Дубровина [17], К.Леонгард [18], М.Р.Битянова [19],
Л.И.Прихожан [20], Р.С.Немов [21], Е.И.Рогов [22] т.б. ғалымдар өз
еңбектерінде көрсеткен. Олар ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни
балалардың мектепке баруымен, ондағы ортаға адаптацииядан өтуімен
байланысты проблемаларын нақты көрсеткен.
Соңғы жылдары мектеп жасындағы ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ
яғни балалар арасында М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция жағдайы
жиі орын алуда. Сондықтан ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни баланың
тұлғалық дамуында нешетүрлі жағымсыз мінез көріністерінің, М.Монтессори
әдісінің негізіндегі коррекцияның орын алуының алдын алу мектеп
психологииялық қызметінің алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі болып
отыр. Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның өзіндік
М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекциялы күйлерін реттеп, өзін-өзі
бақылау жасау арқылы көптеген кемістіктерінен қол үзіп, үлкен жетістіктерге
жетуіне мүмкіндік беретіні даусыз. Мектеп психологы ата-анасы өмірге
әкелген алтын ұрпақ яғни балаларға және олардың ата-аналарына
психологииялық көмек көрсетіп, психодиагностика нәтижелері бМ.Монтессори
әдісін пайдаланудағы негізгі ойынша психологииялық кеңес беру шараларын
тиімді қолдануы қажет.
Мектеп психологтары осы қиындықтардың теорииялық негіздеріне қанық
болғанымен Бастауыш сынып білім алушыларына дәл көмек көрсетуге, әр ата-
анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни баланың проблемасының ерекшеліктеріне
толық түсінуге негіз болатын қазақ тіліндегі оқулықтар мен әдістемелік
құралдардың тапшылықтары қосымша кедергі болып отыр. Осы жас кезеңінің
ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мүғалімдері, сынып жетекшісі, басқа да
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни баланың айналасындағылар жақсы
түсінетін болса, ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балаларға дер
кезінде барынша тиімді көмек көрсетілсе олардың ауытқудан шығарып алуға
болатындығы әбден мүмкін. Бұл мәселені тереңірек талдап, оның қыр-сырына
жете түсіну үшін диссертацииялық зерттеу тақырыбын Бастауыш сынып білім
алушыларында орын алатын М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция
көріністері және оны коррекцииялау ерекшеліктері деп анықтадық.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция көрініс берген ата-анасы
өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалармен келесі жұмыстар жүргізілсе:
- топтық және жеке дара психодиагностика жүргізу мінез арқылы мінез
ауытқуы орын алуына негіз болған себептерді анықталса
- М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияның түрін және көрініс беру
ерекшеліктерін нақтыланса;
- М.Монтессори әдісі анық байқалған ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ
яғни балалар мен олардың ата-аналарына психологииялық кеңес беру және
психокоррекцииялық іс-шараларды тиімді ұйымдастырылса
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балаларды М.Монтессори
әдісінің негізіндегі коррекциялық жағдайдан шығаруға және мінез ауытқуының
жағымсыз көрінісін төмендетуге болады.
Зерттеу объекті: білім беру саласында психологииялық қызмет көрсетуді
ұйымдастыру.
Зерттеу пәні: мектеп психологының бастауыш сынып білім алушыларына
қызмет көрсету мазмұны.
Зерттеу мақсаты: білім алушыларға психологииялық қызмет көрсету
барысында оларда орын алған М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияны
диагностикалау және оның көрініс беру ерекшеліктеріне байланысты
коррекцииялық жұмыстарды жүргізу арқылы оларға психологииялық қолдау
көрсету.
Зерттеу міндеттері:
- ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балаларда кездесетін
М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция және басқа мінез
ауытқулары проблемасы бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі
ойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау;
- бастауыш сынып білім алушыларында мінез ауытқуларының орын алу
себептерін және көрініс беру ерекшеліктерін анықтау;
- бастауыш сынып білім алушыларының психоэмоционалдық жағдайларын және
мінез ауытқуларының түрлерін зерттеуге пайдаланылатын психологииялық
диагностика жүргізу әдістемелерін іріктеп алу;
- мінез ауытқуларында анық байқалған ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни балаларға психологииялық көмек көрсету жолдарын анықтау;
- ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалардың мінез ауытқулары
мен жекелік психоэмоционалдық күй-жағдайларын диагностикалау және
жинақталған материалдарды талдау;
- мінез ауытқуларында анық байқалған ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни балаларға және олардың ата-аналарына арналған
психологииялық кеңес беру және психокоррекцииялық жұмыстар жүргізу;
- жинақталған материалдарды талдау және диссертациияның мәтінін жазу.
Зерттеудің әдіснамалық және теорииялық негіздері: жеке тұлғаның даму
теорииялары, білім алушылардың жас ерекшеліктері туралы және тұлғалық даму
теорииялары (Ж.Пиаже, Л.С.Выготский, П.П.Блонский, Л.Ф.Осипова,
А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, Б.Ф.Ломов,
В.С.Мерлин, К.К.Платонов, Д.Б.Эльконин және т.б.), психодиагностикалық және
психокоррекцииялық әдістемелер (Г.Айзенк, А.А.Бодалев, Л.Ф.Бурлачук,
П.Клайн, Ф.Франселла, Д.Баннистер, Д.Гудинаф, А.Е.Личко және т.б.),
математикалық талдауды психологииялық зерттеулерде пайдалану (Б.П.Битинас,
И.П.Лебедева, В.И.Михеев, М.О.Мұсабеков т.б.).
Ғылыми зерттеу әдістері. Анықталған міндеттерді орындау үшін келесі
ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды:
- теорииялық – бастауыш сынып білім алушылары жас кезеңіне байланысты
даму методологииясы тұрғысында психологииялық ғылыми еңбектерді теорииялық
талдау арқылы осы жас кезеңіндегі ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни
балалардың даму ерекшеліктерін, орын алатын М.Монтессори әдісінің
негізіндегі коррекциялық мінез-құлық көрсетуге негіз болатын себептерді
теорииялық талдау жасау;
- эмпирикалық – бастауыш мектеп жас кезеңіндегі жеке тұлғалық
қасиеттерін зерттеуге сауал-жауап элементтерін, бақылау әдістерін
пайдалану, М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияның көрініс беруін
Үш баға әдістемесі, Оқу мотивацииясын анықтау тесті, Отбасы суреті
пиктограммасы, Отбасылық М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас аймағы әдістемелері, ата-анасы өмірге әкелген
алтын ұрпақ яғни балалардың М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениетін қалыптастыру және мінез ауытқулары
жағдайдан шығару коррекциияларды жүргізу, психологииялық кеңес беру,
жиналған мәліметтерді жүйелі түрде талдау, нәтижелері бМ.Монтессори
әдісін пайдаланудағы негізгі ойынша психологииялық коррекциия жүргізуді
жалғастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- мінез ауытқулары туралы зерттеулер бір жүйеге келтірілді, салыстырмалы
талдау арқылы психодиагностикада пайдалану жолдары анықталды;
- мектеп психологииялық қызметінде мінезінде ауытқуы байқалған бастауыш
сынып білім алушыларының ата-аналарына және ата-анасы өмірге әкелген
алтын ұрпақ яғни балалардың өздеріне психологииялық кеңес беру және
психокоррекциия жүргізу бағдарламасы жасалды;
- бастауыш сынып білім алушыларына арналған психокоррекцииялық
М.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойындар жинағы жасалып, оны
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалармен түзету дамыту
жұмыстарын жүргізу үшін мектеп тәжірибесіне ендірілді.
Зерттеудің теорииялық мәнділігі:
0. бастауыш сынып білім алушыларында орын алған мінез ауытқулары осы жас
кезеңіндегі ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балардың
психофизиологииялық даму ерекшеліктерімен және ата-анасы өмірге
әкелген алтын ұрпақ яғни баланың мектеп режиміне адаптацииядан өте
алмағандығымен байланысты екендігі дәлелденген;
1. бастауыш сынып білім алушыларымен психологииялық коррекциия жүргізуге
ыңғайлы М.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойын түрлері
жинақталған.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: ұсынылған психодиагностикалық және
психокоррекцииялық әдістемелерді бастауыш сынып білім алушыларына
психологииялық қызмет көрсету барысында кеңінен пайдалануға болатындығы
және бұл әдістемелердің жеке тұлғалық қасиеттердің ізгі ниеттілікке
бағыттылығын нығайтуға әсерлігінде. Диссертациия материалдарын мектеп
психологииялық қызметінде және жоғары оқу орындарында психолог мамандарды
даярлауда кеңінен пайдалануға болады.
Қорғауға келесі тұжырымдамалар ұсынылады:
2. бастауыш мектеп жас кезіндегі ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ
яғни балалардың даму заңдылықтарымен және әлеуметтік статусының
өзгеруімен байланысты орын алатын мінез ауытқулары себептері және
көрініс беру ерекшеліктері;
3. бастауыш сынып білім алушыларының мінез ауытқуларын зерттеу
әдістемелері және психодиагностика нәтижелерін талдау, қорытындылау
жолдары;
4. бастауыш сынып білім алушыларында орын алған мінез ауытқуларын
коррекцииялауға пайдалануға болатын әдістемелер жүйесі;
- бастауыш сынып білім алушыларының мінез ауытқуларын диагностикалау
және коррекцииялау туралы ұсыныстар.
Диссертациияның құрылымы. Диссертациия кіріспе, 3 бөлім, қорытынды,
қолданылған әдебиеттердің тізімі және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, пәні, міндеттері, ғылыми
болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің кезеңдері, ғылыми жаңалығы,
практикалық мәнділігі, қорғауға ұсынылған қағидалары сипатталды.
Бірінші бөлімде М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция – ата-
анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни бала дамуында орын алатын мінез
ауытқуларының бір түрі, мектеп жасына келген ата-анасы өмірге әкелген
алтын ұрпақ яғни балаларда жас кезеңінің және әлеуметтік ортаның
ерекшеліктеріне байланысты психикалық дамуында орын алатын мінез
аутқуларының табиғатын және себептерін анықтайтын ғылыми-теорииялық
еңбектер талданған, мектеп жасына келген ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни балаларда кездесетін М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекция
түрлері мен олардың көрініс беру ерекшеліктері жүйелі түрде талданған.
Екінші бөлімде М.Монтессори әдісі анық байқалған ата-анасы өмірге
әкелген алтын ұрпақ яғни балаларға психологииялық көмек көрсету жолдары
әлеуметтік М.Монтессори әдісінің негізіндегі коррекцияға ұшыраған жағдайы
жоқ ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалар проблемасы талданған,
әлеуметтік жағдайы жоқ деп аталудың себептері көрсетілген, мектеп
қабырғасында әлеуметтік М.Монтессори әдісі көрініс берген білім алушыларға
психологииялық қызмет көрсету барысында психологииялық қолдау көрсету
жолдары көрсетілген.
Үшінші бөлімде Бастауыш сынып білім алушылары М.Монтессори әдісін
диагностикалау және коррекцииялау нәтижелері деп аталған бөлімде мектеп
психологииялық қызметінде білім алушыларға психологииялық қызмет
көрсетудегі психодиагностикалық зерттеу жүргізу және мінез ауытқуларын
психокоррекцииялаудың барысы мен нәтижелері талданған, мүмкіндіктері
көрсетілген.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдамалары сипатталған, білім алушыларға психологииялық қызмет көрсету
туралы ұсыныстар жасалған.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА М.МОНТЕССОРИ ӘДІСІНІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1Мүмкіндігі шектеулі балаларда кездесетін мінез-ауытқуларын
зерттеудің теориялары
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
іс-әрекеттің тиімді болуының маңызды факторы болып табылатындығы туралы ХІХ
ғ. аяғында француз физиологы Фере, ал кейіннен Ф. Олпорт пен К.Роджерс [22,
28 б.] ашқан еді. В. Меде мен В.М. Бехтерев И.Н. Лангемен бірігіп
әлеуметтік фасилитациия феноменін суреттеген (ағылшынның facilitate -
жеңілдету). Индевидтің іс-әрекетінің жылдамдығы мен өнімділігінің
жоғарылауы сол индевидтің әрекетіне бақылаушының немесе бақталас түрінде
шығатын шынайы қатысушылардың немесе оның санасында басқа әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам бейнесінің болуына байланысты.
Таныс емес әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың
енжар қатысуының өзі әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамның іс-әрекетінің нәтижесіне әсер ететіндігі анықталған. Қасындағы
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар ұқсас жұмыс
істегенде немесе олар жұмыс үстінде бір-бірімен М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас жасағанда мұндай әсер
әдістірек болады. Ұжымдық іс-әрекеттердің жекелеген іс-әрекеттерге
қарағанда анағұрлым өнімді болатындығы В.М. Бехтерев [23, 115 б.]
экспирименттерінің қатарында көрсетілген. Басқа зерттеушілердің
экспирименттерінде шешім қабылдауда топтық тәсілдің жекелеген тәсілден
артықшылығын дәлелдейтін нәтижелер алынған. Алайда ғылымда басқа әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдармен нақтылы М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас жасаудың өзі іс-
әрекетнәтижесіне кері әсер ететіндігін дәлелдейтін басқа да фактілер
анықталған. Осыған орай әлеуметтік ингибициия феномені айқындалған.
Әлеуметтік ингибициия (латынның inhebere – тежеу, тоқтату) яғни басқа
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың (шынайы
немесе қииялдағы) қатысуының орындалып жатқан іс-әрекеттің сапасы мен
жылдамдығының нашарлауына әкеледі.
Сонымен, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасау ақылды әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамға ғана тән табиғи қасиет және ол әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде,
тұрмыс салтында күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт.
М.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойын мен оқу және еңбек
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам іс-әрекетінің
негізгі түрлері осы М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас арқылы дамып жетіліп жүзеге асады. Әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар өзара тілдесіп өмір
сүруге бейімделуі организм тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы сиияқты
табиғи қажеттілігімен бірдей.
Дж. Майерс [24, 132 б.] М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мәдени формалары жеке әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның игілігіне асу үшін кемінде үш
үдерістің өтуі шарт деп көрсеткен. Олар:
- біріншіден, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мәдени құралдарымен танысу;
- екіншіден, осы құралдарды өз деңгейінде игеру мақсатында белсенді
өзара ықпалдастықта болуы және оларды қолдануды үйрену;
- үшіншіден, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың жаңа амалдарын іздеу, оны өздерінің
шығармашылық ізденіс арқылы жасауы.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
өркениетіне тәрбиелеудің нақтылы өмірдегі жағдайларға байланысты көптеген
формалары бар. Оларды тәлім-тәрбие мекемелерінде уағыздау арқылы әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдарды өз ортасында сыйысымды
мінез-құлық көрсетуге үйретеді. Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамдық М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас іске асырылуы үшін келесі құралдар қолданылады:
сөз, бет әлпет, дене қимылдары, киім т.б. Әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдар арасындағы М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас үдерісінің өтуін қамтамасыз
ететін арнайы әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адами
жүріс-түрысының тәсілдерін М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениеті деп атаймыз. Осы анықтаманы түсіну
үшін өркениетке А.С.Мағауованың берген анықтамасын біліп алу керек [25, 241
б.].
Өркениет ұғымы өте көп мағыналы болып келеді. Зерттеушілердің
позициияларының ерекшеліктерін және сол құбылыстың объективті қиындығын
бейнелейтін өркениеттің көптеген кең түсінігін биологииялықтан тыс өңделген
механизмдерінің жүйесін өзіне енгізетін ерекше әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдық іс-әрекетінің тәсілі ретінде ұстанамыз.
Олардың арқасында қоғамда әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары
бар адамдардың белсенділігіне жағдай жасалады, программаланады,
үйлестіріледі және іске асырылады. Ағылшын этнографы Э.Тайлордың [26, 67
б.] еңбектеріндегі өркениеттің мұндай түсініктемесі Э.С.Макарян [27], Э.В.
Соколов және т.б. философтардың әдіс салуларының арқасында кеңес ғылымында
кең тарала бастады [28, 39 б.].
Журіс-түрыс өркениеті - әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамның жүріс тұрысының күнделікті формаларының жиынтығы
(еңбекте, түрмыста, басқа әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары
бар адамдармен М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынаста). Онда бүл жүріс-тұрысының моральдық және
эстетикалық сыртқы көріністер табылады. Байқағанымыздай жүріс-тұрыс
өркениетіне қарағанда өте үлкен қүбылыс. М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас формаларынан басқа ол әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның жеке уақытын
ұйымдастыруды, тұтыну заттарын таңдаудағы эстетикалық мәнерлерді, гигиенасы
және т.с.с. енгізіледі.
Өркениет тек әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамның басқа әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдармен байланыстарын орнатуына және көтермелеуіне ғана емес, сонымен
қатар не үшін ол мынаны істеп жатқанына, М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың мазмұны қандай екеніне де әсер
етеді. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастың ұстанымдарын этика ғылымы өмір тәжірибесін зерттей отырып, соны
ретке келтіріп шығарылған жүрс-түрыс өркениетін көрсететін түсінік.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
– әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың қоғамның
мәнді иесі ретіндегі маңызды рухани қажеттілігі. Әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты қажетсінуі оның қоғамдық сипаттағы
тұрмысымен, іс-әрекетте өзара әрекет етуді қажет етумен сабақатасады. Кез
келген бірлескен іс-әрекет, ең алдымен еңбек іс-әрекеті оны орындаушылар
арасында тиісті байланыс пен өзара түсінушілікті талап етеді.
Әрбір әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
өркениеті оның дара тұлға ретінде қалыптасуы өткен белгілі бір әлеуметтік
топтың өркениетін меңгерген жағдайда ғана орнығады. Әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адам әлеуметтену барысында тілді үйренеді,
мінез-құлық үлгілерін, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас нормалары мен ережелерін меңгереді, өркениет
сырын таниды. Бұларды меңгеру дегеніміз - әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның олардың пайдасы туралы мәліметтерді
білумен ғана шектелмей, оларды өз игілігіне де айналана алуы. Әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам сөйлеуді үйреніп, басқа
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдарды түсіне
бастайды, олардың іс-әрекеттерін аңғарады, өзінің жеке басты мінез-
құлықтарын қалыптастырады және реттейді, ішкі байлық жүйесін жасайды.
Р.Фишер, Г.Юри [29, 132 б.] М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мәдени формалары жеке әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның игілігіне асу үшін кемінде үш
үдерістің өтуі шарт деп көрсеткен. Олар:
- біріншіден, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мәдени құралдарымен танысу;
- екіншіден, осы құралдарды өз деңгейінде игеру мақсатында белсенді
өзара ықпалдастықта болуы және оларды қолдануды үйрену,
- үшіншіден, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың жаңа амалдарын іздеу, оны өздерінің
шығармашылық ізденіс арқылы жасауы.
Мәдени М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынасты меңгеру үдерісі әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары
бар адам өмірінің алғашқы жылдарында, яғни сәбидің дауыс беруі және тілді
белсенді меңгеріп, мінез-құлық ережелерін үйрену барысында жүреді.
Ғалымдардың айтуынша дәл осы үдеріс кезінде комуникативті мінез-құлық
формалары мен рөлдік М.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойындардың
маңызы өте зор. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас жолдары мен амалдарын белсенді игеру өмір бойы
жалғаса береді.
Өркениет (сultura - латын сөзі, қазақша – жасау, тәрбиелеу, білім,
даму, ұлықтау мағынасын береді) бұл тарихи белгіленген қоғамның даму
деңгейі. Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың
өмірі мен қызметін ұйымдастыру формаларында және типтерінде айтылған
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның шығармашылық
әдісі мен қабілеті, сонымен қатар олардың жасайтын материалдық және рухани
құндылықтары болмақ.
Өркениет ұғымы белгілі тарихи дәуірді сипаттау үшін, белгілі қоғамды,
халықтық және ұлтты, сондай-ақ қызметтің немесе өмірдің арнайы салаларын
(еңбек өркениеті, саяси өркениет, көркемдік өркениет, педагогикалық
өркениет) сипаттауда пайдаланылады. Өркениет сипаттамасының негізгі
элементтері – ұйымның айқындығы, аяқталуы, типі, формасы. Еңбектің
мазмұнына, құрамына, шикізатына айналған, әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адами өзара М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынастық саланың дамуына бағытталған
өркениет әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың
өмірлік қызметін жүзеге асыруда және ұйымдастыруда қамтамасыз етілетін
тәсілдерді білдіреді. Өркениеттің өзегін жалпы әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамзаттық мақсаттар мен құндылықтар, сонымен
бірге оларды ұғыну және оларға жетуде тарихи күрделенген тәсілдер құрайды.
Бірақ жалпыға бірдей құбылыс ретінде қарастырсақ, өркениет санаға сіңеді,
игеріледі, өңделеді.
Өркениеттің көптеген белгілерінің ішінде осы берілген контексте барынша
сәтті көрсетілген, яғни олар әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамдардың жасаған жүйелі әлеуметтік құбылыс және
құндылықтардың қоры ретінде, дүниені шығармашылық қабілетпен меңгеру тәсілі
ретінде жеке әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
әлеуметтік топтық әдістерінің мәнділігін іске асыруды насихаттайды.
Осылайша өркениет руханилықтың, жаратушы энергиияның негізгі нүктесі болып
саналады, өмірлік қызметтегі әртүрлі салаларға жетуде жоғарғы өлшеуіш
құралдың ролін атқарады.
Социум (өркениет азығының жиынтығы) өркениеті мен әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адам ажыратқыш қасиеті бар және қоғамның
кез-келген нақты мүшесінің жетістігі болып табылатын өз алдына бөлек
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның өркениетін
ажырата білу керек. Әлеуметтанушылар ұйғарғанындай (мұнымен келіспеуге
болмайды) өзін-өзі дамыту процесінде және өзін-өзі жетілдіру процесінде
жалпы әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамзаттың
құндылықтарды игеру өлшемі арқылы тұлғаның мәдени деңгейін ажыратуға
болады.
Маманның жалпы өркениетін әлеуметтік маңызы тұлғалық қасиеттердің
барлық жүйесінің дамытушылық және көрегендік көрінісі ретінде анықтауға
болады. Педагогтың жалпы мамандығы, оның кәсібі мен кәсіби өсуінің есеп
беру нүктесі болып қызмет атқарады. Өркениет – бұл білімнің,
қызығушылықтардың, сенімдердің қызмет пен мінез-құлық ережелерінің, қабілет
пен әлеуметтік сезімнің сапалы дамуының процесі әрі нәтижесі.
Жеке тұлғаның білімі және қызығушылықтары жүйесі – бұл ақпараттық
білімінен жинақталатын әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамның ой-өрісі. Жеке тұлғаның ой-өрісі, эрудицииясы танымдық қызметтің
процесінде дамиды және танымдық және интеллектуалды белсенділіктен көрініс
табады.
Сенімділік жүйесі – жеке тұлға өркениетінің дүниетанымдық деңгейі. Бұл
қызығушылықтардың өмірлік талғамның және аксиологииялық қызмет,
рефлексиияның, өзіндік түйсіктің қалыптасу үрдісіндегі құнды бағдарлардың
арқасында анықталады. Оның көрсеткіші – белгілі тұлғалық позициия.
Мінез-құлықтың жеке әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары
бар адамдық ережелерінің және қызметтің негізгі әдістерінің жүйесі-
тұлғалық саналы мінез-құлыққа айналдыру деңгейі,ол мәдени үлгілерден өнеге
алу арқылы қалыптасады және әр түрлі қатынас формалары және өзін-өзі
тәрбиелеу арқылы мінез-құлық ұстанымдарымен қалыптасады. Олар әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның жүріс-тұрысында, сондай-
ақ шығармашылық белсенділігінде жүзеге асады.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастың әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
психикалық дамуына тигізетін әсері аса маңызды. Мұны госпитализм деп
аталған құбылыстан білуге болады. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында ата-
анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балабақшадағы жаңадан М.Монтессори
әдісін қолданып жүрген мамандардың жақсы тамақтанып, жақсы күтім жасалғанға
көңіл бөлінген. Алайда жақын арада мұның жеткіліксіз екендігі анықталды:
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни балалар аурушаң болып даму
деңгейінде артта қалды. Олардың қимыл-қозғалысы дамымай сөйлеу әрекеті
қалыптасқан жоқ. Оның себебі тәрбие ықпалының жеткіліксіз, аз болғанында
еді. Госпитализм құбылысын жеңу жолы әр ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни баламен жекелеп жүйелі түрде М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас орнату, қоршаған заттармен маманның
әрекетін ұйымдастыру болып табылады.
Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар
арасындағы М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасаудың қажеттілігі мен маңызын жапондықтардың жеке басын
тәрбиелеп жетілдіру әрекетіндегі істерінен айқын аңғаруға болады.
Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам өзінің
бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойындағы қабілеті мен іскерлігін
жетілдіруді Дзен деп атап, оны неғұрлым өзін-өзі сынап көреді екен.
Мұндай сынақ әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
денесі мен рухани жағынан дамып жетілу жолындағы күрделі қиындықтарды
жеңуге тура келеді. Бұл сынақ бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі
ойынша әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның
ешкіммен М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасауына тыйым салынып, оны 10 тәулік бойы елсіз даланың үңгірінде
тіршілік етуге баулитын көрінеді. Бұл жапон тілінде Моритао делініп,
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам өзімен-өзі
тілдесуге де тыйым салынатын көрінеді. Мұндай жағдайда әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның рухани дамуы тежеліп, жалғыздық
тіршіліктің ащы дәмін тататын болады.
Тыйым салынған жағдайдан босанған әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адам ауыр халден құтылғандай күй кешіп, кез-
келген әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адаммен
сөйлесіп, тілдескенде одан орасан зор ләззат алып, жан дүниесі
рахаттанғандай болып, бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойындағы
әдіс-қуаты артатын көрінеді. Бұл жайттардан біздер әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның кез-келген іс-әрекетінде тілдесіп
сөйлеу, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасаудың шешуші маңызы бар әрекет екендігін тереңірек ұғынамыз.
Егер әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар өзара
сөйлесіп, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасамаса, онда оның өмір тіршілігінің мән-мазмұны да болмас еді
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
– бұл әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың өзара
әрекеттесу тәсілдерінің жүйесі. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың мазмұнын ең алдымен, хабар алмасу, әр түрлі
коммуникативті құралдарынаң көмегімен әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдардың өзара түсіністік пен өзара
қатынастарды ұйымдастыруы құрайды.
Психологиия ғылымындағы негізгі ұғымдардың біреуі – М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас. М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынассыз жеке әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамды түсіну, оның дамып-жетілуін талдау
мүмкін емес.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
түрлері мен формалары бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойынша әр
алуан. Тура, жанама, тікелей, біреу арқылы (тікелей емес). Алғашқысы
тікелей М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас, соның негізінде тікелей емес М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас пайда болады.
Тікелей емес М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас – жазбаша түрдегі немесе техникалық құралды
пайдалану негізіндегі толық емес психологииялық контакт.
Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамзат
тәжірибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқа әр түрлі техникалық құралдың
пайда болуы тікелей емес М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас жасаудың жүйесін күрделендірді.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
ары қарай жеке әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамаралық және көпшіліктік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас болып бөлінеді. Жеке әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамаралық М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас – топтарда, жұптарда жеке дара
ерекшеліктерін білу, қайғы-қуанышына ортақтасу, түсіну, бірігіп іс-әрекет
ету негіздерінде қалыптасатын түрі.
Көпшіліктік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас – көпше түрдегі таныс емес әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың және көпшіліктік мәлімет
құралдары арқылы М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас жасау, осындай қатынастың түріне өнер,
эстетикалық М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастарды да жатқызады.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынаста әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар өзін
көрсетеді, өзі үшін және басқалар үшін психологииялық қасиеттерін аша
түседі. Сонымен бірге ол қасиеттері М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынаста қалыптасады да. Әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдармен М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынаста әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамзаттық тәжірибені игеруі, қалыптасқан мораль,
құндылықтар, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі, жеке әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адам және дара әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адама түрінде қалыптасуы іске асырылады. Яғни,
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның психологииялық
дамуыныңы маңызды факторы. Жалпы алғанда, М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты былай анықтауға болады: әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның бүкіл өмірі барысында
психикалық үдерістері мен мінез-құлқы қалыптасатын жан-жақты шындық.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
проблемасының әртүрлі аспектілерін Б.Г.Ананьев [30], А.Б.Добрович [31],
Я.Л.Коломинский [32], Д.Майерсон [33], Л.А.Петровская [34], В.В.Столин [35]
т.б. ғалымдар зерттеген. Олар әлеуметтік ортаға әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамның икемделуіне негіз болатын себептер мен
факторларды анықтап, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас функцииялары мен түрлерін сыныптастырып, оларды
жүйеге келтірген. Әлеуметтік ортадағы күнделікті қатынаста болып жүрген
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдарды топ
мүшелерінің қабылдауы немесе қабылдамауы әлеуметтік перцепциия мен
бағаланады. Әлеуметтік перцепциияны әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке
нысандары бар адамның сыртқы белгілерін қабыддау, олардың жекелік
мінездемелері мен ара қатынасын белгілеу, осының негізінде әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның қылықтарын
интерпретацииялау және болжау ретінде анықтайды.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастың маңызды 5 функцииясын бөліп қарастыруға болады. М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың ұжымдық іс-әрекетінде
байланыстырғаш ролджі атқарады. Бұл функцииясын шартты түрде
прагматикалық функциия деп атауға болады. Бұл шартты орындамау Інжілде
айтылған атақты Вавилон мұнарасы туралы аңызға әкеліп соғуы мүмкін. Маңызы
бМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы негізгі ойынша екінші функцииясын
қалыптастырғыш функциия деп атауға болады. Бұл функциия әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамның психологииялық бейнесін
қалыптастырып өзгертудің маңызды шарты. Ата-анасы өмірге әкелген алтын
ұрпақ яғни бала дамуының белгілі кезеңдерінде мінез-құлқы, іс-әрекеті және
ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни баланың қоршаған әлем мен өзіне
деген қатынасы үлкендер арқылы іске асырылады. Д.Б. Элькониннің айтуынша:
Ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни бала әрқашанда 2 әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам – оның өзі және ересек
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам [36, 98 б.].
Даму барысында ата-анасы өмірге әкелген алтын ұрпақ яғни бала мен ересектің
сыртқы тікелей емес М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынасы маманның ішкі психолоииялық үдерісіне және де
маманның дербестік ерікті іс-әрекетіне айналады.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам өмірінде үлкен
орын алады. Сондықтан әлеуметтік психологиияда бұл проблема барлық уақытта
өзінің көкейкестілігін жоғалтпайды. М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас мәселелерін зерттеу психологиияда
ХІХ ғасырдың аяғында басталды. ХХ ғасырда бұл проблеманы зерттеуге көптеген
Кеңес психологтары өз үлестерін қосты.
Дегенмен бұл мәселені қарастырғанда ғалымдар арасында ауызбіршілік
болмағандықтан оны анықтау көпвариантты болып отыр. Қоғамдық немесе жеке
тұлғааралық жағдайларда жүргізілген іскерлік іскерлік М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты дұрыс құру
және конструктивті шешім қабылдау жетістікке жету кепілі болады. Бірақ
кейбір кездерде іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас тығырыққа тіреліп қалады, немесе ойлаған
нәтиже бермейді, сол себептен іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас жүргізушілер дәрменсіздік танытып,
өз мүмкіндіктерін толық пайдалана алмастан, мәселені шешуге даярлығының
шектеулі екендігін байқатады. Мұндай жағдайдан шығудың тиімді жолын анықтау
үшін әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар іскерлік
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
жүргізу құрылымын біліп, әдіс-тәсілдерінің ғылыми негіздеріне қанық болуы
керек.
Әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың өзіне
қатысты көзқарасы оның әлеуметтік мінез-құлқына да үлкен әсерін
тигізетіндігін іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениетін ескеру қажет. Бұл мәселені
зерттеген. А В.Мудрик [37, 154 б.] тұжырымдамасы бМ.Монтессори әдісін
пайдаланудағы негізгі ойынша М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас өркениеті жоғары әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдардың өзіне сенімін арттырып, іс-әрекет
барысында табысты болуына жол ашады. Өркениеті төмен әлеуметтік ортада өз
орнын тапқан,жеке нысандары бар адам мынадай сипатты ерекшеліктер болады
екен: өз басын құрметтеу сезімі төмен дәлелсіз пайым жасау, өз сана-
сезімінің әлсіздігі мен дәрменсіздігінің беті ашылып қалуынан сезіктеніп
жүру. Осыдан келіп ортадан қашу, қосылмай беймәлім жүру немесе жасанды
рөлмен, бет пердемен көріну әрекеттері басым болу сиияқты ерекшеліктері
байқалады.
Өзіне сенімі төмен әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдар сынға төзімсіз жеңіл жараланғыш, барлық нәрсеге сенімсіздікпен
қарағыш және сезімге бой алдырғыш болып келеді. Өз басын қадірлей алмайтын
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар жалғыздықтың
құрбаны болады. Олардың әлеуметтік белсенділігі төмен, саясатқа, қоғамдық
шараларға немқұрайлы қарайтын және басқару қызметіне икемсіз болып келеді.
Мұндай көріністегі әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдарға психологииялық көмек көрсету барысында олардың өзін-өзі бағалауын
жоғарылатып, іскерлік серіктестікте ұті стратегииясын басшылыққа алуға
баулу жолдары анықталған. Олар әлеуметтік психологииялық тренингтер
барысында жүзеге асырылады.
Әлеуметтік психологиияда баса назар аударылып, жеке әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамаралық, тікелей М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас түрі, ең терең
зерттелгені де осы түрі. Қоғамдық М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа қарағанда жеке әлеуметтік ортада
өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамаралық М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың табиғаты бөлекше, оның
өзіндік ерекшелігі – эмоцииялық негізінің болуы. Әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адамдар бір-бірімен М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа түскенде, оның бір-біріне
деген әр түрлі көзқарастары сезімдер негізінде қалыптасады. Психологиия
ғылымы жеке тұлғаның эмоцииялық көріністерінің үш түрін немесе үш деңгейін
бөліп қарастырады: аффектілер, эмоцииялар мен сезімдер. Жеке әлеуметтік
ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамаралық М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынаста осылардың бәрі
де көрініс бергенімен, көбінесе сезімдерге баса көңіл аударылады, олардың
өзін екі топқа бөліп қарастыру қабылданған:
1. конъюктивті – әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдарды жақындататын, біріктіретін, бірлескен іс-әрекетке
итермелейтін сезімдер;
2. дизъюнктивті – әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адамдарды бір-бірінен аластататын, бірлескен іс-әрекеттен
қашқақтататын сезімдер.
Жеке әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамаралық
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты
зерттеуде АҚШ психологы Дж. Морено (1958) ұсынған социометриия әдісі кең
қолданылады. Социометриия негізінде нақты іс-әрекет кезіндегі шағын топтың
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасын
(жақтыру, жақтырмау) анықтауға болады. Дегенмен, топты толық зерттеу үшін
тек социометриия әдісі жеткіліксіз болып табылады.
Әлеуметтік психологиияда М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынасты, бір жағынан, іс-әрекеттің бір түрі,
екіншіден, іс-әрекеттің өзіндік көрінісі деген ұғымда қолдану басым болып
келеді. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынастың іс-әрекетке кіріктірілуі қатысушылардың әрекеттерін үйлестіріп
немесе үйлестірмей іске асыратындығы. Мұндай үйлестірушілік М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың ерекше әсер
ету функцииясымен байланысты.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынасты іс-әрекеттің бір түрі ретінде қарастырғанда оның көп қырлы және
өте күрделі құрылым екені байқалады. М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың құрылымы күрделі болғандықтан,
шартты түрде талдау мақсатымен, көбіне оның бір-бірімен тығыз байланысты үш
жағын қарастырады: коммуникативті, интерактивті, перцептивті. М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың осы үш жағын
бірлікте қарастыру қажет.
Біріншісі, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың коммуникативті жағы (тар мағынада) –
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа
түсушілердің бір-бірімен мәлімет алмасуы.
Екіншісі, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың интерактивті жағы – М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа түсушілердің өзара
әрекеттесуін ұйымдастыру, яғни, білім, идеялар және әрекеттермен алмасу
(әрекеттестік), бірлескен әрекеттің ұйымдастырылуы.
Үшіншісі, М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастың перцептивті жағы – М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа түсушілердің бір-бірін
қабылдауы, тануы (түсінуі), соның негізінде өзара түсіністіктің пайда болып
қалыптасуы.
Осы үш жақтың бірлігінде қарастырылатын М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас бірлескен іс-әрекетті және оған
қатысушы әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдардың
өзара қатынастарын ұйымдастыру тәсілі болып табылады. М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың заңдылықтарын
білу және М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас дағдылары мен қабілеттерін дамыту әсіресе педагогтар үшін өте
маңызды, өйткені олар білім алушыларды өздерімен бірлесіп әрекет етуге
жемісті түрде тарта алған жағдайда, тәрбиешінің мақсаттары мен міндеттеріне
жауап беретін өзара әрекеттестік пен өзара түсінушілікті жолға қоя
білгенде, яғни толыққанды педагогикалық М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты жүзеге асыра алғанда ғана кәсіби
міндетін табысты түрде атқара алады.
Сонымен қатар, жеке тұлғааралық М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас: императивті, манипулятивті және
диалогтық болып бөлінеді. Императивті М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас – авторитарлы, директивті түрде
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа
түсушіге жасалынатын әсер. Бұл жағдайда М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас партнері - әсер етілетін обьект,
пассивті обьект болып есептелінеді. Көптеген іс-әрекетте, мәселен, әскери
өмірде, кейбір шытырман, қиын-қыстау жағдайларда осындай М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас қажет. Мұндай
қарым-қаитынастың орынсыз, этикаға сыймайтын кездері де болады: өте жақын
әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар арасында,
тәрбиелік, педагогикалық, т.б. М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынастарда.
Манипуляциия – М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас партнеріне өзінің іштей мақсаттарын жасырын
түрде жүзеге асыру үшін жасалынатын М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас түрі. М.Монтессори әдісіндегі
негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың бұл түрі, әсіресе,
бизнес, іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынаста әбден орынды болғанымен, достық, жолдастық,
сүйіспеншілік саласында орынсыз. Императивті және манипулятивті
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты
біріктіріп, монологтық М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас деп сипаттауға болады. А.А. Ухтомскийдің
айтуынша, әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адам өз
маңайындағыларды басқа әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар
адам емес, өзінің сыңарлары деп қабылдайды [38, 114 б.]. Өзіне деген
бағдардан басқа әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамға
деген бағдарға көшетін М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынас түрі – диалогты М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас.
Диалог – тең құқылық, субьективті М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынас, оның мақсаты: өзара танып-түсінісу,
партнерлер арасында өзін түсіну, өзіндік даму. Диалогты М.Монтессори
әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас жасау
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынастың
белгілі ережелерін сақтағанда ғана мүмкін.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынас
барысында әлеуметтік ортада өз орнын тапқан,жеке нысандары бар адамдар бір-
біріне тапсырма беріп, ол тапсырманың орындалу нәтижесін бағалайды. Осы
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы қатынасқа
түсушілер екі түрлі стратегиияны басшылыққа алатынын байқауға болады:
Бірінші стратегиияны басшылыққа алған әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адам өзіңнің білімі мен біліктілігін пайдалана
отырып сұрақтарға жауап беру, берілген барлық ұсыныстармен келісіп, оларды
тапсырыс ретінде түсініп, өзінің білімне сүйене отырып оған жауап беру.
Екінші стратегиияны басшылыққа алған әлеуметтік ортада өз орнын
тапқан,жеке нысандары бар адам әлеуметтік психологииялық жағынан ыңғайсыз
позициияда болып, тапсырыстармен келіспестен, бірінші стратегиияға
қарағанда табысы төмен болады.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынасқа түсушілердің өркениетін талқылауда австриия психологы Х.
Корнелиус [39, 98 б.] және Ресей ғалымы Ф.А.Кузин [40, 19 б.] мынадай
ұсыныстары құнды. Олар:
- М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынаста өзара ұнамды болуды тудыратын сөздерді пайдалану;
- серіктестермен тіл табысу үшін шыдамды болу;
- өз білімімен іскерлігін, табандылығын асыра пайдаланбау;
- М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жасаушыларға зииян келтіретін дәлелдерді пайдаланбау;
- серіктесіңіздің приоритеті мен қажеттіліктерін жақсы түсіну,
сұрақтарды дұрыс қою;
- іскерлік М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің
артықшылықтарындағы қатынасқа түсуңшілер бір-бірін ашуландырмауға
тырысу;
- қарама-қарсы көзқарастарды тыңдай отырып, олармен келісу міндетті
емес екенін ескеру, оны жәй ғана мМ.Монтессори әдісін пайдаланудағы
негізгі ойындаған сиияқты болу;
- келісімге келе жатқан тенденциияларды дамытуға тырысу;
- шынайы емес болжамдардан аулақ болу;
- мақсаттан емес, ұсақ-түйектерден ауытқи отырып, жұмсақ болуға
тырысу;
- бірқалыпты сөйлеу, әзіл-қалжыңды да орынды пайдалану;
- ұсынылған дәлелдердің әділдігін дәлелдеуді өтініш ету.
М.Монтессори әдісіндегі негізгі әдістердің артықшылықтарындағы
қатынас жүргізу жұмысын жүйеге келтіргендердің ішінде В.Ф.Петровскийдің
еңбегіндегі [41, 234-245 б.б.] жіктеулері мәнді және фундаменталды болып
табылады. Ол сыныптастыру негізінде М.Монтессори әдісіндегі негізгі
әдістердің артықшылықтарындағы қатынасты жүргізу масштабына байланысты екі
түрге топтастырылған:
- халықаралық келісімге келу жолдарын іздеу;
- мемлекетішілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz