Қазақ халқының дәстүрлері, адамгершілік әрбиесі

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АДАМ ТӘРБИЕСІ
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады. Моральдық қасиеттер адамдардың қимыл-әрекеттерінен, қарым-қатынасынан шығады. Жақсылық пен жамандық, зұлымдық пен махаббат, әділеттік пен әділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан адамнын, іс-әрекеті арқылы өлшенеді. Бұларды адам бойына жастайынан мінез-құлық ережесі етіп қалыптастыру тәрбиеге байланысты. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды от басында кішіпейілділікке, ізеттілікке, имандылыққа, инабаттылыққа тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған. Ер балаларға ауылдың үлкендеріне қос қолдап сәлем беруді, қыз балаларға ибалық жасап, үлкендерге жол беруді, олардың алдын кесіп өтпеуді уағыздаған. Жастардың жадына «сіз» деген сыпайылық, «сен» деген анайылық, «Адамдықтың белгісі, иіліп сәлем бергені», «Кішіпейілділіктен кішіреймейсің», «Жұпыны жұтамайды, сыпайы сүйкімді», «Құдай деген құр қалмайды» деген қағидаларды үнемі уағыздаған. Халқымыз «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер» деп бала тәрбиелеуші ата-аналардың да өнегелі болуын талап еткен. Отбасының, қоғамның тәрбиесі аналарға байласты екеніне ерекше мән берген, қыздың керкіне ақыл-ойы мен мінез-құлқының сай болуын қадағалаған. «Қыз қылығымен сүйкімді», «Қызым үйде, қылығы түзде», «Қысыла, қысыла қыз болдым» деген мақал-мәтелдер үлкен жауапкершілік жүктейді. «Қыз өссе — елдің көркі» деу арқылы арлы, инабатты, сымбатты қызды бүкіл ауыл-аймақ болып тәрбиелеуді меңзейді.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі — қайырымдылық, достық. Халық ұғымында жақсылық пен жамандық, достық пен қастық адамгершілік қасиеттіқ екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра суреттеген. Еліне қайырымды, бойындағы бар қасиетін халыққа жақсылық

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Әдеп. Инабаттылық дәрістері. Ұлықман Асылов, Жарылқасын Нұсқабайұлы. Алматы, «Рауан» 1998 ж.
2. Инабат. Ж.Базарбаев, Ж. Нұсқабаев., К. Даулетов, Ұ. Әбілдаұлы
Алматы, «Білім» 1995 ж.
3. Тамыры терең тәрбие С.Ұзақбаев Алматы, «Білім» 1995 ж.
4. Қазақ тәлім тәрбиесі Жарықбаев, С.Қалиев Алматы, «Санат» 1995 ж.
5. Қазақ эпнопедагогикасындағы құқық тәрбиесі Оқу құралы Әділбай
Табылдиев Алматы, «Қазақ университеті» 2003 ж.
6. Әдептану (10-11) Ұ.асылов, Ж.Нұсқабайұлы «Мектеп» баспасы.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ж о с п а р

1. Қазақ халқының дәстүрлері, адамгершілік
әрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Адамгершіліктің асыл
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
3. Адамгершіліктің ең жоғарғы түрі және этикалық педагогиканың
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
4. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 10

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АДАМ ТӘРБИЕСІ
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен,
қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады. Моральдық
қасиеттер адамдардың қимыл-әрекеттерінен, қарым-қатынасынан шығады.
Жақсылық пен жамандық, зұлымдық пен махаббат, әділеттік пен әділетсіздік,
борыш пен намыс, ар мен ождан адамнын, іс-әрекеті арқылы өлшенеді.
Бұларды адам бойына жастайынан мінез-құлық ережесі етіп қалыптастыру
тәрбиеге байланысты. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды от басында
кішіпейілділікке, ізеттілікке, имандылыққа, инабаттылыққа тәрбиелеуді
бірінші міндет етіп қойған. Ер балаларға ауылдың үлкендеріне қос қолдап
сәлем беруді, қыз балаларға ибалық жасап, үлкендерге жол беруді, олардың
алдын кесіп өтпеуді уағыздаған. Жастардың жадына сіз деген сыпайылық,
сен деген анайылық, Адамдықтың белгісі, иіліп сәлем бергені,
Кішіпейілділіктен кішіреймейсің, Жұпыны жұтамайды, сыпайы сүйкімді,
Құдай деген құр қалмайды деген қағидаларды үнемі уағыздаған. Халқымыз
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер деп бала тәрбиелеуші ата-
аналардың да өнегелі болуын талап еткен. Отбасының, қоғамның тәрбиесі
аналарға байласты екеніне ерекше мән берген, қыздың керкіне ақыл-ойы мен
мінез-құлқының сай болуын қадағалаған. Қыз қылығымен сүйкімді, Қызым
үйде, қылығы түзде, Қысыла, қысыла қыз болдым деген мақал-
мәтелдер үлкен жауапкершілік жүктейді. Қыз өссе — елдің көркі деу арқылы
арлы, инабатты, сымбатты қызды бүкіл ауыл-аймақ болып тәрбиелеуді меңзейді.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі — қайырымдылық, достық. Халық
ұғымында жақсылық пен жамандық, достық пен қастық адамгершілік қасиеттіқ
екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра суреттеген.
Еліне қайырымды, бойындағы бар қасиетін халыққа жақсылық жасауға
арнаған адамды Ел қамын жеген - ер деп дәріптеген. Қайырымдылық –
мүддесі, кіріптар көмекке құштар адамдарға, табиғатқа, жан –
жануарға іс жүзінде жақсылық жасау.
Адамгершілік қасиеттің жоғары түрі — ар-ұят сақтау. Халық мақалдарында
жастарды сабырлы, адал, арлы азамат болуға үндеп отырады. Жаным — арымның
садағасы, Өлімнен ұят күшті, Ақылды болсаң арыңды сақта, ар-ұят
керек әр уақытта, Жігіттің құны — жүз жылқы, ары — мың жылқы деп ар-
ожданды қастерлеген, оны адамгершіліктің туы ғып көтерген.
Жақсы —ай мен күндей әлемге бірдей, Жақсы туса — елдің ырысы,
Жақсы келді дегенше жарық келді десеңші, жақсылықтың лепесін ала келді
десеңші деген нақылдар жақсы адамның көпшіл, халық қамын ойлайтын абзал
азамат екенін дәлелдейді.Ал бұған қарама- қарсы қара басының қамын халык,
қамынан жоғары қоятын өзімшіл, қорқау, қорқақ, алдампаз, опасыз жандарды
Жаман қорықканын сьійлайды, Жаман адамға мал бітсе, жанына қоңсы
қондырмас, Бір жаман мың қолды ірітер, бір құмалақ бір қарын майды
шірітер деп әшкерелеп, жастарды олардан сақ жүруге шақырады. Халық
мақалдарының жақсы мен жаманды салыстыра суреттеп, жақсының жақсылығын,
халыққа тигізер пайдасын паш етеді. Оны: Басыңа іс түссе, жақсы көмек
етеді, жаман күліп кетеді. Жақсыдан әкім қойсаң, елді түзетер, жаманнан
әкім қойсаң, елді жүдетер деген мақал-мәтелдерден байқаймыз. Сондай-ақ
халық ертегілерінде де ел қамын жейтін батыр ұлдарға қапылыста жармасьш,
жауыздық жасайтын жексүрын бейнеде мыс-тан кемпірді, жалғыз көзді дәуді,
жез тырнақты суреттеп, олардьщ опасыздығын іс-әрекеті арқылы әшекерелейді,
сүйікті кейіпкерлердің жауды жеңіп шығуымен аяқтайды; Бүл — әрқашан
жауыздықты әділдік жеңеді деген халык үғымының ауыз әдебиетіндегі көрінісі.
Сол сияқты батырлар жыры мен лиро-эпос жырларында Қобыландыға опасыздық
жасаған Қараманды, Алпамысқа опасыздык жасаған Ұлтанды, Қозы Керпешке
қастандық жасаған Қодарды, Төлегенге қарақшылык жасаған Бекеженды, олардың
өлімін суреттеу аркылы Қарақшыны қарғыс атады, Опасыз оңбайды, Арамның
айласы іске аспайды деген пікірді қорытындылайды. Бұл жерде, біріншіден,
жастарды халық камын жеуші батыр ұлдарға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу
көзделсе, екіншіден, екі жүзді, опасыз. жауыздарға деген өшпенділік сезімін
оятып, адамгершілік қасиетті паш етіп отыр. Халық шығармаларында дос пен
қасты айыра білуге меңзейді. Досыңмен дос болғанша шаттан, дұшпаныңмен дос
болғаннан сақтан, Досы жоқпен сырлас, досы көппен сыйлас дейді. Мал үшін
алдамшы дос болушыларды Жақсы жаныңа жолдас, жаман — малына жолдас,
Есептескеп ел болмас деп олардың опасыздығьнан сақтандырады.
Қозы Көрпеш — Баян сұлу жырында ар-ожданы да, малы мен жаны да тек
дүниеде тұратын, бас пайдасы үшін достықты ұмытып, сатып кететін
дүниеқоңыз, опасыз жандарды жиынтық бейнесі ретінде Қарабай бейнесі
алынған. Ол мал дегенде ар-ұятты, адамгершілікті аяққа басуға барады. Қара
жүрек, қаныпезер, арсыз, опасыз Қарабай бейнесі арқылы жыр жастарды
жауыздыққа қарсы өшпенділік сезіміне тәрбиелеуді көздеп отыр. Халық
мақалдарында: Алыстағы дұшпаннан қасьщдағы қас жаман, Жыланның уы
басында, бейқамның жауы қасында, Мьң жаудан бір жансыз жаман деп, ішке
кіріп, өтірік дос болғансыған жаудан жастарды сақ болуға шақырады. Қайсыбір
мақал-мәтелдерде: Жүз сом ақшаң болғанша, жүз жолдасың болсын, Досы
көпті жау алмайды, ақылы көпті дау алмайды, Мал көтерер өлімді, дос
көтерер көңілді деген ой-пікірлер шынайы достықты дәріптеуге арналған.
Жүмысың өнімді, өмірің көңілді болсын десең, досың көп болсын, достықты
отбасынан баста дейді. Ақыл-нақыл толғауда: Әйеліңмен дос бол — берекең
кіреді, азамат-" пен дос бол — қадіріңді біледі, білімдімен дос бол — ақыл-
кеңес береді дегенді айтады. Көпті көрген қариялар: Қатын ашынса, қатты
айтар, бала ашуланса, бетің қайтар деп әйел мен баланьщ ар-намысын сақтай
білуге үндейді.

Адамгершіліктің асыл белгілері
Адамгершіліктің асыл белгілері ар - ұят, ождан сақтауды,
сыпайыгершілік, ә) әдептілік, үлкенді б) сыйлау достықты.
а) Ар — жеке адамның кісілік дәрежесінің белгісі. Қазақ халқы малым
жанымның садағасы, жаным арымның садағасы деп, арды жаннан да қымбат
адамгершілік қасиет деп есептейді.
Ұят — адамгершілікті сақтай білудің, имандылықтың жанжүйелік белгісі.
Ұят нышандары жан толғаныстары арқылы бетбейнеден, инабатты іс-әрекеттен
байқалады.
Ар-ұяттан туындап қалыптасады. "Қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят
кетеді" деп халық ұятсыздықтың негізі — қанағатсыздық, ұрлық, мақтаншақтық,
өтірік айту, т.б. адамгершілік қалыпты бұзу болып табылады деп есептейді.
Ұялшақтық ұяттан пайда болады, ол — адамгершілік іс - әрекетте
қателік жасаудан сескеніп, жасқануды да көрсетеді. Халық ұяла біл, бірақ
ынжық болма деп үйретеді, ал ұятс ыздық ел ұғымында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.