Қылмыстық заты есірткі заттар және жүйкеге әсер ететін заттар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Есірткінің заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды анықтау, ашу және тергеу мәселелері қазіргі заман үшін маңызды әлеуметтік және құқықтық проблемалардың бірі.
Елбасы нашақорлық және есірткі саудасымен күресті басты стратегиялық мақсаттардың бірі ретінде былайша атап өткен: ...есірткі мәртебесінің анағұрлым биікке көтеріліп кеткенін соңғы жүзжылдық әрі сезінуге, әрі мойындауға мәжбүр етті: есірткі жеке адамның жаны мен тәнінің саулығына қауіп төндіретін дәрі дәрмек болудан асып, енді көптеген мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігіне тұрақты түрде төнген әлеуметтік қоғамдық қатерге айналды [1, 12 б.]. Соңғы уақытта есірткіге қатысты Қазақстандағы ахуал ұдайы күрделене түсуде, әрі жуық арада ұлттық және мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету барысындағы проблемалардың біріне айналатыны күмәнсіз.
Бүгіннің өзінде, есірткі бизнесі Қазақстанда әлеуметтік мәні зор проблемаға айналғанын, қоғамның азаматтық жай-жапсарына кері әсер етуде екенін, оның экономикалық даму және әлеуметтік прогреске де деструктивті ықпал етіп отырғанын атап өту қажет. Қалыптасқан жағдайдың күрделілігін және халықаралық есірткі индустриясынан туындап отырған Қазақстанға да қатысты қатердің деңгейін ескергенде, есірткіге қарсы күрес және оны бұғаулау әдістері біз үшін кезек күттірмейтін әрі өмірлік маңызы бар мәселелердің бірі болып табылады.
Бұл жағдайлар есірткіге қарсы мемлекет тарапынан жүргізіліп отырған саяси іс шаралардың әлі де әлсіздігін көрсетеді. Осы орайда, есірткінің заңсыз айналымы мен нашақорлыққа қарсы күресті тиімді әрі ұтымды деңгейде жүргізу шарасы қалыптасқан күрделі жағдайдың одан әрі шиеленісуіне жол бермеудің бірден бір амалы болып табылады.
Бірақ бұл жайт та бүгінгі күрделі ахуалдың толықтай шешімін табу үшін жеткіліксіз. Оның басты себептерінің бірі құқық қорғау қызметі субъектілерінің анықтамалық, аналитикалық және реттеушілік жұмысын ұйымдастыру ісінің қажетті деңгейде болмауында.
Есірткілердің контрабандасы мен оларды саудалау әлемдік бизнеске айналды. Есірткілермен сауданы ұйымдастырушы корпорацияның жылдық кірісі шамамен 400 миллиард АҚШ долларын құрайды. Соңғы жылдары елімізге көп мөлшерде есірткілер әкелінуде. Жағдайды есірткілік шикізат марихуананың базасы болып табылатын Шу даласының еліміздің аумағында болуы күрделендіреді.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 12 сәуірдегі № 451 Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2012 - 2016 жылдарға арналған салалық бағдарламасы туралы Қаулысында Есірткінің заңсыз айналымын ескертуде және жолын кесуде, осы құбылыстың таралуына ықпал ететін себептер мен щарттарды жоюда әкімшілік-құқықтық құралдардың маңызды ролі бар екені атап өтілген болатын. Есірткінің заңсыз айналымына қарсы күресті күшейту қажеттілігі осы күресте пайдаланылатын әкімшілік-құқықтық құралдарды жетілдіруді қажет етеді деп көрсеткен Елбасы өзінің Қазақстанды дамыту стратегиясы -2030 Қазақстан еліне жолдауында қоғамды демократияландырудың алдағы мәселелеріне аса көңіл аудару қажеттілігін, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуды атап көрсетті: сондай-ақ ол көрсетілген міндеттерге қол жеткізуде мемлекеттік органның маңызды рөліне бірнеше рет ерекше көңіл аударды.
Міндеттері:
oo Есірткіге қарсы іс-қимылдың құқықтық нормаларының жалпы сипатамасы;
oo Трансұлттық есірткі қылмыстылығының теориялық негізі мен жалпы сипатамасы;
oo Есірткі қылмысы үшін қылмыстық жауаптылықтың ерекшеліктері.
Зерттеу объектісі - Есірткі қылмысы үшін қылмыстық жауапкершіліктің ерекшеліктері мен маңыздылығын реттейтін құқықтық қатынастары болып табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы, Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы, Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы құқығы, Қазақстан Республикасы Жоғары сотының 1998 жылғы 14 мамырдағы Есірткі, психотроптық, күшті әсер ететін және улы заттарды заңсыз айналымға түсіру жөніндегі істер бойынша заңдарды қолдану туралы № 3 қаулысы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 12 сәуірдегі № 451 Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2012 - 2019 жылдарға арналған салалық бағдарламасы туралы қаулысы болып табылады.
Ғылыми жаңалығы. Бұл жобада дау-дамайлы, шешімін таппаған қосымша зерттеу және тиімді ұсыныстар жасау мақсатында есірткі заттарының заңсыз айналымымен тікелей байланысты қылмыстарды қарастыру барысында Орталық Азия өңірі елдерінің құқық қорғау органдарының өзара әрекеттенуін ұйымдастырудың тактикалық ерекшеліктері қарастырылған.
Есірткі қылмыстылығына қарсы тұрудың құқықтық және ұйымдастырушылық шараларын кешенді және мақсатты түрде жобалау болып табылады.
Практикалық маңыздылығы онда есірткі құралдарының заңсыз айналымы бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасы қорытылады, есірткімен заңсыз операциялар үшін жауапкершілікті көздейтін ҚР ҚК нормаларына егжей-тегжейлі талдау беріледі, құқық қорғау органдары аталған қылмыстарды тергеу әдістерін қарастырады, сондай-ақ біздің республикамыздың бірқатар ерекшеліктерін ескере отырып, осы саладағы жаңашылдықтар ұсынылады.
Есірткі бизнесінің ұйымдасқан қылмыстың жоғары шоғырланған және жоғары орталықсыздандырылған бизнесінің контурына ие болатын Қазақстанда қылмыстық іс-әрекеттің неғұрлым табысты түріне айналуына ықпал ететін факторларды кешенді және жүйелі түрде зерделеу осы проблеманы шешуге көмектеседі. Бұл есірткіге қарсы күрес бірінші кезекте құбылыстың өзі туралы терең білімді, содан кейін заңнамада адекватты көрініс және ақырында, оны оқшаулау бойынша ойластырылған шаралар жүйесін болжауға байланысты.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ. НАШАҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Есірткіге қарсы күрестегі халықаралық заңнама
Есірткімен бүгінгі таңда адамзатты алаңдататын, әлемдік деңгейге көшкен проблемалардың бірі. Құқық қорғау органдарының нашақорлық дертін алдын алуға бағытталған шараларының жүргізілуіне қарамастан, бұл дертке ұшыраған адамдардың, сондай-ақ есірткіге байланысты қылмыстардың саны жылдан жылға өсіп келеді. Есірткіге байланысты қылмыстарды бір сөзбен наркобизнез немесе наркомафия деп айтуға болады, өйткені нашақорлық дерті ең алдымен есірткіні өндіруден және оны заңсыз тасымалдаудан, сатудан бастау алады. Есірткі бизнесімен әлемнің іргелі елдерінің барлығы күресуде және ешбір ел халықаралық бірліксіз есірткі бизнесіне қарсы күресте айтарлықтай табысқа жете алмайды. Сондықтан есірткі бизнесімен күресті күшейту мақсатында арнайы халықаралық ұйымдар жоспарларын, тапсырмаларын қабылдауда және жүзеге асыруда. Өз кезегінде ол, әр елде құрылған есірткі бизнесіне қарсы күрес комитеттерін, ұйымдарын, мекемелерін бірігіп жұмыстануына әкелуде.
Қазіргі таңда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы біздің республикамызға есірткі бизнесімен күресу үшін қаражат бөлуде, өйткені көпшілігімізге белгілі Қазақстан есірткі транзитінің үстінде жатыр. Атап айтқанда, Оңтүстік Батыс Азия, Ауғанстан елдерінен Ресейге, одан әрі Батыс Еуропаға асырылатын есірткілер еліміздің кең даласын өтіп шығуда. Оның өзі біздің аймағымызға есірткінің контрабандалық транзиттік жолмен өтетіндігіне байланысты Жібек Жолы деген атауды іліп отыр. Бірақ бұл арнайы қызметкерлердің іс қимылдары ойдағыдай еместігін білдірмейді, өйткені бір ғана Ұлттық Қауіпсіздік органдарының есірткі бизнесімен күрес саласындағы жетістіктерін айтсақ таңғаларлықтай.
Қазақстанның Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің қол жеткізген нәтижелері, көбінесе халықаралық есірткі бизнесімен күрес саласындағы шет мемлекеттердің арнайы қызметтерімен және құқық қорғау органдарымен өзара әрекеттесуінің арқасында. Мәселен, Ресей Федералды қауіпсіздік қызметінің және Өзбекстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік қызметімен бірлесіп Қазақстан Республикасының аумағы арқылы Өзбекстан Республикасынан Ресей Федерациясына есірткі құралдарының контрабандалық тасымалымен айналысатын трансұлттық есірткі қоғамдастығының қылмыстық қызметін анықтау және жолын кесу мақсатында Стрела деген шартты атаумен көп бағыттағы операция өткізілді. Операция кезеңдерінің бірін жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан тарапынан Өзбекстан-Қазақстан-Ресей бағыты бойынша халықаралық бақылаудағы героиннің 70 кг-нан астам ірі партиясын жеткізу қамтамасыз етілді. Осындай, есірткі бизнесіне қарсы Ұлттық қауіпсіздік органдары жүргізген күрес шараларының қатарына, Ресейдің Федералды қауіпсіздік қызметімен бірлесе отырып жүзеге асырған Сафари операциясын жатқызуға болады, бұл операцияның нәтижесінде Нигериялық азаматтардан тұратын есірткілік топ ұсталып, тиісті жазасын алған болатын. Есірткі тасымалдаушылардың негізгі каналы ТМД елдерінің шекарасынан өтетіндігіне байланысты Қазақстан, Тәжікстан және Ресей ішкі істер министрліктері жыл сайын есірткі құралдарын, психотроптық заттарды және прекурсорларды контрабандалық жеткізудің жолын кесуге бағытталған жедел-профилактикалық іс-шараларын ұйымдастырып отырады. Құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді заңсыз өсіруге және дайындауға қатысы бар ұйымдасқан қылмыстық топтардың қызметтерін анықтау және жолын кесу мақсатында жыл сайын МАК жедел-профилактикалық операциялар жүргізіледі [2, 23 б.].
Сонымен қатар, жыл сайын өткізілетін Барьер, Көбік, Трасса, Допинг, Арна, Тосқауыл және Игла профилактикалық сипаттағы республикалық операцияларымен қатар, Ішкі Істер Министрлігі және Кеден Бақылау Комитеті бірлесе отырып Қазақстан аумағында Канал атты халықаралық операциясын өткізуді ұйымдастыратын еді. Бұл операция Ресей, Қазақстан, Армения, Беларусия, Қырғызстан және Тәжікстан құқық қорғау органдары мен арнайы қызметкерлерінің қатысуымен өткізілетін, ал осы жылдан бастап есірткіге қарсы Канал профилактикалық операциясы тұрақты жұмыс істейтін жобаға айналды [3, 21 б.].
Нашақорлық және есірткі бизнесіне қарсы күрес тақырыбында айта келе, Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығының тиісті нормаларының тиімділігін нығайту мәселесін де қозғап кету керек. Қазіргі уақытта республикамызда әрекет ететін заңнама әр дайым заңсыз есірткі айналымының экономикалық аспектілерін есепке ала бермейді. Есірткі қылмыстарының экономикалық базасын кесу, қылмыскерлердің заңсыз әрекетін жасау мақсатында пайдаланатын қаражат құралдарын және өзге де материалдық құндылықтарын алу арқылы жүзеге асыру қажет. Мұндай алулар заңда белгіленген тәртіппен есірткімен заңсыз әрекет жасаған, кінәлі деп танылған тұлғаның мүлкін тәркілеу ұғымымен ұштады. ТМД елдерінің есірткіге қарсы заңнамалары, осы бағыттағы заңсыз әрекеттеріне жаза түрінде мүлікті тәркілеу, кең қолданатындығымен ерекшеленеді. Ал біздің республикамыздың Қылмыстық кодексінің халық денсаулығына және адамгершілікке қылмыстар тарауында көзделген кейбір баптарының санкцияларында, атап айтсам, Қылмыстық кодекстің 261 б., 262 б.2т., 263 б., 264 б, жазаның тек бас бостандығынан айыру түрі ғана қолданылады. Тәркілеуді аталған баптарға қосымша жаза ретінде қолдану, есірткі бизнесінің экономикалық бастауының алдын-алуда ғана емес, жалпы тәркілеудің қосымша жаза ретінде қолданылуын кеңейтеді деген ойдамын.
Қазақстанда 25 жылдан астам уақыттан бері есірткіге қарсы үкіметтік бағдарламалар іске асырылуда. Қазір нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2012-2019 жылдарға арналған салалық бағдарламасы орындалу үстінде. Бұл құжатқа 15 мемлекеттік орган, ҮЕҰ және қоғамдық институттар қатысады. Қазақстан нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес бойынша жалпы дүниежүзілік жүйеге қосылды, ұлттық заңнама халықаралық стандарттарға сәйкестендірілді. Қазақстан барлық есірткіге қарсы жобаларға қатысады, халықаралық операцияларды ұйымдастыру үшін құқықтық құралдары құрылды. Сондай-ақ, Орталық Азия елдеріне есірткінің тасымалдануын жедел анықтау және жолын кесу мақсатында жыл сайын Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы форматында Канал есірткіге қарсы операция жүргізіледі. Бұл шараға ұйымға мүше мемлекеттердің барлық құзырлы органдары қатысады. Өткен жылы операцияның кезекті кезеңі Канал-Долина Қазақстанда өтіп, оған Армения, Беларусь, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан елдерінің өкілдері қатысты. Қадағалаушылар ретінде Ауғанстан, Иран елдері және халықаралық ұйымдар - Ортаазиялық аймақтық ақпараттық үйлестіру орталығы (ЦАРИКЦ), Интерпол, Қылмыстық кірістерді заңдастыруға қарсы іс-қимыл жасасу бойынша Еуразия тобы, ТМД-ның шекара қызметтері комитеттері қатысты, - дейді ол. Теңіз жолымен есірткі заттарын тасымалдау өршіп тұрғандықтан да еліміздің Каспий жағалауында қарулы ведомстволар, арнайы бөліністер және күш құрылымдарының қатысуымен кең көлемді Рубеж, Канал операциялары ұдайы өткізіледі. Теңіз жолымен Армения, Грузия, Әзербайжан арқылы Ресей және Еуропа елдеріне есірткі заттарын тасымалдау фактілері жиілеп кеткен [4, 12 б.]. Мәселен, жыл басынан бері елімізде 300-400 келі героин тәркіленетін болса, ал өзге мемлекеттерде осы уақыттың ішінде 2-3 тонна героин тәркіленеді екен. Елімізде есірткі тасымалдаудың қылмыстық сызбалары мен бағыттарын ашуға мүмкіндік беретін Тәжікстан, Қырғызстан және Ресей әріптестерімен бірлескен жедел әзірлемелер жүйелі түрде өткізіледі. Міне, осындай оңтайлы шаралар оң нәтижесін беріп отыр. Басқа мемлекеттермен салыстырғанда біздің мемлекет нашақорлықпен қарқынды күрес жүргізіп, бірлескен шараларды қолға алған. Мысалы, көктем айында қырғызстандық әріптестермен бірлесіп Жамбыл облысының Шу ауданында бірлескен операция өткізілді, нәтижесінде 15 келі героинмен есірткі сатушы ұсталды, - дейді департамент бастығы. Сала басшысы атап өткендей, ІІМ Ауғанстаннан апиындардың тасымалдану арналарын жабуды ерекше бақылауда ұстауда. Өйткені, басты қауіп елімізге Ауғаныстан мемлекетінен төніп тұр. Ол жақтан елімізде көптеп кіргізілетін апиындардың тигізер салдары ауыр деседі. Сұлтан Құсетовтің айтуынша, Қырғызстан мемлекеті де қауіп төндіріп отыр. Бұл мемлекетпен де тығыз әрекеттестік орнатқанбыз. Ең әуелі екі жақты шекарадағы тәртіпті нығайттық. Осы мақсатта Жамбыл облысының аумағында шекара қызметкерлері бірнеше мың шақырым аумаққа тікенек сым тартып қойды. Бұдан бөлек, айта кету керек теміржол, авто жол, әуе бағыттары есірткілік заттарға тексеретін инспекциялық тексеру құрылғыларымен қамтылған. Бұл құрылғылар есірткілік заттарға толығымен тексеру мүмкіндігін береді. Әрине, жүз пайыз есірткі заттарының заңсыз тасымалдануына тосқауыл бола алмаймыз. Десек те, бүгінгі күні бақылау екі есе күшейтіліп, есірткі заттарының жолын кесу күшейтілген түрде жүргізілуде, - деген ол мұндай бірлескен операциялардың берері мол дегенді алға тартты. Елімізде марихуана және гашиш есірткілері шикізат базасының болуы есірткі ахуалын қиындатып отырған бірден-бір фактор. Жабайы өсетін қара сора өсімінің алаңы Шу алқабында 140 мың гектарды құрайды. Жыл сайын мамыр және қазан айларында алқап аумағында полицейлер кең көлемді Көкнәр операциясын өткізіп келеді. Ағымдағы жылғы мамырда Шу қаласында Дельта-Долина арнайы бөлінісі базасында бөліністің жеке құрамы үшін және қосымша Көкнәр операцияларына қатысушылар үшін 40 орындық жатақхана пайдалауға берілген. Осы жылы Делта-Долина арнайы бөлінісі полициялық 4 жылжымалы автономды бекеттермен, 12 жылдамдықты автокөлікпен жабдықталған. Сондай-ақ, 2014 жылы Қылмыстық кодекске, Есірткі туралы Заңына синтетикалық есірткілердің аналогтарының айналымы үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілген. Ал синтетикалық есірткілерді сатып алудың бірден бір көзі - Интернет, төлем түрі электронды әмияндар, көбіне пошта арқылы тасымалданады. Осылай деген сала басшысы ІІМ Инвестициялар және даму министрлігімен бірлесіп есірткі таралатын интернет-ресурстарды пайдалануды шектеу және жабу заң жобасы қаралып жатқанын айтты [5, 23 б.]. Департамент бастығының мәліметінше, синтетикалық есірткілік заттар біздің мемлекетімізге көбіне Қытай және Ресей сияқты алпауыт мемлекеттерден кіргізіледі. Сондай-ақ, ол өз сөзінде жекелеген азаматтарды есірткіге тестілеу бойынша 2018 жылы тиісті заң жобасын қабылдау жоспарланып отырғанын жеткізді. Бұл заң жобасына қатысты БАҚ өкілдерінің сауалдарына жауап берген Сұлтан Тұрлынұлы: ІІМ Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігімен бірлесіп нашақорлықпен Жедел жәрдем арқылы бекеттерге келіп түскен адамдардың бірыңғай республикалық тізбесін жасау көзделуде. Заң азаматтардың конституциялдық құқықтарын шектемеуі тиіс, сондықтан да зерттеп, зерделеп болған соң бір-ақ қабылданады, - дейді әділет генерал-майоры. Сондай-ақ, ол өз сөзінде соңғы 5 жылда нашақорлықтың төмендеу тенденциясы байқалады.
Жастар психологиясына жүргізілген зертеулер, олардың - орта іздейтіндігі, ортасы жоқ жасөспірім жапанда жалғыз қалғандай сезінетіндігі дәлелденген. Ал ортада қай бала жан-жақты пысық, соңынан өзгелерді ерте алатындай қаблеті болса, соған ұқсағысы келіп ұмтылады. Ол жақсы бала ма, жаман бала ма есеп беріп жатпайды, әйтеуір айналасындағылардың түрткісін оятады, ол түрткі немен аяқталады, ол баланың табиғатына байланысты болады.
Қазіргі таңда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы біздің республикамызға есірткі бизнесімен күресу үшін қаражат бөлуде, өйткені көпшілігімізге белгілі Қазақстан есірткі транзитінің үстінде жатыр. Атап айтқанда, Оңтүстік Батыс Азия, Ауғанстан елдерінен Ресейге, одан әрі Батыс Еуропаға асырылатын есірткілер еліміздің кең даласын өтіп шығуда. Оның өзі біздің аймағымызға есірткінің контрабандалық транзиттік жолмен өтетіндігіне байланысты Жібек Жолы деген атауды іліп отыр. Бірақ бұл арнайы қызметкерлердің іс қимылдары ойдағыдай еместігін білдірмейді, өйткені бір ғана Ұлттық Қауіпсіздік органдарының есірткі бизнесімен күрес саласындағы жетістіктерін айтсақ таңғаларлықтай [6, 23 б.].
Құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді заңсыз өсіруге және дайындауға қатысы бар ұйымдасқан қылмыстық топтардың қызметтерін анықтау және жолын кесу мақсатында жыл сайын МАК жедел-профилактикалық операциялар жүргізіледі. Мысалы, жылдың 25 мамырынан бастап 15 қыркүйегіне дейін МАК-2009 Жедел-іздестіру шарасын өткізу барысында 363 есірткі қылмысы мен құқық бұзушылық анықталды. Есірткі заттарын өткізетін 19 нүкте жойылып, есірткі заттарының заңсыз айналысы саласындағы жасаған қылмыс бойынша 79 адам ұсталды.
Сонымен қатар, жыл сайын өткізілетін Барьер, Көбік, Трасса, Допинг, Арна, Тосқауыл және Игла профилактикалық сипаттағы республикалық операцияларымен қатар, Ішкі Істер Министрлігі және Кеден Бақылау Комитеті бірлесе отырып Қазақстан аумағында Канал атты халықаралық операциясын өткізуді ұйымдастыратын еді. Бұл операция Ресей, Қазақстан, Армения, Беларусия, Қырғызстан және Тәжікстан құқық қорғау органдары мен арнайы қызметкерлерінің қатысуымен өткізілетін, ал осы жылдан бастап есірткіге қарсы Канал профилактикалық операциясы тұрақты жұмыс істейтін жобаға айналды.
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Есірткі бизнесімен күрес және есірткі айналымын бақылау комитетінің төрағасы М.О. Нүкеновтің пікірі бойынша: Қазақстан Республикасындағы нашақорлық ахуал соңғы он жылда өте шиеленісті. Халықтың есірткіге тәуелділік деңгейі айтарлықтай өсті, есірткіні медицинадан тыс пайдалану күнделікті тарады. Нашақорлық ахуал дегеніміз белгілі бір аумақтағы есірткінің заңсыз айналымының және есірткі бизнесінің жағдайы, құрылымы, деңгейі мен серпіні. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есеп комитетінің мәліметіне сүйенсек Қазақстан Республикасында денсаулық сақтау органдарының ресми есебінде есірткі заттарын және жүйкеге әсер ететін заттарды 54 411 адам тұтынушы тұр, оның ішінде кәмелетке толмағандар - 4652 және әйелдер - 4890 [7, 14 б.]. 2007 жылдың үш тоқсанында Алматы қаласында 1136 нашақорлық қылмыс анықталды, оның ішінде 842 фактісі есірткіні өткізуге байланысты. 1153 адам ұсталды. Оның ішінде 1134-і қылмыстық жауапкершілікке тартылды, оның 10-ы шетел азаматтары. Заңсыз айналымнан 281 кг 264 г. түрлі есірткі тәркіленді [8, 12 б.].
Көрсетілген ресми мәліметтер куәландырғандай, біздің республикамыздағы есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратумен байланысты болатын нашақорлық ахуал айқын және тұрақты түрде нашарлау үрдісінде. Яғни, елде орын алған нашақорлық ахуалды бақылауды күшейту және ретке келтіру ықпал етудің, ең алдымен республикада есірткі заттарының және жүйкеге әсер ететін заттардың, сондай-ақ прекурсорлардың тарауына бағытталған әрекеттің кешенді шараларын ұтымды пайдалану және жүзеге асыру жағдайында ғана оң нәтижеге қол жеткізуге болады. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратуда көрініс берген әрекеттердің алдын алу және болдырмау тиімділігін арттыру есірткі заттарды және жүйкеге әсер ететін заттарды тарату фактілерімен күресуді белсендіру мәселесінде ұтымды бағыттардың бірі болып табылады. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратудың кеңейген ауқымын құрықтау және алдын алу мақсаты болып табылатын алдын алу жұмысын белсендіру елде орын алған нашақорлық ахуалды сипаттайтын көрсеткіштерді дұрыс есепке алуға, сондай-ақ түрлі амалдармен және тәсілдермен есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратудың алдын алуды ұйымдастырудың негізгі бағыттарын жоспарлауға тікелей байланысты. Есірткі заттарды және жүйкеге әсер ететін заттарды тарату фактілерінің алдын алу және болдырмау мәніне, біздің республикамызда және шетелдерде есірткі заттарының және жүйкеге әсер ететін заттардың заңсыз айналымының саласында қылмысты элемент әскерінің жиынтығында ұсынылатын есірткі диллерлері мен есірткі курьерлері алабымен қолданылатын ұқсас тарату түрлерінің амалдары мен тәсілдеріне ықпал етудің қарапайым шараларын жоспарлау және жүзеге асыру жатады. Қазақстан Республикасында нашақорлықпен және есірткі бизнесімен күресудің 2006-2008 жылдарға арналған бағдаралмасын орындау үшін, елдің аумағында Мак, Допинг, Канал жедел-алдын алу операциялары өткізілді. Атап айтқанда, Мак-2006 операциясын өткізу барысында есірткімен байланысты 1232 қылмыс, оның ішінде 486 өткізу фактісі мен 48 контрабанда фактісі анықталды. Қабылданған шаралардың нәтижесінде шамамен 4 тонна түрлі есірткі заттары тәркіленді және заңсыз айналымға жіберілген жоқ, оның ішінде 14 кг анаша. Ұқсас іс-шаралардың нәтижесінде 2006 жылы есірткі заттарының және жүйкеге әсер ететін заттардың, сондай-ақ прескурсорлардың заңсыз айналымының саласында 959 құқық бұзушылық анықталды, медициналық мекеменің 7 қызметкері қылмыстық жауапкершілікке, 19 қызметкер әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Заңсыз айналымнан түрлі есірткі заттарының 1 тонна 779 кг тәркіленді [9, 25 б.].
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Есірткі бизнесімен күрес және есірткі айналымын бақылау комитетінің төрағасы М.О. Нүкеновтің ресми жарияланып, келтірілген нақтылы мәліметтерден, біздің елімізде есірткіні таратумен байланысты болатын жағдайдың жылдан-жылға және күннен-күнге барынша нашарлап бара жатқандығын көреміз. Есірткіге тәуелді адамдардың және терең құпияландырылған және мамандандырылған негізде есірткі заттарды және жүйкеге әсер ететін заттарды апаратын жеріне дейін тасымалдаумен және жеткізумен айналысатын тұлғалардың саны ұдайы өсіп келеді. Тәркіленетін анаша түріндегі ауыр есірткілер санының ұдайы артуы, сонымен қатар есірткіні тасымалдауды және таратуды ұйымдастыруда барынша жетілдірілген және құпияландырудың айтарлықтай белгісіз нысандарының амалдары мен тәсілдерінің түрлілігі және көп қырлығы байқалуда, трансұлттық есірткі қылмысы таралуының масштабы кеңеюде. Атап айтқанда, 2008 жылдың ақпанында біздің арнайы қызметтеріміз Достастық елдерінің төрт мемлекетінен әріптестерінің көмек көрсетуінің арқасында қылмыстық байланыстың және тасымалдаудың мұқият құпияландырылған тұрақты жолдары арқылы Ауғаныстаннан Ресейге анаша мен апиынның ірі партиясын жеткізумен айналысқан Орталық Азия өңіріндегі ең ірі нашақорлық тобы ұсталды. Қылмыстық қауымдастықты Тәжікстан азаматы Ташкент қаласында тұратын Б. Махмудходжаев деген азамат ұйымдастырған. Нашақорлықпен айналысатындар Шымкент - Тараз - Қарағанды - Астана - Петропавловск және Шымкент - Тараз - Алматы - Талдықорған - Өскемен бағыттары бойынша есірткіні тасымалдаудың мұқият құпияландырылған және тармақталған құрылымын пайдаланған. ҰҚК Ильхам Мирзахмедовтың қарақшыларын әшкерелеу барысында анаша мен апиын жеткізуді ұйымдастырушы ретінде күдіктелген Махмудходжаев арнайы қызметтермен жедел әзірлемеге 2004 жылдың ақпан айында ілінген (олардан 200 кг астам анаша, 30 кг апиын тәркіленді, Мирзахмедовпен бірге 14 адам түрлі мерзімдерге сотталды). Одан кейін ҰҚК қызметкерлерімен 2005 жылдың қазанында Қостанай облысында Ресей аумағына Махмудходжаевпен ұйымдастырылған 70 кг апиын мен 20 кг анаша жеткізудің алды алынды. Сәтсіздікке ұшыраған Махмудходжаев Тәжікстаннан Ташкент қаласына көшіп келеді де, ауған есірткісін Орталық Азия және Ресей аумағына жеткізудің басты ұйымдастырушысы болып есірткі бизесін айтарлықтай кеңейтті. Ресейдің, Қазақстанның, Тәжікстанның және Өзбекстанның арнайы қызметтерімен дұрыс және сауатты ұйымдастырылған жедел әрекеттердің нәтижесінде Махмудходжаевты және оның қылмыстық байланыстарын бақылауға алады және 2007 жылғы мамыр мен 2008 жылғы ақпан аралығында тасымалданатын есірткіні тәркілеу бойынша сегіз арнайы операция өткізілді және 100 кг анаша тәркіленді. Жинақталған материалдар Тайфун атауымен операцияны аяқтауға негіз болды және қылмыстық топтың көшбасшылары ұсталды. 2008 жылдың 17 қаңтарында Ташкент қаласында Махмудходжаев және оның бес әріптесі тұтқындалды. Олардан 10 кг астам анаша тәркіленді. Тайфун операциясының барысында Қазақстанның, Ресейдің және Өзбекстанның аумағында 800 кг астам анаша, 100 кг апиын тәркіленді, 24 қылмыстық іс қозғалды, трансұлттық қылмыстық қауымдастықтың 42 белсенді мүшесі тұтқындалды [10, 11 б.]. Жоғарыда келтірілген очергте трансұлттық қылмыстық топпен және қауымдастықпен есірткіні таратудағы әлеуметтік қауіптілігінің көлемін және артуын растайды. Достастыққа кіретін төрт мемлекеттің арнайы қызметтерінің сауатты ұйымдастырылған және үйлестірілген жұмысы арнайы операцияны табысты аяқтауға және қылмыстық есірткі қауымдастығын әшкерелеуге мүмкіндік берді. Тайфун операциясын жүргізудің және өзге де ұқсас арнайы операциялардың оң тәжірибесін есірткінің және трансұлттық деңгейдегі заңсыз айналымымен күресу жөніндегі құқық қорғау органдарының жұмысында пайдалануға болады. Жоғарыда баяндалған есірткі заттарының немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың алдын алу мен болдырмаудың тиімділігін арттыру көзқарасы тұрғысынан қылмыстың осы түрлерімен күресудің ахуалын сипаттайтын нақтылы мәліметтер келесі қорытындыға әкеледі. Қазіргі уақытта, есірткінің географиялық орналасуы кеңейіп келе жатқан трансұлттық масштабты қамтиды. Яғни, мұндай қылмыстардың алдын алу үшін есірткі трафигіне пайдаланылатын аумақтардағы барлық елдердің арнайы қызметтерінің жақсы үйлестірілген жұмысын ұдайы қолдану қажет.
Есірткіні таратуды жүзеге асыратын мұндай ұйымдасқан қылмыстық құрылымындағы тұлғалардың контингенті, сонымен қатар қылмыстық құрылымдардың басқа да мүшелері олардың тұлғалық ерекшеліктеріне қарай іріктеледі. Есірткілерді таратушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескеру, үкіткерлерді іріктеуде де, сондай-ақ алдағы уақытта қылмыстық рөлдерді және қылмыстық ниетті тарату үдерісінде де орын алады. Есірткіні таратушы рөлін ерлермен қатар, әйелдер де атқарады. Көпшілік жағдайларда бұл адамдар жұмыссыздар, аз қамтылғандар, өмір сүру үшін ақша табу мақсатында қылмыстық тапсырманы орындауға келіседі.
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратудың алдын алу жөніндегі ұйымдастырылған қызметтің материалдық-техникалық базасын нығайту тұрғысынан алып қарайтын болсақ, ең алдымен есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды тарату фактілеріне қарсы белсенді күрес жүргізетін азаматтарды материалдық марапаттау міндетін шешу перспективасы ұсынылады. Белсенді қарсы тұру дегеніміз, есірткіні таратушы тұлғаны ұстауға жеке өзінің қатысуы, құқық қорғау органдарына есірткі заттарын немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратудың анықтаған фактілерін хабарлау, мәліметтерді ресми органдарға тапсыру жолымен есірткіні таратуды әшкерелейтін мәліметтерді белсенді іздестіру және айқындау. Есірткіні таратуға белсенді қарсы әрекет еткені үшін азаматтарды материалдық марапаттау шараларын іс жүзінде жүзеге асыру есірткі заттарын немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратумен күресуге мүдделі адамдардың белсенді қатысуының деңгейін көтеруге ықпал ететін болады. Осындай қарапайым қатардағы азаматтардың мүдделілігін көтеру өз кезегінде есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың алдын алу бойынша азаматтармен жұмысты ұйымдастыруда құқық қорғау органдарын үйлестіруді күшейтеді. Екінші жағынан, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратумен күресуде тұрғындарды белсендіруге бағытталған іс-шараларды мемлекеттік деңгейде нақтылау, қазіргі уақытта республикада орын алған күрделі есірткі ахуалымен байланысты криминогендік ахауалды жақсартуға ықпал етуі ықтимал. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың алдын алу бойынша қызметті белсендірудің әлеуметтік жоспарында елдегі жұмыссыздықтың деңгейін төмендету бойынша шара қолдануды ұсынады, өмір сүру үшін ақша табу ниетімен халықтың аз қамтылған санаттарының есірткіні таратушы ретінде ұйымдасқан қылмыстық құрылымдарға кіруінің алдын алуды қарастырады. Көптеген жағдайларда есірткі таратушылардың санын бас бостандығынан айыру орындарынан босаған тұлғалар толықтырады. Осы санат тұлғаларына қатысты олардың уақытында жұмысқа орналасуына және қалыпты өмір сүруге көшуіне қайырымдылық көрсету қажет. Құқықтық, ұйымдастырылған, материалдық-техникалық және әлеуметтік жоспар шараларының баяндалған жүйесі және оларды ұтымды жүзеге асырған жағдайда біздің республикамызда есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың тиімді алдын алуға мүмкіндік береді. Тұтастай алғанда, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың тиімді алдын алуды арттыру проблемаларын шешу, қазіргі заманғы қылмыстың алдын алу проблемасын шешу, яғни елде қылмыстық саясатпен жүргізіліп жатқан міндеттердің арасында қылмыстың алдын алу басымдылығын айқындаумен қатар, барынша ауқымды жоспарды және мәнді шешумен байланысты болады [11, 33 б.].
Есірткі тектес заттармен жүйкеге әсер ететін заттар бизнесіне қарсы күрес - әлемдік қауымдастықтың өзекті мәселелерінің бірі. Қазіргі уақытта есірткіге деген асқан әуестік бүгінгі күннің өзекті әлеуметтік мәселелерінің бірі.Қазақстан Республикасы есірткі тасымалдаушы мемлекеттен,есірткі қолданушы мемлекетке айналып отыр.Бұл жағдайдың негізгі себебтеріне,мемлекетте халықтың әл ауқатының жақсарылуы және есірткі тектес заттармен жүйкеге әсер ететін құрамдас заттардың республика аумағына көптеп енуі деп білеміз.
Сол себепті де Қазақстан Республикасы мен Үкіметінің осы әлеуметтік дертпен күресті басты назарға алып, мемлекеттің басым бағыттарының біріне жатқызды. Бұл мәселенің өзектілігі Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Президенттік Стратегиясында шешуін талап ететін басым бағыттардың бірі ретінде анықталды.Мәселенің осылайша шешілуі соңғы уақттары ел ішіндегі есірткіге тәуелділік жағдайының кең етек жайғандығы және де экономикаға, қоғамдағы құқтық тәртіп пен әлеуметтік-психологиялық жағдайға да теріс әсерін тигізуде Олардың заңсыз айналымы мен медицинадан тыс қолдану көрсеткіші көптеген мемлекеттердің халық денсаулығына, саяси және экономикалық тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне қауіп төндіріп отыр.Біздің республикамызда есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратумен күресуді одан әрі белсендіру мәселесін теориялық тұрғыдан әзірлеу, есірткі бизнесімен және нашақорлықпен, есірткі заттардың немесе жүйкеге әсер ететін заттардың заңсыз таратылуымен байланысты болатын өмірлік құбылыстарды дәйекті, терең және жан-жақты зерттеудің жаңа амалдары мен тәсілдерін іздестіруге бағытталған.
1.2 Есірткі халық денсаулығы мен қоғам қауіптілігіне байланысты жалпы сипаты
Халықтың денсаулығына қарсы қылмыстардың аса кауіпті түрі есірткі, психотроптық, күшті әсер ететін және улы заттарды заңсыз айналымға түсірумен байланысты іс-әрекеттер болып табылады. Осыған байланысты Қылмыстық кодекстің 259 - 265-баптарында осы тұрғыдағы қылмыстардың жекелеген түрлері шін жауаптылық көзделген. Есірткі, психотроптық заттар, прекурсорлар, күшті әсер ететін және улы заттарды заңсыз айналымға түсіруге байланысты қылмыстардың тікелей объектісі - халықтың денсаулығы болып табылады.
Көрсетілген санатқа жататын қылмыстардың затына - есірткі, психотроптық заттар, прекурсорлар, күшті әсер ететін және улы заттар және Қылмыстық кодекстің 263-бабына сәйкес есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды дайындау үшін пайдаланылатын шикізат, аспаптар немесе жабдықтар жатады.
Есірткі, психотроптық заттар, сол тектестер, прекурсорлар айналымын мемлекеттік реттеудің және олардың заңсыз айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы іс-қимыл шаралары Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10 шілдедегі арнаулы Заңымен, Бақылауға жататын есірткілік заттар, психотроптық құралдар және прекурсорлар туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 9 наурыздағы №186 қаулысымен бекітілген тізім бойынша жүзеге асырылады. Бұл нормативтік актілер 1961 жылғы Есірткі заттар туралы бірыңғай конвенцияға түзетулер жөніндегі 1972 жылғы хаттамаға сәйкес, 1971 жылғы Психотроптық заттар туралы конвенцияға, БҰҰ-ның Есірткі заттардың және психотроптық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес туралы 1998 жылғы конвенциясына негізделіп қабылданған [12, 17 б.].
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу (259-бап)
Қылмыстық кодестің 259 - бабының 1 - тармағында есірткі затарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатынсыз ірі мөлшерде иеменденіп алу тасымалдағаны немесе сақтағаны үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. Қылмыстық заты есірткі заттар және жүйкеге әсер ететін заттар. Есірткі заттар адамның психикасына әсер ететін, одан әрі организмді бүлдіретін синтетикалық немесе табиғи тектес заттардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 9 наурыздағы №186 қаулысымен бекітілген тізіміне медициналык мақсатқа пайдалануға тыйым салынған есірткі заттардың 72 атауы көрсетілген. Бұларға гашиш, наша, героин, кокаин, каннабис, апиын және т.б. заттар жатады.
Жүйкеге әсер ететін (психотроптық) заттар - адамның психикалық функциясына әсер ететін қауіпті заттар. Тізім бойынша мұндай заттардың 38 атауы берілген. Оларға аминорекс, месхалин, метамфетамин, псилоцин т.б. жатады.
Қылмыс объективтік жағынан көрсетілген заттарды заңсыз алғаны немесе дайындағаны арқылы сипаталады. Көрсетілген іс-әрекеттерге Қазақстан Республикасы Жоғары сотының 1998 жылғы 14 мамырдағы Есірткі, психотроптық, күшті әсер ететін және улы заттарды заңсыз айналымға түсіру жөніндегі істер бойынша заңдарды қолдану туралы № 3 қаулысында тиісінше түсінік берілген [13, 12 б.].
Жоғарғы соттың осы қаулысының 3тармағына сәйкес жоғарыда көрсетілген заттарды сатып алу, басқа тауарға немесе затқа айырбастап алу, қарыздың орнына беру, қарызға немесе сыйға алу, тауып алғанды иелену, құрамында есірткі бар жабайы сімдіктерді немесе олардың бөлігін жинау, осындай өсімдіктердің күзетілмейтін егістік алқабындағы жинау жұмысы біткенен кейінгі қалдығын жинап алуды т.б. заңсыз иеменденіп алу деп түсіну керек.
Кінәлінің арнайы рұқсатсыз көрсетілген заттарды өзінен жасырын жерден, үй-жайдан, көлік құралынан, басқада орындардан тауып алумен байланысты кез келген қасақана әрекет, заңсыз сақтау болып табылады.
Есірткі, психотроптық заттарды оларды дайындауға пайдаланылатын аспаптар немесе құралдарды, сонымен қатар прекурсорларды көлік құралдарын пайдалану арқылы немесе басқа да әр түрлі тәсілдермен арнайы рұқсатсыз орнынан ауыстыру үшін жасалған кез келген қасақана әрекеттерді, осы заттарды заңсыз тасымалдау деп түсіну керек. Бұл әрекеттерді есірткі, психотроптық затты, аспаптарды, құралдарды, прекурсорларды заңсыз иесі ғана емес, оның тапсырмасы бойынша баска адамда тасымалдауы мүмкін. Мұндай ретте көрсетілген заттарды заңсыз тасымалдауды басқаларға тапсырған тұлға осы қылмыстың ұйымдастырушысы болып табылады. Егер есірткі, психотроптық заттың, аспаптардың, құралдардың, прекурсорлардың заңсыз иесі - өзіне тапсырылған жүктің сипатын анық білмейтін адамдар арқылы көрсетілген заттарды, аспаптарды, құралдарды тасымалдауды жүзеге асырса, онда ол қылмыстың ұйымдастырушысы емес, тікелей орындаушысы ретінде жауапқа тартылады.
Осы көрсетілген әрекеттер (иемденіп алу, тасымалдау немесе сақгау) заңсыз болуы қажет. Яғни мұндай әрекеттер құзіретті органдардың немесе лауазымды адамдардың тиісті рұқсатынсыз жасалуы тиіс. Осы қылмыстың (259-баптың 1-тармағы) объективтік жағының міндетті белгісі заңда көрсетілген заттар мен нәрселерді ірі мөлшерде өткізу мақсатының орын алмауы болып табылады.
Субъективтік жағынан қылмыс тек кана тікелей қасақаналықпен істеледі. Адам есірткі немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатынсыз заңсыз алғанын және сақтағанын сезеді және сондай әрекет істеуді тілейді.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған, есі дұрыс кез келген адам.
Қылмыстық кодекстің 259-бабының 2-тармағында бұл қылмыстың ауырырақ түрі: Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, ұқсату, жөнелту, өткізу, сондай-ақ осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатымен не өте ірі мөлшерде есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатымен не өте ірі мөлшерде есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты жасалған әрекеттер үшін жауаптылық көзделген.
Көрсетілген заттарды заңсыз иемденіп алудың, тасымалдаудың және сақтаудың түсініктеріне осы баптың бірінші бөлігін талдағанда тоқталып еттік. Кез келген әдейі жасалған әрекет нәтижесінде белгілі бір есірткі немесе жүйкеге әсер ететін зат тізімінде көрсетілген затқа айналдырылса онда оларды дайындау болып табылады [14, 25 б.].
Ал сол заттардың пішінін өзгерту (ұсату, таблеткаға қалыптау, пиллюлялар, пасталар жасау т.б.) заңсыз дайындау болып табылмайды.
Белгілі бір есірткі немесе психотроптық (жүйкеге әсер ететін) заттың күшін көтеру үшін арнайы рұқсатсыз тазарту (жат қоспалардан тазарту) заңсыз ұқсату болып табылады. Құрамында есірткі зат бар өсімдіктерді кептіру, ұстау, кейбір бөлшектерден ажырату және басқа да түрлендіру (сол заттан басқа бір есірткі зат алынбаса) заңсыз қайта өңдеу деп есептелмейді. Мұндай әрекеттер жеке қылмыс болып табылады.
Ал осы заттарды өткізу мақсатынсыз алғаны немесе сақтағаны анықталса, онда кінәлінің әрекетінде Қылмыстық кодекстің 259-бабының 1-тармағындағы қылмыс құрамының бар жоғына мән беру қажет.
Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатымен не өте ірі мөлшерде есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты әрекеттер үшін де жауаптылық көрсетіліп отыр. Яғни есірткі заттарды, жүйкеге әсер ететін заттарды даусыз иемденіп алу, тасымалдау немесе сақтау, өткізу мақсатын көздесе кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 259-бабының 2-тармағымен сараланады. Сондай-ақ өте ірі мөлшерде есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты заңсыз әрекеттер істегені үшін де жауаптылық осы баптың 2-тармағы бойынша белгіленеді.
Қылмыстық кодекстің 259-бабының 3-тармағында осы қылмысты аса ауырлататын түрлері: Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу, дайындау, ұқсату, жөнелту мақсатында заңсыз иемденіп алуды, тасымалдауды немесе сақтауды не өткізуді:
а) алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаса (ҚК-тің 31-бабын қараңыз);
б) әлденеше рет (ҚК-тің 11-бабын қараңыз);
в) есірткі затгарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты ірі мөлшерде жасағаны үшін жауаптылық көзделген [15, 23 б.].
Есірткі немесе жүйкеге әсер ететін заттардың ірі немесе аса ірі мөлшерге жататыны немесе жатпайтыны жиынтық кесте арқылы анықталады.
Қылмыстық кодекстің 259-бабының 4-тармағында: Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу, дайындау, ұқсату, жөнелту мақсатында заңсыз иемденіп алуды, тасымалдауды немесе сақтауды не өткізуді;
а) ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қоғамдастық (қылмыстық ұйым) жасаса (КК-тің 31-бабын қараңыз);
б) олар өте ірі мөлшердегі есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты жасалған қылмыстар үшін жауаптылық белгіленген.
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды талан-таражға салу не қорқытып алу (260-бап)
Қылмыстың затына есірткі заттар және психотроптық нәрселер жатады. Олардың сипаттамасы ҚК-тің 259-бабында көзделген қылмыс құрамын талдағанда толық берілді.
Қылмыстың негізгі тікелей объектісі халықтың денсаулығын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар, қосымша тікелей объектісі - адамдардың өмірі, денсаулығы немесе меншігі болады.
Қылмыстың объективтік жағы екі түрлі нысан арқылы - талан-тараж немесе қорқытып алу арқылы сипатталады.
Талан-тараж деп пайдакүнемдік мақсатта есірткі заттарды, психотроптық нәрселерді меншік иесіне немесе өзге иеленушіге залал келтіре отырып кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз қайтарымсыз, тегін алып қоюын немесе айналдыруын айтамыз.
Есірткі заттарды және психотроптық нәрселерді талан-таражға салу әр түрлі тәсілдер қолданыла отырып істелуі мүмкін. Қылмыстық кодекстің 260-бабындағы қылмыстар талан-тараждың - ұрлық, алаяқтық, тонау, қарақшылық, иеленіп алу немесе ысырап ету немесе қорқытып алу нысандары арқылы жүзеге асырылуы мұмкін.
Талан-тараждың алаяқтық нысаны аркылы кейбір реттерде қолдан жасалған рецептер арқылы есірткі заттарды, психотроптық нәрселерді медициналық мекемелерден немесе дәріханалардан заңсыз алады.
Наркотикалық заттар немесе психотроптық нәрселерді өзіне сеніп тапсырылған адамның (фармацевтің, провизордың, дәрігердің, медбикелердің және басқа адамдардың) иеленіп алуы немесе ысырап етуі арқылы да осы қылмыс істелуі мүмкін.
Ауырлатпайтын жағдайда тонау арқылы көрсетілген заттарды талан-таражға салған ретте кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 260-бабының 1-тарағымен сараланады.
Есірткі заттарды немесе психотроптык нәрселерді талан-таражға салу қылмысы осы көрсетілген заттарға кінәлінің толық нақты, иелік жасаған, яғни осы заттар тиісті адамдардың иелігінен шыққан уақыттан бастап аяқталған деп саналады.
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды тұтынуга көндіру (261-бап)
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Есірткінің заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды анықтау, ашу және тергеу мәселелері қазіргі заман үшін маңызды әлеуметтік және құқықтық проблемалардың бірі.
Елбасы нашақорлық және есірткі саудасымен күресті басты стратегиялық мақсаттардың бірі ретінде былайша атап өткен: ...есірткі мәртебесінің анағұрлым биікке көтеріліп кеткенін соңғы жүзжылдық әрі сезінуге, әрі мойындауға мәжбүр етті: есірткі жеке адамның жаны мен тәнінің саулығына қауіп төндіретін дәрі дәрмек болудан асып, енді көптеген мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігіне тұрақты түрде төнген әлеуметтік қоғамдық қатерге айналды [1, 12 б.]. Соңғы уақытта есірткіге қатысты Қазақстандағы ахуал ұдайы күрделене түсуде, әрі жуық арада ұлттық және мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету барысындағы проблемалардың біріне айналатыны күмәнсіз.
Бүгіннің өзінде, есірткі бизнесі Қазақстанда әлеуметтік мәні зор проблемаға айналғанын, қоғамның азаматтық жай-жапсарына кері әсер етуде екенін, оның экономикалық даму және әлеуметтік прогреске де деструктивті ықпал етіп отырғанын атап өту қажет. Қалыптасқан жағдайдың күрделілігін және халықаралық есірткі индустриясынан туындап отырған Қазақстанға да қатысты қатердің деңгейін ескергенде, есірткіге қарсы күрес және оны бұғаулау әдістері біз үшін кезек күттірмейтін әрі өмірлік маңызы бар мәселелердің бірі болып табылады.
Бұл жағдайлар есірткіге қарсы мемлекет тарапынан жүргізіліп отырған саяси іс шаралардың әлі де әлсіздігін көрсетеді. Осы орайда, есірткінің заңсыз айналымы мен нашақорлыққа қарсы күресті тиімді әрі ұтымды деңгейде жүргізу шарасы қалыптасқан күрделі жағдайдың одан әрі шиеленісуіне жол бермеудің бірден бір амалы болып табылады.
Бірақ бұл жайт та бүгінгі күрделі ахуалдың толықтай шешімін табу үшін жеткіліксіз. Оның басты себептерінің бірі құқық қорғау қызметі субъектілерінің анықтамалық, аналитикалық және реттеушілік жұмысын ұйымдастыру ісінің қажетті деңгейде болмауында.
Есірткілердің контрабандасы мен оларды саудалау әлемдік бизнеске айналды. Есірткілермен сауданы ұйымдастырушы корпорацияның жылдық кірісі шамамен 400 миллиард АҚШ долларын құрайды. Соңғы жылдары елімізге көп мөлшерде есірткілер әкелінуде. Жағдайды есірткілік шикізат марихуананың базасы болып табылатын Шу даласының еліміздің аумағында болуы күрделендіреді.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 12 сәуірдегі № 451 Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2012 - 2016 жылдарға арналған салалық бағдарламасы туралы Қаулысында Есірткінің заңсыз айналымын ескертуде және жолын кесуде, осы құбылыстың таралуына ықпал ететін себептер мен щарттарды жоюда әкімшілік-құқықтық құралдардың маңызды ролі бар екені атап өтілген болатын. Есірткінің заңсыз айналымына қарсы күресті күшейту қажеттілігі осы күресте пайдаланылатын әкімшілік-құқықтық құралдарды жетілдіруді қажет етеді деп көрсеткен Елбасы өзінің Қазақстанды дамыту стратегиясы -2030 Қазақстан еліне жолдауында қоғамды демократияландырудың алдағы мәселелеріне аса көңіл аудару қажеттілігін, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуды атап көрсетті: сондай-ақ ол көрсетілген міндеттерге қол жеткізуде мемлекеттік органның маңызды рөліне бірнеше рет ерекше көңіл аударды.
Міндеттері:
oo Есірткіге қарсы іс-қимылдың құқықтық нормаларының жалпы сипатамасы;
oo Трансұлттық есірткі қылмыстылығының теориялық негізі мен жалпы сипатамасы;
oo Есірткі қылмысы үшін қылмыстық жауаптылықтың ерекшеліктері.
Зерттеу объектісі - Есірткі қылмысы үшін қылмыстық жауапкершіліктің ерекшеліктері мен маңыздылығын реттейтін құқықтық қатынастары болып табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы, Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы, Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы құқығы, Қазақстан Республикасы Жоғары сотының 1998 жылғы 14 мамырдағы Есірткі, психотроптық, күшті әсер ететін және улы заттарды заңсыз айналымға түсіру жөніндегі істер бойынша заңдарды қолдану туралы № 3 қаулысы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 12 сәуірдегі № 451 Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2012 - 2019 жылдарға арналған салалық бағдарламасы туралы қаулысы болып табылады.
Ғылыми жаңалығы. Бұл жобада дау-дамайлы, шешімін таппаған қосымша зерттеу және тиімді ұсыныстар жасау мақсатында есірткі заттарының заңсыз айналымымен тікелей байланысты қылмыстарды қарастыру барысында Орталық Азия өңірі елдерінің құқық қорғау органдарының өзара әрекеттенуін ұйымдастырудың тактикалық ерекшеліктері қарастырылған.
Есірткі қылмыстылығына қарсы тұрудың құқықтық және ұйымдастырушылық шараларын кешенді және мақсатты түрде жобалау болып табылады.
Практикалық маңыздылығы онда есірткі құралдарының заңсыз айналымы бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасы қорытылады, есірткімен заңсыз операциялар үшін жауапкершілікті көздейтін ҚР ҚК нормаларына егжей-тегжейлі талдау беріледі, құқық қорғау органдары аталған қылмыстарды тергеу әдістерін қарастырады, сондай-ақ біздің республикамыздың бірқатар ерекшеліктерін ескере отырып, осы саладағы жаңашылдықтар ұсынылады.
Есірткі бизнесінің ұйымдасқан қылмыстың жоғары шоғырланған және жоғары орталықсыздандырылған бизнесінің контурына ие болатын Қазақстанда қылмыстық іс-әрекеттің неғұрлым табысты түріне айналуына ықпал ететін факторларды кешенді және жүйелі түрде зерделеу осы проблеманы шешуге көмектеседі. Бұл есірткіге қарсы күрес бірінші кезекте құбылыстың өзі туралы терең білімді, содан кейін заңнамада адекватты көрініс және ақырында, оны оқшаулау бойынша ойластырылған шаралар жүйесін болжауға байланысты.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ. НАШАҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Есірткіге қарсы күрестегі халықаралық заңнама
Есірткімен бүгінгі таңда адамзатты алаңдататын, әлемдік деңгейге көшкен проблемалардың бірі. Құқық қорғау органдарының нашақорлық дертін алдын алуға бағытталған шараларының жүргізілуіне қарамастан, бұл дертке ұшыраған адамдардың, сондай-ақ есірткіге байланысты қылмыстардың саны жылдан жылға өсіп келеді. Есірткіге байланысты қылмыстарды бір сөзбен наркобизнез немесе наркомафия деп айтуға болады, өйткені нашақорлық дерті ең алдымен есірткіні өндіруден және оны заңсыз тасымалдаудан, сатудан бастау алады. Есірткі бизнесімен әлемнің іргелі елдерінің барлығы күресуде және ешбір ел халықаралық бірліксіз есірткі бизнесіне қарсы күресте айтарлықтай табысқа жете алмайды. Сондықтан есірткі бизнесімен күресті күшейту мақсатында арнайы халықаралық ұйымдар жоспарларын, тапсырмаларын қабылдауда және жүзеге асыруда. Өз кезегінде ол, әр елде құрылған есірткі бизнесіне қарсы күрес комитеттерін, ұйымдарын, мекемелерін бірігіп жұмыстануына әкелуде.
Қазіргі таңда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы біздің республикамызға есірткі бизнесімен күресу үшін қаражат бөлуде, өйткені көпшілігімізге белгілі Қазақстан есірткі транзитінің үстінде жатыр. Атап айтқанда, Оңтүстік Батыс Азия, Ауғанстан елдерінен Ресейге, одан әрі Батыс Еуропаға асырылатын есірткілер еліміздің кең даласын өтіп шығуда. Оның өзі біздің аймағымызға есірткінің контрабандалық транзиттік жолмен өтетіндігіне байланысты Жібек Жолы деген атауды іліп отыр. Бірақ бұл арнайы қызметкерлердің іс қимылдары ойдағыдай еместігін білдірмейді, өйткені бір ғана Ұлттық Қауіпсіздік органдарының есірткі бизнесімен күрес саласындағы жетістіктерін айтсақ таңғаларлықтай.
Қазақстанның Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің қол жеткізген нәтижелері, көбінесе халықаралық есірткі бизнесімен күрес саласындағы шет мемлекеттердің арнайы қызметтерімен және құқық қорғау органдарымен өзара әрекеттесуінің арқасында. Мәселен, Ресей Федералды қауіпсіздік қызметінің және Өзбекстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік қызметімен бірлесіп Қазақстан Республикасының аумағы арқылы Өзбекстан Республикасынан Ресей Федерациясына есірткі құралдарының контрабандалық тасымалымен айналысатын трансұлттық есірткі қоғамдастығының қылмыстық қызметін анықтау және жолын кесу мақсатында Стрела деген шартты атаумен көп бағыттағы операция өткізілді. Операция кезеңдерінің бірін жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан тарапынан Өзбекстан-Қазақстан-Ресей бағыты бойынша халықаралық бақылаудағы героиннің 70 кг-нан астам ірі партиясын жеткізу қамтамасыз етілді. Осындай, есірткі бизнесіне қарсы Ұлттық қауіпсіздік органдары жүргізген күрес шараларының қатарына, Ресейдің Федералды қауіпсіздік қызметімен бірлесе отырып жүзеге асырған Сафари операциясын жатқызуға болады, бұл операцияның нәтижесінде Нигериялық азаматтардан тұратын есірткілік топ ұсталып, тиісті жазасын алған болатын. Есірткі тасымалдаушылардың негізгі каналы ТМД елдерінің шекарасынан өтетіндігіне байланысты Қазақстан, Тәжікстан және Ресей ішкі істер министрліктері жыл сайын есірткі құралдарын, психотроптық заттарды және прекурсорларды контрабандалық жеткізудің жолын кесуге бағытталған жедел-профилактикалық іс-шараларын ұйымдастырып отырады. Құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді заңсыз өсіруге және дайындауға қатысы бар ұйымдасқан қылмыстық топтардың қызметтерін анықтау және жолын кесу мақсатында жыл сайын МАК жедел-профилактикалық операциялар жүргізіледі [2, 23 б.].
Сонымен қатар, жыл сайын өткізілетін Барьер, Көбік, Трасса, Допинг, Арна, Тосқауыл және Игла профилактикалық сипаттағы республикалық операцияларымен қатар, Ішкі Істер Министрлігі және Кеден Бақылау Комитеті бірлесе отырып Қазақстан аумағында Канал атты халықаралық операциясын өткізуді ұйымдастыратын еді. Бұл операция Ресей, Қазақстан, Армения, Беларусия, Қырғызстан және Тәжікстан құқық қорғау органдары мен арнайы қызметкерлерінің қатысуымен өткізілетін, ал осы жылдан бастап есірткіге қарсы Канал профилактикалық операциясы тұрақты жұмыс істейтін жобаға айналды [3, 21 б.].
Нашақорлық және есірткі бизнесіне қарсы күрес тақырыбында айта келе, Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығының тиісті нормаларының тиімділігін нығайту мәселесін де қозғап кету керек. Қазіргі уақытта республикамызда әрекет ететін заңнама әр дайым заңсыз есірткі айналымының экономикалық аспектілерін есепке ала бермейді. Есірткі қылмыстарының экономикалық базасын кесу, қылмыскерлердің заңсыз әрекетін жасау мақсатында пайдаланатын қаражат құралдарын және өзге де материалдық құндылықтарын алу арқылы жүзеге асыру қажет. Мұндай алулар заңда белгіленген тәртіппен есірткімен заңсыз әрекет жасаған, кінәлі деп танылған тұлғаның мүлкін тәркілеу ұғымымен ұштады. ТМД елдерінің есірткіге қарсы заңнамалары, осы бағыттағы заңсыз әрекеттеріне жаза түрінде мүлікті тәркілеу, кең қолданатындығымен ерекшеленеді. Ал біздің республикамыздың Қылмыстық кодексінің халық денсаулығына және адамгершілікке қылмыстар тарауында көзделген кейбір баптарының санкцияларында, атап айтсам, Қылмыстық кодекстің 261 б., 262 б.2т., 263 б., 264 б, жазаның тек бас бостандығынан айыру түрі ғана қолданылады. Тәркілеуді аталған баптарға қосымша жаза ретінде қолдану, есірткі бизнесінің экономикалық бастауының алдын-алуда ғана емес, жалпы тәркілеудің қосымша жаза ретінде қолданылуын кеңейтеді деген ойдамын.
Қазақстанда 25 жылдан астам уақыттан бері есірткіге қарсы үкіметтік бағдарламалар іске асырылуда. Қазір нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2012-2019 жылдарға арналған салалық бағдарламасы орындалу үстінде. Бұл құжатқа 15 мемлекеттік орган, ҮЕҰ және қоғамдық институттар қатысады. Қазақстан нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес бойынша жалпы дүниежүзілік жүйеге қосылды, ұлттық заңнама халықаралық стандарттарға сәйкестендірілді. Қазақстан барлық есірткіге қарсы жобаларға қатысады, халықаралық операцияларды ұйымдастыру үшін құқықтық құралдары құрылды. Сондай-ақ, Орталық Азия елдеріне есірткінің тасымалдануын жедел анықтау және жолын кесу мақсатында жыл сайын Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы форматында Канал есірткіге қарсы операция жүргізіледі. Бұл шараға ұйымға мүше мемлекеттердің барлық құзырлы органдары қатысады. Өткен жылы операцияның кезекті кезеңі Канал-Долина Қазақстанда өтіп, оған Армения, Беларусь, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан елдерінің өкілдері қатысты. Қадағалаушылар ретінде Ауғанстан, Иран елдері және халықаралық ұйымдар - Ортаазиялық аймақтық ақпараттық үйлестіру орталығы (ЦАРИКЦ), Интерпол, Қылмыстық кірістерді заңдастыруға қарсы іс-қимыл жасасу бойынша Еуразия тобы, ТМД-ның шекара қызметтері комитеттері қатысты, - дейді ол. Теңіз жолымен есірткі заттарын тасымалдау өршіп тұрғандықтан да еліміздің Каспий жағалауында қарулы ведомстволар, арнайы бөліністер және күш құрылымдарының қатысуымен кең көлемді Рубеж, Канал операциялары ұдайы өткізіледі. Теңіз жолымен Армения, Грузия, Әзербайжан арқылы Ресей және Еуропа елдеріне есірткі заттарын тасымалдау фактілері жиілеп кеткен [4, 12 б.]. Мәселен, жыл басынан бері елімізде 300-400 келі героин тәркіленетін болса, ал өзге мемлекеттерде осы уақыттың ішінде 2-3 тонна героин тәркіленеді екен. Елімізде есірткі тасымалдаудың қылмыстық сызбалары мен бағыттарын ашуға мүмкіндік беретін Тәжікстан, Қырғызстан және Ресей әріптестерімен бірлескен жедел әзірлемелер жүйелі түрде өткізіледі. Міне, осындай оңтайлы шаралар оң нәтижесін беріп отыр. Басқа мемлекеттермен салыстырғанда біздің мемлекет нашақорлықпен қарқынды күрес жүргізіп, бірлескен шараларды қолға алған. Мысалы, көктем айында қырғызстандық әріптестермен бірлесіп Жамбыл облысының Шу ауданында бірлескен операция өткізілді, нәтижесінде 15 келі героинмен есірткі сатушы ұсталды, - дейді департамент бастығы. Сала басшысы атап өткендей, ІІМ Ауғанстаннан апиындардың тасымалдану арналарын жабуды ерекше бақылауда ұстауда. Өйткені, басты қауіп елімізге Ауғаныстан мемлекетінен төніп тұр. Ол жақтан елімізде көптеп кіргізілетін апиындардың тигізер салдары ауыр деседі. Сұлтан Құсетовтің айтуынша, Қырғызстан мемлекеті де қауіп төндіріп отыр. Бұл мемлекетпен де тығыз әрекеттестік орнатқанбыз. Ең әуелі екі жақты шекарадағы тәртіпті нығайттық. Осы мақсатта Жамбыл облысының аумағында шекара қызметкерлері бірнеше мың шақырым аумаққа тікенек сым тартып қойды. Бұдан бөлек, айта кету керек теміржол, авто жол, әуе бағыттары есірткілік заттарға тексеретін инспекциялық тексеру құрылғыларымен қамтылған. Бұл құрылғылар есірткілік заттарға толығымен тексеру мүмкіндігін береді. Әрине, жүз пайыз есірткі заттарының заңсыз тасымалдануына тосқауыл бола алмаймыз. Десек те, бүгінгі күні бақылау екі есе күшейтіліп, есірткі заттарының жолын кесу күшейтілген түрде жүргізілуде, - деген ол мұндай бірлескен операциялардың берері мол дегенді алға тартты. Елімізде марихуана және гашиш есірткілері шикізат базасының болуы есірткі ахуалын қиындатып отырған бірден-бір фактор. Жабайы өсетін қара сора өсімінің алаңы Шу алқабында 140 мың гектарды құрайды. Жыл сайын мамыр және қазан айларында алқап аумағында полицейлер кең көлемді Көкнәр операциясын өткізіп келеді. Ағымдағы жылғы мамырда Шу қаласында Дельта-Долина арнайы бөлінісі базасында бөліністің жеке құрамы үшін және қосымша Көкнәр операцияларына қатысушылар үшін 40 орындық жатақхана пайдалауға берілген. Осы жылы Делта-Долина арнайы бөлінісі полициялық 4 жылжымалы автономды бекеттермен, 12 жылдамдықты автокөлікпен жабдықталған. Сондай-ақ, 2014 жылы Қылмыстық кодекске, Есірткі туралы Заңына синтетикалық есірткілердің аналогтарының айналымы үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілген. Ал синтетикалық есірткілерді сатып алудың бірден бір көзі - Интернет, төлем түрі электронды әмияндар, көбіне пошта арқылы тасымалданады. Осылай деген сала басшысы ІІМ Инвестициялар және даму министрлігімен бірлесіп есірткі таралатын интернет-ресурстарды пайдалануды шектеу және жабу заң жобасы қаралып жатқанын айтты [5, 23 б.]. Департамент бастығының мәліметінше, синтетикалық есірткілік заттар біздің мемлекетімізге көбіне Қытай және Ресей сияқты алпауыт мемлекеттерден кіргізіледі. Сондай-ақ, ол өз сөзінде жекелеген азаматтарды есірткіге тестілеу бойынша 2018 жылы тиісті заң жобасын қабылдау жоспарланып отырғанын жеткізді. Бұл заң жобасына қатысты БАҚ өкілдерінің сауалдарына жауап берген Сұлтан Тұрлынұлы: ІІМ Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігімен бірлесіп нашақорлықпен Жедел жәрдем арқылы бекеттерге келіп түскен адамдардың бірыңғай республикалық тізбесін жасау көзделуде. Заң азаматтардың конституциялдық құқықтарын шектемеуі тиіс, сондықтан да зерттеп, зерделеп болған соң бір-ақ қабылданады, - дейді әділет генерал-майоры. Сондай-ақ, ол өз сөзінде соңғы 5 жылда нашақорлықтың төмендеу тенденциясы байқалады.
Жастар психологиясына жүргізілген зертеулер, олардың - орта іздейтіндігі, ортасы жоқ жасөспірім жапанда жалғыз қалғандай сезінетіндігі дәлелденген. Ал ортада қай бала жан-жақты пысық, соңынан өзгелерді ерте алатындай қаблеті болса, соған ұқсағысы келіп ұмтылады. Ол жақсы бала ма, жаман бала ма есеп беріп жатпайды, әйтеуір айналасындағылардың түрткісін оятады, ол түрткі немен аяқталады, ол баланың табиғатына байланысты болады.
Қазіргі таңда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы біздің республикамызға есірткі бизнесімен күресу үшін қаражат бөлуде, өйткені көпшілігімізге белгілі Қазақстан есірткі транзитінің үстінде жатыр. Атап айтқанда, Оңтүстік Батыс Азия, Ауғанстан елдерінен Ресейге, одан әрі Батыс Еуропаға асырылатын есірткілер еліміздің кең даласын өтіп шығуда. Оның өзі біздің аймағымызға есірткінің контрабандалық транзиттік жолмен өтетіндігіне байланысты Жібек Жолы деген атауды іліп отыр. Бірақ бұл арнайы қызметкерлердің іс қимылдары ойдағыдай еместігін білдірмейді, өйткені бір ғана Ұлттық Қауіпсіздік органдарының есірткі бизнесімен күрес саласындағы жетістіктерін айтсақ таңғаларлықтай [6, 23 б.].
Құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді заңсыз өсіруге және дайындауға қатысы бар ұйымдасқан қылмыстық топтардың қызметтерін анықтау және жолын кесу мақсатында жыл сайын МАК жедел-профилактикалық операциялар жүргізіледі. Мысалы, жылдың 25 мамырынан бастап 15 қыркүйегіне дейін МАК-2009 Жедел-іздестіру шарасын өткізу барысында 363 есірткі қылмысы мен құқық бұзушылық анықталды. Есірткі заттарын өткізетін 19 нүкте жойылып, есірткі заттарының заңсыз айналысы саласындағы жасаған қылмыс бойынша 79 адам ұсталды.
Сонымен қатар, жыл сайын өткізілетін Барьер, Көбік, Трасса, Допинг, Арна, Тосқауыл және Игла профилактикалық сипаттағы республикалық операцияларымен қатар, Ішкі Істер Министрлігі және Кеден Бақылау Комитеті бірлесе отырып Қазақстан аумағында Канал атты халықаралық операциясын өткізуді ұйымдастыратын еді. Бұл операция Ресей, Қазақстан, Армения, Беларусия, Қырғызстан және Тәжікстан құқық қорғау органдары мен арнайы қызметкерлерінің қатысуымен өткізілетін, ал осы жылдан бастап есірткіге қарсы Канал профилактикалық операциясы тұрақты жұмыс істейтін жобаға айналды.
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Есірткі бизнесімен күрес және есірткі айналымын бақылау комитетінің төрағасы М.О. Нүкеновтің пікірі бойынша: Қазақстан Республикасындағы нашақорлық ахуал соңғы он жылда өте шиеленісті. Халықтың есірткіге тәуелділік деңгейі айтарлықтай өсті, есірткіні медицинадан тыс пайдалану күнделікті тарады. Нашақорлық ахуал дегеніміз белгілі бір аумақтағы есірткінің заңсыз айналымының және есірткі бизнесінің жағдайы, құрылымы, деңгейі мен серпіні. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есеп комитетінің мәліметіне сүйенсек Қазақстан Республикасында денсаулық сақтау органдарының ресми есебінде есірткі заттарын және жүйкеге әсер ететін заттарды 54 411 адам тұтынушы тұр, оның ішінде кәмелетке толмағандар - 4652 және әйелдер - 4890 [7, 14 б.]. 2007 жылдың үш тоқсанында Алматы қаласында 1136 нашақорлық қылмыс анықталды, оның ішінде 842 фактісі есірткіні өткізуге байланысты. 1153 адам ұсталды. Оның ішінде 1134-і қылмыстық жауапкершілікке тартылды, оның 10-ы шетел азаматтары. Заңсыз айналымнан 281 кг 264 г. түрлі есірткі тәркіленді [8, 12 б.].
Көрсетілген ресми мәліметтер куәландырғандай, біздің республикамыздағы есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратумен байланысты болатын нашақорлық ахуал айқын және тұрақты түрде нашарлау үрдісінде. Яғни, елде орын алған нашақорлық ахуалды бақылауды күшейту және ретке келтіру ықпал етудің, ең алдымен республикада есірткі заттарының және жүйкеге әсер ететін заттардың, сондай-ақ прекурсорлардың тарауына бағытталған әрекеттің кешенді шараларын ұтымды пайдалану және жүзеге асыру жағдайында ғана оң нәтижеге қол жеткізуге болады. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратуда көрініс берген әрекеттердің алдын алу және болдырмау тиімділігін арттыру есірткі заттарды және жүйкеге әсер ететін заттарды тарату фактілерімен күресуді белсендіру мәселесінде ұтымды бағыттардың бірі болып табылады. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратудың кеңейген ауқымын құрықтау және алдын алу мақсаты болып табылатын алдын алу жұмысын белсендіру елде орын алған нашақорлық ахуалды сипаттайтын көрсеткіштерді дұрыс есепке алуға, сондай-ақ түрлі амалдармен және тәсілдермен есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратудың алдын алуды ұйымдастырудың негізгі бағыттарын жоспарлауға тікелей байланысты. Есірткі заттарды және жүйкеге әсер ететін заттарды тарату фактілерінің алдын алу және болдырмау мәніне, біздің республикамызда және шетелдерде есірткі заттарының және жүйкеге әсер ететін заттардың заңсыз айналымының саласында қылмысты элемент әскерінің жиынтығында ұсынылатын есірткі диллерлері мен есірткі курьерлері алабымен қолданылатын ұқсас тарату түрлерінің амалдары мен тәсілдеріне ықпал етудің қарапайым шараларын жоспарлау және жүзеге асыру жатады. Қазақстан Республикасында нашақорлықпен және есірткі бизнесімен күресудің 2006-2008 жылдарға арналған бағдаралмасын орындау үшін, елдің аумағында Мак, Допинг, Канал жедел-алдын алу операциялары өткізілді. Атап айтқанда, Мак-2006 операциясын өткізу барысында есірткімен байланысты 1232 қылмыс, оның ішінде 486 өткізу фактісі мен 48 контрабанда фактісі анықталды. Қабылданған шаралардың нәтижесінде шамамен 4 тонна түрлі есірткі заттары тәркіленді және заңсыз айналымға жіберілген жоқ, оның ішінде 14 кг анаша. Ұқсас іс-шаралардың нәтижесінде 2006 жылы есірткі заттарының және жүйкеге әсер ететін заттардың, сондай-ақ прескурсорлардың заңсыз айналымының саласында 959 құқық бұзушылық анықталды, медициналық мекеменің 7 қызметкері қылмыстық жауапкершілікке, 19 қызметкер әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Заңсыз айналымнан түрлі есірткі заттарының 1 тонна 779 кг тәркіленді [9, 25 б.].
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Есірткі бизнесімен күрес және есірткі айналымын бақылау комитетінің төрағасы М.О. Нүкеновтің ресми жарияланып, келтірілген нақтылы мәліметтерден, біздің елімізде есірткіні таратумен байланысты болатын жағдайдың жылдан-жылға және күннен-күнге барынша нашарлап бара жатқандығын көреміз. Есірткіге тәуелді адамдардың және терең құпияландырылған және мамандандырылған негізде есірткі заттарды және жүйкеге әсер ететін заттарды апаратын жеріне дейін тасымалдаумен және жеткізумен айналысатын тұлғалардың саны ұдайы өсіп келеді. Тәркіленетін анаша түріндегі ауыр есірткілер санының ұдайы артуы, сонымен қатар есірткіні тасымалдауды және таратуды ұйымдастыруда барынша жетілдірілген және құпияландырудың айтарлықтай белгісіз нысандарының амалдары мен тәсілдерінің түрлілігі және көп қырлығы байқалуда, трансұлттық есірткі қылмысы таралуының масштабы кеңеюде. Атап айтқанда, 2008 жылдың ақпанында біздің арнайы қызметтеріміз Достастық елдерінің төрт мемлекетінен әріптестерінің көмек көрсетуінің арқасында қылмыстық байланыстың және тасымалдаудың мұқият құпияландырылған тұрақты жолдары арқылы Ауғаныстаннан Ресейге анаша мен апиынның ірі партиясын жеткізумен айналысқан Орталық Азия өңіріндегі ең ірі нашақорлық тобы ұсталды. Қылмыстық қауымдастықты Тәжікстан азаматы Ташкент қаласында тұратын Б. Махмудходжаев деген азамат ұйымдастырған. Нашақорлықпен айналысатындар Шымкент - Тараз - Қарағанды - Астана - Петропавловск және Шымкент - Тараз - Алматы - Талдықорған - Өскемен бағыттары бойынша есірткіні тасымалдаудың мұқият құпияландырылған және тармақталған құрылымын пайдаланған. ҰҚК Ильхам Мирзахмедовтың қарақшыларын әшкерелеу барысында анаша мен апиын жеткізуді ұйымдастырушы ретінде күдіктелген Махмудходжаев арнайы қызметтермен жедел әзірлемеге 2004 жылдың ақпан айында ілінген (олардан 200 кг астам анаша, 30 кг апиын тәркіленді, Мирзахмедовпен бірге 14 адам түрлі мерзімдерге сотталды). Одан кейін ҰҚК қызметкерлерімен 2005 жылдың қазанында Қостанай облысында Ресей аумағына Махмудходжаевпен ұйымдастырылған 70 кг апиын мен 20 кг анаша жеткізудің алды алынды. Сәтсіздікке ұшыраған Махмудходжаев Тәжікстаннан Ташкент қаласына көшіп келеді де, ауған есірткісін Орталық Азия және Ресей аумағына жеткізудің басты ұйымдастырушысы болып есірткі бизесін айтарлықтай кеңейтті. Ресейдің, Қазақстанның, Тәжікстанның және Өзбекстанның арнайы қызметтерімен дұрыс және сауатты ұйымдастырылған жедел әрекеттердің нәтижесінде Махмудходжаевты және оның қылмыстық байланыстарын бақылауға алады және 2007 жылғы мамыр мен 2008 жылғы ақпан аралығында тасымалданатын есірткіні тәркілеу бойынша сегіз арнайы операция өткізілді және 100 кг анаша тәркіленді. Жинақталған материалдар Тайфун атауымен операцияны аяқтауға негіз болды және қылмыстық топтың көшбасшылары ұсталды. 2008 жылдың 17 қаңтарында Ташкент қаласында Махмудходжаев және оның бес әріптесі тұтқындалды. Олардан 10 кг астам анаша тәркіленді. Тайфун операциясының барысында Қазақстанның, Ресейдің және Өзбекстанның аумағында 800 кг астам анаша, 100 кг апиын тәркіленді, 24 қылмыстық іс қозғалды, трансұлттық қылмыстық қауымдастықтың 42 белсенді мүшесі тұтқындалды [10, 11 б.]. Жоғарыда келтірілген очергте трансұлттық қылмыстық топпен және қауымдастықпен есірткіні таратудағы әлеуметтік қауіптілігінің көлемін және артуын растайды. Достастыққа кіретін төрт мемлекеттің арнайы қызметтерінің сауатты ұйымдастырылған және үйлестірілген жұмысы арнайы операцияны табысты аяқтауға және қылмыстық есірткі қауымдастығын әшкерелеуге мүмкіндік берді. Тайфун операциясын жүргізудің және өзге де ұқсас арнайы операциялардың оң тәжірибесін есірткінің және трансұлттық деңгейдегі заңсыз айналымымен күресу жөніндегі құқық қорғау органдарының жұмысында пайдалануға болады. Жоғарыда баяндалған есірткі заттарының немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың алдын алу мен болдырмаудың тиімділігін арттыру көзқарасы тұрғысынан қылмыстың осы түрлерімен күресудің ахуалын сипаттайтын нақтылы мәліметтер келесі қорытындыға әкеледі. Қазіргі уақытта, есірткінің географиялық орналасуы кеңейіп келе жатқан трансұлттық масштабты қамтиды. Яғни, мұндай қылмыстардың алдын алу үшін есірткі трафигіне пайдаланылатын аумақтардағы барлық елдердің арнайы қызметтерінің жақсы үйлестірілген жұмысын ұдайы қолдану қажет.
Есірткіні таратуды жүзеге асыратын мұндай ұйымдасқан қылмыстық құрылымындағы тұлғалардың контингенті, сонымен қатар қылмыстық құрылымдардың басқа да мүшелері олардың тұлғалық ерекшеліктеріне қарай іріктеледі. Есірткілерді таратушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескеру, үкіткерлерді іріктеуде де, сондай-ақ алдағы уақытта қылмыстық рөлдерді және қылмыстық ниетті тарату үдерісінде де орын алады. Есірткіні таратушы рөлін ерлермен қатар, әйелдер де атқарады. Көпшілік жағдайларда бұл адамдар жұмыссыздар, аз қамтылғандар, өмір сүру үшін ақша табу мақсатында қылмыстық тапсырманы орындауға келіседі.
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратудың алдын алу жөніндегі ұйымдастырылған қызметтің материалдық-техникалық базасын нығайту тұрғысынан алып қарайтын болсақ, ең алдымен есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды тарату фактілеріне қарсы белсенді күрес жүргізетін азаматтарды материалдық марапаттау міндетін шешу перспективасы ұсынылады. Белсенді қарсы тұру дегеніміз, есірткіні таратушы тұлғаны ұстауға жеке өзінің қатысуы, құқық қорғау органдарына есірткі заттарын немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратудың анықтаған фактілерін хабарлау, мәліметтерді ресми органдарға тапсыру жолымен есірткіні таратуды әшкерелейтін мәліметтерді белсенді іздестіру және айқындау. Есірткіні таратуға белсенді қарсы әрекет еткені үшін азаматтарды материалдық марапаттау шараларын іс жүзінде жүзеге асыру есірткі заттарын немесе жүйкеге әсер ететін заттарды таратумен күресуге мүдделі адамдардың белсенді қатысуының деңгейін көтеруге ықпал ететін болады. Осындай қарапайым қатардағы азаматтардың мүдделілігін көтеру өз кезегінде есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың алдын алу бойынша азаматтармен жұмысты ұйымдастыруда құқық қорғау органдарын үйлестіруді күшейтеді. Екінші жағынан, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратумен күресуде тұрғындарды белсендіруге бағытталған іс-шараларды мемлекеттік деңгейде нақтылау, қазіргі уақытта республикада орын алған күрделі есірткі ахуалымен байланысты криминогендік ахауалды жақсартуға ықпал етуі ықтимал. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың алдын алу бойынша қызметті белсендірудің әлеуметтік жоспарында елдегі жұмыссыздықтың деңгейін төмендету бойынша шара қолдануды ұсынады, өмір сүру үшін ақша табу ниетімен халықтың аз қамтылған санаттарының есірткіні таратушы ретінде ұйымдасқан қылмыстық құрылымдарға кіруінің алдын алуды қарастырады. Көптеген жағдайларда есірткі таратушылардың санын бас бостандығынан айыру орындарынан босаған тұлғалар толықтырады. Осы санат тұлғаларына қатысты олардың уақытында жұмысқа орналасуына және қалыпты өмір сүруге көшуіне қайырымдылық көрсету қажет. Құқықтық, ұйымдастырылған, материалдық-техникалық және әлеуметтік жоспар шараларының баяндалған жүйесі және оларды ұтымды жүзеге асырған жағдайда біздің республикамызда есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың тиімді алдын алуға мүмкіндік береді. Тұтастай алғанда, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратудың тиімді алдын алуды арттыру проблемаларын шешу, қазіргі заманғы қылмыстың алдын алу проблемасын шешу, яғни елде қылмыстық саясатпен жүргізіліп жатқан міндеттердің арасында қылмыстың алдын алу басымдылығын айқындаумен қатар, барынша ауқымды жоспарды және мәнді шешумен байланысты болады [11, 33 б.].
Есірткі тектес заттармен жүйкеге әсер ететін заттар бизнесіне қарсы күрес - әлемдік қауымдастықтың өзекті мәселелерінің бірі. Қазіргі уақытта есірткіге деген асқан әуестік бүгінгі күннің өзекті әлеуметтік мәселелерінің бірі.Қазақстан Республикасы есірткі тасымалдаушы мемлекеттен,есірткі қолданушы мемлекетке айналып отыр.Бұл жағдайдың негізгі себебтеріне,мемлекетте халықтың әл ауқатының жақсарылуы және есірткі тектес заттармен жүйкеге әсер ететін құрамдас заттардың республика аумағына көптеп енуі деп білеміз.
Сол себепті де Қазақстан Республикасы мен Үкіметінің осы әлеуметтік дертпен күресті басты назарға алып, мемлекеттің басым бағыттарының біріне жатқызды. Бұл мәселенің өзектілігі Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Президенттік Стратегиясында шешуін талап ететін басым бағыттардың бірі ретінде анықталды.Мәселенің осылайша шешілуі соңғы уақттары ел ішіндегі есірткіге тәуелділік жағдайының кең етек жайғандығы және де экономикаға, қоғамдағы құқтық тәртіп пен әлеуметтік-психологиялық жағдайға да теріс әсерін тигізуде Олардың заңсыз айналымы мен медицинадан тыс қолдану көрсеткіші көптеген мемлекеттердің халық денсаулығына, саяси және экономикалық тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне қауіп төндіріп отыр.Біздің республикамызда есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз таратумен күресуді одан әрі белсендіру мәселесін теориялық тұрғыдан әзірлеу, есірткі бизнесімен және нашақорлықпен, есірткі заттардың немесе жүйкеге әсер ететін заттардың заңсыз таратылуымен байланысты болатын өмірлік құбылыстарды дәйекті, терең және жан-жақты зерттеудің жаңа амалдары мен тәсілдерін іздестіруге бағытталған.
1.2 Есірткі халық денсаулығы мен қоғам қауіптілігіне байланысты жалпы сипаты
Халықтың денсаулығына қарсы қылмыстардың аса кауіпті түрі есірткі, психотроптық, күшті әсер ететін және улы заттарды заңсыз айналымға түсірумен байланысты іс-әрекеттер болып табылады. Осыған байланысты Қылмыстық кодекстің 259 - 265-баптарында осы тұрғыдағы қылмыстардың жекелеген түрлері шін жауаптылық көзделген. Есірткі, психотроптық заттар, прекурсорлар, күшті әсер ететін және улы заттарды заңсыз айналымға түсіруге байланысты қылмыстардың тікелей объектісі - халықтың денсаулығы болып табылады.
Көрсетілген санатқа жататын қылмыстардың затына - есірткі, психотроптық заттар, прекурсорлар, күшті әсер ететін және улы заттар және Қылмыстық кодекстің 263-бабына сәйкес есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды дайындау үшін пайдаланылатын шикізат, аспаптар немесе жабдықтар жатады.
Есірткі, психотроптық заттар, сол тектестер, прекурсорлар айналымын мемлекеттік реттеудің және олардың заңсыз айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы іс-қимыл шаралары Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10 шілдедегі арнаулы Заңымен, Бақылауға жататын есірткілік заттар, психотроптық құралдар және прекурсорлар туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 9 наурыздағы №186 қаулысымен бекітілген тізім бойынша жүзеге асырылады. Бұл нормативтік актілер 1961 жылғы Есірткі заттар туралы бірыңғай конвенцияға түзетулер жөніндегі 1972 жылғы хаттамаға сәйкес, 1971 жылғы Психотроптық заттар туралы конвенцияға, БҰҰ-ның Есірткі заттардың және психотроптық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес туралы 1998 жылғы конвенциясына негізделіп қабылданған [12, 17 б.].
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу (259-бап)
Қылмыстық кодестің 259 - бабының 1 - тармағында есірткі затарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатынсыз ірі мөлшерде иеменденіп алу тасымалдағаны немесе сақтағаны үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. Қылмыстық заты есірткі заттар және жүйкеге әсер ететін заттар. Есірткі заттар адамның психикасына әсер ететін, одан әрі организмді бүлдіретін синтетикалық немесе табиғи тектес заттардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 9 наурыздағы №186 қаулысымен бекітілген тізіміне медициналык мақсатқа пайдалануға тыйым салынған есірткі заттардың 72 атауы көрсетілген. Бұларға гашиш, наша, героин, кокаин, каннабис, апиын және т.б. заттар жатады.
Жүйкеге әсер ететін (психотроптық) заттар - адамның психикалық функциясына әсер ететін қауіпті заттар. Тізім бойынша мұндай заттардың 38 атауы берілген. Оларға аминорекс, месхалин, метамфетамин, псилоцин т.б. жатады.
Қылмыс объективтік жағынан көрсетілген заттарды заңсыз алғаны немесе дайындағаны арқылы сипаталады. Көрсетілген іс-әрекеттерге Қазақстан Республикасы Жоғары сотының 1998 жылғы 14 мамырдағы Есірткі, психотроптық, күшті әсер ететін және улы заттарды заңсыз айналымға түсіру жөніндегі істер бойынша заңдарды қолдану туралы № 3 қаулысында тиісінше түсінік берілген [13, 12 б.].
Жоғарғы соттың осы қаулысының 3тармағына сәйкес жоғарыда көрсетілген заттарды сатып алу, басқа тауарға немесе затқа айырбастап алу, қарыздың орнына беру, қарызға немесе сыйға алу, тауып алғанды иелену, құрамында есірткі бар жабайы сімдіктерді немесе олардың бөлігін жинау, осындай өсімдіктердің күзетілмейтін егістік алқабындағы жинау жұмысы біткенен кейінгі қалдығын жинап алуды т.б. заңсыз иеменденіп алу деп түсіну керек.
Кінәлінің арнайы рұқсатсыз көрсетілген заттарды өзінен жасырын жерден, үй-жайдан, көлік құралынан, басқада орындардан тауып алумен байланысты кез келген қасақана әрекет, заңсыз сақтау болып табылады.
Есірткі, психотроптық заттарды оларды дайындауға пайдаланылатын аспаптар немесе құралдарды, сонымен қатар прекурсорларды көлік құралдарын пайдалану арқылы немесе басқа да әр түрлі тәсілдермен арнайы рұқсатсыз орнынан ауыстыру үшін жасалған кез келген қасақана әрекеттерді, осы заттарды заңсыз тасымалдау деп түсіну керек. Бұл әрекеттерді есірткі, психотроптық затты, аспаптарды, құралдарды, прекурсорларды заңсыз иесі ғана емес, оның тапсырмасы бойынша баска адамда тасымалдауы мүмкін. Мұндай ретте көрсетілген заттарды заңсыз тасымалдауды басқаларға тапсырған тұлға осы қылмыстың ұйымдастырушысы болып табылады. Егер есірткі, психотроптық заттың, аспаптардың, құралдардың, прекурсорлардың заңсыз иесі - өзіне тапсырылған жүктің сипатын анық білмейтін адамдар арқылы көрсетілген заттарды, аспаптарды, құралдарды тасымалдауды жүзеге асырса, онда ол қылмыстың ұйымдастырушысы емес, тікелей орындаушысы ретінде жауапқа тартылады.
Осы көрсетілген әрекеттер (иемденіп алу, тасымалдау немесе сақгау) заңсыз болуы қажет. Яғни мұндай әрекеттер құзіретті органдардың немесе лауазымды адамдардың тиісті рұқсатынсыз жасалуы тиіс. Осы қылмыстың (259-баптың 1-тармағы) объективтік жағының міндетті белгісі заңда көрсетілген заттар мен нәрселерді ірі мөлшерде өткізу мақсатының орын алмауы болып табылады.
Субъективтік жағынан қылмыс тек кана тікелей қасақаналықпен істеледі. Адам есірткі немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатынсыз заңсыз алғанын және сақтағанын сезеді және сондай әрекет істеуді тілейді.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған, есі дұрыс кез келген адам.
Қылмыстық кодекстің 259-бабының 2-тармағында бұл қылмыстың ауырырақ түрі: Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, ұқсату, жөнелту, өткізу, сондай-ақ осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатымен не өте ірі мөлшерде есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатымен не өте ірі мөлшерде есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты жасалған әрекеттер үшін жауаптылық көзделген.
Көрсетілген заттарды заңсыз иемденіп алудың, тасымалдаудың және сақтаудың түсініктеріне осы баптың бірінші бөлігін талдағанда тоқталып еттік. Кез келген әдейі жасалған әрекет нәтижесінде белгілі бір есірткі немесе жүйкеге әсер ететін зат тізімінде көрсетілген затқа айналдырылса онда оларды дайындау болып табылады [14, 25 б.].
Ал сол заттардың пішінін өзгерту (ұсату, таблеткаға қалыптау, пиллюлялар, пасталар жасау т.б.) заңсыз дайындау болып табылмайды.
Белгілі бір есірткі немесе психотроптық (жүйкеге әсер ететін) заттың күшін көтеру үшін арнайы рұқсатсыз тазарту (жат қоспалардан тазарту) заңсыз ұқсату болып табылады. Құрамында есірткі зат бар өсімдіктерді кептіру, ұстау, кейбір бөлшектерден ажырату және басқа да түрлендіру (сол заттан басқа бір есірткі зат алынбаса) заңсыз қайта өңдеу деп есептелмейді. Мұндай әрекеттер жеке қылмыс болып табылады.
Ал осы заттарды өткізу мақсатынсыз алғаны немесе сақтағаны анықталса, онда кінәлінің әрекетінде Қылмыстық кодекстің 259-бабының 1-тармағындағы қылмыс құрамының бар жоғына мән беру қажет.
Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатымен не өте ірі мөлшерде есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты әрекеттер үшін де жауаптылық көрсетіліп отыр. Яғни есірткі заттарды, жүйкеге әсер ететін заттарды даусыз иемденіп алу, тасымалдау немесе сақтау, өткізу мақсатын көздесе кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 259-бабының 2-тармағымен сараланады. Сондай-ақ өте ірі мөлшерде есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты заңсыз әрекеттер істегені үшін де жауаптылық осы баптың 2-тармағы бойынша белгіленеді.
Қылмыстық кодекстің 259-бабының 3-тармағында осы қылмысты аса ауырлататын түрлері: Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу, дайындау, ұқсату, жөнелту мақсатында заңсыз иемденіп алуды, тасымалдауды немесе сақтауды не өткізуді:
а) алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаса (ҚК-тің 31-бабын қараңыз);
б) әлденеше рет (ҚК-тің 11-бабын қараңыз);
в) есірткі затгарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты ірі мөлшерде жасағаны үшін жауаптылық көзделген [15, 23 б.].
Есірткі немесе жүйкеге әсер ететін заттардың ірі немесе аса ірі мөлшерге жататыны немесе жатпайтыны жиынтық кесте арқылы анықталады.
Қылмыстық кодекстің 259-бабының 4-тармағында: Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу, дайындау, ұқсату, жөнелту мақсатында заңсыз иемденіп алуды, тасымалдауды немесе сақтауды не өткізуді;
а) ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қоғамдастық (қылмыстық ұйым) жасаса (КК-тің 31-бабын қараңыз);
б) олар өте ірі мөлшердегі есірткі заттарға немесе жүйкеге әсер ететін заттарға қатысты жасалған қылмыстар үшін жауаптылық белгіленген.
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды талан-таражға салу не қорқытып алу (260-бап)
Қылмыстың затына есірткі заттар және психотроптық нәрселер жатады. Олардың сипаттамасы ҚК-тің 259-бабында көзделген қылмыс құрамын талдағанда толық берілді.
Қылмыстың негізгі тікелей объектісі халықтың денсаулығын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар, қосымша тікелей объектісі - адамдардың өмірі, денсаулығы немесе меншігі болады.
Қылмыстың объективтік жағы екі түрлі нысан арқылы - талан-тараж немесе қорқытып алу арқылы сипатталады.
Талан-тараж деп пайдакүнемдік мақсатта есірткі заттарды, психотроптық нәрселерді меншік иесіне немесе өзге иеленушіге залал келтіре отырып кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз қайтарымсыз, тегін алып қоюын немесе айналдыруын айтамыз.
Есірткі заттарды және психотроптық нәрселерді талан-таражға салу әр түрлі тәсілдер қолданыла отырып істелуі мүмкін. Қылмыстық кодекстің 260-бабындағы қылмыстар талан-тараждың - ұрлық, алаяқтық, тонау, қарақшылық, иеленіп алу немесе ысырап ету немесе қорқытып алу нысандары арқылы жүзеге асырылуы мұмкін.
Талан-тараждың алаяқтық нысаны аркылы кейбір реттерде қолдан жасалған рецептер арқылы есірткі заттарды, психотроптық нәрселерді медициналық мекемелерден немесе дәріханалардан заңсыз алады.
Наркотикалық заттар немесе психотроптық нәрселерді өзіне сеніп тапсырылған адамның (фармацевтің, провизордың, дәрігердің, медбикелердің және басқа адамдардың) иеленіп алуы немесе ысырап етуі арқылы да осы қылмыс істелуі мүмкін.
Ауырлатпайтын жағдайда тонау арқылы көрсетілген заттарды талан-таражға салған ретте кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 260-бабының 1-тарағымен сараланады.
Есірткі заттарды немесе психотроптык нәрселерді талан-таражға салу қылмысы осы көрсетілген заттарға кінәлінің толық нақты, иелік жасаған, яғни осы заттар тиісті адамдардың иелігінен шыққан уақыттан бастап аяқталған деп саналады.
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды тұтынуга көндіру (261-бап)
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz