Аудиттің фирмаішілік стандарттары
Қазақстан Республикасының Министерство
Білім және ғылым образования и науки
министрлігі Республики Казахстан
Д. Серікбаев атындағы ШҚМТУ ВКГТУ им. Д. Серикбаева
БЕКІТЕМІН
Бизнес және кәсіпкерлік
мектебінің деканы
____________Ж. Конурбаева
__________________2017 ж.
АУДИТ
Қысқаша лекциялар жинағы
АУДИТ
Краткий конспект лекций
Мамандығы: 5В050800 - Есеп және аудит
Оқу бөлімі: күндізгі, сырттай (орта, орташа арнайы және жоғары білім негізінде)
Өскемен
Усть-Каменогорск
2017Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Д. Серикбаев атындағы ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Г.А. Байтикенова
аудит
Қысқаша лекциялар жинағы
Мамандығы: 5В050800 - Есеп және аудит
Оқу бөлімі: күндізгі , сырттай (орта, орташа арнайы және жоғары білім негізінде)
Өскемен
2017
УДК 657.631.8
Байтикенова Г.А. Аудит: 5В050800 - Есеп және аудит мамандығының орта, орташа арнайы және жоғары білім негізінде оқитын студенттеріне арналған қысқаша лекциялар жинағы ШҚМТУ. - Өскемен, 2017. - 88 бет.
Қысқаша лекциялар жинағында пәннің мақсаты мен міндеттері анықталған, дәріс тақырыптары және қысқаша мазмұны келтірілген. Оқу барысында студенттер аудиттің әдістерімен танысып, қаржы есебіндегі талдау, қорытындыны жасап үйрену керек
Бизнес және кәсіпкерлік мектебінің оқу әдістемелік кеңесінде қаралып, бекітілді
Хаттама № ____ ________________2017 ж.
(C) Д. Серікбаев атындағы
Шығыс Қазақстан Мемлекеттік Техникалық университеті, 2017
Лекциялар жинағы Жұмыс оқу жоспары, Эллективтік пәндер каталогі және Мамандықтың модульдік білім беру бағдарламасы негізінде Қаржы, есеп және салық салу кафедрасында әзірленді.
Бизнес және кәсіпкерлік мектебінің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды.
Төрайымы Г. Байтикенова
______________________ж. №____ хаттама
Қаржы, есеп және салық салу кафедрасының отырысында талқыланды.
Кафедра меңгерушісі Э. Мадиярова
____________________ж. №____ хаттама
Әзірлеген
Аға оқытушы Г. Байтикенова
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Аудиттің мағынасы, мақсаты және маңызы
2 Аудиттің стандарттары мен аудитордың мамандық этикасы
3 Аудиторлық тәуекелділік. Аудиторлық дәлелдеулер
4 Құжаттамалар және аудит сапасын бағалау
5 Клиенттің ішкі бақылау жүйесі
6 Аудиттің масштабы және жұмысын жоспарлау
7 Аудиторлық қорытынды
8 Сатып алу кезеңінің аудиті
9 Өндіріс кезеңінің аудиті
10 Қаржылық қорытындының қалыптасуы мен сату кезеңінің аудиті
11 Ақша қаражатының аудиті
12 Ұзақ мерзімді активтердің аудиті
13 Міндеттемелер мен капиталдардың аудиті
14 Аудитте талдау тәсілдерін пайдалану
15 Аудиттің қорытынды кезеңі
Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Нарық экономикасының өркендеуі ғылымдардың және қоғамдағы өндірістік қатынастардың алдына жаңа талаптар қоюда. Заңды және жеке тұлғалар әртүрлі жолдармен шаруашылық субъектісін басқаруға қатынасады. Басқаруға қатынасудың бір түрі - олардың басы бос қаржыларын өндірістің өндеуіне бағыттау, қаржы - кредиттік қатынастарға кірісуі және инвестицияларды жарғылық жұмыс капиталдарының қорлануына жұмсау.
Бақылау тексеруші қызметтер құрылымдары мен бақылау түрлерінде түбегейлі өзгерістер болды.
Қазіргі нарық жағдайындағы экономикалық бақылаудың перспективті және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз бақылауды өз қызметін тапсырыс иесі клиент есебінен шартты коммерциялық негізінде іске асыратын аудиторлар ,аудиторлық ұйымдар жүргізеді.
Берілген курс Аудит аудиттің теориялық және практикалық негізгі сұрақтарына жауап береді, олардың міндеті, қағидалары , әдістері, функцияларын ашады аудиторлық ұйымдарда.
Аудит пәні студенттердің комплекстік білімін және тәжірибелік деңгейін жетілдіреді.
Курс мақсаты студенттерге көмектесу неғұрлым тереңірек оқып білу, мәнін, шарттарын құқықтық негізі және этикалық аудит нормасын, сонымен қатар оның маңыздылығы мен ролін аудиторлық ұйымдардағы қажеттілігін нарықтық экономикада. Пәннің мәні негізделген семинарлық сабақтардағы теориялық және практикалық білімдерді бекіту студенттердің өзіндік жұмыс барысында.
Пәннің тереңірек оқылуына ҚР құқықтық және нормативті актілер, периодикалық және негізгі монографиялық әдебиет, Қазақстанның экономист ғылымдарының еңбектерін пайдалану керек.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды бизнес жоспармен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басққарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін тексерудің арнаулы әдістеріммен тәсілдерін қолдана білу керек.
Міне, осының бәрі, нарық жағдайындағы аудит негіздері , сонымен қатар меншіктің әр түрлі нысанындағы өндірістік кәсіпорындарға аудиторлық тексеру жүргізуді ұйымдастыру мен оның әддістемесі ашып көрсетілетін қазақ тіліндегі оқу практикалық құралға деген қажеттілікті тудырады.
1 Тақырып: Аудиттің мағынасы, мақсаты және міндеттері
Дәріс сұрақтары:
1. Аудиттің пайда болуы мен дамуы.
2. Аудиттің мәні мен маңызы.
3. Аудит түрлері.
Дәрістің мазмұны:
Аудиттің бірнеше ғасырлық тарихы бар. Ең алғаш тәуелсіз аудиторлар ХІХ ғасырда Еуропаның акционерлік қоғамдарында пайда болған.
Аудиторлар институтының пайда болуы шаруашылық қызметінің дамуы себепті есеп ақпараты сапасын тәуелсіз бақылаудың деңгейіне қойылатын талаптың жоғарылағандығымен байланысты. Осыған жауап ретінде Англияда бақылаушылар (аудиторлар) институты пайда болады. Тарихта бұл институт жайлы 1299 жылы алғаш айтылады. Аудит терминінің түп тегі латын тілінің auditor сөзінен шыққан және сөзбе-сөз аударғанда тыңдаушы дегенді білдіреді. Мұның себебі, сол уақыттағы лауазымды тұлғалардың көпшілігі сауатсыз болғандықтан, жазбаша құжаттар емес, тексерілетін тұлғалардың ауызша берілген мәліметі тексерілген.
Ағылшын ғалымы Лоуренс Роберт Дикси (1864-1932) аудиттің анықтамасын тұңғыш идеологы мен теоретигі болып саналады. Ол 1882 жылы аудитті құжаттарды тексеру мен құндылықтарға түгендеу жасау негізінде бухгалтерлік баланстың дұрыстығы мен шынайылығын растау жұмысы деп дәл айқындап берген.
Кейіннен Р.Л. Диксидің тұжырымдары А.Т.Ватсон, В.Ф.Фостер, И.Ф.Шер, Р.Годдардың жұмыстарында жалғастырылды.
Осы ғылыми ізденістердің нәтижесінде шаруашылықпен айналысатын тұлғалардың психологиясы аудиттің пәні болып табылады деген көзқарас қалыптасады.
Р. Годдард талан - тараждың оннан тоғызы бухгалтерлердің кінәсынан болады деп санайды, ал Ватсон А.Т. бухгалтерге тән қателіктердің он бір түрін атап көрсеткен:
1) құндылықтар, әсіресе ақша уақытында кірістелмейді;
2) құжаттар уақытында рәсімделмейді;
3) ақша және материалдық шоттар бойынша қалдықтар жасанды ұлғайтылып көрсетіледі;
4) төлем ведомостарының қорытындылары жасанды ұлғайтылады;
5) бухгалтерге жақын тұлғалардың еңбек ақылары көтеріледі;
6) іс жұзінде жоқ адамдарға ақша жазылады;
7) жабдықтаушылармен келісу арқылы баға ұлғайтылып көрсетіледі;
8) Касса шотының жалған түрде кредиттелуі немесе жалған кредиторлық борыштың көрсетілуі;
9) жасанды ұлғайтылған сыйақыларды төлеу және оны алушымен бөлісу;
10) жасанды құжаттар жасау (әсіресе чектерді);
11) бір құжатты бірнеше рет төлеу.
Әрине, коммерциялық қылмыстың тізімі мұнымен шектелмейді, бірақ, олар бұгінгі таңда да өзекті болып табылады.
Аудит - бұл Қазақстан Республикасының заңнамаларымен бекітілген талаптарға сәйкес заңды тұлғалардың қаржылық есептіліктерінің сенімділігі мен шынайылығы жөнінде тәуелсіз пікір қалыптастыру мақсатында жүргізілетін тексеріс.
Аудиторлық қызметтің мәні - ол аудиторлардың немесе аудиторлық фирмалардың клиенттерге келесі қызметтерді ұсынуы бойынша кәсіпкерлік қызметі:
oo қаржылық есептілікті, есептік - төлем құжаттамаларды тәуелсіз тексеру;
oo кеңес беру;
oo бухгалтерлік есепті жүргізу және оны қалпына келтіру;
oo ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау;
oo салық декларациясын құру;
oo шаруашылық - қаржылық қызметіне экономикалық талдау жасау;
oo және тағы басқалары.
Аудиттің мақсаты - аудиторға қаржылық есептіліктің және оны құрудың бекітілген концептуалдық негізіне сәйкес, барлық маңызды аспектілері бойынша олардың әзірленуі туралы қорытынды жасауға (пікір қалыптастыруға) мүмкіндік беру болып табылады. Алайда, аудиттің мақсатына берілген әдеттегі анықтамаға қарамастан, іс жұзінде клиенттің аудиторға қойған талабы - аудиттің мақсаты болуы керек.
Аудиттің қажеттілігі қаржылық есептілікті пайдаланушылардың мүдделеріне негізделеді. Ақпаратты пайдаланушылар ішкі және сыртқы болып екі топқа бөлінетіні мәлім. Ішкі пайдаланушыларға дұрыс басқару шешімін қабылдауы үшін ешбір қатесіз және ауытқусыз шынайы қаржылық ақпарат қажет. Сонымен бірге, ұйымның қаржылық жағдайына сыртқы пайдаланушылар да өз мүдделеріне байланысты қызығушыылқ білдіреді. Аудиторлық қызметтің негізгі міндеті экономикалық субъектілердің қаржылық - шаруашылық қызметін реттейтін заңдылықтардың сақталуының сапалы тексерілуін қамтамасыз ету, бухгалтерлік есепті жүргізу, есептілік құру және ақпаратты пайдаланушыларды кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады. Іскерлік ортада есеп мәліметтері аудиторлық қорытындымен расталмаған кәсіпкерлерге сенім аз болады.
Аудиттің мәнін, құрылу қағидаларын, ұйымдастырылу нысандарын, жүргізу әдістерін тереңдетіп зерттеу мақсатында оның жіктемесі жасалады. Аудит жіктемесі әдетте келесі белгілерге негізделеді: функционалдық сипаты, мақсаттылығы, мазмұны, объектілері, тексеру уақыты, түрі және әдістері бойынша. Дәстүрлі жіктемеге түрлері, субъектілері, жүргізу техникасына, нысаны мен әдістеріне қарай жіктеу жатады. (Кесте)
Кесте - Аудиттің жіктелуі
Жіктеу белгілері
Аудит субъектілері бойынша
Тағайындалуы бойынша
Заңнама талаптарына сәйкес
Аудитті жүргізу техникасына байланысты
Жүргізу кезектілігіне (мерзіміне) байланысты
Жіктеу белгілерінің құрамдас бөліктері
Ішкі
Сыртқы
Қаржылық есептілік аудиті
Бекітілген критериилерге сәйкес келу аудиті
Арнайы (экологиялық және т.б. аудит)
Міндетті, Бастамашылық
Құжаттар мен активтер инспекциясы
Зерттеу
Талдамалық есептеулер және тексерулер
Бастапқы
Келісілген (қайталанушы)
Ішкі аудит басқару есебінің маңызды ажырамас элементі болып табылады.
Аудиттің негізгі пайдаланушылары кісәпорынның, фирманың, компанияның ішінде болғандықтан ішкі аудит деп аталады. АҚШ ішкі аудиторлар институты ішкі аудитке келесі анықтама береді: Кәсіпорынның өз мүддесі үшін өз жұмысын тексеруге және бағалауға арналған тәелсіз қызметі ішкі аудит болып табылады.
Сыртқы аудитті сыртқы тәуелсіз аудиторлар немесе аудиторлық фирмалар әр түрлі үйымдармен, олардың меншік нысанына және ведомстволық бағынушылығына қарамастан, келісім - шартқа тұру негізінде іске асырылады. Сыртқы аудиторлар ұсынатын ақпаратты пайдаланушыларға шаруашылық субъектісінің төлем қабылеттілігін тәуелсіз аудиторлық бағалауды қажет ететін банктер мен әр түрлі кредиторлар жатады. Екіншіден, кәсіпорынның мүліктік жағдайы және оның қаржылық - шаруашылық қызметі туралы мәліметті қажет ететін салық қызметі, қаржы полициясы тәрізді мемлекеттік билік және басқару органдары кіреді. Үшіншіден, сыртқы пайдаланушыларға биржалық операциялар қатысушылары жатады. Оларға кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпарат қажет, өйткені, ол акцияның биржадағы бағасына тікелей әсер етеді және т.б.
Қаржылық есептілік аудиті - субъектінің қаржылық есептілігінің сенімділігі туралы аудиторлық қорытынды беру мақсатында тексеру жүргізу.
Бекітілген критерийлерге сәйкес келу аудиті кәсіпорында заңдылықтардың бекітілген шарттардың, ережелердің, нормалар мен нормативтердің сақталуына тексеріс жүргізу. Аудиттің бұл түрі көбінесе белгілі бір критерийлерді бекіткен органның талабы бойынша жүргізіледі.
Арнайы аудит - субъекті қызметінің кейбір жақтарын, олардың мемлекет алдындағы бекітілген нормалар мен міндеттемелерінің, белгілі бір процедуралардың орындалуын тексеру.
Міндетті аудит - кәсіпорынның қаржылық есептілігін тексеру мақсатында сыртқы ұйымның талабы мен тапсырысы бойынша міндетті түрде жүргізілетін аудит.
ҚР аудиторлық қызмет туралы Заңына (№ 304-1, 20.11.1998ж.) сәйкес келесі үйымдарда міндетті аудит жүргізіледі:
oo банктер;
oo несиелік серіктестіктер;
oo банк операцияларының кейбір түрлерімен айналысатын ұйымдар;
oo табиғи монополия субъектілері;
oo шетел капиталы қатысатын кәсіпорындар;
oo сақтандыру ұйымдары және басқалары;
oo ұлттық компаниялар.
Бастамашылық аудит экономикалық субъектінің бастамасы бойынша аудитормен (аудиторлық фирмамен) келісім - шартқа тұру арқылы жүргізіледі. Мұндай тексерістің сипаты мен көлемін клиент анықтайды.
Аудит жіктемесінің келесі белгісі - аудитті жүргізу техникасына байланысты аудиторлық дәлелдеулерді жинақтаудың келесі тәсілдері бар:
Зерттеу - бұл бақыланатын объектінің тұрған жерінде нақты жағдайымен танысу арқылы жүргізілетін әдістемелік тәсіл. Ол мысалы, қойма шаруашылығының, өрт қауіпсіздігінің, еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасының және т.б. жағдайын тексеру мақсатында жүргізіледі.
Инспекция - бұл алғашқы құжаттар мен есеп тіркемелеріндегі бухгалтерлік жазулардың, қаржылық есептеменің толтырылу және құрастырылу дұрыстығы мен заңдылығын, сонымен бірге, ұйымның материалдық активтерінің сақталуы мен тиімді пайдаланылуын тексеру.
Талдамалық тексерулер - бұл кәсіпорынның қаржылық - шаруашылық қызметінің маңызды көрсеткіштерін ішкі резервтер мен ұйымның ары қарай даму перспективасын анықтау мақсатында бухгалтерлік құжаттар мен қаржылық есептіліктің, жедел, статистикалық және басқа да мәліметтер негізінде экономикалық талдаудың әдістерінің көмегімен жан жақты зерттеу.
Есептеулер - өз бетінше жекелеген көрсеткіштерді есептеп шығару арқылы бухгалтерлің құжаттардағы сандық жазулардың дәлдігін арифметикалық тексеру үшін қолданылады. Мысалы, Жинақ зейнетақы қорына аударымдардың, корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы бойынша есептелген салық сомаларының дұрыстығын тексеру..
Алғашқы аудит - клиент үшін алғаш жүргізіліп отырған аудит. Аудиттің бұл түрі аудиттің тіуекелділігін және уақыт шығынын өсіреді. Өйткені, аудиторларда клиент қызметінің ерекшеліктері, оның ішкі бақылау жүйесі туралы қажетті ақпарат болмайды.
Келісілген (қайталанушы) аудит. Бұл аудитордың (аудиторлық фирманың) қайта өткізіп отырған немесе осы клиентке тұрақты жүргізілетін аудит түрі. Сондықтан аудитор клиент қызметінің ерекшеліктерін, оның бухгалтерлік есебінің оң және теріс жақтарымен жақсы таныс болады.
2 Тақырып: Аудиттің стандарттары мен аудитордың мамандық этикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Аудиттің нормативтік реттелуі.
2. Қазақстандағы халықаралық аудит стандарттары
3. Аудиттің фирмаішілік стандарттары
4. Аудиттің мамандық этикасы
Негізгі түсініктер: аудит қағидалары, аудит стандарттары, жалпы стандарттар, жұмыс стандарттары, фирма ішілік стандарттар, аудиттің мамандық этикасы, кәсіби аудиторлардың этикалық Кодексі
Дәрістің мазмұны:
1. Аудиттің нормативтік реттелуі.
Аудиторлық тексеру нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады. Сондықтан халықаралық тәжірбиеде аудиторлық қызмет тек кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік масштабта реттеле алады.
Нормативтік-құқықтық реттеу дегеніміз- бұл, аудиторлық тексеру жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу. Аудиторлық қызметті реттеуші негізгі нормативтік-құқықтық құжаттарға ҚР "Аудиторлық қызмет туралы" Заңымен қатар аудиторлық қызметке тікелей және жанама реттейтін заңдар (ҚР "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" Кодексі, ҚР Қылмыстық Кодексі, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, ҚР-ның "Лицензиялау туралы" заңы ) және басқа да нормативті құжаттар жатады
"Аудиторлық қызмет туралы" заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті жүзеге асыру процессінде мемлекеттік органдардың, заңды және жеке тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын қатынастарды реттейді. Бұл заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті реттейтін бірінші денгейдегі құжаттарға жатады.
Заңдар мен нормативтік актілер қаржылық қорытынды есепке қатысы бойынша едәуір ажыратылады. Кейбір заңдар немесе нормативтік актілер субъектінің қаржылық қорытынды есебінің нысанын немесе мазмұнының, есепке алынуға тиісті сомаларды немесе қаржылық қорытынды есепте ашылып көрсетілуге тиісті ақпараттарды айқындайды. Басқа заңдар немесе нормативтік актілер субъект басшылығы тарапынан сақталуға тиісті, яғни, олар субъектіге өзінің қызметін жүзеге асыруға құқық беретін шарттарды белгілейді. Субъект қызметінің заңдар мен нормативтік актілерге сәйкес келмеуі айып пұл төлеу, сот процесстері және тағы сол сияқты қаржылық зардап шегуге алып келуі мүмкін.
Қазіргі кездегі басшылыққа алып жұрген заңнамалардың, атап айтқанда Қазақстан Республикасының "Азаматтық кодексінің", "Әкімшілік құқықтық бұзушылық туралы" заңның, "Лицензиялау туралы" заңның, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің негізінде аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершіліктерін бірнеше түрге бөлуге болады. Олар:
1. Азаматтық-құқықтық
2. Әкімшілік
3. Қылмыстық
Аудиторлық ұйым клиенттің бухгалтерлік қорытынды есебінің барлық маңызды аспектілері бойынша олардың дұрыстығы (сенімділігі) жөнінде кәсіби пікірін құрастырғаны және оны білдіргені үшін жауап береді.
Кәсіби пікірін құрастыру және оны білдіру кезінде ол Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік құжаттардың талаптарын және аудиттің этикалық нормаларын басшылыққа алуға тиісті.
2. Қазақстандағы халықаралық аудит стандарттары
Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс-тәжірбиесінде негізгі ережелер немесе аудиторлық процедураның принциптері деп ұғуға болады. Осы ереже минимумы аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижелерін бағалаудың өлшемдері болып табылады. Ол халықаралық нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті денгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбұрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі оңтайландырады.
Аудиторлық қызмет заңнан басқа стандарттармен, нормалармен және постулаттармен реттеледі. Аудит стандарттары дегеніміз - аудитке қойылатын бірегей талаптарды және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік құжаттар.
Аудит стандарттарының маңызын төмендегілер айқындайды:
oo жоғары сапалы аудиторлық тексеруді қамтамасыз етеді;
oo аудит өткізудің барлық кезендері (сатылары) бойынша регламентті анықтайды;
oo аудиторлық тексеру нәтижелері дұрыстығының құқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;
oo Қазақстан аудиттің деңгейін көтереді және оны халықаралық экономикалық қатынастар саласында танымал етеді;
oo аудит өткізу және оның нәтижелерін рәсімдеу мәселелеріне қатысты тәсілдерді, терминдерді, анықтамаларды, мәлеметтерді біз ізге салу міндеттерін шешеді;
oo аудиторлық тексеру жүргізу іс-тәжірбиесінде жаңа ғылыми жетістіктерді енгізуге ықпал етеді;
oo ақпаратты пайдаланушыларға аудиторлық тексеру жүргізу процесін түсінуге көмектеседі;
oo кәсіптің қоғамдық беделін құрайды;
oo мемлекет тарапынан бақылауды жояды;
oo аудиторға клиенттермен келісөз жүргізуге көмектеседі;
oo аудит өткізу процесінің жекелеген элементтерінің байланысын қамтамасыз етеді.
Жалпы стандарттар- аудитор алдында тұрған міндеттерді тиімді әрі кәсіби деңгейдегі орындауы үшін оның бойында болуға тиісті белгілі бір қасиеттер мен кәсіптік дәреже. (ол үшін әзірлік, кәсіби біліктілік, тәуелсіздік, әділдік, аудитті өткізу кезінде тиісті көніл бөлу талап етіледі).
Жұмыс стандарттар- аудиттің алдында тұрған міндеттерді (жоспарлау, көзбен шолып байқау және бақлау, дұрыс мәлеметтерді жинау және ішкі бақлау жүйесіне тиісінше зерттеу жүргізу және бағалау) орындау кезінде аудиторлар басшылыққа алатын ережелер
Қорытынды есеп және аудиторлық қорытынды жасау стандарттары- аудиторлық тексеру нәтижесі бойынша материалдардың нысаны, мазмұны, орналастырылуы және тапсырылуына қатысты стандарттар. Аудиторлық қорытынды қаржылық қорытынды есептің бухгалтерлік есеп талаптарына сәйкестігі көрсетілуі тиіс.
Жалпы халықаралық аудит стандарттарының баяндалу стилі хабарлай айту үлгісімен берілген және онда аудиторға бірнеше альтернативтік іс-әрекеттерді қарастыру жиі ұсынылатын көптеген мысалдар мен ұсыныстар қарастырылған.
Аудит стандарттары аудиттің сапасы мен сенімділігіне қойылатын нормативтік талаптарды анықтайды және тәуелсіздіктің, әділеттіліктің, кәсіби біліктіліктің, аудиторлық тексеру нәтижесі жөніндегі ақпараттардың құпиялығын сақтаудан белгіліенген деңгейін қамтамасыз етеді. Экономикалық реформалар механизімнің жетілдіруіне қарай аудиторлық стандарттарды уақыт талабына сай ету мақсатымен, оларды кезең сайын қайта қарап отыру қажет.
Республикамызда халықаралық бірлескен фирмалар қызметінің дамуына, сонымен бірге аудиторлық қызметтің аймақтарда енгізілуіне байланысты аудитті халықаралық масштабта үйлестіру қажеттілігі туындады. Тәжірибе көрсеткендей, аудиторлық қызметтің алыс және жақын (ТМД) шетелдердегі даму жолы бірдей, сондықтан аудиттің кезекті мәселелерін шешуші қандай-да бір елдің аудиторлық фирмалары оның методологиясына, ғылыми және практикалық маныздылығына көніл аударды және экономикалық құрылыстың ерекшеліктерін ескере отырып аудит стандарттарын жасайды.
Қазақстандағы Халықаралық аудит стандарттары нұсқасы бухгалтерлер мен аудиторлардың Еуразия аймақтық Халықаралық федерациясының шешімімен негіз етеп алу үшін ТМД елдеріне ұсынылған .
Тексеру жүргізу кезінде аудитор өзінің қызметін ел ішінде қабылданған стандарттардың көмегімен, ал кейбір жағдайларда - өзінің кәсіби тәжірбиесі мен түйсігінің көмегімен реттеуге тиісті.
3. Аудиттің фирмаішілік стандарттары
Аудиттің халықаралық стандарттары тек оны өткізудің жалпы тәсілдерін, тексеру жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, методология мәселелерін, сондай-ақ, аудиторлар қолдануға тиісті базалық принциптерді айқындайды. Алайда, ол стандарттар тексеру жүргізу процесінде қолданылатын нақты іс-әрекеттерді, тәсілдерді, процедураларды белгілі бір тәртіпке бағындыра алмайды. Ондай мақсаттағы қызметті аудиттің фирмаішілік стандарттары атқарады.
Жоғары сапалы қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін аудиторлар мен аудиторлық фирмалар халықаралық аудит стандарттарының негізінде, аудиторлық фирма жұмысының спецификасы (ерекшелігі) ескерілетін және тексеру жүргізудің нақты процедураларының, аудиторлық дәлелдеулер жинаудың, оларды құжаттаудың, клиентпен өзара қарым-қатынас саясатының, ішкі бақылаудың және фирманың ішкі қорытынды есебінің мазмұны ашылып көрсетілетін өздерінің ішкі стандарттарын жасауға тиісті. Тексеру жүргізу кезінде ол қажетті дәлелдеулер жинауды жеңілдетеді, тексеру жүргізу уақытын қысқартады, аудиторлық қорытынды жасау кезінде қате жіберу тәуекелділігін азайтады.
Аудиттің ішкі стандарттары белгілі бір аудиторлық фирмада аудиторлық тексерудің бірегей (фирмалық) тәсілін қамтамасыз етеді. Орындалатын жұмыстардың көлемін ұлғайту және сапасын көтеру, тексеру жүргізу үшін аудиторларды - ассистенттерді кеңінен пайдалану, аудит технологиясын жетілдіру мүмкіндігі туындайды. Бірақ, стандарттар артық нақтыланбауға, аудитордың еркін тежемеуге тиісті. Себебі, ол аудитті кәсіби ой-пікірмен нығайтылмаған, жай ғана мәлеметтер жинауға айналдыруы мүмкін. Фирманың экономикалық және қоғамдық статусы үшін ішкі стандарттардың маңызы жоғары болғандықтан, олардың мазмұны коммерциялық құпия болып табылады.
Әдетте, ішкі стандарттарға оларды жасаушылар қол қояды және міндетті түрде аудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.
Фирмаішілік аудиторлық стандарттарды үш блокқа біріктіруге болады:
oo аудиторлық фирмалардың құрылымы және оның қызметін ұйымдастыру технологиясы;
oo заңдар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру бойынша құжаттар;
oo тексеру жүргізу әдістемесі.
Бірінші блоктың құжаттары аудиторлық фирма жұмысының ерекшелігін, оның ұйымдық құрылымын, клиентерімен өзара қарым-қатынасын жасау принциптерін, ішкі бақылаудың және ішкі қорытынды есеп берудің құрылымын, жұмыскерлердің лауазымдық міндеттері мен өкілеттіліктерін, олардың білім деңгейіне қойылатын талаптарды, кәсіби этика мәселелерін және тағы басқаларды ашып көрсетеді.
Екінші блок құжаттарының негізін бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп беру мәселелерін реттеуші нормативтік құжаттардың тізімі; бастапқы құжаттардың, аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлерінің құрамы; есептің белгілі бір салалары бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы; аудиторлық процедуралардың орындалу реті; аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізу үшін жасалынған тестілер немесесұраулар тізімі құрайды.
Үшінші блокқа қатысты әдістемелер келесі бағыттар бойынша жасалынады:
oo бухгалтерлік - клиенттің бухгалтерлік есебінің жекелеген бөлімдері бойынша әдістемелер;
oo заңдық - клиент қызметінің құқықтық жағынан қамтамасыз етілуін тексеру әдістемелері (құрылтай құжаттарының және жарғылық капиталдың аудиті, шаруашылық келісім-шарттарының сараптамалары, салық заңының сақталуына талдау жасау және т.б.);
oo арнайы - ортақ арнайы белгілерді иеленуші кәсіпорындар тобына тексеру жүргізу әдістемелері (шағын кәсіпкерлік субъектілерінің, шетелдік инвестициялары бар объектілердің өкілдіктерінің және т.б. аудиті).
Бұл стандарттардың әрқайсысында төмендегілер болуы мүмкін:
oo тексерудің мақсаты мен міндеттері;
oo тексерілетін бөлімдер көрсетілген аудит өткізу бағдарламасы;
oo нормативтік-құқықтық құжаттар;
oo клиенттің бухгалтерлік және басқа құжаттары (қаржылық есеп беруі, регистрлер, бастапқы құжаттар);
oo есептің осы участогы бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы (аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізуге арналған тестілер немесе сұраулар тізімі; осы участоққа тексеру жүргізу кезінде қолданылатын аудиторлық роцедуралардың тізімі);
oo аудиторлық процедуралардың орындалу реті;
oo аудитордың жұмыс құжаттарының жасалынған нысандары.
Сондай-ақ, аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық фирма мен оның жұмыскерлерінің қызметіне тиімді ішкі бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
4. Аудиттің мамандық этикасы
Кәсіби аудиторларға этикалық тұрғыдан өзін-өзі ұстау мәнері аса маңызды болып табылады. Бизнес саласында екі әдептілік аспект бар - жалпы әдеп (рухани аспект) және кәсіби әдеп (іс-тәжірибелік аспекті).
Әдеп кең мағынада өнегелік принциптері мен нормаларының жүйесі, жеке тұлға, қандай да бір қоғамның немесе кәсіби топтағы адамдардың өзін өзі ұстау әдепі ретінде баяналады. Іс жұзінде әр түрлі әдептілік нормалары мен ережелердің түрлері, оның ішінде аудиторлардың, дәрігерлердің, заңгерлердің, әскерилердің және т.б. кәсіби кодекстері бар.
Кәсіби бухгалтерлердің халықаралық Федерациясының (КБХФ) "Кәсіби аудиторлардың этикалық кодексінен" бірқатар үзінділерді келтірейік.
Аталмыш кодекске сәйкес аудитордың кәсібі төмендегі мақсаттарды көздейді:
oo ең жоғары стандарттардың талаптарына сай жұмыс істеу;
oo қоғамның мүддесі соны талап ететіндіктен, ең жоғары кәсіби деңгейге жету.
Кодекстің негізгі принциптері:
Сенімділік - қоғамға дұрыс ақпараттар және сенімді ақпараттық жүйелер қажет.
Кәсіптенгендік - қоғамда клиенттер, жұмыс берушілер және басқа да мүдделі жақтар бухгалтерлік есеп саласында кәсіптенген маман ретінде көрсете алатын тұлғаларға деген қажеттілік бар.
Қызметтердің сапасы - аудиторлар көрсететін барлық қызметтердің ең жоғары стандарттарға сай келетіндігіне кепілдік қажет.
Нанымдылық (көз жеткізгендік) - аудиторлардың кәсіби қызметін пайдаланушылар көрсетілген аудиторлық қызметтерді реттейтін кәсіби этиканың тұжырымдамалық негізі бар екендігіне көз жеткізген болуға тиіс.
Негіз болатын принциптер. Бухгалтерлік кәсіптің мақсаттарына қол жеткізу үшін кәсіби аудиторлар бірқатар ұйғарымдарды немесе негіз болатын принциптерді сақтауға тиіс.
Оларға төмендегілер жатады:
Адалдық - кәсіби аудитор өзінің кәсіби қызметін адал атқаруға тиісті.
Әділдік (объективтілік) - кәсіби аудитор әділ болуға және қате түсініктерді немесе қате қарым-қатынастарды, мүдде қақтығыстарына немесе әділдікті ескермеуге бағытталған қандай да бір әсер етуші факторларды болдырмауға тиісті.
Кәсіби жетік білімділік және тиісті ұқыптылық - кәсіби аудитор өзінің кәсіби қызметтерін тиісті ұқыптылықпен, жетік біліммен және зор зейінмен көрсетуге, сонымен бірге ол клиентке немес жұмыс берушіге өзінің кәсіби білімін іс-тәжірибенің, заңнамалардың, әдіснамалардың соңғы жетістіктеріне негізделген, жетік білімді кәсіби қызмет көрсетуді кепілдендіретін деңгейге дейін тұрақты түрде көтеріп отыруға міндетті.
Ақпараттардың құпиялығын сақтау - кәсіби аудитор өзінің кәсіби қызметін көрсету кезінде алынған ақпараттардың құпиялығына құрметпен қарауға тиісті және кез-келген ондай ақпараттарды (заңдық немесе кәсіби құқық не болмаса міндет ондадай ақпараттарды жариялауды талап есетін жағдайларды қоспағанда) тиісті арнайы рұқсатсыз пайдаланбауға және жария етпеуге тиісті.
Кәсіби мінез құлық - кәсіби аудитор өз кәсібінің беделін түсіретін мінез-құлықтардан аулақ болуға тиісті, яғни оның мінез-құлқы осы кәсіптің беделіне сай іс-әрекеттер мен әдістерге сәйкес болуға тиісті. Бухгалтерлердің халықаралық федерациясына қатысушы ұйымдардан этикалық принциптерді жасау (құру) кезінде кәсіби аудитордың өз клиентерінің, үшінші жақтардың, аудиторлық кәсіптің басқа мүшелерінің, персоналдың, жұмыс берушілердің және қоғамның алдындағы жауапкершіліктерінің мөлшерін қарастыру талап етіледі.
Техникалық стандарттар - кәсіби аудитор техникалық және кәсіптік стандарттарға сәйкес кәсіби қызмет көрсетуге тиісті. Кәсіби аудиторлар клиенттердің немесе жұмыс берушілердің құсқауларын тиісті ұқыптылықпен және шеберлікпен орындауға міндетті. Одан басқа аудиторлар кәсіби бухгалтерлердің халықаралық федерациясы жасап ұсынған (мысалы, халықаралық аудит стандарттары), бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттары жөніндегі комитет, басқа да реттеуші органдар жасаған, тиісті заңдарға сәйкес жасалынған техникалық және кәсіптік стандарттардың талаптарын сақтауға тиісті.
3 Тақырып: Аудиторлық тәуекелділік. Аудиторлық дәлелдеулер
Дәріс сұрақтары:
1. Мәнділік туралы түсінік және мәнділік деңгейін анықтау
2. Аудиторлық тәуекелділік және оның қүрамы
3. Аудиторлық дәлелдеудің түсінігі және түрлері
Дәрістің мазмұны
1 Мәнділік туралы түсінік және мәнділік деңгейін анықтау
Мәнділік деңгейі деп бухгалтерлік есептілікте кездесетін, білікті пайдаланушыны дұрыс қорытынды жасау және дұрыс экономикалық шешім қабылдау мүмкіндігінен жоғары ықтималдықпен айыратын қателіктің шекті шамасын айтады.
Мәнділік деңгейінің абсалютті мәнін анықтағанда аудитор субъектінің есептілігінің шынайылығын сипаттайтын неғұрлым маңызды көрсеткіштерін негізге алуы керек. Олар бухгалтерлік есептіліктің базалық көрсеткіштері деп аталады. Кәсіпорын қызметінің салалық ерекшеліктеріне қарай базалық көрсеткіштер жиынтығы әр түрлі болып келеді.
Аудиторлық ұйым базалық көрсеткіштерден ауытқу пайызын, яғни жіберілетін үлесін бекітеді (неғұрлым мәнділеріне - екі пайыз, мәнділігі аздарға - бес пайыз).
Базалық көрсеткіштер жүйесі мен мәнділік деңгейін анықтау тәртібі құжатта көрініс тауып, тұрақты қабылданады. Кейбір жағдайларда олар өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Нақты тексеріс үшін мәнділік деңгейінің жалпы бір көрсеткішін, сонымен бірге, әрқайсысы бухгалтерлік есептің, баланс баптарының немесе есептілік көрсеткіштерінің белгілі бір тобын бағалауға арналған мәнділік деңгейінің әр түрлі мәндер жиынтығын есептеп шығаруға болады.
Аудиторлық тексеріс жүргізу барысында аудитор қателіктерді анықтап, олардың қандайда бір базалық көрсеткіштер шамасының сомасын анықтайды және бұл шаманы мәнділік деңгейінің тиісті көрсеткіштерімен салыстырып, табылған қателіктердің қаржылық еесптілікке әсері туралы қорытынды жасайды. Аудиторлық ұйымдар тексеріс жүргізу барысында есептіліктің шынайылығын абсалютті нақтылықпен анықтауға міндетті емес, алайда барлық маңызды жағдайларда олардың шынайылығын міндетті түрде анықтауы тиіс.
Аудитор мәнділіктің сапалық және сандық жағына назар аударуы керек.
Сапалық жағынан аудитор өзінің кәсіби пікірін тексеріс барысында айқындалған экономикалық субъект жүзеге асырған қаржылық және шаруашылық операцияларын орындау тәртібінің Қазақстан Республикасының нормативті актілерінің талаптарынан ауытқуы мәнді немесе мәнді емес екендігін анықтауға бағыттауы тиіс.
Сандық жағынан аудитор табылған ауытқулардың әрқайсысы және олардың сомасы сандық өлшемнен-мәнділік деңгейінен басым түсуіне баға беруі қажет. Мәнділік деңгейін бекіту үшін аудитор бірнеше қадамдық процедураларды жүзеге асырады:
1 қадам. Мәнділік туралы алдын-ала пайымдау
2 қадам. Мәнділік туралы алдын-ала пайымдауды сегменттер бойынша қолдану
3 қадам. Сегменттегі жалпы қателіктерді бағалау
4 қадам. Сомалық қателіктерді бағалау
5 қадам. Сомалық бағаны мәнділік туралы алдын-ала пайымдаумен салыстыру.
Егер де бір уақытта біріншіден, аудит барысында белгіленген және болжанған қателердің жалпы сомасы мәнділік деңгейінен біршама аз болса және екіншіден, аудитордың кәсіби пайымдауы бойынша субъектінің есеп жүргізу және есептілік әзірлеу тәртібінің тиісті нормативті құжаттардың талаптарынан ауытқуларының сапалық айырмашылықтары елеусіз болса, онда аудитор тексерілетін субъектінің есептілігі барылық маңыздылығы жағынан шынайы болып табылады деген шешімге келе алады.
Алайда жоғарыда аталған жағдайлардың тым болмаса біреуі орындалмаса, онда субъектінің қаржылық есептілігі сенімді болып табыла алмайды.
Аудит барысында мынандай жағдайлар да туындауы мүмкін:
1) қаржылық есептілікте анықталған және болжанған қателердің жалпы сомасы мәнділік деңгейінен басым немесе азырақ, бірақ жалпы алғанда мәнділік деңгейінің шамасына жақын болады.
2) субъектінің есеп жүргізу және есептілік әзірлеу тәртібі мен тиісті нормативті құжаттардың талаптары арасында айырмашылықтар болса да, анықталған айырмашылықтар мәнді боп табылмайды.
Мұндай жағдайда аудитор өзінің кәсіби пікіріне сүйене отырып, осы жағдай бойынша тексерілген қаржылық есептілікте мәнді заң бұзушылықтардың болуы туралы шешім қабылдау немесе қабылдамау жауапкершілігін алуға немесе аудиторлық есепке тиісті ескертулерді кіргізу туралы қорытынды жасауға міндетті. Бұл ретте оқиғаны дәл анықтау үшін қосымша аудиторлық процедуралар жүргізу қажет болуы мүмкін.
2 Аудиторлық тәуекелділік және оның компоненттері
Аудиттің мақсаты мен міндеттерін анықтағаннан кейін аудиторлық тәуекелділік деңгейін анықтау қажет.
Аудиторлық тәуекелділік - бұл аудит аяқталғаннан кейін және оң аудиторлық қорытынды берілгеннен кейін аудитордың өз жауапкершілігіне алатын, қаржылық есептілікте мәнді қателіктер шығып қалу тәуекелділігінің субъективті түрде бекітілген деңгейі.
Аудиторлық тәуекелділік субъектінің қаржылық есептілігінде оның шынайылығын растағаннан кейін анықталмай қалған мәнді қателіктердің болу ықтималдығын немесе іс жұзінде мұндай қателіктер болмаса да, есептілікте қателік бар деп тануды білдіреді. Аудитор жұмыс барысында осы тәуекелділіктерді максималды түрде анықтап, бағалауы тиіс және бағалау нәтижелерін құжатқа түсіруі керек.
Тәуекелділікті бағалағанда аудитор тәуекелділіктің келесі шектерін пайдалана алады:
а) жоғарғы;
ә) орта;
б) төменгі.
Аудиторлық ұйымдар өз қызметінде тәуекелділіктерді бағалау барысында шектеулердің жоғарыда аталған түрлерінен басқа да көптеген шектеулерді қолдану туралы шешім қабылдауы мүмкін. Немесе тәуекелділіктерді бағалауға сандық көрсеткіштерді (пайыздар немесе бірлік үлестерін) пайдалана алады. Яғни аудиторлық тәуекелділік приоритеттер шектері бойынша өлшенуі не болмаса, 0-ден 1-ге дейін ықтималдықты есептеп шығарылуы мүмкін. Аудиттің шетелдік тәжірибесі бойынша бұл тәуекелділік минималды болуы керек және 0,01 немесе 1 пайыз болуы тиіс. Аудитор тексеріс барысында аудиторлық тәуекелділікті минималды деңгейіне дейін жеткізуге ұмтылуы керек және ол үшін тиісті шаралар қолданады. Тексеру процесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады. № 400 Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау ХАС- ында тәуекелдікке анықтама берілген(2). Аудиторлық тәуекелдік- қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сай келмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді. Аудиторлық тәуекелділіктің үш компоненті бар:
а) бөлінбейтін немесе ішкі шаруашылық тәуекелділік;
б) бақылау құралы тәуекелділігі;
в) айқындамау тәуекелділігі.
Ішкі шаруашылық тәуекелділігі
Ішкі шаруашылық тәуекелділік - бұл ішкі шаруашылық аудит іске асырылмайды деген ұйғарыммен қаржылық есептіліктің мәнді қателіктерге бейім болуы. Егер де аудитор ішкі шаруашлық аудит факторын ескермей жоғарғы ықтималдықпен қателердің болуы туралы қорытынды жасаса, онда ол дәл солай жоғарғы ықтималдықта ішкі шаруашылық тәуекелділігі бар деген қорытындыға келеді. Ішкі шаруашылық тәуекелділік деңгейін бекіту кезінде ішкі шаруашылық аудитке назар аударылмайды. Өйткені, ол аудиторлық тәуекелділіктің моделіне бақылау тәуекелділігі деп аталатын жеке элемент ретінде кіреді.
Бақылау тәуекелділігі
Бақылау тәуекелдігі- бухгалтерлік есеп процесінде клиент байқамаған қателердің болу ықтималдығын білдіреді. Себебі бақылаудың ешбір құрылымы 100 %- ға тиімді бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген құрылымымен байланыстырады: тиімді құрылымдар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары тәуекелге ие болады.
Бақылау құралдарының тәуекелділігі кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылау жүйелерінің сенімділік дәрежесін сипаттайды.
Бақылау құралдарының сенімділігі мен бақылау құралдарының тәуекелдігі өзара толықтырушы категориялар болып табылады:
oo Сенімділіктің жоғары дәрежесіне төмен тәуекелдік сай келеді;
oo Сенімділіктің орта дәрежесіне орта тәуекелділік сай болады;
oo Сенімділіктің төмен дәрежесіне жоғары тәуекелділік сай болады.
Аудитор бақылаудың белгілі бір құралдары жөніндегі өз пікірін дайындау кезінде үлкен сенімділік дәрежесіне сүйенуге қаншалықты ұмтылса., аудитор олардың сенімділігі мен тиімділігін соншалықты мұқият дайындауы керек.
Айқындамау тәуекелдігі
Айқындамау (қателерді) тәуекелдігі- бұл жиынтығында дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер кезінде де, мән бойынша жан- жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір- бірін толықтыратындықтан, олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады. Аудиторлық тәуекелдік пен айқындамау тәуекелдігі арасында тікелей тәуекелдік, сонымен бірге аудиторлық тәуекелдік пен жинақталуы қажет дәлелдердің жоспарланған саны арасында кері тәуекелділік бар.
Аудиторлық тәуекелдікті төмендету үшін келесідей пікір әрекет етеді: аудитор толық зерттеуге арналған элементтері қанша көбірек тексерсе, іріктеме көлемі сонша көп болады. Мысалы, егер аудитор талдамалық рәсімдерді тексеру мен елеулі элементтерді толық тексеруге акцент жасағысы келсе, іріктеме көлемі төмен болады және керісінше.
Кез келген аудиторлық тексерудің басты міндеті- аудитті аяқтаған кезде жиынтық аудиторлық тәуекелдік минималды төмен деңгейге жеткізілетіндей немесе керісінше, сенімділік деңгейі аудиторға қаржылық есептеме нақтылығы бойынша пікір білдіру үшін жоғары болатындай сенімділік деңгейіне дейін жететіндей етіп жекелеген шоттар немесе шаруашылық операциялар бойынша аудиторлық тәуекелділікті шектеу.
Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелділік арасындағы өзара байланыс
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелділік деңгейі арасында кері өзара байланыс бар. Маңыздылық деңгейі жоғары болған сайын, аудиторлық тәуекелділік төмен болады және керісінше. Егер, мысалы, маңыздылық деңгейі төмен болса, аудиторлық тәуекелділік деңгейі өседі және аудитор, бақылау тәуекелдігі деңгейін төмендету мақсатында (бақылау рәсімдерінің жеткіліксіздігі тәуекелі) не қосымша бақылау тестерін жүргізу, не мән бойынша тексеру рәсімін өсіру арықлы бұның орнын толтыра алады. Бизнес тәуекелі осы клиентке ұсынылған аудиторлық қорытынды әділ болғанына қарамастан аудитордың клиентпен ара қатынасы сәтсіз болуы мүмкіндігінде болып отыр. Аудит практикасында аудиторлық тәуекелділігі бағалаудың екі негізгі әдісі қолданылады:
oo Сезгіштік
oo Сандық
oo Сезгіштік әдіс аудитор тәжірибе мен клиент бизнесін білу негізінде қаржылық есеп беру немесе шаруашылық операциялар бойынша жалпы аудиторлық тәуекелділікті жоғары, орташа, төмен деп анықтауда болады.
oo Төмен тәуекелділік- ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімді ретінде бағалаған, бірақ аудитор мүмкін қателерді табуға қажетті сай процедураларды жоспарлай отырып, оған толық сенбеген жағдайда болады;
oo Орта тәуекелділік- ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімсіз деп бағалаған кезде болады және аудитор жан- жақты рәсімді жоспарлады;
oo Жоғары тәуекелділік- клиенттің ішкі бақылау жүйесі жоқ кезде негізінен біртұтас тексеру жоспарланады.
Сандық әдіс аудиторлық тәуекелділік моделі негізінде есеп айырысуды көздейді. Халықаралық тәжірибеде пайдаланылатын ең кең тараған модель келесі формуламен есептеледі:
АТ= БТхБқТхАқТ
Мұндағы АТ- аудиторлық тәуекелдік
БТ- бөлінбейтін тәуекелділік
БқТ- бақылау тәуекелдігі
АқТ- айқындамау тәуекелдігі
Мысалы, аудитор бөлінбейтін тәуекелділікті 80 пайыз, бақылау тәуекеділігін 50 пайыз, айқындамау тәсілін 10 пайыз деп бағалайды. Осы шамалар негізінде аудитор аудиторлық тәуекелділіктің 4 пайыздық шамасын ала алады.
Айқындамау тәуекелділігі көп дәрежеде аудитор кәсіпқойлығын сипаттайтындықтан, оған аудиторлық тәуекелділік моделінен осы тәуекелділікті анықтау дұрыс болады:
АқТ= АТ БТ*БқТ
Аудитор аудиторлық тәуекелділікті 5 пайыз, бөлінбес тәуекелділікті 80 пайыз, бақылау тәуекелділігін 50 пайыз деңгейлерінде қойды делік. Сонымен айқындамау тәуекелділігі 12,5 пайызды құрайды.
Аудиторлық дәлелдемелердің қажетті саны айқындамау тәуекелдігі деңгейіне кері пропорционалды болады. Айқындамау тәуекелділік моделін зерттеудің ең жалпы тәсілі аудиторлық тәуекелділік комопненттері мен аудиторлық тәуекелділік деңгейі, қажетті аудиторлық дәлелдемелердің саны мен сапасы арасындағы өзара байланысты бақылауда болып табылады. Аудиторлық тәуекелділік моделін қолдану аудитордан осы өзара байланыстар мен аудит жүргізілетін субьектіге тән қасиеттерді ескере отырып, тәуекелділік компоненттерінің әрқайсысының мазмұнына терең түсінуді талап етеді.
3Аудиторлық дәлеледеулер
Аудиторлық дәлеледеулер дегеніміз -- аудиторлық қорытынды жа-сауға негіз болатын аудитордың қорытынды пікірлерін трсырымдау процессінде пайдалануға алатын ақпараттары. Аудиторлық дәлелдеу-лерге қаржылық қорытынды есепті қүруға негіз болған және басқа көздерден алынған ақпараттарды растайтын бастапқы құжаттар мен есеп регистрлері жатқызылады.
Тексеріс кезінде алынған аудиторлық дәлелдеулері тура және жанама болып екі түрге бөлінеді.
Тура дәлелдеулер - алғашқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Білім және ғылым образования и науки
министрлігі Республики Казахстан
Д. Серікбаев атындағы ШҚМТУ ВКГТУ им. Д. Серикбаева
БЕКІТЕМІН
Бизнес және кәсіпкерлік
мектебінің деканы
____________Ж. Конурбаева
__________________2017 ж.
АУДИТ
Қысқаша лекциялар жинағы
АУДИТ
Краткий конспект лекций
Мамандығы: 5В050800 - Есеп және аудит
Оқу бөлімі: күндізгі, сырттай (орта, орташа арнайы және жоғары білім негізінде)
Өскемен
Усть-Каменогорск
2017Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Д. Серикбаев атындағы ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Г.А. Байтикенова
аудит
Қысқаша лекциялар жинағы
Мамандығы: 5В050800 - Есеп және аудит
Оқу бөлімі: күндізгі , сырттай (орта, орташа арнайы және жоғары білім негізінде)
Өскемен
2017
УДК 657.631.8
Байтикенова Г.А. Аудит: 5В050800 - Есеп және аудит мамандығының орта, орташа арнайы және жоғары білім негізінде оқитын студенттеріне арналған қысқаша лекциялар жинағы ШҚМТУ. - Өскемен, 2017. - 88 бет.
Қысқаша лекциялар жинағында пәннің мақсаты мен міндеттері анықталған, дәріс тақырыптары және қысқаша мазмұны келтірілген. Оқу барысында студенттер аудиттің әдістерімен танысып, қаржы есебіндегі талдау, қорытындыны жасап үйрену керек
Бизнес және кәсіпкерлік мектебінің оқу әдістемелік кеңесінде қаралып, бекітілді
Хаттама № ____ ________________2017 ж.
(C) Д. Серікбаев атындағы
Шығыс Қазақстан Мемлекеттік Техникалық университеті, 2017
Лекциялар жинағы Жұмыс оқу жоспары, Эллективтік пәндер каталогі және Мамандықтың модульдік білім беру бағдарламасы негізінде Қаржы, есеп және салық салу кафедрасында әзірленді.
Бизнес және кәсіпкерлік мектебінің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды.
Төрайымы Г. Байтикенова
______________________ж. №____ хаттама
Қаржы, есеп және салық салу кафедрасының отырысында талқыланды.
Кафедра меңгерушісі Э. Мадиярова
____________________ж. №____ хаттама
Әзірлеген
Аға оқытушы Г. Байтикенова
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Аудиттің мағынасы, мақсаты және маңызы
2 Аудиттің стандарттары мен аудитордың мамандық этикасы
3 Аудиторлық тәуекелділік. Аудиторлық дәлелдеулер
4 Құжаттамалар және аудит сапасын бағалау
5 Клиенттің ішкі бақылау жүйесі
6 Аудиттің масштабы және жұмысын жоспарлау
7 Аудиторлық қорытынды
8 Сатып алу кезеңінің аудиті
9 Өндіріс кезеңінің аудиті
10 Қаржылық қорытындының қалыптасуы мен сату кезеңінің аудиті
11 Ақша қаражатының аудиті
12 Ұзақ мерзімді активтердің аудиті
13 Міндеттемелер мен капиталдардың аудиті
14 Аудитте талдау тәсілдерін пайдалану
15 Аудиттің қорытынды кезеңі
Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Нарық экономикасының өркендеуі ғылымдардың және қоғамдағы өндірістік қатынастардың алдына жаңа талаптар қоюда. Заңды және жеке тұлғалар әртүрлі жолдармен шаруашылық субъектісін басқаруға қатынасады. Басқаруға қатынасудың бір түрі - олардың басы бос қаржыларын өндірістің өндеуіне бағыттау, қаржы - кредиттік қатынастарға кірісуі және инвестицияларды жарғылық жұмыс капиталдарының қорлануына жұмсау.
Бақылау тексеруші қызметтер құрылымдары мен бақылау түрлерінде түбегейлі өзгерістер болды.
Қазіргі нарық жағдайындағы экономикалық бақылаудың перспективті және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз бақылауды өз қызметін тапсырыс иесі клиент есебінен шартты коммерциялық негізінде іске асыратын аудиторлар ,аудиторлық ұйымдар жүргізеді.
Берілген курс Аудит аудиттің теориялық және практикалық негізгі сұрақтарына жауап береді, олардың міндеті, қағидалары , әдістері, функцияларын ашады аудиторлық ұйымдарда.
Аудит пәні студенттердің комплекстік білімін және тәжірибелік деңгейін жетілдіреді.
Курс мақсаты студенттерге көмектесу неғұрлым тереңірек оқып білу, мәнін, шарттарын құқықтық негізі және этикалық аудит нормасын, сонымен қатар оның маңыздылығы мен ролін аудиторлық ұйымдардағы қажеттілігін нарықтық экономикада. Пәннің мәні негізделген семинарлық сабақтардағы теориялық және практикалық білімдерді бекіту студенттердің өзіндік жұмыс барысында.
Пәннің тереңірек оқылуына ҚР құқықтық және нормативті актілер, периодикалық және негізгі монографиялық әдебиет, Қазақстанның экономист ғылымдарының еңбектерін пайдалану керек.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды бизнес жоспармен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басққарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін тексерудің арнаулы әдістеріммен тәсілдерін қолдана білу керек.
Міне, осының бәрі, нарық жағдайындағы аудит негіздері , сонымен қатар меншіктің әр түрлі нысанындағы өндірістік кәсіпорындарға аудиторлық тексеру жүргізуді ұйымдастыру мен оның әддістемесі ашып көрсетілетін қазақ тіліндегі оқу практикалық құралға деген қажеттілікті тудырады.
1 Тақырып: Аудиттің мағынасы, мақсаты және міндеттері
Дәріс сұрақтары:
1. Аудиттің пайда болуы мен дамуы.
2. Аудиттің мәні мен маңызы.
3. Аудит түрлері.
Дәрістің мазмұны:
Аудиттің бірнеше ғасырлық тарихы бар. Ең алғаш тәуелсіз аудиторлар ХІХ ғасырда Еуропаның акционерлік қоғамдарында пайда болған.
Аудиторлар институтының пайда болуы шаруашылық қызметінің дамуы себепті есеп ақпараты сапасын тәуелсіз бақылаудың деңгейіне қойылатын талаптың жоғарылағандығымен байланысты. Осыған жауап ретінде Англияда бақылаушылар (аудиторлар) институты пайда болады. Тарихта бұл институт жайлы 1299 жылы алғаш айтылады. Аудит терминінің түп тегі латын тілінің auditor сөзінен шыққан және сөзбе-сөз аударғанда тыңдаушы дегенді білдіреді. Мұның себебі, сол уақыттағы лауазымды тұлғалардың көпшілігі сауатсыз болғандықтан, жазбаша құжаттар емес, тексерілетін тұлғалардың ауызша берілген мәліметі тексерілген.
Ағылшын ғалымы Лоуренс Роберт Дикси (1864-1932) аудиттің анықтамасын тұңғыш идеологы мен теоретигі болып саналады. Ол 1882 жылы аудитті құжаттарды тексеру мен құндылықтарға түгендеу жасау негізінде бухгалтерлік баланстың дұрыстығы мен шынайылығын растау жұмысы деп дәл айқындап берген.
Кейіннен Р.Л. Диксидің тұжырымдары А.Т.Ватсон, В.Ф.Фостер, И.Ф.Шер, Р.Годдардың жұмыстарында жалғастырылды.
Осы ғылыми ізденістердің нәтижесінде шаруашылықпен айналысатын тұлғалардың психологиясы аудиттің пәні болып табылады деген көзқарас қалыптасады.
Р. Годдард талан - тараждың оннан тоғызы бухгалтерлердің кінәсынан болады деп санайды, ал Ватсон А.Т. бухгалтерге тән қателіктердің он бір түрін атап көрсеткен:
1) құндылықтар, әсіресе ақша уақытында кірістелмейді;
2) құжаттар уақытында рәсімделмейді;
3) ақша және материалдық шоттар бойынша қалдықтар жасанды ұлғайтылып көрсетіледі;
4) төлем ведомостарының қорытындылары жасанды ұлғайтылады;
5) бухгалтерге жақын тұлғалардың еңбек ақылары көтеріледі;
6) іс жұзінде жоқ адамдарға ақша жазылады;
7) жабдықтаушылармен келісу арқылы баға ұлғайтылып көрсетіледі;
8) Касса шотының жалған түрде кредиттелуі немесе жалған кредиторлық борыштың көрсетілуі;
9) жасанды ұлғайтылған сыйақыларды төлеу және оны алушымен бөлісу;
10) жасанды құжаттар жасау (әсіресе чектерді);
11) бір құжатты бірнеше рет төлеу.
Әрине, коммерциялық қылмыстың тізімі мұнымен шектелмейді, бірақ, олар бұгінгі таңда да өзекті болып табылады.
Аудит - бұл Қазақстан Республикасының заңнамаларымен бекітілген талаптарға сәйкес заңды тұлғалардың қаржылық есептіліктерінің сенімділігі мен шынайылығы жөнінде тәуелсіз пікір қалыптастыру мақсатында жүргізілетін тексеріс.
Аудиторлық қызметтің мәні - ол аудиторлардың немесе аудиторлық фирмалардың клиенттерге келесі қызметтерді ұсынуы бойынша кәсіпкерлік қызметі:
oo қаржылық есептілікті, есептік - төлем құжаттамаларды тәуелсіз тексеру;
oo кеңес беру;
oo бухгалтерлік есепті жүргізу және оны қалпына келтіру;
oo ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау;
oo салық декларациясын құру;
oo шаруашылық - қаржылық қызметіне экономикалық талдау жасау;
oo және тағы басқалары.
Аудиттің мақсаты - аудиторға қаржылық есептіліктің және оны құрудың бекітілген концептуалдық негізіне сәйкес, барлық маңызды аспектілері бойынша олардың әзірленуі туралы қорытынды жасауға (пікір қалыптастыруға) мүмкіндік беру болып табылады. Алайда, аудиттің мақсатына берілген әдеттегі анықтамаға қарамастан, іс жұзінде клиенттің аудиторға қойған талабы - аудиттің мақсаты болуы керек.
Аудиттің қажеттілігі қаржылық есептілікті пайдаланушылардың мүдделеріне негізделеді. Ақпаратты пайдаланушылар ішкі және сыртқы болып екі топқа бөлінетіні мәлім. Ішкі пайдаланушыларға дұрыс басқару шешімін қабылдауы үшін ешбір қатесіз және ауытқусыз шынайы қаржылық ақпарат қажет. Сонымен бірге, ұйымның қаржылық жағдайына сыртқы пайдаланушылар да өз мүдделеріне байланысты қызығушыылқ білдіреді. Аудиторлық қызметтің негізгі міндеті экономикалық субъектілердің қаржылық - шаруашылық қызметін реттейтін заңдылықтардың сақталуының сапалы тексерілуін қамтамасыз ету, бухгалтерлік есепті жүргізу, есептілік құру және ақпаратты пайдаланушыларды кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады. Іскерлік ортада есеп мәліметтері аудиторлық қорытындымен расталмаған кәсіпкерлерге сенім аз болады.
Аудиттің мәнін, құрылу қағидаларын, ұйымдастырылу нысандарын, жүргізу әдістерін тереңдетіп зерттеу мақсатында оның жіктемесі жасалады. Аудит жіктемесі әдетте келесі белгілерге негізделеді: функционалдық сипаты, мақсаттылығы, мазмұны, объектілері, тексеру уақыты, түрі және әдістері бойынша. Дәстүрлі жіктемеге түрлері, субъектілері, жүргізу техникасына, нысаны мен әдістеріне қарай жіктеу жатады. (Кесте)
Кесте - Аудиттің жіктелуі
Жіктеу белгілері
Аудит субъектілері бойынша
Тағайындалуы бойынша
Заңнама талаптарына сәйкес
Аудитті жүргізу техникасына байланысты
Жүргізу кезектілігіне (мерзіміне) байланысты
Жіктеу белгілерінің құрамдас бөліктері
Ішкі
Сыртқы
Қаржылық есептілік аудиті
Бекітілген критериилерге сәйкес келу аудиті
Арнайы (экологиялық және т.б. аудит)
Міндетті, Бастамашылық
Құжаттар мен активтер инспекциясы
Зерттеу
Талдамалық есептеулер және тексерулер
Бастапқы
Келісілген (қайталанушы)
Ішкі аудит басқару есебінің маңызды ажырамас элементі болып табылады.
Аудиттің негізгі пайдаланушылары кісәпорынның, фирманың, компанияның ішінде болғандықтан ішкі аудит деп аталады. АҚШ ішкі аудиторлар институты ішкі аудитке келесі анықтама береді: Кәсіпорынның өз мүддесі үшін өз жұмысын тексеруге және бағалауға арналған тәелсіз қызметі ішкі аудит болып табылады.
Сыртқы аудитті сыртқы тәуелсіз аудиторлар немесе аудиторлық фирмалар әр түрлі үйымдармен, олардың меншік нысанына және ведомстволық бағынушылығына қарамастан, келісім - шартқа тұру негізінде іске асырылады. Сыртқы аудиторлар ұсынатын ақпаратты пайдаланушыларға шаруашылық субъектісінің төлем қабылеттілігін тәуелсіз аудиторлық бағалауды қажет ететін банктер мен әр түрлі кредиторлар жатады. Екіншіден, кәсіпорынның мүліктік жағдайы және оның қаржылық - шаруашылық қызметі туралы мәліметті қажет ететін салық қызметі, қаржы полициясы тәрізді мемлекеттік билік және басқару органдары кіреді. Үшіншіден, сыртқы пайдаланушыларға биржалық операциялар қатысушылары жатады. Оларға кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпарат қажет, өйткені, ол акцияның биржадағы бағасына тікелей әсер етеді және т.б.
Қаржылық есептілік аудиті - субъектінің қаржылық есептілігінің сенімділігі туралы аудиторлық қорытынды беру мақсатында тексеру жүргізу.
Бекітілген критерийлерге сәйкес келу аудиті кәсіпорында заңдылықтардың бекітілген шарттардың, ережелердің, нормалар мен нормативтердің сақталуына тексеріс жүргізу. Аудиттің бұл түрі көбінесе белгілі бір критерийлерді бекіткен органның талабы бойынша жүргізіледі.
Арнайы аудит - субъекті қызметінің кейбір жақтарын, олардың мемлекет алдындағы бекітілген нормалар мен міндеттемелерінің, белгілі бір процедуралардың орындалуын тексеру.
Міндетті аудит - кәсіпорынның қаржылық есептілігін тексеру мақсатында сыртқы ұйымның талабы мен тапсырысы бойынша міндетті түрде жүргізілетін аудит.
ҚР аудиторлық қызмет туралы Заңына (№ 304-1, 20.11.1998ж.) сәйкес келесі үйымдарда міндетті аудит жүргізіледі:
oo банктер;
oo несиелік серіктестіктер;
oo банк операцияларының кейбір түрлерімен айналысатын ұйымдар;
oo табиғи монополия субъектілері;
oo шетел капиталы қатысатын кәсіпорындар;
oo сақтандыру ұйымдары және басқалары;
oo ұлттық компаниялар.
Бастамашылық аудит экономикалық субъектінің бастамасы бойынша аудитормен (аудиторлық фирмамен) келісім - шартқа тұру арқылы жүргізіледі. Мұндай тексерістің сипаты мен көлемін клиент анықтайды.
Аудит жіктемесінің келесі белгісі - аудитті жүргізу техникасына байланысты аудиторлық дәлелдеулерді жинақтаудың келесі тәсілдері бар:
Зерттеу - бұл бақыланатын объектінің тұрған жерінде нақты жағдайымен танысу арқылы жүргізілетін әдістемелік тәсіл. Ол мысалы, қойма шаруашылығының, өрт қауіпсіздігінің, еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасының және т.б. жағдайын тексеру мақсатында жүргізіледі.
Инспекция - бұл алғашқы құжаттар мен есеп тіркемелеріндегі бухгалтерлік жазулардың, қаржылық есептеменің толтырылу және құрастырылу дұрыстығы мен заңдылығын, сонымен бірге, ұйымның материалдық активтерінің сақталуы мен тиімді пайдаланылуын тексеру.
Талдамалық тексерулер - бұл кәсіпорынның қаржылық - шаруашылық қызметінің маңызды көрсеткіштерін ішкі резервтер мен ұйымның ары қарай даму перспективасын анықтау мақсатында бухгалтерлік құжаттар мен қаржылық есептіліктің, жедел, статистикалық және басқа да мәліметтер негізінде экономикалық талдаудың әдістерінің көмегімен жан жақты зерттеу.
Есептеулер - өз бетінше жекелеген көрсеткіштерді есептеп шығару арқылы бухгалтерлің құжаттардағы сандық жазулардың дәлдігін арифметикалық тексеру үшін қолданылады. Мысалы, Жинақ зейнетақы қорына аударымдардың, корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы бойынша есептелген салық сомаларының дұрыстығын тексеру..
Алғашқы аудит - клиент үшін алғаш жүргізіліп отырған аудит. Аудиттің бұл түрі аудиттің тіуекелділігін және уақыт шығынын өсіреді. Өйткені, аудиторларда клиент қызметінің ерекшеліктері, оның ішкі бақылау жүйесі туралы қажетті ақпарат болмайды.
Келісілген (қайталанушы) аудит. Бұл аудитордың (аудиторлық фирманың) қайта өткізіп отырған немесе осы клиентке тұрақты жүргізілетін аудит түрі. Сондықтан аудитор клиент қызметінің ерекшеліктерін, оның бухгалтерлік есебінің оң және теріс жақтарымен жақсы таныс болады.
2 Тақырып: Аудиттің стандарттары мен аудитордың мамандық этикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Аудиттің нормативтік реттелуі.
2. Қазақстандағы халықаралық аудит стандарттары
3. Аудиттің фирмаішілік стандарттары
4. Аудиттің мамандық этикасы
Негізгі түсініктер: аудит қағидалары, аудит стандарттары, жалпы стандарттар, жұмыс стандарттары, фирма ішілік стандарттар, аудиттің мамандық этикасы, кәсіби аудиторлардың этикалық Кодексі
Дәрістің мазмұны:
1. Аудиттің нормативтік реттелуі.
Аудиторлық тексеру нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады. Сондықтан халықаралық тәжірбиеде аудиторлық қызмет тек кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік масштабта реттеле алады.
Нормативтік-құқықтық реттеу дегеніміз- бұл, аудиторлық тексеру жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу. Аудиторлық қызметті реттеуші негізгі нормативтік-құқықтық құжаттарға ҚР "Аудиторлық қызмет туралы" Заңымен қатар аудиторлық қызметке тікелей және жанама реттейтін заңдар (ҚР "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" Кодексі, ҚР Қылмыстық Кодексі, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, ҚР-ның "Лицензиялау туралы" заңы ) және басқа да нормативті құжаттар жатады
"Аудиторлық қызмет туралы" заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті жүзеге асыру процессінде мемлекеттік органдардың, заңды және жеке тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын қатынастарды реттейді. Бұл заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті реттейтін бірінші денгейдегі құжаттарға жатады.
Заңдар мен нормативтік актілер қаржылық қорытынды есепке қатысы бойынша едәуір ажыратылады. Кейбір заңдар немесе нормативтік актілер субъектінің қаржылық қорытынды есебінің нысанын немесе мазмұнының, есепке алынуға тиісті сомаларды немесе қаржылық қорытынды есепте ашылып көрсетілуге тиісті ақпараттарды айқындайды. Басқа заңдар немесе нормативтік актілер субъект басшылығы тарапынан сақталуға тиісті, яғни, олар субъектіге өзінің қызметін жүзеге асыруға құқық беретін шарттарды белгілейді. Субъект қызметінің заңдар мен нормативтік актілерге сәйкес келмеуі айып пұл төлеу, сот процесстері және тағы сол сияқты қаржылық зардап шегуге алып келуі мүмкін.
Қазіргі кездегі басшылыққа алып жұрген заңнамалардың, атап айтқанда Қазақстан Республикасының "Азаматтық кодексінің", "Әкімшілік құқықтық бұзушылық туралы" заңның, "Лицензиялау туралы" заңның, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің негізінде аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жауапкершіліктерін бірнеше түрге бөлуге болады. Олар:
1. Азаматтық-құқықтық
2. Әкімшілік
3. Қылмыстық
Аудиторлық ұйым клиенттің бухгалтерлік қорытынды есебінің барлық маңызды аспектілері бойынша олардың дұрыстығы (сенімділігі) жөнінде кәсіби пікірін құрастырғаны және оны білдіргені үшін жауап береді.
Кәсіби пікірін құрастыру және оны білдіру кезінде ол Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік құжаттардың талаптарын және аудиттің этикалық нормаларын басшылыққа алуға тиісті.
2. Қазақстандағы халықаралық аудит стандарттары
Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс-тәжірбиесінде негізгі ережелер немесе аудиторлық процедураның принциптері деп ұғуға болады. Осы ереже минимумы аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижелерін бағалаудың өлшемдері болып табылады. Ол халықаралық нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті денгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбұрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі оңтайландырады.
Аудиторлық қызмет заңнан басқа стандарттармен, нормалармен және постулаттармен реттеледі. Аудит стандарттары дегеніміз - аудитке қойылатын бірегей талаптарды және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік құжаттар.
Аудит стандарттарының маңызын төмендегілер айқындайды:
oo жоғары сапалы аудиторлық тексеруді қамтамасыз етеді;
oo аудит өткізудің барлық кезендері (сатылары) бойынша регламентті анықтайды;
oo аудиторлық тексеру нәтижелері дұрыстығының құқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;
oo Қазақстан аудиттің деңгейін көтереді және оны халықаралық экономикалық қатынастар саласында танымал етеді;
oo аудит өткізу және оның нәтижелерін рәсімдеу мәселелеріне қатысты тәсілдерді, терминдерді, анықтамаларды, мәлеметтерді біз ізге салу міндеттерін шешеді;
oo аудиторлық тексеру жүргізу іс-тәжірбиесінде жаңа ғылыми жетістіктерді енгізуге ықпал етеді;
oo ақпаратты пайдаланушыларға аудиторлық тексеру жүргізу процесін түсінуге көмектеседі;
oo кәсіптің қоғамдық беделін құрайды;
oo мемлекет тарапынан бақылауды жояды;
oo аудиторға клиенттермен келісөз жүргізуге көмектеседі;
oo аудит өткізу процесінің жекелеген элементтерінің байланысын қамтамасыз етеді.
Жалпы стандарттар- аудитор алдында тұрған міндеттерді тиімді әрі кәсіби деңгейдегі орындауы үшін оның бойында болуға тиісті белгілі бір қасиеттер мен кәсіптік дәреже. (ол үшін әзірлік, кәсіби біліктілік, тәуелсіздік, әділдік, аудитті өткізу кезінде тиісті көніл бөлу талап етіледі).
Жұмыс стандарттар- аудиттің алдында тұрған міндеттерді (жоспарлау, көзбен шолып байқау және бақлау, дұрыс мәлеметтерді жинау және ішкі бақлау жүйесіне тиісінше зерттеу жүргізу және бағалау) орындау кезінде аудиторлар басшылыққа алатын ережелер
Қорытынды есеп және аудиторлық қорытынды жасау стандарттары- аудиторлық тексеру нәтижесі бойынша материалдардың нысаны, мазмұны, орналастырылуы және тапсырылуына қатысты стандарттар. Аудиторлық қорытынды қаржылық қорытынды есептің бухгалтерлік есеп талаптарына сәйкестігі көрсетілуі тиіс.
Жалпы халықаралық аудит стандарттарының баяндалу стилі хабарлай айту үлгісімен берілген және онда аудиторға бірнеше альтернативтік іс-әрекеттерді қарастыру жиі ұсынылатын көптеген мысалдар мен ұсыныстар қарастырылған.
Аудит стандарттары аудиттің сапасы мен сенімділігіне қойылатын нормативтік талаптарды анықтайды және тәуелсіздіктің, әділеттіліктің, кәсіби біліктіліктің, аудиторлық тексеру нәтижесі жөніндегі ақпараттардың құпиялығын сақтаудан белгіліенген деңгейін қамтамасыз етеді. Экономикалық реформалар механизімнің жетілдіруіне қарай аудиторлық стандарттарды уақыт талабына сай ету мақсатымен, оларды кезең сайын қайта қарап отыру қажет.
Республикамызда халықаралық бірлескен фирмалар қызметінің дамуына, сонымен бірге аудиторлық қызметтің аймақтарда енгізілуіне байланысты аудитті халықаралық масштабта үйлестіру қажеттілігі туындады. Тәжірибе көрсеткендей, аудиторлық қызметтің алыс және жақын (ТМД) шетелдердегі даму жолы бірдей, сондықтан аудиттің кезекті мәселелерін шешуші қандай-да бір елдің аудиторлық фирмалары оның методологиясына, ғылыми және практикалық маныздылығына көніл аударды және экономикалық құрылыстың ерекшеліктерін ескере отырып аудит стандарттарын жасайды.
Қазақстандағы Халықаралық аудит стандарттары нұсқасы бухгалтерлер мен аудиторлардың Еуразия аймақтық Халықаралық федерациясының шешімімен негіз етеп алу үшін ТМД елдеріне ұсынылған .
Тексеру жүргізу кезінде аудитор өзінің қызметін ел ішінде қабылданған стандарттардың көмегімен, ал кейбір жағдайларда - өзінің кәсіби тәжірбиесі мен түйсігінің көмегімен реттеуге тиісті.
3. Аудиттің фирмаішілік стандарттары
Аудиттің халықаралық стандарттары тек оны өткізудің жалпы тәсілдерін, тексеру жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, методология мәселелерін, сондай-ақ, аудиторлар қолдануға тиісті базалық принциптерді айқындайды. Алайда, ол стандарттар тексеру жүргізу процесінде қолданылатын нақты іс-әрекеттерді, тәсілдерді, процедураларды белгілі бір тәртіпке бағындыра алмайды. Ондай мақсаттағы қызметті аудиттің фирмаішілік стандарттары атқарады.
Жоғары сапалы қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін аудиторлар мен аудиторлық фирмалар халықаралық аудит стандарттарының негізінде, аудиторлық фирма жұмысының спецификасы (ерекшелігі) ескерілетін және тексеру жүргізудің нақты процедураларының, аудиторлық дәлелдеулер жинаудың, оларды құжаттаудың, клиентпен өзара қарым-қатынас саясатының, ішкі бақылаудың және фирманың ішкі қорытынды есебінің мазмұны ашылып көрсетілетін өздерінің ішкі стандарттарын жасауға тиісті. Тексеру жүргізу кезінде ол қажетті дәлелдеулер жинауды жеңілдетеді, тексеру жүргізу уақытын қысқартады, аудиторлық қорытынды жасау кезінде қате жіберу тәуекелділігін азайтады.
Аудиттің ішкі стандарттары белгілі бір аудиторлық фирмада аудиторлық тексерудің бірегей (фирмалық) тәсілін қамтамасыз етеді. Орындалатын жұмыстардың көлемін ұлғайту және сапасын көтеру, тексеру жүргізу үшін аудиторларды - ассистенттерді кеңінен пайдалану, аудит технологиясын жетілдіру мүмкіндігі туындайды. Бірақ, стандарттар артық нақтыланбауға, аудитордың еркін тежемеуге тиісті. Себебі, ол аудитті кәсіби ой-пікірмен нығайтылмаған, жай ғана мәлеметтер жинауға айналдыруы мүмкін. Фирманың экономикалық және қоғамдық статусы үшін ішкі стандарттардың маңызы жоғары болғандықтан, олардың мазмұны коммерциялық құпия болып табылады.
Әдетте, ішкі стандарттарға оларды жасаушылар қол қояды және міндетті түрде аудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.
Фирмаішілік аудиторлық стандарттарды үш блокқа біріктіруге болады:
oo аудиторлық фирмалардың құрылымы және оның қызметін ұйымдастыру технологиясы;
oo заңдар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру бойынша құжаттар;
oo тексеру жүргізу әдістемесі.
Бірінші блоктың құжаттары аудиторлық фирма жұмысының ерекшелігін, оның ұйымдық құрылымын, клиентерімен өзара қарым-қатынасын жасау принциптерін, ішкі бақылаудың және ішкі қорытынды есеп берудің құрылымын, жұмыскерлердің лауазымдық міндеттері мен өкілеттіліктерін, олардың білім деңгейіне қойылатын талаптарды, кәсіби этика мәселелерін және тағы басқаларды ашып көрсетеді.
Екінші блок құжаттарының негізін бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп беру мәселелерін реттеуші нормативтік құжаттардың тізімі; бастапқы құжаттардың, аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлерінің құрамы; есептің белгілі бір салалары бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы; аудиторлық процедуралардың орындалу реті; аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізу үшін жасалынған тестілер немесесұраулар тізімі құрайды.
Үшінші блокқа қатысты әдістемелер келесі бағыттар бойынша жасалынады:
oo бухгалтерлік - клиенттің бухгалтерлік есебінің жекелеген бөлімдері бойынша әдістемелер;
oo заңдық - клиент қызметінің құқықтық жағынан қамтамасыз етілуін тексеру әдістемелері (құрылтай құжаттарының және жарғылық капиталдың аудиті, шаруашылық келісім-шарттарының сараптамалары, салық заңының сақталуына талдау жасау және т.б.);
oo арнайы - ортақ арнайы белгілерді иеленуші кәсіпорындар тобына тексеру жүргізу әдістемелері (шағын кәсіпкерлік субъектілерінің, шетелдік инвестициялары бар объектілердің өкілдіктерінің және т.б. аудиті).
Бұл стандарттардың әрқайсысында төмендегілер болуы мүмкін:
oo тексерудің мақсаты мен міндеттері;
oo тексерілетін бөлімдер көрсетілген аудит өткізу бағдарламасы;
oo нормативтік-құқықтық құжаттар;
oo клиенттің бухгалтерлік және басқа құжаттары (қаржылық есеп беруі, регистрлер, бастапқы құжаттар);
oo есептің осы участогы бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы (аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізуге арналған тестілер немесе сұраулар тізімі; осы участоққа тексеру жүргізу кезінде қолданылатын аудиторлық роцедуралардың тізімі);
oo аудиторлық процедуралардың орындалу реті;
oo аудитордың жұмыс құжаттарының жасалынған нысандары.
Сондай-ақ, аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық фирма мен оның жұмыскерлерінің қызметіне тиімді ішкі бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
4. Аудиттің мамандық этикасы
Кәсіби аудиторларға этикалық тұрғыдан өзін-өзі ұстау мәнері аса маңызды болып табылады. Бизнес саласында екі әдептілік аспект бар - жалпы әдеп (рухани аспект) және кәсіби әдеп (іс-тәжірибелік аспекті).
Әдеп кең мағынада өнегелік принциптері мен нормаларының жүйесі, жеке тұлға, қандай да бір қоғамның немесе кәсіби топтағы адамдардың өзін өзі ұстау әдепі ретінде баяналады. Іс жұзінде әр түрлі әдептілік нормалары мен ережелердің түрлері, оның ішінде аудиторлардың, дәрігерлердің, заңгерлердің, әскерилердің және т.б. кәсіби кодекстері бар.
Кәсіби бухгалтерлердің халықаралық Федерациясының (КБХФ) "Кәсіби аудиторлардың этикалық кодексінен" бірқатар үзінділерді келтірейік.
Аталмыш кодекске сәйкес аудитордың кәсібі төмендегі мақсаттарды көздейді:
oo ең жоғары стандарттардың талаптарына сай жұмыс істеу;
oo қоғамның мүддесі соны талап ететіндіктен, ең жоғары кәсіби деңгейге жету.
Кодекстің негізгі принциптері:
Сенімділік - қоғамға дұрыс ақпараттар және сенімді ақпараттық жүйелер қажет.
Кәсіптенгендік - қоғамда клиенттер, жұмыс берушілер және басқа да мүдделі жақтар бухгалтерлік есеп саласында кәсіптенген маман ретінде көрсете алатын тұлғаларға деген қажеттілік бар.
Қызметтердің сапасы - аудиторлар көрсететін барлық қызметтердің ең жоғары стандарттарға сай келетіндігіне кепілдік қажет.
Нанымдылық (көз жеткізгендік) - аудиторлардың кәсіби қызметін пайдаланушылар көрсетілген аудиторлық қызметтерді реттейтін кәсіби этиканың тұжырымдамалық негізі бар екендігіне көз жеткізген болуға тиіс.
Негіз болатын принциптер. Бухгалтерлік кәсіптің мақсаттарына қол жеткізу үшін кәсіби аудиторлар бірқатар ұйғарымдарды немесе негіз болатын принциптерді сақтауға тиіс.
Оларға төмендегілер жатады:
Адалдық - кәсіби аудитор өзінің кәсіби қызметін адал атқаруға тиісті.
Әділдік (объективтілік) - кәсіби аудитор әділ болуға және қате түсініктерді немесе қате қарым-қатынастарды, мүдде қақтығыстарына немесе әділдікті ескермеуге бағытталған қандай да бір әсер етуші факторларды болдырмауға тиісті.
Кәсіби жетік білімділік және тиісті ұқыптылық - кәсіби аудитор өзінің кәсіби қызметтерін тиісті ұқыптылықпен, жетік біліммен және зор зейінмен көрсетуге, сонымен бірге ол клиентке немес жұмыс берушіге өзінің кәсіби білімін іс-тәжірибенің, заңнамалардың, әдіснамалардың соңғы жетістіктеріне негізделген, жетік білімді кәсіби қызмет көрсетуді кепілдендіретін деңгейге дейін тұрақты түрде көтеріп отыруға міндетті.
Ақпараттардың құпиялығын сақтау - кәсіби аудитор өзінің кәсіби қызметін көрсету кезінде алынған ақпараттардың құпиялығына құрметпен қарауға тиісті және кез-келген ондай ақпараттарды (заңдық немесе кәсіби құқық не болмаса міндет ондадай ақпараттарды жариялауды талап есетін жағдайларды қоспағанда) тиісті арнайы рұқсатсыз пайдаланбауға және жария етпеуге тиісті.
Кәсіби мінез құлық - кәсіби аудитор өз кәсібінің беделін түсіретін мінез-құлықтардан аулақ болуға тиісті, яғни оның мінез-құлқы осы кәсіптің беделіне сай іс-әрекеттер мен әдістерге сәйкес болуға тиісті. Бухгалтерлердің халықаралық федерациясына қатысушы ұйымдардан этикалық принциптерді жасау (құру) кезінде кәсіби аудитордың өз клиентерінің, үшінші жақтардың, аудиторлық кәсіптің басқа мүшелерінің, персоналдың, жұмыс берушілердің және қоғамның алдындағы жауапкершіліктерінің мөлшерін қарастыру талап етіледі.
Техникалық стандарттар - кәсіби аудитор техникалық және кәсіптік стандарттарға сәйкес кәсіби қызмет көрсетуге тиісті. Кәсіби аудиторлар клиенттердің немесе жұмыс берушілердің құсқауларын тиісті ұқыптылықпен және шеберлікпен орындауға міндетті. Одан басқа аудиторлар кәсіби бухгалтерлердің халықаралық федерациясы жасап ұсынған (мысалы, халықаралық аудит стандарттары), бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттары жөніндегі комитет, басқа да реттеуші органдар жасаған, тиісті заңдарға сәйкес жасалынған техникалық және кәсіптік стандарттардың талаптарын сақтауға тиісті.
3 Тақырып: Аудиторлық тәуекелділік. Аудиторлық дәлелдеулер
Дәріс сұрақтары:
1. Мәнділік туралы түсінік және мәнділік деңгейін анықтау
2. Аудиторлық тәуекелділік және оның қүрамы
3. Аудиторлық дәлелдеудің түсінігі және түрлері
Дәрістің мазмұны
1 Мәнділік туралы түсінік және мәнділік деңгейін анықтау
Мәнділік деңгейі деп бухгалтерлік есептілікте кездесетін, білікті пайдаланушыны дұрыс қорытынды жасау және дұрыс экономикалық шешім қабылдау мүмкіндігінен жоғары ықтималдықпен айыратын қателіктің шекті шамасын айтады.
Мәнділік деңгейінің абсалютті мәнін анықтағанда аудитор субъектінің есептілігінің шынайылығын сипаттайтын неғұрлым маңызды көрсеткіштерін негізге алуы керек. Олар бухгалтерлік есептіліктің базалық көрсеткіштері деп аталады. Кәсіпорын қызметінің салалық ерекшеліктеріне қарай базалық көрсеткіштер жиынтығы әр түрлі болып келеді.
Аудиторлық ұйым базалық көрсеткіштерден ауытқу пайызын, яғни жіберілетін үлесін бекітеді (неғұрлым мәнділеріне - екі пайыз, мәнділігі аздарға - бес пайыз).
Базалық көрсеткіштер жүйесі мен мәнділік деңгейін анықтау тәртібі құжатта көрініс тауып, тұрақты қабылданады. Кейбір жағдайларда олар өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Нақты тексеріс үшін мәнділік деңгейінің жалпы бір көрсеткішін, сонымен бірге, әрқайсысы бухгалтерлік есептің, баланс баптарының немесе есептілік көрсеткіштерінің белгілі бір тобын бағалауға арналған мәнділік деңгейінің әр түрлі мәндер жиынтығын есептеп шығаруға болады.
Аудиторлық тексеріс жүргізу барысында аудитор қателіктерді анықтап, олардың қандайда бір базалық көрсеткіштер шамасының сомасын анықтайды және бұл шаманы мәнділік деңгейінің тиісті көрсеткіштерімен салыстырып, табылған қателіктердің қаржылық еесптілікке әсері туралы қорытынды жасайды. Аудиторлық ұйымдар тексеріс жүргізу барысында есептіліктің шынайылығын абсалютті нақтылықпен анықтауға міндетті емес, алайда барлық маңызды жағдайларда олардың шынайылығын міндетті түрде анықтауы тиіс.
Аудитор мәнділіктің сапалық және сандық жағына назар аударуы керек.
Сапалық жағынан аудитор өзінің кәсіби пікірін тексеріс барысында айқындалған экономикалық субъект жүзеге асырған қаржылық және шаруашылық операцияларын орындау тәртібінің Қазақстан Республикасының нормативті актілерінің талаптарынан ауытқуы мәнді немесе мәнді емес екендігін анықтауға бағыттауы тиіс.
Сандық жағынан аудитор табылған ауытқулардың әрқайсысы және олардың сомасы сандық өлшемнен-мәнділік деңгейінен басым түсуіне баға беруі қажет. Мәнділік деңгейін бекіту үшін аудитор бірнеше қадамдық процедураларды жүзеге асырады:
1 қадам. Мәнділік туралы алдын-ала пайымдау
2 қадам. Мәнділік туралы алдын-ала пайымдауды сегменттер бойынша қолдану
3 қадам. Сегменттегі жалпы қателіктерді бағалау
4 қадам. Сомалық қателіктерді бағалау
5 қадам. Сомалық бағаны мәнділік туралы алдын-ала пайымдаумен салыстыру.
Егер де бір уақытта біріншіден, аудит барысында белгіленген және болжанған қателердің жалпы сомасы мәнділік деңгейінен біршама аз болса және екіншіден, аудитордың кәсіби пайымдауы бойынша субъектінің есеп жүргізу және есептілік әзірлеу тәртібінің тиісті нормативті құжаттардың талаптарынан ауытқуларының сапалық айырмашылықтары елеусіз болса, онда аудитор тексерілетін субъектінің есептілігі барылық маңыздылығы жағынан шынайы болып табылады деген шешімге келе алады.
Алайда жоғарыда аталған жағдайлардың тым болмаса біреуі орындалмаса, онда субъектінің қаржылық есептілігі сенімді болып табыла алмайды.
Аудит барысында мынандай жағдайлар да туындауы мүмкін:
1) қаржылық есептілікте анықталған және болжанған қателердің жалпы сомасы мәнділік деңгейінен басым немесе азырақ, бірақ жалпы алғанда мәнділік деңгейінің шамасына жақын болады.
2) субъектінің есеп жүргізу және есептілік әзірлеу тәртібі мен тиісті нормативті құжаттардың талаптары арасында айырмашылықтар болса да, анықталған айырмашылықтар мәнді боп табылмайды.
Мұндай жағдайда аудитор өзінің кәсіби пікіріне сүйене отырып, осы жағдай бойынша тексерілген қаржылық есептілікте мәнді заң бұзушылықтардың болуы туралы шешім қабылдау немесе қабылдамау жауапкершілігін алуға немесе аудиторлық есепке тиісті ескертулерді кіргізу туралы қорытынды жасауға міндетті. Бұл ретте оқиғаны дәл анықтау үшін қосымша аудиторлық процедуралар жүргізу қажет болуы мүмкін.
2 Аудиторлық тәуекелділік және оның компоненттері
Аудиттің мақсаты мен міндеттерін анықтағаннан кейін аудиторлық тәуекелділік деңгейін анықтау қажет.
Аудиторлық тәуекелділік - бұл аудит аяқталғаннан кейін және оң аудиторлық қорытынды берілгеннен кейін аудитордың өз жауапкершілігіне алатын, қаржылық есептілікте мәнді қателіктер шығып қалу тәуекелділігінің субъективті түрде бекітілген деңгейі.
Аудиторлық тәуекелділік субъектінің қаржылық есептілігінде оның шынайылығын растағаннан кейін анықталмай қалған мәнді қателіктердің болу ықтималдығын немесе іс жұзінде мұндай қателіктер болмаса да, есептілікте қателік бар деп тануды білдіреді. Аудитор жұмыс барысында осы тәуекелділіктерді максималды түрде анықтап, бағалауы тиіс және бағалау нәтижелерін құжатқа түсіруі керек.
Тәуекелділікті бағалағанда аудитор тәуекелділіктің келесі шектерін пайдалана алады:
а) жоғарғы;
ә) орта;
б) төменгі.
Аудиторлық ұйымдар өз қызметінде тәуекелділіктерді бағалау барысында шектеулердің жоғарыда аталған түрлерінен басқа да көптеген шектеулерді қолдану туралы шешім қабылдауы мүмкін. Немесе тәуекелділіктерді бағалауға сандық көрсеткіштерді (пайыздар немесе бірлік үлестерін) пайдалана алады. Яғни аудиторлық тәуекелділік приоритеттер шектері бойынша өлшенуі не болмаса, 0-ден 1-ге дейін ықтималдықты есептеп шығарылуы мүмкін. Аудиттің шетелдік тәжірибесі бойынша бұл тәуекелділік минималды болуы керек және 0,01 немесе 1 пайыз болуы тиіс. Аудитор тексеріс барысында аудиторлық тәуекелділікті минималды деңгейіне дейін жеткізуге ұмтылуы керек және ол үшін тиісті шаралар қолданады. Тексеру процесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады. № 400 Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау ХАС- ында тәуекелдікке анықтама берілген(2). Аудиторлық тәуекелдік- қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сай келмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді. Аудиторлық тәуекелділіктің үш компоненті бар:
а) бөлінбейтін немесе ішкі шаруашылық тәуекелділік;
б) бақылау құралы тәуекелділігі;
в) айқындамау тәуекелділігі.
Ішкі шаруашылық тәуекелділігі
Ішкі шаруашылық тәуекелділік - бұл ішкі шаруашылық аудит іске асырылмайды деген ұйғарыммен қаржылық есептіліктің мәнді қателіктерге бейім болуы. Егер де аудитор ішкі шаруашлық аудит факторын ескермей жоғарғы ықтималдықпен қателердің болуы туралы қорытынды жасаса, онда ол дәл солай жоғарғы ықтималдықта ішкі шаруашылық тәуекелділігі бар деген қорытындыға келеді. Ішкі шаруашылық тәуекелділік деңгейін бекіту кезінде ішкі шаруашылық аудитке назар аударылмайды. Өйткені, ол аудиторлық тәуекелділіктің моделіне бақылау тәуекелділігі деп аталатын жеке элемент ретінде кіреді.
Бақылау тәуекелділігі
Бақылау тәуекелдігі- бухгалтерлік есеп процесінде клиент байқамаған қателердің болу ықтималдығын білдіреді. Себебі бақылаудың ешбір құрылымы 100 %- ға тиімді бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген құрылымымен байланыстырады: тиімді құрылымдар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары тәуекелге ие болады.
Бақылау құралдарының тәуекелділігі кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылау жүйелерінің сенімділік дәрежесін сипаттайды.
Бақылау құралдарының сенімділігі мен бақылау құралдарының тәуекелдігі өзара толықтырушы категориялар болып табылады:
oo Сенімділіктің жоғары дәрежесіне төмен тәуекелдік сай келеді;
oo Сенімділіктің орта дәрежесіне орта тәуекелділік сай болады;
oo Сенімділіктің төмен дәрежесіне жоғары тәуекелділік сай болады.
Аудитор бақылаудың белгілі бір құралдары жөніндегі өз пікірін дайындау кезінде үлкен сенімділік дәрежесіне сүйенуге қаншалықты ұмтылса., аудитор олардың сенімділігі мен тиімділігін соншалықты мұқият дайындауы керек.
Айқындамау тәуекелдігі
Айқындамау (қателерді) тәуекелдігі- бұл жиынтығында дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер кезінде де, мән бойынша жан- жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір- бірін толықтыратындықтан, олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады. Аудиторлық тәуекелдік пен айқындамау тәуекелдігі арасында тікелей тәуекелдік, сонымен бірге аудиторлық тәуекелдік пен жинақталуы қажет дәлелдердің жоспарланған саны арасында кері тәуекелділік бар.
Аудиторлық тәуекелдікті төмендету үшін келесідей пікір әрекет етеді: аудитор толық зерттеуге арналған элементтері қанша көбірек тексерсе, іріктеме көлемі сонша көп болады. Мысалы, егер аудитор талдамалық рәсімдерді тексеру мен елеулі элементтерді толық тексеруге акцент жасағысы келсе, іріктеме көлемі төмен болады және керісінше.
Кез келген аудиторлық тексерудің басты міндеті- аудитті аяқтаған кезде жиынтық аудиторлық тәуекелдік минималды төмен деңгейге жеткізілетіндей немесе керісінше, сенімділік деңгейі аудиторға қаржылық есептеме нақтылығы бойынша пікір білдіру үшін жоғары болатындай сенімділік деңгейіне дейін жететіндей етіп жекелеген шоттар немесе шаруашылық операциялар бойынша аудиторлық тәуекелділікті шектеу.
Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелділік арасындағы өзара байланыс
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелділік деңгейі арасында кері өзара байланыс бар. Маңыздылық деңгейі жоғары болған сайын, аудиторлық тәуекелділік төмен болады және керісінше. Егер, мысалы, маңыздылық деңгейі төмен болса, аудиторлық тәуекелділік деңгейі өседі және аудитор, бақылау тәуекелдігі деңгейін төмендету мақсатында (бақылау рәсімдерінің жеткіліксіздігі тәуекелі) не қосымша бақылау тестерін жүргізу, не мән бойынша тексеру рәсімін өсіру арықлы бұның орнын толтыра алады. Бизнес тәуекелі осы клиентке ұсынылған аудиторлық қорытынды әділ болғанына қарамастан аудитордың клиентпен ара қатынасы сәтсіз болуы мүмкіндігінде болып отыр. Аудит практикасында аудиторлық тәуекелділігі бағалаудың екі негізгі әдісі қолданылады:
oo Сезгіштік
oo Сандық
oo Сезгіштік әдіс аудитор тәжірибе мен клиент бизнесін білу негізінде қаржылық есеп беру немесе шаруашылық операциялар бойынша жалпы аудиторлық тәуекелділікті жоғары, орташа, төмен деп анықтауда болады.
oo Төмен тәуекелділік- ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімді ретінде бағалаған, бірақ аудитор мүмкін қателерді табуға қажетті сай процедураларды жоспарлай отырып, оған толық сенбеген жағдайда болады;
oo Орта тәуекелділік- ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімсіз деп бағалаған кезде болады және аудитор жан- жақты рәсімді жоспарлады;
oo Жоғары тәуекелділік- клиенттің ішкі бақылау жүйесі жоқ кезде негізінен біртұтас тексеру жоспарланады.
Сандық әдіс аудиторлық тәуекелділік моделі негізінде есеп айырысуды көздейді. Халықаралық тәжірибеде пайдаланылатын ең кең тараған модель келесі формуламен есептеледі:
АТ= БТхБқТхАқТ
Мұндағы АТ- аудиторлық тәуекелдік
БТ- бөлінбейтін тәуекелділік
БқТ- бақылау тәуекелдігі
АқТ- айқындамау тәуекелдігі
Мысалы, аудитор бөлінбейтін тәуекелділікті 80 пайыз, бақылау тәуекеділігін 50 пайыз, айқындамау тәсілін 10 пайыз деп бағалайды. Осы шамалар негізінде аудитор аудиторлық тәуекелділіктің 4 пайыздық шамасын ала алады.
Айқындамау тәуекелділігі көп дәрежеде аудитор кәсіпқойлығын сипаттайтындықтан, оған аудиторлық тәуекелділік моделінен осы тәуекелділікті анықтау дұрыс болады:
АқТ= АТ БТ*БқТ
Аудитор аудиторлық тәуекелділікті 5 пайыз, бөлінбес тәуекелділікті 80 пайыз, бақылау тәуекелділігін 50 пайыз деңгейлерінде қойды делік. Сонымен айқындамау тәуекелділігі 12,5 пайызды құрайды.
Аудиторлық дәлелдемелердің қажетті саны айқындамау тәуекелдігі деңгейіне кері пропорционалды болады. Айқындамау тәуекелділік моделін зерттеудің ең жалпы тәсілі аудиторлық тәуекелділік комопненттері мен аудиторлық тәуекелділік деңгейі, қажетті аудиторлық дәлелдемелердің саны мен сапасы арасындағы өзара байланысты бақылауда болып табылады. Аудиторлық тәуекелділік моделін қолдану аудитордан осы өзара байланыстар мен аудит жүргізілетін субьектіге тән қасиеттерді ескере отырып, тәуекелділік компоненттерінің әрқайсысының мазмұнына терең түсінуді талап етеді.
3Аудиторлық дәлеледеулер
Аудиторлық дәлеледеулер дегеніміз -- аудиторлық қорытынды жа-сауға негіз болатын аудитордың қорытынды пікірлерін трсырымдау процессінде пайдалануға алатын ақпараттары. Аудиторлық дәлелдеу-лерге қаржылық қорытынды есепті қүруға негіз болған және басқа көздерден алынған ақпараттарды растайтын бастапқы құжаттар мен есеп регистрлері жатқызылады.
Тексеріс кезінде алынған аудиторлық дәлелдеулері тура және жанама болып екі түрге бөлінеді.
Тура дәлелдеулер - алғашқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz