Бастауыш мектеп оқушыларында валеологиялық мәдениет негіздерін қалыптастырудың жолдары
Тақырыбы: Бастауыш мектеп оқушыларында валеологиялық мәдениет негіздерін
қалыптастырудың жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... 3
1.1 Валеолология, валеологиялық мәдениет
ұғымдарының мәні және мазмұны. ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік-педагогикалық
проблема ретінде ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Бастауыш мектептің білім беру мен тәрбие жүйесінде оқушыларда
валеологиялық мәдениетті қалыптастыру салауатты омір салтын
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4 Бастауыш мектептің білім беру мен тәрбие жүйесінде оқушылардың
валеологиялық мәдениетін қалыптастыруда Денсаулықты нығайту мектептері
мен валеологиялық қызметтің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... .17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... 26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... 27
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
КІРІСПЕ
Денсаулық - тіршілік пен бақыттың басты кепілі. Жеке тұлғаның
биологиялық және әлеуметтік әлеуетінің мүмкіндіктерін қаншалықты толық
жүзеге асыру оның денсаулығына байланысты. Жеке бастың денсаулығы әркімнің
жауапкершілігінің, салауаттылығы мен саналығыныц көрсеткіші болса, жалпы
халық денсаулығы - әр мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, мәдени даму
сатысы мен жетістіктерінің сипаттамасы.
Сондықтан да "Қазакстан-2030" мемлекеттік даму бағдарламасының ұзақ
мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі "Азаматтардың
денсаулығын, білімін және әлеуметтік жағдайын жақсарту" деп аталып. онда
салауатты өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау, нашақорлық мен
есірткі саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдын алу, тағамның
сапасын жақсарту, қоршаған ортаның тазалығын сақтау мәселелерін қолға алуды
тапсырады.
ҚР Үкіметінің 1999 жылы 30 маусымдағы № 905 қаулысымен бекітілген
"Салауатты өмір салтыныц комплексті бағдарламасың жұмыстарды төмендегі
бағыттарды жүргізуді қарастырады:
Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру
саланың рөлін күшейту;
Білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарыиа валеология пәнін
ендіру; Темекі, есірткі заттардан сақтандыруға арналған коп
сатылы білім беру бағдарламасын епдіру;
Адамның қорғаныш тапшылығы қоздырғышы жұқтырушы
қорғаныш тапшылыгы белгісі (ВИЧСПИД) індетінің алдын алу шаралары
бағдарламасын ендіру[1 ].
Соңғы жылдары жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың денсаулығының
күрт нашарлау тенденциясы, әсіресе йод жетіспеушілік, темір жетіспеушілік
және жыныстық жолмен таралатын аурулар байқалуда.
Қазіргі кезде балалар денсаулығының жағдайына жасалған талдаулар,
мектепке дейінгі және бастауыш сынып оқушыларының арасында дені сауларының
үлесі елеулі түрде азайып отырғандығын көрсетеді.
Бірінші сыныптағы балалардың 20-25 % ғана денсаулықтары жақсы деп
санауға болады. Әрбір бесінші оқушының созылмалы сырқаты бар, мектеп
оқушыларының тең жартысында функционалдық ауытқушылық байқалады, бірінші
орында асқазан - ішек аурулары тұрса, екінші орындарда - тыныс органдары,
үшінші орында - жүйке және жүрек қантамырлар аурулары, одан әрі қарай
балалардың без аурулары, аллергиялық және т.б. патологиялық аурулардың 15%
дан астамында салмақ тапшылығы бар, әрбір 20-шы баланың бой есуі төмендегі
дәрежеде, ал олардың 35 %—нің салмағы артық, 30 - дан астам баланың тісі
шіріген, әрбір 1000 баланың 30-дан 70 % га дейінгісінің көзі нашар көреді.
Осыған байланысты жүргізілгсн валеологиялық зерттеулер оқушылар
денсаулығының нашарлауының екі негізгі себебін анықтады. Оның бірі оқушының
қызығушылығының ескерілмей құрылған оқу процесі. Бұл қайшылық салдарынан
оқушыларда психологиялык шаршап-шалдығу пайда болады, ол соматикалық
ауруларды тудырады. Оқушының сабакка деген қызығушылығы төмендеп,
белсенділігі жойылады, дамуы баяулап, жағымсыз әдеттер пайда бола
бастайды[3]. Екінші себеп мектептегі білім жүйесінің кемшілігі ретінде
оқушылар денсаулығын күтуді білмейді. Бүгінгі күні мектеп валеологиялық
білім беру мен оқушыларда салауатгы өмір салтын қалыптастыру міндеттерін
толык деңгейде жүзеге асыра алмай отыр.
Сондықтан да қазіргі мектеп еркін тұлғаны қалыптастыру технологияларын,
оқуға қызығушылығын арттыру методологиясын кажет етеді. Білім берудің
маңызды міндеттерін жүзеге асыруда оқушы қызығушылығы мен сұранысы
ескерілуі. Оқушының психологиялық дамуын ескере отырып, білім берудің
мазмұны мен құрылымы қайта қаралуы қажет. Оқушының іс-әрекеті оның
санасына, қоршаған ортамен қатынасына, оның ішкі және сыртқы өміріне,
оның жалпы дамуым аныктайды. Осы айтылган теориялық негіздерге сүйене
отырып, өзін-өзі үнемі дамытып отыратын тұлғаны калыптастыратын білім беру
мекемесінің моделін құруға мүмкіндік бар деп қорытынды жасауға негіз болды.
Жас үрпақтың денсаулығын сақтау мәселесі қай заманда болмасын
ойшылардың, ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарынан тыс қалмағандығы
белгілі. Классикалық педагогтардың өкілдері Я.А.Коменский, Н.К.Крупская,
А.С.Макаренконың еңбектерінің негізгі өзегі дені сау азаматты тәрбиелеу
болып табылады. Қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
М. Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов т.б. өздерінің саяси-қоғамдық,
ғылыми және әдеби еңбектерінде балалар мен жастардың салауаттылығы туралы
пікірлер айтып, ғылыми құпдылығы жоғары мұралар қалдырган[4].
Бүгінгі таңда Қазақстанда оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайту,
салауатты өмір салтын негіздерін калыптастыру мәселелері А.В.Ахаев,
Б.А.Тойлыбаев, А.Қаплиева, Ж.Ембергенова, Д.Ақбердиева [6-8] және т.б.
зерттеу еңбектерінде қарастырылып, тың нәтижелер алынғандығы белгілі.
Дегенмен, жоғарыда айтылған еңбектерді теориялык тұрғыдан талдау
зерттеліп отырған проблеманың ғылыми-әдіснамалық тұрғыда әлі де болса
шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді.
1.1 Валеология, валеологиялық мәдениет ұғымдарының мәні және
мазмұны
Егеменді еліміздің жарқын балашағы дені сау ұрпақ. Ұлт денсаулығы -
ұлттық қауіпсіздіктің басты кепілі екені баршамызға аян. Ұлт денсаулығын
нығайту үшін жоғары және жергілікті деңгейде арнаулы бағдарламалар
қабылдануда. Олар бойынша тиімді жұмыстар нәтижелі іске асып жатыр деуге
болады. Десек те, ол ұрпақ салауаттылығын қалыптастыруда жеткіліксіздігін
көрсетіп отыр. Барлығымызға ой салатын мәселенің бірі -орта экологияның
бұзылуы бала денсаулығына кейбір технологияның және басқа факторлардың әсер
етуі болып отыр, осындай әсер салдары адамның физиологиялық, психологиялық
және адамгершілік қасиеттері мем денсаулығының бұзылуына әкеліп соғады.
Көпшілік жағдайда адамның осындай әсерлер кезінде өзін-өзі дұрыс ұстай
алмау жағдайларынан болады. Содан барып өз денсаулығына, орта және өсіп
келе жатқан бүлдіршін денсаулығына қолайсыз жағдайлар туындайды. Атап
айтсак: ішімдіктерді, есірткілік және токсикалық заттарды пайдалану, темекі
шегу, насыбай ату т.б. Сондай-ақ баланың күнделікті күн тәртібін дұрыс
құрмау, демалыс уақытын дұрыс пайдаланбау, таза ауа дем алмау, ой және дене
еңбегінен кейін ағзасын дұрыс дем алдырмау, уақытында тамақтанбау,
психологиялық жүктеменің шектен тыс көбеюі немесе стресс жағдайынан шыға
алмау т.б. барлығы кері әсерін тигізетіні сөзсіз. Күнделікті теледидар
алдында, компьютер мониторының алдында шектен тыс көп отыру - жасөспірімнің
тек психологиясына ғана әсер етіп қана қоймай, көз ауруларына күні кешке
дейін құлақтарына іліп алып жүретін арзан қолды магнитофон ызыңы - кұлақ,
бас ауруына, аз қозғалу немесе гиподинамия - жүрек, қан, жүйке ауруларына,
дұрыс тамақтанбау - ас қорыту жүйесінің түрлі ауруларына әкеліп соғып
жатыр.
Бүгінгі қоғамдағы экологиялық апаттардың көбейіп, адамзат болмысына
зиянды әсерінің елеулі көрініс беріп отырған таңында денсаулықты сақтау мен
қалпына келтірудің және алдын алудың ең тиімді жолы мектеп қабырғасында
салауатты өмір салтын қалыптастырумен байластырылмақ[2].
Соңғы жылдары республикамыздың мектептерінде балалардың денсаулығының
төмендеу тенденңиясы байқалуда. 2005-2006 жылғы зерттеулердің қорытындылары
оқушылардың денсаулық индексінің төмендегенін көрсетеді: еліміздің
оқушыларының 44,3 пайызында түрлі патологиялар байқалады, кейбір аймақтарда
оқушылардың тең жарымында созылмалы аурулар тіркелген. Ресми статистикалық
мәліметтер соңғы бес жылда оқушылардың аурушаңдығы 22 пайызға артып
отырғанын көрсетеді. Оның ішінде анемия 2,5 есе, тыныс жолдарының аурулары
1.5 есе жүйке жүйесінің аурулары 1,5 есе, жарақат алу, улану, т.б. оқиғалар
саны 1,2 есе артып отыр [9].
Балалар мен жасөспірімдердің психологиялық және мінез-құлықтық
ауытқушылары өсіп келеді. Әрбір сегізінші баланың психикасы мен жүйке
жүйесінде патологиялар байқалады. Ал психоактивті заттар, оның ішінде
алкоголь мен есірткі заттарын қолданудан туындайтын баланың мінез-құлықтық
ауытқушыларының керсеткіштері одан да жылдам екпінмен көбейіп келеді.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып саяси, әлеуметтік
және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісіңде қайта кұрылуы - білім
беру ұйымдарында бейіндік оқытуды ұйымдастыруды мен оқушы деңсаулығын
сақтау мен нығайту көкейкесті мәселе болып табылады. Елбасымыз алдыға
міндет етіп қойғандай өзіндік өмір өрнегін жасай алатын, өзіндік даму
арнасын белгілеп, өмірдің қиыр көкжиегіне батыл қадам бүгінгі бәсекенің
қатал заңына икемді ұрпақтың тұғыры бастауыш мектебінен басталады. Оның
алды шарты оқушы бойында өмірлік бейімдіктерді қалыптастыру мен денсаулығын
сақтаумен орындалады дейді.
Бірақ өкінішке орай қазіргі кезде жасөспірімдердің бір бөлігі
салауатты өмір салтына қалпына келетін іс-әрекеттерге баратыны барлығымызға
белгілі жайт.
Сондықтан бүгін білім беру жүйесінде еліміздің өсіп өркендеуіне сай,
заман талабына беретін рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырған,
қоғамдық өмірге икемделген, білім және қолөнер сырларын бойына мұқият
сіңірген қоғам, мемлекет және отбасы алдындағы жауапкершілігін сезінетін,
салауатты өмір салтын саналы түрде таңдаған өркениетті ұрпақ тәрбиелеу
кезек күттірмес міндет. Бұл жерде балаларға валеологиялық тәлім-тәрбие беру
ерекше орында. Сондықтан валеологиялық білім беру барысында балалармен
жасөспірімдердің бойына салауатты өмір салты аспектілеріне мен факторларына
айрықша мән беру керек[ 6].
Валеология - екі шет елдің тілінен алынған. Латын сөзі "Vale" ("Сау
болу", "аман болу") қазақша деніңіз сау болсын деген мағынаны білдіреді.
А.С.Пушкин өзінің достарына жазган хатының соңына әрқашан " Vale " деген
сөзді қосып отырған. "Деніңіз сау болсын" деген сөз. Грекше "logos" -
"ілім", "ғылым" деген мағынаны білдіреді. Бір сөзбен айтқанда валеология
денсаулық туралы ғылым.
Валеология терминін 1987 жылы орыс ғалымы - медицина ғылымдарының
докторы профессор-фармакогносист И.И.Брехман ғылымға енгізген болатын.
Адам денсаулығының төмендеуі, көптеген отандық және шет ел ғалым-
дәрігерлердің жазған еңбектерінде келтірген. Денсаулық туралы қазіргі заман
адамдарының ұғымдары онша көп емес екендігі және олар денсаулығына көп мән
бермейтіні байқалады.
Баршаға белгілі - адамдардың денсаулығымен шұғылданатын, тек медицина
ғылымдары ғана. Бірақ, медицина ғылымы ауруларды емдеу мәселесімен
шұғылданады да, аурулардың пайда болуымеп айналыспайды.
Ауру адамдардың физиологиясы мен тек физиология ғылымдары шұғылданады.
Ұлы физиолог И. П. Павлов өзінің еңбегінде былай деп жазған еді. Өкінішке
орай, бізде әлі күнге дейін организмнің (ағзаның) негізгі принципі -
"денсаулық" деп аталатын сырткы және ішкі біркелік (тұрақтылық) қалыптың
айкын анықтамасы жок..." Иә, медицина ғылымы қаншама көне болғанымен,
денсаулық туралы анықтама бере алмайды. XX ғасырда әр түрлі себептер
әсерінен медицина емдік, госпитальдық. емханалык, соңғы он жылдықтар бойына
ықшам мамандандырылған анықтама бере бастады.
Шын мәнінде медицина ғылымы қазіргі заманда денсаулық туралы емес,
ауруларды ғылыми тұрғыдан емдеу әдістерін дамытып келе жатқан ғылым екені
белгілі.
Валеология - интегралды ғылым. Валеология - медицина ғылымдарының
саласы емес. Ол медицина ғылымдарына жатпайды. Оның өзінің алдына қойған
мақсаты мен міндеттері бар. Өз алдына дара ғылым. Өзінің зерттейтін арнаулы
функциялары бар.
И.И.Брехман өзінің еңбектерінде валеология туралы былай деп жазды:
"Денсаулық туралы ғылым интегралды түрде болуы керек".
Оның пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі жағдайы экологиямен,
биологиямен, медицинамен, психологиямен, педагогикамен және т.б.
ғылымдармен тығыз байланыста болады. Жаңа интегралды ғылым болғандықтан ол
міндетті түрде философиялык ойды және ғылыми түсініктерді жүйеге келтіріп
дамытып отырады.
Валеология ғылымының өзіне тән категориясы және негізгі зерттейтін
міндеттері бар. Олар:
1) адамның денсаулығының қалай сақталуын білу;
2) актуальдылығы және потенциалды мүмкіндігін анықтау;
3) денсаулықтың сақталу факторларын зерттеу.
Осы және басқадай мәселелерді пісіру үшін өмір сүрудің сапасы мен
салауаттық өмір сүрудің салты арасындағы заңдылықтарды зерттеп, шешуге
болады. Сондай-ақ, адамның денсаулығы мен мәдениеттің арасындағы
байланыстардың заңдылықтары анықталуы тиіс, сонымен бірге адамдардың
денсаулығымен адамдардың иерархиялык қажеттілігін анықтап барып, барлық
мәселелерді ойдағындай шешуге болады.
Валеология - биология ғылымдарымен салыстырғанда жас ғылым. Оны
зерттейтін мамандар көп емес. Денсаулықты сақталуының негізі неге
байланысты екені әлі де болса толығымен анықтала қойған жоқ. Оның апықтау
ғылыми зерттеулер жүргізілуі қажет.
Валеологияның интегративтілігі ғылымдардың бірімен-бірінің
байланыстылығында. Ғылымның байланыстылығы адам денсаулығын күшейтеді.
Экология - айналаны қоршаған сыртқы ортамен тірі ағзалардың қарым-
қатынастарын зерттейтін ғылым. Ол айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін анықтайды. Ал, физиология -
ағзада өтетіп физиологиялық үрдістерді, олардың денсаулықтағы маңызын
анықтайды. Адамның ішкі жағдайын зерттеп, сипаттама береді.
Ағзаға этапты түрде жас ерекшелігіне қарай анықтама береді. Дәрігерлер
дені сау адамның параметрін анықтайды. Ауруды емдейді, аурудың алдын алады.
Ауырмаудың жолын көрсетеді. Осыған орай медицина ауруды емдейтін мекеме
болып саналады. Жас жеткіншектерді аурудан сақтандыру тек дәрігерлердің
ғана жұмысы емес, сондай-ақ, бұл жұмысқа педагогтар да қатынасуы керек.
Педагогика тәрбие туралы ғылым. Тұлғаның қалыпты жағдайда өсуі мен дамуыта
өз үлесін қосады. Валеологияның басты міндеті денсаулықты дамыту жолын
қарастыру, себебі ол үшін өмірдің дені сау жағын нығайту қажет, әрине, бұл
өте күрделі, жан-жақпен байланысты жұмыс. Бұл пәнаралас ғылым, педагогика
және психологияның, физиология және дене шыныктыру пәнін жетістіктеріне
сүйенеді. Сол себептен оны оз бетінше "педагогикалық валеология " немесе
"денсаулык педагогикасы", деп бөлек ғылым саласына бөледі [19].
Педагогикалык валеология - жас өспірімдерге тәрбие мен білім берудегі
жаңа бағыт,
оның басты мақсаты жүйелі-пәнаралас интегративтік білім арқасында
оқушылардың
денсаулығын сақтау және өз бетінше валеологиялық білімін, құзыретті
нығайтуға жол
ашу, бағыт көрсету. Валеологиялық білім дегеніміз - әр
адамның жеке басындағы интеллектуалдық, энергетикалық, ұстанымдық
қасиеттері өз денсаулығына пайдалана білу және денсаулықты жоғалтпай білім
алу жолдары. валеологиялық тәрбие процесіі саналы, жүйелілік, динамикалық
процесс болып саналады, оқушының жалпы мәдениетінің дамуына жол беретін,
мектептегі бүкіл оқу-тәрбие процесіндегі маңызды бөлігі, сол мектептің
мәдениет өлкесі, білім, тәрбие, даму қызметтерінің орындалуы.
Сонымен, дені сау адамның денсаулығы жөніндегі ілім - валеологияны екі
үлкен салаға бөлуге болады. Оларды медициналық және педагогикалық
валеология деп атау қажет. Жоғарыда келтірілген ескертпелерді ескере
отырып, валеологияның осы екі саласына ортақ және айрықша сипаттарды
ажыратып алған абзал. Өйткені, алғақықысы емдеумен, сырқаттардың
алдын алумен көбірек шұғылданса, соңғысы әлеуметтік-педагогикалық
проблемалармен, атап айтқанда білім-тәлім ңегіздерінде түзілген салауатты
өмір салттары негізінде дені сау адамдардың денсаулығын сақтау жолында
қызмет етеді (кесте 1).
Кесте 1- Педагогикалық жәие медициналық валеологияның айырмашылықтары
Ғылымның анықтауыштықВалеология
белгілері
Педагогикалық Медициналық
Зерттеу объектілері Дені сау адам. Дені сау ұжым.Болмысы "үшінші
Күдікті топтар жағдаяттағы" адамдар.
Күдікті топтар
Зертттеу Адамның, ұжымның, "үшінші жағдаяттағы"
объектілерінің басты по-пуляцияның денсаулығы. адамдар (ие ауру, ие
нысандары Денсаулықты сақтауға және сау еместер)
нығайтуға әсер ететін Сырқаттануға таяу
жағдаяттар адамдар және осы
жағдаятты тудыратын
әсерлер.
Мақсатка жету Үздіксіз, жан-жақты, жүйелі Бастапкы, негізіне
жолындағы негізгі тәрбие. Өзін-озі тәрбиелеу. алғанда арнайы
тәсілдері Салауатты өмір салты (СӨС). сақтандыру жолдары
Бастапқы, негізінен алғанда Сыркаттанғанға дейінгі
жалпылама сақтандыру жолдары.диагностика Скрининг,
Емдеу.
Негізгі мақсаты Денсаулықты калыптастыру, Сауықтыру
сақтау және байыту
негіздерінде қоғамда ұзақ
және бақытты өмір кешетін
дені сау адамдарды
қалыптастыру.
Кестеден байқалатындай, медициналық және педагогикалық валеологияның
арасында стратегиялық және тактикалық айырмашылықтарды көруге болады. Атап
айтқанда педагогикалық валеологияны тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу
негізінде дені сау адамдардың денсаулығын қалыптастыру, сақтау және нығайту
жөніндегі ілім деп тұжырымдауға болады. Адам денсаулығының көмілдігінің
көбімесе медицина мен медициналық көмектен тыс жатканың ескерсек
"педагогикалык валеология" терминінің валеология деген ұғымды түгелге
дерлік қамтитындығын көреміз. Айтылған ойымыздың мұғалімдік, педагогикалық
кәсіпке өлім-сақтан тән екендігін ескертеміз. Өйткені оған бұл ілімдердің о
бастан адамдардың физикалык, рухтық, әдептік, психологиялык, әлеуметтік,
эстетикалық арналарымен шұғылдаиып келгендігі долсл. Олай болса, қогамның
бүгінгі күндегі даму сатысы да дені сау адамдардың денсаулығын сақтау үшін
емдеу емес, басқа парадигмаға, атап айтқанда "Денсаулық кілті - әркімнің өз
қолында" деген үрдіске көшуге шақырады. "Денсаулық кілтін" табу,
денсаулықты қалыптастыру, сақтау және нығайту жолдарын нұсқау педагогикалық
валеологияның басты міндеті.
Көптеген педагогикалық валеология зерттеу мәселелеріндс оқушыларының
валеологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселелері жан-жақты мазмұндалған.
Жеке тұлғаның валеологиялық мәдениеті дегеніміз - бұл жеке тұлғаның өзінің
сапальқ жүйелік білімі, валеологиялық дамуын және білімділігін анықтайтын
осы деңгейге жету сезімін арттыратын валеологиялық жәнее дене шынықтыру -
салауатты өмір сүру іс-әрекетінде көрініс беретін сапа. Валеологиялық
мәдениет тұлғаның валеологиялық тәрбиесінің нәтижесінде қалыптасады.
Валеологиялык тәрбиенің жүйе құраушы факторы, оның рефлексиясы (яғни өзін-
өзі тану, білу, меңгеру). шығармашылық жұмыс оқушының физикалық,
психикалык және әлеуметтік денсаулығын қорғауға және күшейтуге бағыт
береді. Оқушыға валеологиялық тәрбиелеу процесінде оның жеке өзінің
шығармашылық психофизиологиялык қасиеттерімен және бағыттанған әлеуметтік
тәжірибесімен байланыстыру керек. Валеологиялық мәдениет әр жеке адамның
валеологиялык қызметінің жеке стилі.
Бастауыш мектеп оқушыларына валеологиялық тәрбие беру процесті
валеологиялық мәдениет және дене шынықтыру тәрбиесімен ұштастыру қажет.
Дене дайындығына машықтанудың әдіс-тәсілдерін, жаттығу кешендерін орындау
барысында жаттықтырушының тәрбиелік қызметінің технологиясы әдістемелік
ұйымдастыру, әдістемелік тәрбие құралдарын белгілеу болып табылады. Ол дене
мәдеииеті және спорт процесінің аясындағы тәрбие процесін ұйымдастырудың,
валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістерін, стратегиясын анықтайды.
Қорыта келе, айтарымыз, валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір
сүру салты ғылымы. Валеология айналаны қоршаған сыртқы ортаның факторлары
адам денсаулығына қалай өсер ететінін қарастырады. Сондай-ақ биоәлеуметтік
жағдайдың денсаулыққа тигізетін әсерінде анықтайды.
1.2 Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік педагогикалық
проблема ретінде
"Денсаулық - зор байлық" деген біздің ата-бабаларымыз. Халықтың
денсаулығын сақтау аурулардың алдын алу мен оларды емдеу бағыттары
мемлекеттік, әлеуметтік экономикалық (нарықтық экономика макроэкоиомика),
медициналық және биологиялық (физиологиялық) мәселе. Адамның еңбек пен
тұрмыс жағдайын жақсарта беру, аурулардың алдын алу. Халықтың дене және
рухани күшінің жан-жақты дами беруіне қолайлы жағдайлар туғызу, халыққа
тегін, жалпыға бірдей, жоғары дәрежедегі мамандандырылған медициналық көмек
көрсетуді камтамасыз ету біздің тәуелсіз егеменді мемлекетіміздің аса
маңызды міндеттерінің бірі. Бұл туралы біздің ата заңымызда
(конституциямызда) кең көлемде жазылған. Басқадай қаулы-шаралар жеткілікті.
Сонымен 2002 жылы - денсаулық жылы деп атаудың өзі нені аңғартады.
Денсаулық дегеніміз - ағзаның айналаны қоршаған сырткы орта
факторларына бейімделуі. Айналаны қоршаған сыртқы орта факторлары әсерінен
адамдардың денсаулығы қалыптасып, ол дами түседі.
Қазіргі кезде денсаулықтың бірнеше түрі бар екені белгілі болды. Олар:
1. Физикалық денсаулық - ағза жүйесі мен органдардың өсу деңгейі.
Оның негізін
морфологиялық және функциялық кезектер қалайды. Олар ағзаның бейімделу
реакциясын
қамтамасыз етеді.
2. Соматикалық денсаулық - Ол адам ағзасы мен органдарының
арасындағы
биологиялық жағдайы. Оның негізін ағзаның жеке басы дамуының биологиялық,
бағдарламасы реттейді.
3. Психикалық денсаулык - ол адамның психикалық сферасының жағдайы.
Ауруды
болдырмау, адекватты реакцияларды жасау, адам өмірінің мақсатын болжау,
мұның бәрі
биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктен туындайды.
Ағзасында функциялардың өздігінен реттенуі, функциялық үрдістердің
келісімді түрде өтуі, айналаны қоршаған сырткы орта факторларының
әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежелі жағдайда болуы.
4. Рухани денсаулық - ол адамдардың информацияны қабылдау
кабілетгілігі мен
мотивациялық іс-әрекетінің арасындағы қарым-катынастардың сипаттамасын
көрсетеді.
Оның негізгі бағалық жүйесі индивидтердің қоғамдағы орны мен оның мотивті
түрде
орнығуын баяндайды. Ол адамның көңіл-күйін анықтайды. Өйткені рухани
денсаулық
жалпы адамдардың жомарттылығын, сүйіспеншілігін және жан дүниесінің
сұлулығын
көрсетеді.
Физикалық, соматикалық, психикалық және рухани денсаулықтардың
өздерінің жинақталған көрсеткіштері мен критерийлері болады. Олар:
Соматикалық және физикалық денсаулықтың критерийі мен бәрін "өзім жасай
аламын" деп көрсететін критерий;
Психикалық денсаулыктың, критерийі - маған қажет заттардың бәрін "өзім
тауып аламын";
3. Рухани денсаулықтың негізгі критерийімен "өзім жасауым керек".
Денсаулықты көрсететін негізгі белгілер:
1) Адам ағзаларында арнаулы (иммунды) және арнаулы емес түрде пайда
болып
қалыптасқан денсаулық және оны бұзатын факторларға денсаулықтың қарсы тұра
алатындығы;
2) Ағзаның өсуі мен дамуының көрсеткіші;
3) Ағзаның қор ретінде (резервте) жиналған және функционалды
жағдайын
сипаттайтын белгілер.
4) Әр түрлі дефектілерге байланысты дамымай қалған немесе бір ауруларға
сәйкес денсаулықтың болмауы және денсаулық деңгейі;
5) Моральді еріктің деңгейі және рухани-мотивациялық белгі.
Адамдардың денсаулығы неге байланысты болады деген сауалға келетін
болсақ, денсаулықты шартсыз түрде 100 пайыз етіп алсақ, оның 20% тектік
факторларға, 20% айналады қоршаған сыртқы орта жағдайларына, экологиялык
факторлардың әсеріне, 10% -денсаулық сақтау жүйелерінің әлсіздігіне
байланысты болатыны анықталып отыр. Денсаулық сақтау жүйесі жақсы түрде
қызмет жасайтын болса, және дәрі-дәрмектер жеткілікті болса, онда
адамдардың денсаулығы арта түсетіні сөзсіз. Неше түрлі жұқпалы дерттерге
адам ағзасы қарсы тұра алады. Өйткені адам ағзасы табиғаттың өзі ерекше
түрде жаратқан құбылысы, егерде оны адам баласы дұрыс шынықтырса түрлі
аурылардан сақтанады. Ол үшін адам баласы сауыктыру жүйелерді меңгеріп
қолдана білу қажет (қосымша 1). Денсаулықтың 50%-інің жақсы болуы
адамдардың өздеріме байланысты болатынын медицина және биология ғылымдары
ғылыми тұрғыдан дәлелдеп шықты. Көптеген адамдар олардың ішінде жас
жеткіншектер денсаулықтарын өздері бұзатыны байқалып отыр. Олар: ішімдік
ішу, есірткі заттармен айналысу және токсикалық уларды иіскеу, немесе
денелеріне жағумен әуестену. Қандайда болмасын олар адам өмірін өте
қысқартып жіберетіні сөзсіз. Сонымен, денсаулыққа зиян келтіретін факторлар
мына төмендегідей ажыратуға болады.
1) Мәдениеттің төмендігі.
2) Салауатты өмір сүру салтын құрайтын санитарлық-гигиеналық ғылыми
деректерді жете білмеуі.
3) адамның белсеңді түрде қимыл жасамауы.
4) айналаны қоршаған сыртқы ортаның факторларының мөлшерден тыс
ластануы
(атмосфералык ауаның, судың жердің, өсімдіктер әлемінің көптеген улы
химиялық
(гербицидтер, пестицидтер, десиканттар, дефолианттар, фосфатидтер,
нитраттар, нитриттер), және т.б. қосылыстармен улануы.
5) Үйде және қызмет орындарында теріс стресс (күйзеліс)
жағдайларының үнемі болып
тұруы.
6) Кейбір адамдардыц зиянды әрекеттерге (арақ-шараптарға, темекі
шегу, есірткі-
наркотикалық заттармен әуестенуі) әуесқойлық жасауы және т.б. әсерлер.
Сонымен қатар балалардың денсаулығы төмендеуінің негізгі себептерін
бірі мұғалімдердің, оқушылардың денсаулығына немқұрайды карауы болып
есептелінеді. Өйткені оқушылардың жүйелі түрде оқуына, қолынан жұмыс
келетіндігін арттыруға тікелей мектеп мұғалімінің әрекетіне байланысы.
Мектепте оқушылардың оқу- еңбекке қабілеттілігін арттыру оқу үрдісінің
еңбектің және демалыстың дұрыс ұйымдастырылуына байланысты.
Оқушылардың еңбекке қабілеттілігі дегеніміз не? - адамның максималды
түрде энергия шығарып сапалы және эффекті түрде жұмыс істеуі. Бойымдағы
қуатты жүйелі түрде пайдалану. Әрбір адамның бойындағы жұмысқа
қабілеттілігі әр түрлі болып келеді. Жұмысқа деген қабілеттілік жыл
маусымдарына байланысты өзгеріп отырады. Оны маусымдық ауытқу деп атайды.
Сондай-ақ тәуліктік уақытқа байланысты жұма ішіндегі күндерге сәйкес
еңбекке қабілеттілік дамып отырады. Әдетте адамдардың жұмысқа жарамдылығы
сағат 10-11-де қарқынды жүреді де, кейін 14-15 сағатта қабілеттілік
төмендейді, 17-18 сағатта қайтадан қабілеттілік арта түседі.
Белгілі бір жұмысты орындауда қабілеттілік белгілі бір заңдылықпен өтіп
отырады. Алғаш жұмысқа кіріскенде қабілеттілік онша жоғары болмайды.
Қабілеттілік біртіндеп дами түседі. Жұмысқа жарамдылық біріншіден, нерв
және гуморальдык жүйелерге байланысты. Адам ағзасы айналаны қоршаған орта
факторларына бейімделінуіне байланысты. Екіншіден, қимылдың стереотипіне
байланысты болып, ол біртіндеп қалыптасады; үшіншіден, вегетативтік
функциялар қажетті деңгейге көтеріле түсуіне байланысты. Мұндай жағдайлар
жас балаларда ерекше бір заңдылықпен өтеді. Олардың барлық нерв және
гуморальды жүйелері өте тез өзгергіш келеді. Бұл фазаны жұмыс істеуге
қабілеттіліктің бастамасы деп атайды. Бұдан кейін екінші фаза басталады.
Оны жұмыс істеу қабілеттіліктің тұрақты фазасы деп атайды. Бұл фазада адам
сапалы және жемісті еңбек етеді. Қабілеттілік әдетте адамдардың жас
ерекшеліктеріне, денсаулығына, жұмысқа үйреншілігіне байланысты болады.
Кейіннен жұмысқа деген қабілеттілік біртіндеп азая түседі. Қажу пайда
болады. Жұмыс аяғында жұмысқа деген қабілеттілік аз мөлшерде көтеріледі.
Жұмыс аяқталар кезде еңбекке қабілеттілік арта түседі. Мұны, "жұмыстың
аяқталу лебізі" деп атайды. Шығарған өнімін өзі көзімен көріп көңіл-күйі
көтеріледі. Эмоционалдық деңгейі өседі. Ал, кейбір себептерге байланысты
өзінің жасаған жұмыстарының қорытындыларына көзі тоймаса, көңілге қуаныш
сезімі келмесе, онда еңбекке қабілеттілік төмендеп кетіп, адам басылып
қалады. Адам қажу фазасына түседі.
Қажу дегеніміз не? Енді осыған біраз тоқталайық. Қажу - жұмыс істеген
кездегі ағзаның өзгеріске ұшырауы. Жұмыс аяғында адам қажып ештеңе істегісі
келмейді.
Қажу кезінде адамның жұмыс істеу қабілеттілігі тым төмендеп кетеді.
Адам жұмыстан бастарта бастайды.
Қажудың биологиялық рөлі өте жоғары келеді. Адам биологиясы адамда
бірнеше функцияларды атқарады. Біріншіден, қорғаныс функциясы, әр түрлі
жұқпалы ауруларды адам ағзасына дарытпайды.
Екіншіден, қажығандықты онша дамытпай, ағзаны жұмыс істеу үрдісіне
бағыттайды. Ағзаның функционалдық мүмкіншілігін күшейте түседі.
Шаршау мен қажудың негізгі себептері адам өзі қызығып істейтін жұмыс
болса, оны ұзақ істесе де ешқандай қажымайды. Істей береді. Ал, қызықты
емес жұмыс болса. онда адам тез шаршап кетеді де, істемей қояды. Еркі
азаяды. Бірақ жұмыс істеу қабілеті төмендемейді. Мұны компенсирлі қажу деп
есептейді. Ағзада қуат көп боладьі. Қажудың механизмдерін анықтау оңай
шаруа емес. Дегенмен, биолог-валеолог мамандардың зерттеулерінің
қорытындыларына қарағанда, қажу кезінде ең алдымен орталық, нерв жүйесі
қажитынын айтады.
Адам белгілі мөлшерде тамак ішпесе, ол тез арада шаршап кетеді де. қажу
фазасына өтеді. Оқушылар жүйелі түрде жұмыс істемегендіктен, олар тез
қажиды. Өз еркінен айырылып қалады да, сабақты үлгермейтіндердің катарына
қосылады. Қажудан ол шыға алмайды. Қажу үсті-үстіне дами береді. Қажудан
шығудың бір жолы бар. Ол мектепте мұғалімдер, үйде ата-аналар, әжелер мен
аталар болып жабылып оқушыға қатаң бақылау жасап, жәрдемдесу керек. Қосымша
сабактар жүргізіп, үлгере алмаған сабақтарын үлгертуге тырысу керек. Үнемі
оқушыны жақтап, мақтау жұмыстарынан қол үзбеу керек. Үнемі үрысып,
жамандамау керек.
Жалығу дегеніміз не? Жалығу қажудан басқаша. Жалығу кезінде адамның
жұмыс істеу қабілеттілігі уақытша төмендеп кетеді де, ол қайтадан
жоғарылап отырады. Жалығу физиологиялық жағдайларға байланысты емес, ол
патологиялық жағдай. Патологиялық жағдайға оқушылар ұшырамау үшін
мұғалімдер мен ата-аналар оқушылардың жұмыс істеу тәртібі мен демалу
үрдістерін бақылап, ғылыми талаптарға сай жолға қоюға тырысу керек. Сабақ
оқу дағдысын қалыптастыру қажет, сонда жалығу үрдісі оқушыларда дамымай
қала береді.
Бастауыш сыныптардың оқушыларына жазу жұмысы 8-12 минуттан артық
жүргізілмеуі керек. Мұның өзі қажуға жол бермейді. Оқу өте қиын үрдіс.
Кітап оқу өте үлкен еңбекті қажет ететін оқу үрдісі. Сондықтан да мұғалім
сынып оқушыларына үнемі шынықтыру жаттығуларын жасатып отыру керек т.б.
Дәрігерлердің көп айтатын девиздерінің бірі "primo non nocero"
"барлығынан бұрын әдейі денсаулыққа қастық жасама''. Бұл девизді кәзіргі
кезде педагогтар басшылыққа алу тиіс. Соңдықтан оқушылардын деңсаулығын
сақтап, дамыту үшін ең алыдымен мұғалімдердін өздері валеологиялық біліммен
қарулану қажет (сызбанұсқа 1). Мектеп мұғалімдердің іс-әрекеті оқушылардың
тіршілігі мен еңбегіне ыңғайлы жағдайлар жасауға, аурулардан айықтыруға,
еңбекке деген қабілеттілікті көтеруге және т.б. жағдайларды жақсартуға
бағытталу тиіс. Сонымен мектеп мұгалімдерінің негізгі көздегем мақсаты оку-
тәрбие процесі барысында сауықтыру арқылы оқушылардың денсаулығын сақтайтын
профилактикалық жұмыстар өткізу. Бір сөзбен айтқанда оқушыларға залал
келтіретін факторлардан олардың жеке басын қорғау.
Өрбітіп отырған ойымыздың тағы бір қыры - валеология ғылымының
болашақта пәнаралық ғылым ретінде қалып тасатындығын және оның
прогрессивтік болашағының зор екендігі. Меніңше даму бағыты тұлғалардың
тән, сана, мәдениет және әдеп арналарын қамтыса және ол шындық пен ақиқат
сияқты қоғамдық категориялармен қауысша ғана валеологиялық білімнің дамуы
прогрессивтік жолға түседі. Бұл мемлекеттік іс-шара, ол үшін әрине
еліміздің басты оқу орындарында, ғылыми зерттеу институттарында арнайы
валеологиялық кафедралар мен лабораториялар жұмыс істеуі қажет. Олардың
міндеті -мамандар даярлаумен жасанды түрде ғана шектелмей, адамзаттың өніп-
өсу кезеңінің бәрінде қалыптаскан кұндылықтарға, олардың карапайым жұртқа
беретін ғылыми және бұқаралык ақпараттарға валеологиялық тәжірибе жасауы
қажет: біріншіден - әр заманның өз мәдениетіне (культурология) деген: сыни
көзқарас қалыптастыру, екіншіден - қоғамдық шындық пен ақиқатқа байланысты
тән, сана және әдеп арналарын қалыптастыру және үшіншіден - тұлғалардың
өзіне және өзін қоршаған шынайы өмірге байланысты саналы түрде қауымдық
құндылықтарды калыптастыруын зерделеу. Соңғысы прогрестің ең жоғарғы сатысы
болып табылмақ.
1.3 Бастауыш мектептің білім бсру мен тәрбие жүйесінде оқушыларда
валеологиялық мәдениетті қалыптастыру салауатты өмір салтын негізі
Адамға байланысты басты ұғымның бірі "салауаттылык" және "салауатты
өмір сүру". Салауаттылық ұғымын нақты, жан-жақты аныкталап. адамға тиісті
мәселелерді қарастыру өте қиын. Сол себептен жүйелер қағидасына сүйене
отырып "Адам - жай жетілген жүйе" негізінде салауаттылық түсінігіне жән
анықтамасына келетін болсак. салауаттылық дегеніміз генетикалык аппарат
негізінде пайда болатын дене. жыныстык, акыл-ой және әлеуметтік дамулардың
өзара сәйкестілігін (гармония) баптау, тәрбиелеу нәтижесінде организмнің
басқарушы ақпаратқа тиімді бейімделуін қамтамасыз ету арқылы адамның көбею
мүмкіншілігін және жоғары деңгейлі еңбектік кабілетіп сақтаү және адамның
игілікті өмір сүруін қамтамасыз ету.
Салауаттылық - адам бойында аурудың болуы ғана емес, оның күш түскенде
тіршілік және әлеуметтік қызметтерін ақаусыз орындалуы. Салауаттылық
түрлері: денсаулық, ақыл-ой, психалық саулық және имандылық.
Адамның ақыл-ойы психилық саулығы тектік, генетикалық аппарат негізінде
тәрбие арқылы қалыптасады. Ақыл-ой саулығының қалыптасуында негізгі әсер
көргенділікке, баптауға, тәлім-тәрбиеге байланысты болып келеді. Сондықтан
саулықтың бұл түрі шартсыз ақпарат негізінде шартты түрде қалыптасады.
Салауаттылық ғылымы денсаулық туралы дәрігерлік-гигиеналық біліктердің
және оның практикалық жолдарының жиынтығы болып табылады. Денсаулықты
сақтау, оны шынықтыру, нығайту, аурудан кейін қалпына келгіруге қажетті
нұсқаулар мен кеңестер береді.
Салауатты өмір салты ұғымына мынадай анықтама беріледі: бұл денсаулыкты
сақтауға және нығайтуға бағытталған жұмыстардың жиынтығы.
Соңғы мәліметтер бойыншаа адам денсаулығының 50 % салауатты өмір
салтына байланысты.
Мұғалім оқушыларға салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша жұмысы:
жүйелі, қалыпты мақсатты түрде жүргізілгенде ғана нәтижелі болатындығын
түсіндіреді.
Салауатты өмір салты дегеніміз- әрбір жеке адамның өнімді еңбек етіп.
тұрмыс құруы, бос уақытында дем ала білуі, қысқасы адамның күнделікті дұрыс
қалыптасқан өмір тіршілігі. Салауатты өмір салтының маңызды элементі
ретінде соңғы уақытта балалардың спортқа қызығушылығының артуына байланысты
халық арасында дене шынықтыру және спорт құралдары арқылы сауықтыру және
оңалту орталықтарын кабинеттерін ұйымдастыруда.
Ал, денсаулық негізінең мына жағдайларға байланысты. Олар: - даму:
- тіршілік ету жағдайы;
- өмір сүру жағдайы.
Сонымен, организм үнемі дамиды адамның өмір сүру жағдайы мейілінше
дұрыс болуы қажетін қанағаттындыра алатындай мүмкіндігі болуы керек.
Зерттеушілердің пікірі бойынша денсаулықты қалыптасуына байланысты, оның
бірнеше аспектілерден тұратының білуіміз жөн [12,13]. Олар: физикалық
(немссе тән саулық), психологиялық, тұлғалық, рухани, эмоционалдық,
әлеуметтік (кесте 2).
Кесте 2 - Денсаулық турлері
Денсаулық түрлері
(аспектілері)
физикалық Психология тұлғалық Жан (рухапн) Эмоциналдық Әлеумет
лық тік
Дене өз қабілетінЖеке Бұл өз Әр
қабілетін тұлға адамгершілік сезімдерін
кемістігінідамыта ретінде қасиеттерді өзі адамн
ң бақылау,
болмауы, алатып. қоғамнан өзбойына дарыту, тежей ың
алған өз алуы,
организмніңбілімін орнын табаәрекеттерін көңіл-күйін қоғамн
өмірде жс
сыртқы пайдалана білуі, басқа тежей алуы ан
адамдар оз
орта алатын болуы мүмкіндігінқатынасын орнын
е түсіну,
жағдайына қарап кешірімді болуы таба
өзін-
бейімделуі, өзі дамыту білуі
дененің
шыныққаны
Сондықтан да дүниежүзі денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы бойынша
денсаулық дегеніміз - организмде аурудың не болмаса физикалық кемістіктің
болмауы ғана емес, бұл толық табиғи, рухани және әлеуметтік аман-
саулықты айтуға болады Бұл анықтама бойынша, денсаулық: -аурудың
жоқтығы;
-дене кемістігінің болмауы ғана емес;
- рухани дені сау (наркоман емес, қоғамда өз орны бар) дені сау.
Ал, академик В.П.Казначеевтың пікірі бойынша "денсаулық дегеніміз -
организмнің ұзақ өмір сүру барысында биологиялық және физиологиялық және
жұмысқа қабілеттілігі мен әлеуметтік белсенділігінің сақталуы". Бұл
анықтама бойынша:
- ұзақ өмір сүру кезінде организм үнемі биологиялық жағынан дамиды;
- физиологиялық эрекеіін сакталуы (жүрек, окпс. коз т.б. өз
қызметтерін сақтайды);
- организм жұмыска қабілетін сақтайды;
- әлеуметтік белсенділігіи сақтайды (тек үй жұмысына ғана емес,
коғамға қажетті адам ретінде өз орнын жоғалтпайды).
Демек, тек сондай адамдарды толық дені сау деп айтуға болады.
Көптеген ғалымдардың [14-17 зерттеуі бойынша бала денсаулығына әсер
етуші факторлардың % көрсеткіштерін төмендегі кестеден көруге болады (кесте
3).
Ал, салауатты өмір сүру салты дегеніміз - биоәлеуметтік категория. Ол
интегративті түрде қалыптасады. Сондай-ақ, адамдардың іс-әрекетіне
байланысты болады. Салауатты өмір сүру салты шаруашылық, күнделікті үй
тұрмыстық материалдық және рухани сұраныстарын қанағаттандыру үшін қоғамдық
ұйымдарда өзін- өзі ұстай білуі тағы да зиянкестерден басқадан аулақ болу.
Сонымен, салауатты омір сүру салты дегеніміз - тұлға мен қоғам деңгейінің
прогресті дамуы көрсеткішінің категориясы. Адамдардың биологиялық
ерекшелігіне сәйкес салауатты өмір сүру салты біркелкі болмайды [12]. Міне,
осыған байланысты салауатты өмір сүру салты ұғымының мәнісіне үңілсек, ол
өте терең мағыналы ұғым, ол оқушылардың дене тәрбиесі ғана емес, ең бастысы
жан тәрбиесі екен.
Кесте 3 - Бала денсаулығына әсер-ететін факторлар
Факторлардың Бала денсаулығына әсер етуші факторлар
әсер ету аймағыДенсаулықты нығайтушы Денсаулыққа қауып төндіруші
факторлар факторлар
өмір сүру Жағымсыз қылықтардың болмауы;ІІІылым шегу, ішімдікпен
жағдайы (50%) дұрыс тамақтаму; адекватты айналысу; нашақорлық
физикалык белсенділік; өмір (токсикомания),
сүру ортасындағы (мектепте, дәрі-дәрмекті шектен тыс көп
отбасында) психологиялық қабылдау; тамақтанудың дұрыс
ахуалдың саулығы; өз болмауы; стрестік
денсаулығына мұқият қатынасы жағдайларға ұшырауы;
м еди ц и н ал ы қ қыз м
етті ң төмен болуы
Сыртқы қоршағанТіршілік ортасында жағым с ызҚоршаған ортаның адам
орта (20%) фа ктор) \ арды ң болмауы: денсаулына қауіптілігі;
жаксьі материалдық-түрмыстық төмен материалдық-тұрмыстық
жағдай, жағдай
Биологиялық Ауруды тудырушы Аурушаң болудағы тұқым
фактор (20%) жастық-жыныстық, қуалаушылық арқылы берілген
конституционалдық аурулар; ауруды тудырушы
ерекшеліктердің болмауы жастық-жыныстық және
конституционалдық
ерекшеліктердің болуы
Медициналық Медицииалық көмек керсетудің Сапасыз медициналык қызмет
көмекті жоғары деңгейі көрсету
ұйымдастыру
(10%)
Салауаттылықты меңгеретін адам алдымен өзін-өзі біліп, түсінуден
бастайды, өз мінез-құлқының жақсы-жаман жағын сезініп, оны талдап, жақсы
жағын дамытып, жаман жағын болдырмауға тырысады, машықтанады. Жан
дүниесінің сыры туралы ғылымның қағидаларын меңгеру арқылы адам өз рухын
шынықтырып, ақыл-ой мен жұмысын тиімді пайдалану жолдарын қарастырады.
Өмір салты негізінен мынадай 4 түрлі түсінікпен тығыз байланыста
карастырылады - тұрмыстың деңгейімен, тұрмыс сапасымен, өмір стилімен
және тұрмыстың тәртібі, әдет ғұрпымен.
Тұрмыс деңгейі таза экономикалық жағдайда, яғни материалдық жағдайға
байланысты анықталады; тұрмыс сапасы – қоғамдық түсінік, яғни өмір сүруін
деңгейінің сапасын көрсетеді; өмірдің стилі (көркемдігі) – әлеуметтік-
психологиялық түсінік. Ал өмір тәртібі, әдет-ғұрып - бұл әлеуметтік-
экономикалық түсінік.
Ендіше өмір салты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлермен тығыз байланыста
қаралады. Осы түсініктер жалпы адам денсаулығына әсер ететін, өмір салтының
мәнін көрсететін негізгі көрсеткіштер болып табылады.
Қазақта Деннің саулығы - бастың амандығы - деген ұғым қалыптасқан.
Олай болса, салауатты өмір салты және оны тәрбиелеу мәселесі, көптеген
ғасырлар бойы күн тәртібіне қойылып келе жатқан әлеуметтік маңызы бар
күрделі мәселе. Себебі, жаңа XXI ғасырдың адамы-дені сау, рухы күшті, жан
дүниесі таза адам болуы шарт. Сондыктан, оқушылардың салауатты өмір сүруін
қалыптастыру - мемлекеттің камқорлығы. Дені сау адам -қоғамның маңызды
құндылығы.
Деннің сау болуы - ол, яғни өмірді шексіз сүю, куаныш сезіміне бөлену,
өмірден ләззат алу, баланың жаңа жыл сыйлығын шыдамсыз тосқанындай, әрбір
таңды, күнді асыға ризашылдық көңіл күймен тосу және кешкілік қам-көңілсіз,
кіршіксіз тәтті ұйқыға кету, ең қажеттісі, өзіңді өзің сүю, құрметтеуден
басталады.
Ол үшін оқушыларды алдына өмірлік маңызды мақсат қоя білуге және
оларда валеологиялық мәдениетке тәрбиелеу қажет. Оған жету, ерінбей
шалдықпай үлкен еңбек етуді қажет етеді. Міне, осы тұрғысында оқушылардың
санасы таза, сенімді айқын болуы шарт. Кімде кім өзінің өмірін темекі
түтінімен, ішімдік уытымен уласа, арам қылықпен өмір сүрсе, сол ертеңгі
күнге сенімсіздікпен карайды. Ол үшін тіршілік, өзін қоршаған орта
көңілсіз, беймәлім күңгірт болып келеді. Осы қағиданы әрбір баланың жадына,
зердесіне тоқыту, жалпы адамзаттың, соның ішінде мектеп пен ата-аналардың
мемелекет, қоғам, бала алдындагы міндетті борышы.
Бала кезден бізге мәлім болғанындай: Қозғалыс - ол өмір. Деннің
саулығы -жанның саулығы, Орынды дұрыс тамақтану - дұрыс өмір сүру және
деннің саулығының кепілі. Күн, ауа және су - біздің ең жақын досымыз -
бүгінгі мектепте осы мәселе қалай қарастырылады? Ал, табиғатты алсақ:
орман, тоғай, өзен, көл және дала. оның әртүрлі табиғи өсімдіктері мен
шөптсрі: аспан -оның бұлттан құралған кемелері немесе түнгі аспан -өзінің
айы меп жарқыраған жұлдыздары осының бәрі айналып келмегенде мектеп
оқушыларының санасында жетерлік пе, әсіресе қала жағдайында ол қалай? Міне,
көріп отырғанымыздай Салауатты өмір сүру мәселесіне қатысты мұндай
мысалдарды шексіз келтіре беруге болады. Мәселе, оның саныда емес. Мәселе,
оның түпкі нәтижесінде! Мектеп өмірінде оның қолданысында!
Сонымен қатар, адамның дені сау болуына, оларда валеологиялық
мәдениеттін болуына салауатты өмір сүру салтының факторлары іскеасырылғанда
ғана қол жеткізуге болады.
Қорыта келгенде, салауатты өмір салты ұғымы "салауаттылық" пен "өмір
салты" деген ұғымдардан тұрады. "Салауаттылық" яғни "деннің саулығы",
"оқушы денсаулығы дегеніміз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптастырудың жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... 3
1.1 Валеолология, валеологиялық мәдениет
ұғымдарының мәні және мазмұны. ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік-педагогикалық
проблема ретінде ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Бастауыш мектептің білім беру мен тәрбие жүйесінде оқушыларда
валеологиялық мәдениетті қалыптастыру салауатты омір салтын
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4 Бастауыш мектептің білім беру мен тәрбие жүйесінде оқушылардың
валеологиялық мәдениетін қалыптастыруда Денсаулықты нығайту мектептері
мен валеологиялық қызметтің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... .17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... 26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... 27
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
КІРІСПЕ
Денсаулық - тіршілік пен бақыттың басты кепілі. Жеке тұлғаның
биологиялық және әлеуметтік әлеуетінің мүмкіндіктерін қаншалықты толық
жүзеге асыру оның денсаулығына байланысты. Жеке бастың денсаулығы әркімнің
жауапкершілігінің, салауаттылығы мен саналығыныц көрсеткіші болса, жалпы
халық денсаулығы - әр мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, мәдени даму
сатысы мен жетістіктерінің сипаттамасы.
Сондықтан да "Қазакстан-2030" мемлекеттік даму бағдарламасының ұзақ
мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі "Азаматтардың
денсаулығын, білімін және әлеуметтік жағдайын жақсарту" деп аталып. онда
салауатты өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау, нашақорлық мен
есірткі саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдын алу, тағамның
сапасын жақсарту, қоршаған ортаның тазалығын сақтау мәселелерін қолға алуды
тапсырады.
ҚР Үкіметінің 1999 жылы 30 маусымдағы № 905 қаулысымен бекітілген
"Салауатты өмір салтыныц комплексті бағдарламасың жұмыстарды төмендегі
бағыттарды жүргізуді қарастырады:
Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру
саланың рөлін күшейту;
Білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарыиа валеология пәнін
ендіру; Темекі, есірткі заттардан сақтандыруға арналған коп
сатылы білім беру бағдарламасын епдіру;
Адамның қорғаныш тапшылығы қоздырғышы жұқтырушы
қорғаныш тапшылыгы белгісі (ВИЧСПИД) індетінің алдын алу шаралары
бағдарламасын ендіру[1 ].
Соңғы жылдары жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың денсаулығының
күрт нашарлау тенденциясы, әсіресе йод жетіспеушілік, темір жетіспеушілік
және жыныстық жолмен таралатын аурулар байқалуда.
Қазіргі кезде балалар денсаулығының жағдайына жасалған талдаулар,
мектепке дейінгі және бастауыш сынып оқушыларының арасында дені сауларының
үлесі елеулі түрде азайып отырғандығын көрсетеді.
Бірінші сыныптағы балалардың 20-25 % ғана денсаулықтары жақсы деп
санауға болады. Әрбір бесінші оқушының созылмалы сырқаты бар, мектеп
оқушыларының тең жартысында функционалдық ауытқушылық байқалады, бірінші
орында асқазан - ішек аурулары тұрса, екінші орындарда - тыныс органдары,
үшінші орында - жүйке және жүрек қантамырлар аурулары, одан әрі қарай
балалардың без аурулары, аллергиялық және т.б. патологиялық аурулардың 15%
дан астамында салмақ тапшылығы бар, әрбір 20-шы баланың бой есуі төмендегі
дәрежеде, ал олардың 35 %—нің салмағы артық, 30 - дан астам баланың тісі
шіріген, әрбір 1000 баланың 30-дан 70 % га дейінгісінің көзі нашар көреді.
Осыған байланысты жүргізілгсн валеологиялық зерттеулер оқушылар
денсаулығының нашарлауының екі негізгі себебін анықтады. Оның бірі оқушының
қызығушылығының ескерілмей құрылған оқу процесі. Бұл қайшылық салдарынан
оқушыларда психологиялык шаршап-шалдығу пайда болады, ол соматикалық
ауруларды тудырады. Оқушының сабакка деген қызығушылығы төмендеп,
белсенділігі жойылады, дамуы баяулап, жағымсыз әдеттер пайда бола
бастайды[3]. Екінші себеп мектептегі білім жүйесінің кемшілігі ретінде
оқушылар денсаулығын күтуді білмейді. Бүгінгі күні мектеп валеологиялық
білім беру мен оқушыларда салауатгы өмір салтын қалыптастыру міндеттерін
толык деңгейде жүзеге асыра алмай отыр.
Сондықтан да қазіргі мектеп еркін тұлғаны қалыптастыру технологияларын,
оқуға қызығушылығын арттыру методологиясын кажет етеді. Білім берудің
маңызды міндеттерін жүзеге асыруда оқушы қызығушылығы мен сұранысы
ескерілуі. Оқушының психологиялық дамуын ескере отырып, білім берудің
мазмұны мен құрылымы қайта қаралуы қажет. Оқушының іс-әрекеті оның
санасына, қоршаған ортамен қатынасына, оның ішкі және сыртқы өміріне,
оның жалпы дамуым аныктайды. Осы айтылган теориялық негіздерге сүйене
отырып, өзін-өзі үнемі дамытып отыратын тұлғаны калыптастыратын білім беру
мекемесінің моделін құруға мүмкіндік бар деп қорытынды жасауға негіз болды.
Жас үрпақтың денсаулығын сақтау мәселесі қай заманда болмасын
ойшылардың, ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарынан тыс қалмағандығы
белгілі. Классикалық педагогтардың өкілдері Я.А.Коменский, Н.К.Крупская,
А.С.Макаренконың еңбектерінің негізгі өзегі дені сау азаматты тәрбиелеу
болып табылады. Қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
М. Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов т.б. өздерінің саяси-қоғамдық,
ғылыми және әдеби еңбектерінде балалар мен жастардың салауаттылығы туралы
пікірлер айтып, ғылыми құпдылығы жоғары мұралар қалдырган[4].
Бүгінгі таңда Қазақстанда оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайту,
салауатты өмір салтын негіздерін калыптастыру мәселелері А.В.Ахаев,
Б.А.Тойлыбаев, А.Қаплиева, Ж.Ембергенова, Д.Ақбердиева [6-8] және т.б.
зерттеу еңбектерінде қарастырылып, тың нәтижелер алынғандығы белгілі.
Дегенмен, жоғарыда айтылған еңбектерді теориялык тұрғыдан талдау
зерттеліп отырған проблеманың ғылыми-әдіснамалық тұрғыда әлі де болса
шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді.
1.1 Валеология, валеологиялық мәдениет ұғымдарының мәні және
мазмұны
Егеменді еліміздің жарқын балашағы дені сау ұрпақ. Ұлт денсаулығы -
ұлттық қауіпсіздіктің басты кепілі екені баршамызға аян. Ұлт денсаулығын
нығайту үшін жоғары және жергілікті деңгейде арнаулы бағдарламалар
қабылдануда. Олар бойынша тиімді жұмыстар нәтижелі іске асып жатыр деуге
болады. Десек те, ол ұрпақ салауаттылығын қалыптастыруда жеткіліксіздігін
көрсетіп отыр. Барлығымызға ой салатын мәселенің бірі -орта экологияның
бұзылуы бала денсаулығына кейбір технологияның және басқа факторлардың әсер
етуі болып отыр, осындай әсер салдары адамның физиологиялық, психологиялық
және адамгершілік қасиеттері мем денсаулығының бұзылуына әкеліп соғады.
Көпшілік жағдайда адамның осындай әсерлер кезінде өзін-өзі дұрыс ұстай
алмау жағдайларынан болады. Содан барып өз денсаулығына, орта және өсіп
келе жатқан бүлдіршін денсаулығына қолайсыз жағдайлар туындайды. Атап
айтсак: ішімдіктерді, есірткілік және токсикалық заттарды пайдалану, темекі
шегу, насыбай ату т.б. Сондай-ақ баланың күнделікті күн тәртібін дұрыс
құрмау, демалыс уақытын дұрыс пайдаланбау, таза ауа дем алмау, ой және дене
еңбегінен кейін ағзасын дұрыс дем алдырмау, уақытында тамақтанбау,
психологиялық жүктеменің шектен тыс көбеюі немесе стресс жағдайынан шыға
алмау т.б. барлығы кері әсерін тигізетіні сөзсіз. Күнделікті теледидар
алдында, компьютер мониторының алдында шектен тыс көп отыру - жасөспірімнің
тек психологиясына ғана әсер етіп қана қоймай, көз ауруларына күні кешке
дейін құлақтарына іліп алып жүретін арзан қолды магнитофон ызыңы - кұлақ,
бас ауруына, аз қозғалу немесе гиподинамия - жүрек, қан, жүйке ауруларына,
дұрыс тамақтанбау - ас қорыту жүйесінің түрлі ауруларына әкеліп соғып
жатыр.
Бүгінгі қоғамдағы экологиялық апаттардың көбейіп, адамзат болмысына
зиянды әсерінің елеулі көрініс беріп отырған таңында денсаулықты сақтау мен
қалпына келтірудің және алдын алудың ең тиімді жолы мектеп қабырғасында
салауатты өмір салтын қалыптастырумен байластырылмақ[2].
Соңғы жылдары республикамыздың мектептерінде балалардың денсаулығының
төмендеу тенденңиясы байқалуда. 2005-2006 жылғы зерттеулердің қорытындылары
оқушылардың денсаулық индексінің төмендегенін көрсетеді: еліміздің
оқушыларының 44,3 пайызында түрлі патологиялар байқалады, кейбір аймақтарда
оқушылардың тең жарымында созылмалы аурулар тіркелген. Ресми статистикалық
мәліметтер соңғы бес жылда оқушылардың аурушаңдығы 22 пайызға артып
отырғанын көрсетеді. Оның ішінде анемия 2,5 есе, тыныс жолдарының аурулары
1.5 есе жүйке жүйесінің аурулары 1,5 есе, жарақат алу, улану, т.б. оқиғалар
саны 1,2 есе артып отыр [9].
Балалар мен жасөспірімдердің психологиялық және мінез-құлықтық
ауытқушылары өсіп келеді. Әрбір сегізінші баланың психикасы мен жүйке
жүйесінде патологиялар байқалады. Ал психоактивті заттар, оның ішінде
алкоголь мен есірткі заттарын қолданудан туындайтын баланың мінез-құлықтық
ауытқушыларының керсеткіштері одан да жылдам екпінмен көбейіп келеді.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып саяси, әлеуметтік
және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісіңде қайта кұрылуы - білім
беру ұйымдарында бейіндік оқытуды ұйымдастыруды мен оқушы деңсаулығын
сақтау мен нығайту көкейкесті мәселе болып табылады. Елбасымыз алдыға
міндет етіп қойғандай өзіндік өмір өрнегін жасай алатын, өзіндік даму
арнасын белгілеп, өмірдің қиыр көкжиегіне батыл қадам бүгінгі бәсекенің
қатал заңына икемді ұрпақтың тұғыры бастауыш мектебінен басталады. Оның
алды шарты оқушы бойында өмірлік бейімдіктерді қалыптастыру мен денсаулығын
сақтаумен орындалады дейді.
Бірақ өкінішке орай қазіргі кезде жасөспірімдердің бір бөлігі
салауатты өмір салтына қалпына келетін іс-әрекеттерге баратыны барлығымызға
белгілі жайт.
Сондықтан бүгін білім беру жүйесінде еліміздің өсіп өркендеуіне сай,
заман талабына беретін рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырған,
қоғамдық өмірге икемделген, білім және қолөнер сырларын бойына мұқият
сіңірген қоғам, мемлекет және отбасы алдындағы жауапкершілігін сезінетін,
салауатты өмір салтын саналы түрде таңдаған өркениетті ұрпақ тәрбиелеу
кезек күттірмес міндет. Бұл жерде балаларға валеологиялық тәлім-тәрбие беру
ерекше орында. Сондықтан валеологиялық білім беру барысында балалармен
жасөспірімдердің бойына салауатты өмір салты аспектілеріне мен факторларына
айрықша мән беру керек[ 6].
Валеология - екі шет елдің тілінен алынған. Латын сөзі "Vale" ("Сау
болу", "аман болу") қазақша деніңіз сау болсын деген мағынаны білдіреді.
А.С.Пушкин өзінің достарына жазган хатының соңына әрқашан " Vale " деген
сөзді қосып отырған. "Деніңіз сау болсын" деген сөз. Грекше "logos" -
"ілім", "ғылым" деген мағынаны білдіреді. Бір сөзбен айтқанда валеология
денсаулық туралы ғылым.
Валеология терминін 1987 жылы орыс ғалымы - медицина ғылымдарының
докторы профессор-фармакогносист И.И.Брехман ғылымға енгізген болатын.
Адам денсаулығының төмендеуі, көптеген отандық және шет ел ғалым-
дәрігерлердің жазған еңбектерінде келтірген. Денсаулық туралы қазіргі заман
адамдарының ұғымдары онша көп емес екендігі және олар денсаулығына көп мән
бермейтіні байқалады.
Баршаға белгілі - адамдардың денсаулығымен шұғылданатын, тек медицина
ғылымдары ғана. Бірақ, медицина ғылымы ауруларды емдеу мәселесімен
шұғылданады да, аурулардың пайда болуымеп айналыспайды.
Ауру адамдардың физиологиясы мен тек физиология ғылымдары шұғылданады.
Ұлы физиолог И. П. Павлов өзінің еңбегінде былай деп жазған еді. Өкінішке
орай, бізде әлі күнге дейін организмнің (ағзаның) негізгі принципі -
"денсаулық" деп аталатын сырткы және ішкі біркелік (тұрақтылық) қалыптың
айкын анықтамасы жок..." Иә, медицина ғылымы қаншама көне болғанымен,
денсаулық туралы анықтама бере алмайды. XX ғасырда әр түрлі себептер
әсерінен медицина емдік, госпитальдық. емханалык, соңғы он жылдықтар бойына
ықшам мамандандырылған анықтама бере бастады.
Шын мәнінде медицина ғылымы қазіргі заманда денсаулық туралы емес,
ауруларды ғылыми тұрғыдан емдеу әдістерін дамытып келе жатқан ғылым екені
белгілі.
Валеология - интегралды ғылым. Валеология - медицина ғылымдарының
саласы емес. Ол медицина ғылымдарына жатпайды. Оның өзінің алдына қойған
мақсаты мен міндеттері бар. Өз алдына дара ғылым. Өзінің зерттейтін арнаулы
функциялары бар.
И.И.Брехман өзінің еңбектерінде валеология туралы былай деп жазды:
"Денсаулық туралы ғылым интегралды түрде болуы керек".
Оның пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі жағдайы экологиямен,
биологиямен, медицинамен, психологиямен, педагогикамен және т.б.
ғылымдармен тығыз байланыста болады. Жаңа интегралды ғылым болғандықтан ол
міндетті түрде философиялык ойды және ғылыми түсініктерді жүйеге келтіріп
дамытып отырады.
Валеология ғылымының өзіне тән категориясы және негізгі зерттейтін
міндеттері бар. Олар:
1) адамның денсаулығының қалай сақталуын білу;
2) актуальдылығы және потенциалды мүмкіндігін анықтау;
3) денсаулықтың сақталу факторларын зерттеу.
Осы және басқадай мәселелерді пісіру үшін өмір сүрудің сапасы мен
салауаттық өмір сүрудің салты арасындағы заңдылықтарды зерттеп, шешуге
болады. Сондай-ақ, адамның денсаулығы мен мәдениеттің арасындағы
байланыстардың заңдылықтары анықталуы тиіс, сонымен бірге адамдардың
денсаулығымен адамдардың иерархиялык қажеттілігін анықтап барып, барлық
мәселелерді ойдағындай шешуге болады.
Валеология - биология ғылымдарымен салыстырғанда жас ғылым. Оны
зерттейтін мамандар көп емес. Денсаулықты сақталуының негізі неге
байланысты екені әлі де болса толығымен анықтала қойған жоқ. Оның апықтау
ғылыми зерттеулер жүргізілуі қажет.
Валеологияның интегративтілігі ғылымдардың бірімен-бірінің
байланыстылығында. Ғылымның байланыстылығы адам денсаулығын күшейтеді.
Экология - айналаны қоршаған сыртқы ортамен тірі ағзалардың қарым-
қатынастарын зерттейтін ғылым. Ол айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін анықтайды. Ал, физиология -
ағзада өтетіп физиологиялық үрдістерді, олардың денсаулықтағы маңызын
анықтайды. Адамның ішкі жағдайын зерттеп, сипаттама береді.
Ағзаға этапты түрде жас ерекшелігіне қарай анықтама береді. Дәрігерлер
дені сау адамның параметрін анықтайды. Ауруды емдейді, аурудың алдын алады.
Ауырмаудың жолын көрсетеді. Осыған орай медицина ауруды емдейтін мекеме
болып саналады. Жас жеткіншектерді аурудан сақтандыру тек дәрігерлердің
ғана жұмысы емес, сондай-ақ, бұл жұмысқа педагогтар да қатынасуы керек.
Педагогика тәрбие туралы ғылым. Тұлғаның қалыпты жағдайда өсуі мен дамуыта
өз үлесін қосады. Валеологияның басты міндеті денсаулықты дамыту жолын
қарастыру, себебі ол үшін өмірдің дені сау жағын нығайту қажет, әрине, бұл
өте күрделі, жан-жақпен байланысты жұмыс. Бұл пәнаралас ғылым, педагогика
және психологияның, физиология және дене шыныктыру пәнін жетістіктеріне
сүйенеді. Сол себептен оны оз бетінше "педагогикалық валеология " немесе
"денсаулык педагогикасы", деп бөлек ғылым саласына бөледі [19].
Педагогикалык валеология - жас өспірімдерге тәрбие мен білім берудегі
жаңа бағыт,
оның басты мақсаты жүйелі-пәнаралас интегративтік білім арқасында
оқушылардың
денсаулығын сақтау және өз бетінше валеологиялық білімін, құзыретті
нығайтуға жол
ашу, бағыт көрсету. Валеологиялық білім дегеніміз - әр
адамның жеке басындағы интеллектуалдық, энергетикалық, ұстанымдық
қасиеттері өз денсаулығына пайдалана білу және денсаулықты жоғалтпай білім
алу жолдары. валеологиялық тәрбие процесіі саналы, жүйелілік, динамикалық
процесс болып саналады, оқушының жалпы мәдениетінің дамуына жол беретін,
мектептегі бүкіл оқу-тәрбие процесіндегі маңызды бөлігі, сол мектептің
мәдениет өлкесі, білім, тәрбие, даму қызметтерінің орындалуы.
Сонымен, дені сау адамның денсаулығы жөніндегі ілім - валеологияны екі
үлкен салаға бөлуге болады. Оларды медициналық және педагогикалық
валеология деп атау қажет. Жоғарыда келтірілген ескертпелерді ескере
отырып, валеологияның осы екі саласына ортақ және айрықша сипаттарды
ажыратып алған абзал. Өйткені, алғақықысы емдеумен, сырқаттардың
алдын алумен көбірек шұғылданса, соңғысы әлеуметтік-педагогикалық
проблемалармен, атап айтқанда білім-тәлім ңегіздерінде түзілген салауатты
өмір салттары негізінде дені сау адамдардың денсаулығын сақтау жолында
қызмет етеді (кесте 1).
Кесте 1- Педагогикалық жәие медициналық валеологияның айырмашылықтары
Ғылымның анықтауыштықВалеология
белгілері
Педагогикалық Медициналық
Зерттеу объектілері Дені сау адам. Дені сау ұжым.Болмысы "үшінші
Күдікті топтар жағдаяттағы" адамдар.
Күдікті топтар
Зертттеу Адамның, ұжымның, "үшінші жағдаяттағы"
объектілерінің басты по-пуляцияның денсаулығы. адамдар (ие ауру, ие
нысандары Денсаулықты сақтауға және сау еместер)
нығайтуға әсер ететін Сырқаттануға таяу
жағдаяттар адамдар және осы
жағдаятты тудыратын
әсерлер.
Мақсатка жету Үздіксіз, жан-жақты, жүйелі Бастапкы, негізіне
жолындағы негізгі тәрбие. Өзін-озі тәрбиелеу. алғанда арнайы
тәсілдері Салауатты өмір салты (СӨС). сақтандыру жолдары
Бастапқы, негізінен алғанда Сыркаттанғанға дейінгі
жалпылама сақтандыру жолдары.диагностика Скрининг,
Емдеу.
Негізгі мақсаты Денсаулықты калыптастыру, Сауықтыру
сақтау және байыту
негіздерінде қоғамда ұзақ
және бақытты өмір кешетін
дені сау адамдарды
қалыптастыру.
Кестеден байқалатындай, медициналық және педагогикалық валеологияның
арасында стратегиялық және тактикалық айырмашылықтарды көруге болады. Атап
айтқанда педагогикалық валеологияны тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу
негізінде дені сау адамдардың денсаулығын қалыптастыру, сақтау және нығайту
жөніндегі ілім деп тұжырымдауға болады. Адам денсаулығының көмілдігінің
көбімесе медицина мен медициналық көмектен тыс жатканың ескерсек
"педагогикалык валеология" терминінің валеология деген ұғымды түгелге
дерлік қамтитындығын көреміз. Айтылған ойымыздың мұғалімдік, педагогикалық
кәсіпке өлім-сақтан тән екендігін ескертеміз. Өйткені оған бұл ілімдердің о
бастан адамдардың физикалык, рухтық, әдептік, психологиялык, әлеуметтік,
эстетикалық арналарымен шұғылдаиып келгендігі долсл. Олай болса, қогамның
бүгінгі күндегі даму сатысы да дені сау адамдардың денсаулығын сақтау үшін
емдеу емес, басқа парадигмаға, атап айтқанда "Денсаулық кілті - әркімнің өз
қолында" деген үрдіске көшуге шақырады. "Денсаулық кілтін" табу,
денсаулықты қалыптастыру, сақтау және нығайту жолдарын нұсқау педагогикалық
валеологияның басты міндеті.
Көптеген педагогикалық валеология зерттеу мәселелеріндс оқушыларының
валеологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселелері жан-жақты мазмұндалған.
Жеке тұлғаның валеологиялық мәдениеті дегеніміз - бұл жеке тұлғаның өзінің
сапальқ жүйелік білімі, валеологиялық дамуын және білімділігін анықтайтын
осы деңгейге жету сезімін арттыратын валеологиялық жәнее дене шынықтыру -
салауатты өмір сүру іс-әрекетінде көрініс беретін сапа. Валеологиялық
мәдениет тұлғаның валеологиялық тәрбиесінің нәтижесінде қалыптасады.
Валеологиялык тәрбиенің жүйе құраушы факторы, оның рефлексиясы (яғни өзін-
өзі тану, білу, меңгеру). шығармашылық жұмыс оқушының физикалық,
психикалык және әлеуметтік денсаулығын қорғауға және күшейтуге бағыт
береді. Оқушыға валеологиялық тәрбиелеу процесінде оның жеке өзінің
шығармашылық психофизиологиялык қасиеттерімен және бағыттанған әлеуметтік
тәжірибесімен байланыстыру керек. Валеологиялық мәдениет әр жеке адамның
валеологиялык қызметінің жеке стилі.
Бастауыш мектеп оқушыларына валеологиялық тәрбие беру процесті
валеологиялық мәдениет және дене шынықтыру тәрбиесімен ұштастыру қажет.
Дене дайындығына машықтанудың әдіс-тәсілдерін, жаттығу кешендерін орындау
барысында жаттықтырушының тәрбиелік қызметінің технологиясы әдістемелік
ұйымдастыру, әдістемелік тәрбие құралдарын белгілеу болып табылады. Ол дене
мәдеииеті және спорт процесінің аясындағы тәрбие процесін ұйымдастырудың,
валеологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістерін, стратегиясын анықтайды.
Қорыта келе, айтарымыз, валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір
сүру салты ғылымы. Валеология айналаны қоршаған сыртқы ортаның факторлары
адам денсаулығына қалай өсер ететінін қарастырады. Сондай-ақ биоәлеуметтік
жағдайдың денсаулыққа тигізетін әсерінде анықтайды.
1.2 Өскелең жас ұрпақтың денсаулығын сақтау әлеуметтік педагогикалық
проблема ретінде
"Денсаулық - зор байлық" деген біздің ата-бабаларымыз. Халықтың
денсаулығын сақтау аурулардың алдын алу мен оларды емдеу бағыттары
мемлекеттік, әлеуметтік экономикалық (нарықтық экономика макроэкоиомика),
медициналық және биологиялық (физиологиялық) мәселе. Адамның еңбек пен
тұрмыс жағдайын жақсарта беру, аурулардың алдын алу. Халықтың дене және
рухани күшінің жан-жақты дами беруіне қолайлы жағдайлар туғызу, халыққа
тегін, жалпыға бірдей, жоғары дәрежедегі мамандандырылған медициналық көмек
көрсетуді камтамасыз ету біздің тәуелсіз егеменді мемлекетіміздің аса
маңызды міндеттерінің бірі. Бұл туралы біздің ата заңымызда
(конституциямызда) кең көлемде жазылған. Басқадай қаулы-шаралар жеткілікті.
Сонымен 2002 жылы - денсаулық жылы деп атаудың өзі нені аңғартады.
Денсаулық дегеніміз - ағзаның айналаны қоршаған сырткы орта
факторларына бейімделуі. Айналаны қоршаған сыртқы орта факторлары әсерінен
адамдардың денсаулығы қалыптасып, ол дами түседі.
Қазіргі кезде денсаулықтың бірнеше түрі бар екені белгілі болды. Олар:
1. Физикалық денсаулық - ағза жүйесі мен органдардың өсу деңгейі.
Оның негізін
морфологиялық және функциялық кезектер қалайды. Олар ағзаның бейімделу
реакциясын
қамтамасыз етеді.
2. Соматикалық денсаулық - Ол адам ағзасы мен органдарының
арасындағы
биологиялық жағдайы. Оның негізін ағзаның жеке басы дамуының биологиялық,
бағдарламасы реттейді.
3. Психикалық денсаулык - ол адамның психикалық сферасының жағдайы.
Ауруды
болдырмау, адекватты реакцияларды жасау, адам өмірінің мақсатын болжау,
мұның бәрі
биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктен туындайды.
Ағзасында функциялардың өздігінен реттенуі, функциялық үрдістердің
келісімді түрде өтуі, айналаны қоршаған сырткы орта факторларының
әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежелі жағдайда болуы.
4. Рухани денсаулық - ол адамдардың информацияны қабылдау
кабілетгілігі мен
мотивациялық іс-әрекетінің арасындағы қарым-катынастардың сипаттамасын
көрсетеді.
Оның негізгі бағалық жүйесі индивидтердің қоғамдағы орны мен оның мотивті
түрде
орнығуын баяндайды. Ол адамның көңіл-күйін анықтайды. Өйткені рухани
денсаулық
жалпы адамдардың жомарттылығын, сүйіспеншілігін және жан дүниесінің
сұлулығын
көрсетеді.
Физикалық, соматикалық, психикалық және рухани денсаулықтардың
өздерінің жинақталған көрсеткіштері мен критерийлері болады. Олар:
Соматикалық және физикалық денсаулықтың критерийі мен бәрін "өзім жасай
аламын" деп көрсететін критерий;
Психикалық денсаулыктың, критерийі - маған қажет заттардың бәрін "өзім
тауып аламын";
3. Рухани денсаулықтың негізгі критерийімен "өзім жасауым керек".
Денсаулықты көрсететін негізгі белгілер:
1) Адам ағзаларында арнаулы (иммунды) және арнаулы емес түрде пайда
болып
қалыптасқан денсаулық және оны бұзатын факторларға денсаулықтың қарсы тұра
алатындығы;
2) Ағзаның өсуі мен дамуының көрсеткіші;
3) Ағзаның қор ретінде (резервте) жиналған және функционалды
жағдайын
сипаттайтын белгілер.
4) Әр түрлі дефектілерге байланысты дамымай қалған немесе бір ауруларға
сәйкес денсаулықтың болмауы және денсаулық деңгейі;
5) Моральді еріктің деңгейі және рухани-мотивациялық белгі.
Адамдардың денсаулығы неге байланысты болады деген сауалға келетін
болсақ, денсаулықты шартсыз түрде 100 пайыз етіп алсақ, оның 20% тектік
факторларға, 20% айналады қоршаған сыртқы орта жағдайларына, экологиялык
факторлардың әсеріне, 10% -денсаулық сақтау жүйелерінің әлсіздігіне
байланысты болатыны анықталып отыр. Денсаулық сақтау жүйесі жақсы түрде
қызмет жасайтын болса, және дәрі-дәрмектер жеткілікті болса, онда
адамдардың денсаулығы арта түсетіні сөзсіз. Неше түрлі жұқпалы дерттерге
адам ағзасы қарсы тұра алады. Өйткені адам ағзасы табиғаттың өзі ерекше
түрде жаратқан құбылысы, егерде оны адам баласы дұрыс шынықтырса түрлі
аурылардан сақтанады. Ол үшін адам баласы сауыктыру жүйелерді меңгеріп
қолдана білу қажет (қосымша 1). Денсаулықтың 50%-інің жақсы болуы
адамдардың өздеріме байланысты болатынын медицина және биология ғылымдары
ғылыми тұрғыдан дәлелдеп шықты. Көптеген адамдар олардың ішінде жас
жеткіншектер денсаулықтарын өздері бұзатыны байқалып отыр. Олар: ішімдік
ішу, есірткі заттармен айналысу және токсикалық уларды иіскеу, немесе
денелеріне жағумен әуестену. Қандайда болмасын олар адам өмірін өте
қысқартып жіберетіні сөзсіз. Сонымен, денсаулыққа зиян келтіретін факторлар
мына төмендегідей ажыратуға болады.
1) Мәдениеттің төмендігі.
2) Салауатты өмір сүру салтын құрайтын санитарлық-гигиеналық ғылыми
деректерді жете білмеуі.
3) адамның белсеңді түрде қимыл жасамауы.
4) айналаны қоршаған сыртқы ортаның факторларының мөлшерден тыс
ластануы
(атмосфералык ауаның, судың жердің, өсімдіктер әлемінің көптеген улы
химиялық
(гербицидтер, пестицидтер, десиканттар, дефолианттар, фосфатидтер,
нитраттар, нитриттер), және т.б. қосылыстармен улануы.
5) Үйде және қызмет орындарында теріс стресс (күйзеліс)
жағдайларының үнемі болып
тұруы.
6) Кейбір адамдардыц зиянды әрекеттерге (арақ-шараптарға, темекі
шегу, есірткі-
наркотикалық заттармен әуестенуі) әуесқойлық жасауы және т.б. әсерлер.
Сонымен қатар балалардың денсаулығы төмендеуінің негізгі себептерін
бірі мұғалімдердің, оқушылардың денсаулығына немқұрайды карауы болып
есептелінеді. Өйткені оқушылардың жүйелі түрде оқуына, қолынан жұмыс
келетіндігін арттыруға тікелей мектеп мұғалімінің әрекетіне байланысы.
Мектепте оқушылардың оқу- еңбекке қабілеттілігін арттыру оқу үрдісінің
еңбектің және демалыстың дұрыс ұйымдастырылуына байланысты.
Оқушылардың еңбекке қабілеттілігі дегеніміз не? - адамның максималды
түрде энергия шығарып сапалы және эффекті түрде жұмыс істеуі. Бойымдағы
қуатты жүйелі түрде пайдалану. Әрбір адамның бойындағы жұмысқа
қабілеттілігі әр түрлі болып келеді. Жұмысқа деген қабілеттілік жыл
маусымдарына байланысты өзгеріп отырады. Оны маусымдық ауытқу деп атайды.
Сондай-ақ тәуліктік уақытқа байланысты жұма ішіндегі күндерге сәйкес
еңбекке қабілеттілік дамып отырады. Әдетте адамдардың жұмысқа жарамдылығы
сағат 10-11-де қарқынды жүреді де, кейін 14-15 сағатта қабілеттілік
төмендейді, 17-18 сағатта қайтадан қабілеттілік арта түседі.
Белгілі бір жұмысты орындауда қабілеттілік белгілі бір заңдылықпен өтіп
отырады. Алғаш жұмысқа кіріскенде қабілеттілік онша жоғары болмайды.
Қабілеттілік біртіндеп дами түседі. Жұмысқа жарамдылық біріншіден, нерв
және гуморальдык жүйелерге байланысты. Адам ағзасы айналаны қоршаған орта
факторларына бейімделінуіне байланысты. Екіншіден, қимылдың стереотипіне
байланысты болып, ол біртіндеп қалыптасады; үшіншіден, вегетативтік
функциялар қажетті деңгейге көтеріле түсуіне байланысты. Мұндай жағдайлар
жас балаларда ерекше бір заңдылықпен өтеді. Олардың барлық нерв және
гуморальды жүйелері өте тез өзгергіш келеді. Бұл фазаны жұмыс істеуге
қабілеттіліктің бастамасы деп атайды. Бұдан кейін екінші фаза басталады.
Оны жұмыс істеу қабілеттіліктің тұрақты фазасы деп атайды. Бұл фазада адам
сапалы және жемісті еңбек етеді. Қабілеттілік әдетте адамдардың жас
ерекшеліктеріне, денсаулығына, жұмысқа үйреншілігіне байланысты болады.
Кейіннен жұмысқа деген қабілеттілік біртіндеп азая түседі. Қажу пайда
болады. Жұмыс аяғында жұмысқа деген қабілеттілік аз мөлшерде көтеріледі.
Жұмыс аяқталар кезде еңбекке қабілеттілік арта түседі. Мұны, "жұмыстың
аяқталу лебізі" деп атайды. Шығарған өнімін өзі көзімен көріп көңіл-күйі
көтеріледі. Эмоционалдық деңгейі өседі. Ал, кейбір себептерге байланысты
өзінің жасаған жұмыстарының қорытындыларына көзі тоймаса, көңілге қуаныш
сезімі келмесе, онда еңбекке қабілеттілік төмендеп кетіп, адам басылып
қалады. Адам қажу фазасына түседі.
Қажу дегеніміз не? Енді осыған біраз тоқталайық. Қажу - жұмыс істеген
кездегі ағзаның өзгеріске ұшырауы. Жұмыс аяғында адам қажып ештеңе істегісі
келмейді.
Қажу кезінде адамның жұмыс істеу қабілеттілігі тым төмендеп кетеді.
Адам жұмыстан бастарта бастайды.
Қажудың биологиялық рөлі өте жоғары келеді. Адам биологиясы адамда
бірнеше функцияларды атқарады. Біріншіден, қорғаныс функциясы, әр түрлі
жұқпалы ауруларды адам ағзасына дарытпайды.
Екіншіден, қажығандықты онша дамытпай, ағзаны жұмыс істеу үрдісіне
бағыттайды. Ағзаның функционалдық мүмкіншілігін күшейте түседі.
Шаршау мен қажудың негізгі себептері адам өзі қызығып істейтін жұмыс
болса, оны ұзақ істесе де ешқандай қажымайды. Істей береді. Ал, қызықты
емес жұмыс болса. онда адам тез шаршап кетеді де, істемей қояды. Еркі
азаяды. Бірақ жұмыс істеу қабілеті төмендемейді. Мұны компенсирлі қажу деп
есептейді. Ағзада қуат көп боладьі. Қажудың механизмдерін анықтау оңай
шаруа емес. Дегенмен, биолог-валеолог мамандардың зерттеулерінің
қорытындыларына қарағанда, қажу кезінде ең алдымен орталық, нерв жүйесі
қажитынын айтады.
Адам белгілі мөлшерде тамак ішпесе, ол тез арада шаршап кетеді де. қажу
фазасына өтеді. Оқушылар жүйелі түрде жұмыс істемегендіктен, олар тез
қажиды. Өз еркінен айырылып қалады да, сабақты үлгермейтіндердің катарына
қосылады. Қажудан ол шыға алмайды. Қажу үсті-үстіне дами береді. Қажудан
шығудың бір жолы бар. Ол мектепте мұғалімдер, үйде ата-аналар, әжелер мен
аталар болып жабылып оқушыға қатаң бақылау жасап, жәрдемдесу керек. Қосымша
сабактар жүргізіп, үлгере алмаған сабақтарын үлгертуге тырысу керек. Үнемі
оқушыны жақтап, мақтау жұмыстарынан қол үзбеу керек. Үнемі үрысып,
жамандамау керек.
Жалығу дегеніміз не? Жалығу қажудан басқаша. Жалығу кезінде адамның
жұмыс істеу қабілеттілігі уақытша төмендеп кетеді де, ол қайтадан
жоғарылап отырады. Жалығу физиологиялық жағдайларға байланысты емес, ол
патологиялық жағдай. Патологиялық жағдайға оқушылар ұшырамау үшін
мұғалімдер мен ата-аналар оқушылардың жұмыс істеу тәртібі мен демалу
үрдістерін бақылап, ғылыми талаптарға сай жолға қоюға тырысу керек. Сабақ
оқу дағдысын қалыптастыру қажет, сонда жалығу үрдісі оқушыларда дамымай
қала береді.
Бастауыш сыныптардың оқушыларына жазу жұмысы 8-12 минуттан артық
жүргізілмеуі керек. Мұның өзі қажуға жол бермейді. Оқу өте қиын үрдіс.
Кітап оқу өте үлкен еңбекті қажет ететін оқу үрдісі. Сондықтан да мұғалім
сынып оқушыларына үнемі шынықтыру жаттығуларын жасатып отыру керек т.б.
Дәрігерлердің көп айтатын девиздерінің бірі "primo non nocero"
"барлығынан бұрын әдейі денсаулыққа қастық жасама''. Бұл девизді кәзіргі
кезде педагогтар басшылыққа алу тиіс. Соңдықтан оқушылардын деңсаулығын
сақтап, дамыту үшін ең алыдымен мұғалімдердін өздері валеологиялық біліммен
қарулану қажет (сызбанұсқа 1). Мектеп мұғалімдердің іс-әрекеті оқушылардың
тіршілігі мен еңбегіне ыңғайлы жағдайлар жасауға, аурулардан айықтыруға,
еңбекке деген қабілеттілікті көтеруге және т.б. жағдайларды жақсартуға
бағытталу тиіс. Сонымен мектеп мұгалімдерінің негізгі көздегем мақсаты оку-
тәрбие процесі барысында сауықтыру арқылы оқушылардың денсаулығын сақтайтын
профилактикалық жұмыстар өткізу. Бір сөзбен айтқанда оқушыларға залал
келтіретін факторлардан олардың жеке басын қорғау.
Өрбітіп отырған ойымыздың тағы бір қыры - валеология ғылымының
болашақта пәнаралық ғылым ретінде қалып тасатындығын және оның
прогрессивтік болашағының зор екендігі. Меніңше даму бағыты тұлғалардың
тән, сана, мәдениет және әдеп арналарын қамтыса және ол шындық пен ақиқат
сияқты қоғамдық категориялармен қауысша ғана валеологиялық білімнің дамуы
прогрессивтік жолға түседі. Бұл мемлекеттік іс-шара, ол үшін әрине
еліміздің басты оқу орындарында, ғылыми зерттеу институттарында арнайы
валеологиялық кафедралар мен лабораториялар жұмыс істеуі қажет. Олардың
міндеті -мамандар даярлаумен жасанды түрде ғана шектелмей, адамзаттың өніп-
өсу кезеңінің бәрінде қалыптаскан кұндылықтарға, олардың карапайым жұртқа
беретін ғылыми және бұқаралык ақпараттарға валеологиялық тәжірибе жасауы
қажет: біріншіден - әр заманның өз мәдениетіне (культурология) деген: сыни
көзқарас қалыптастыру, екіншіден - қоғамдық шындық пен ақиқатқа байланысты
тән, сана және әдеп арналарын қалыптастыру және үшіншіден - тұлғалардың
өзіне және өзін қоршаған шынайы өмірге байланысты саналы түрде қауымдық
құндылықтарды калыптастыруын зерделеу. Соңғысы прогрестің ең жоғарғы сатысы
болып табылмақ.
1.3 Бастауыш мектептің білім бсру мен тәрбие жүйесінде оқушыларда
валеологиялық мәдениетті қалыптастыру салауатты өмір салтын негізі
Адамға байланысты басты ұғымның бірі "салауаттылык" және "салауатты
өмір сүру". Салауаттылық ұғымын нақты, жан-жақты аныкталап. адамға тиісті
мәселелерді қарастыру өте қиын. Сол себептен жүйелер қағидасына сүйене
отырып "Адам - жай жетілген жүйе" негізінде салауаттылық түсінігіне жән
анықтамасына келетін болсак. салауаттылық дегеніміз генетикалык аппарат
негізінде пайда болатын дене. жыныстык, акыл-ой және әлеуметтік дамулардың
өзара сәйкестілігін (гармония) баптау, тәрбиелеу нәтижесінде организмнің
басқарушы ақпаратқа тиімді бейімделуін қамтамасыз ету арқылы адамның көбею
мүмкіншілігін және жоғары деңгейлі еңбектік кабілетіп сақтаү және адамның
игілікті өмір сүруін қамтамасыз ету.
Салауаттылық - адам бойында аурудың болуы ғана емес, оның күш түскенде
тіршілік және әлеуметтік қызметтерін ақаусыз орындалуы. Салауаттылық
түрлері: денсаулық, ақыл-ой, психалық саулық және имандылық.
Адамның ақыл-ойы психилық саулығы тектік, генетикалық аппарат негізінде
тәрбие арқылы қалыптасады. Ақыл-ой саулығының қалыптасуында негізгі әсер
көргенділікке, баптауға, тәлім-тәрбиеге байланысты болып келеді. Сондықтан
саулықтың бұл түрі шартсыз ақпарат негізінде шартты түрде қалыптасады.
Салауаттылық ғылымы денсаулық туралы дәрігерлік-гигиеналық біліктердің
және оның практикалық жолдарының жиынтығы болып табылады. Денсаулықты
сақтау, оны шынықтыру, нығайту, аурудан кейін қалпына келгіруге қажетті
нұсқаулар мен кеңестер береді.
Салауатты өмір салты ұғымына мынадай анықтама беріледі: бұл денсаулыкты
сақтауға және нығайтуға бағытталған жұмыстардың жиынтығы.
Соңғы мәліметтер бойыншаа адам денсаулығының 50 % салауатты өмір
салтына байланысты.
Мұғалім оқушыларға салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша жұмысы:
жүйелі, қалыпты мақсатты түрде жүргізілгенде ғана нәтижелі болатындығын
түсіндіреді.
Салауатты өмір салты дегеніміз- әрбір жеке адамның өнімді еңбек етіп.
тұрмыс құруы, бос уақытында дем ала білуі, қысқасы адамның күнделікті дұрыс
қалыптасқан өмір тіршілігі. Салауатты өмір салтының маңызды элементі
ретінде соңғы уақытта балалардың спортқа қызығушылығының артуына байланысты
халық арасында дене шынықтыру және спорт құралдары арқылы сауықтыру және
оңалту орталықтарын кабинеттерін ұйымдастыруда.
Ал, денсаулық негізінең мына жағдайларға байланысты. Олар: - даму:
- тіршілік ету жағдайы;
- өмір сүру жағдайы.
Сонымен, организм үнемі дамиды адамның өмір сүру жағдайы мейілінше
дұрыс болуы қажетін қанағаттындыра алатындай мүмкіндігі болуы керек.
Зерттеушілердің пікірі бойынша денсаулықты қалыптасуына байланысты, оның
бірнеше аспектілерден тұратының білуіміз жөн [12,13]. Олар: физикалық
(немссе тән саулық), психологиялық, тұлғалық, рухани, эмоционалдық,
әлеуметтік (кесте 2).
Кесте 2 - Денсаулық турлері
Денсаулық түрлері
(аспектілері)
физикалық Психология тұлғалық Жан (рухапн) Эмоциналдық Әлеумет
лық тік
Дене өз қабілетінЖеке Бұл өз Әр
қабілетін тұлға адамгершілік сезімдерін
кемістігінідамыта ретінде қасиеттерді өзі адамн
ң бақылау,
болмауы, алатып. қоғамнан өзбойына дарыту, тежей ың
алған өз алуы,
организмніңбілімін орнын табаәрекеттерін көңіл-күйін қоғамн
өмірде жс
сыртқы пайдалана білуі, басқа тежей алуы ан
адамдар оз
орта алатын болуы мүмкіндігінқатынасын орнын
е түсіну,
жағдайына қарап кешірімді болуы таба
өзін-
бейімделуі, өзі дамыту білуі
дененің
шыныққаны
Сондықтан да дүниежүзі денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы бойынша
денсаулық дегеніміз - организмде аурудың не болмаса физикалық кемістіктің
болмауы ғана емес, бұл толық табиғи, рухани және әлеуметтік аман-
саулықты айтуға болады Бұл анықтама бойынша, денсаулық: -аурудың
жоқтығы;
-дене кемістігінің болмауы ғана емес;
- рухани дені сау (наркоман емес, қоғамда өз орны бар) дені сау.
Ал, академик В.П.Казначеевтың пікірі бойынша "денсаулық дегеніміз -
организмнің ұзақ өмір сүру барысында биологиялық және физиологиялық және
жұмысқа қабілеттілігі мен әлеуметтік белсенділігінің сақталуы". Бұл
анықтама бойынша:
- ұзақ өмір сүру кезінде организм үнемі биологиялық жағынан дамиды;
- физиологиялық эрекеіін сакталуы (жүрек, окпс. коз т.б. өз
қызметтерін сақтайды);
- организм жұмыска қабілетін сақтайды;
- әлеуметтік белсенділігіи сақтайды (тек үй жұмысына ғана емес,
коғамға қажетті адам ретінде өз орнын жоғалтпайды).
Демек, тек сондай адамдарды толық дені сау деп айтуға болады.
Көптеген ғалымдардың [14-17 зерттеуі бойынша бала денсаулығына әсер
етуші факторлардың % көрсеткіштерін төмендегі кестеден көруге болады (кесте
3).
Ал, салауатты өмір сүру салты дегеніміз - биоәлеуметтік категория. Ол
интегративті түрде қалыптасады. Сондай-ақ, адамдардың іс-әрекетіне
байланысты болады. Салауатты өмір сүру салты шаруашылық, күнделікті үй
тұрмыстық материалдық және рухани сұраныстарын қанағаттандыру үшін қоғамдық
ұйымдарда өзін- өзі ұстай білуі тағы да зиянкестерден басқадан аулақ болу.
Сонымен, салауатты омір сүру салты дегеніміз - тұлға мен қоғам деңгейінің
прогресті дамуы көрсеткішінің категориясы. Адамдардың биологиялық
ерекшелігіне сәйкес салауатты өмір сүру салты біркелкі болмайды [12]. Міне,
осыған байланысты салауатты өмір сүру салты ұғымының мәнісіне үңілсек, ол
өте терең мағыналы ұғым, ол оқушылардың дене тәрбиесі ғана емес, ең бастысы
жан тәрбиесі екен.
Кесте 3 - Бала денсаулығына әсер-ететін факторлар
Факторлардың Бала денсаулығына әсер етуші факторлар
әсер ету аймағыДенсаулықты нығайтушы Денсаулыққа қауып төндіруші
факторлар факторлар
өмір сүру Жағымсыз қылықтардың болмауы;ІІІылым шегу, ішімдікпен
жағдайы (50%) дұрыс тамақтаму; адекватты айналысу; нашақорлық
физикалык белсенділік; өмір (токсикомания),
сүру ортасындағы (мектепте, дәрі-дәрмекті шектен тыс көп
отбасында) психологиялық қабылдау; тамақтанудың дұрыс
ахуалдың саулығы; өз болмауы; стрестік
денсаулығына мұқият қатынасы жағдайларға ұшырауы;
м еди ц и н ал ы қ қыз м
етті ң төмен болуы
Сыртқы қоршағанТіршілік ортасында жағым с ызҚоршаған ортаның адам
орта (20%) фа ктор) \ арды ң болмауы: денсаулына қауіптілігі;
жаксьі материалдық-түрмыстық төмен материалдық-тұрмыстық
жағдай, жағдай
Биологиялық Ауруды тудырушы Аурушаң болудағы тұқым
фактор (20%) жастық-жыныстық, қуалаушылық арқылы берілген
конституционалдық аурулар; ауруды тудырушы
ерекшеліктердің болмауы жастық-жыныстық және
конституционалдық
ерекшеліктердің болуы
Медициналық Медицииалық көмек керсетудің Сапасыз медициналык қызмет
көмекті жоғары деңгейі көрсету
ұйымдастыру
(10%)
Салауаттылықты меңгеретін адам алдымен өзін-өзі біліп, түсінуден
бастайды, өз мінез-құлқының жақсы-жаман жағын сезініп, оны талдап, жақсы
жағын дамытып, жаман жағын болдырмауға тырысады, машықтанады. Жан
дүниесінің сыры туралы ғылымның қағидаларын меңгеру арқылы адам өз рухын
шынықтырып, ақыл-ой мен жұмысын тиімді пайдалану жолдарын қарастырады.
Өмір салты негізінен мынадай 4 түрлі түсінікпен тығыз байланыста
карастырылады - тұрмыстың деңгейімен, тұрмыс сапасымен, өмір стилімен
және тұрмыстың тәртібі, әдет ғұрпымен.
Тұрмыс деңгейі таза экономикалық жағдайда, яғни материалдық жағдайға
байланысты анықталады; тұрмыс сапасы – қоғамдық түсінік, яғни өмір сүруін
деңгейінің сапасын көрсетеді; өмірдің стилі (көркемдігі) – әлеуметтік-
психологиялық түсінік. Ал өмір тәртібі, әдет-ғұрып - бұл әлеуметтік-
экономикалық түсінік.
Ендіше өмір салты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлермен тығыз байланыста
қаралады. Осы түсініктер жалпы адам денсаулығына әсер ететін, өмір салтының
мәнін көрсететін негізгі көрсеткіштер болып табылады.
Қазақта Деннің саулығы - бастың амандығы - деген ұғым қалыптасқан.
Олай болса, салауатты өмір салты және оны тәрбиелеу мәселесі, көптеген
ғасырлар бойы күн тәртібіне қойылып келе жатқан әлеуметтік маңызы бар
күрделі мәселе. Себебі, жаңа XXI ғасырдың адамы-дені сау, рухы күшті, жан
дүниесі таза адам болуы шарт. Сондыктан, оқушылардың салауатты өмір сүруін
қалыптастыру - мемлекеттің камқорлығы. Дені сау адам -қоғамның маңызды
құндылығы.
Деннің сау болуы - ол, яғни өмірді шексіз сүю, куаныш сезіміне бөлену,
өмірден ләззат алу, баланың жаңа жыл сыйлығын шыдамсыз тосқанындай, әрбір
таңды, күнді асыға ризашылдық көңіл күймен тосу және кешкілік қам-көңілсіз,
кіршіксіз тәтті ұйқыға кету, ең қажеттісі, өзіңді өзің сүю, құрметтеуден
басталады.
Ол үшін оқушыларды алдына өмірлік маңызды мақсат қоя білуге және
оларда валеологиялық мәдениетке тәрбиелеу қажет. Оған жету, ерінбей
шалдықпай үлкен еңбек етуді қажет етеді. Міне, осы тұрғысында оқушылардың
санасы таза, сенімді айқын болуы шарт. Кімде кім өзінің өмірін темекі
түтінімен, ішімдік уытымен уласа, арам қылықпен өмір сүрсе, сол ертеңгі
күнге сенімсіздікпен карайды. Ол үшін тіршілік, өзін қоршаған орта
көңілсіз, беймәлім күңгірт болып келеді. Осы қағиданы әрбір баланың жадына,
зердесіне тоқыту, жалпы адамзаттың, соның ішінде мектеп пен ата-аналардың
мемелекет, қоғам, бала алдындагы міндетті борышы.
Бала кезден бізге мәлім болғанындай: Қозғалыс - ол өмір. Деннің
саулығы -жанның саулығы, Орынды дұрыс тамақтану - дұрыс өмір сүру және
деннің саулығының кепілі. Күн, ауа және су - біздің ең жақын досымыз -
бүгінгі мектепте осы мәселе қалай қарастырылады? Ал, табиғатты алсақ:
орман, тоғай, өзен, көл және дала. оның әртүрлі табиғи өсімдіктері мен
шөптсрі: аспан -оның бұлттан құралған кемелері немесе түнгі аспан -өзінің
айы меп жарқыраған жұлдыздары осының бәрі айналып келмегенде мектеп
оқушыларының санасында жетерлік пе, әсіресе қала жағдайында ол қалай? Міне,
көріп отырғанымыздай Салауатты өмір сүру мәселесіне қатысты мұндай
мысалдарды шексіз келтіре беруге болады. Мәселе, оның саныда емес. Мәселе,
оның түпкі нәтижесінде! Мектеп өмірінде оның қолданысында!
Сонымен қатар, адамның дені сау болуына, оларда валеологиялық
мәдениеттін болуына салауатты өмір сүру салтының факторлары іскеасырылғанда
ғана қол жеткізуге болады.
Қорыта келгенде, салауатты өмір салты ұғымы "салауаттылық" пен "өмір
салты" деген ұғымдардан тұрады. "Салауаттылық" яғни "деннің саулығы",
"оқушы денсаулығы дегеніміз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz