Қылмыстық жауаптылықтың басқа құқықтық жауаптылықтардан айырмашылығы
Аңдатпа
Қылмыстық жауаптылықтан босату қылмыстық-құқықтық мəжбүрлеуді біртіндеп
жеңілдетумен азайту тенденциясын бейнелейді. Барлық жауаптылықтан босату
түрлері əр жағдайда индивидуалды,тұлғаның жеке қасиеттерін терең талдау
нəтижесінде жəне осы тұлғаның қылмыстық жаза шарасын қолданбай түзелуі
мүмкін деп танылған жағдайда ғана қолданылуы тиіс. Өзінің мазмұны бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босату тек жазаны өтеуден босатуды ғана емес,
сонымен бірге жазалау шараларын белгілеуден де босатуды білдіреді.
Мазмұны
КІРІСПЕ 4
1 ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТАН БОСАТУДЫҢ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1ҚР Қылмыстық құқығындағы қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен мәні 6
1.2Қылмыстық жауаптылықтың басқа құқықтық жауаптылықтардан 11
айырмашылығы
2 қылмыстық ЖАУАПТЫЛЫҚТАН БОСАТУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ 15
2.1Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату 17
2.2Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату 19
2.3Жәбірленушімен татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату20
2.4Жағдайдың өзгеруіне және ескіру мерзімінің өтуіне байланысты 22
қылмыстық жауаптылықтан босату
2.5Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату және жазаның 26
өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру
ҚОРЫТЫНДЫ 31
Қолданылатын әдебиеттер тізімі 33
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: ХХ ғасырдың аяғындағы үлкен саяси оқиға
Орта Азия кеңістігіндегі Қазақстан деп аталатын тәуелсіз мемлекеттің өмірге
келіп, дүниежүзілік өркениеттегі өз орнына ие болуы десек, оның
Конституциясында айқындалғандай демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет
ретінде орнығуы үшін атқарылатын міндеттер ұланғайыр. Соның ең бастысы,
құқықтық мемлекет құру. Біз сол құқықтық мемлекеттің керегесін құрып,
уықтарын шаншуға ниет етіп отырмыз.
Қазіргі кездегі өркениеттің басты жетістігі адам құқығы мен
бостандығын қорғау болып табылса, барлық мемлекет оны қорғап, оған кепіл
болуы тиіс. Осындай ізгілікті үрдістен тәуелсіз Қазақстан да шет қалып
отырған жоқ.
Қазақстан Ата заңының 1-бабында: Қазақстан Республикасының ең қымбат
қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп атап
көрсетілген. Осы заң сөздері Қазақстанға әлемнің дамыған елдерінің
қатарында тұруға моральдік құқық береді. Осы сөздер Қазақстанның
демократиялық ел екендігін бүкіл әлемге жария етті. [1]
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру бұрынғы социалистік құқықтың, сот және
құқық қорғау органдарының мемлекеттендірілген жазалаушы сипатын
идеологиялық және саяси ұрандармен бүркемелеген кеңестік тоталитаризмнен
мұраға қалған кеселдерден заң жүйесін тазартуды талап етеді.
Қылмыстық заңдарда құқыққа қарсы мінез-құлық танытуға сенімді тосқауыл
қойып, бастамашылық пен іскерлікті тежейтін тыйым салушылықты алып тастап,
адамның шығармашылық әлеуетін негізсіз шектеулерден босату қажет.
Қазіргі нарықтық қатынастардың, еркін кәсіпкершіліктің дамуына және
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің жаңа түрлерінің пайда болуына байланысты
қылмыстың белгілері мен құрамы одан әрі зерттелуі тиіс. Осыған байланысты
қылмыстық заңдарда ауыр қылмыс жасаған, бұрын сотталған, адал өмір сүруге
қасақана мойын бұрғысы келмейтін адамдарға қатаң да әділ шара қолдану
керек. Сондай-ақ, қауіп-қатері шамалы қылмыс жасағаны үшін кінәлі болған
және қоғамнан аулақтамай-ақ түзеле алатын адамдарға жеңіл жаза қолдану
шаралары іздестірілуі тиіс. 1994 жылдың наурызында жарық көрген Қазақстан
Республикасындағы құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасында осындай
құнды мәселелер көрсетілген.
Міне, осы айтылғандарды жүзеге асыру бүгіннен, яғни, тәуелсіз құқықтық
мемлекетіміздің құқықтанушы, заңгерлерінің ат салысуымен басталуы тиіс.
Құқықтық мемлекетте заң бір әлуметтік емес, көпшіліктің, барлық
азаматтардың шынайы еркін білдіреді мұндай мемлекетте заңны әр әрпі, рухы
үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен
қатардағы жәй азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі
үшін жасалып, қолданылатынын, заңдар қоғамда қалыптасқан қоғамдық тәртіпті
орнықтыратын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен
шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуға
керек екенін түсінуі қажет. Олай болса, мемлекетімізде қабылданып жатқан
заң актілерінің әрбір бабының қоғамда қалыптасқан қарым-қатынастарды
реттеудегі орны мен ролін, қоғамдық тәртіптің сақталуы мен тұрақтылығына
тигізіп отырған игілікті ықпалын, азаматтарға өздерінің ресми түрде
танылған жеке және заңды, яғни, заңға сүйене отырып әрекет ету құқықтары
мен міндеттерін түсіндіріп, ұғындырудың маңызы зор.
Қазақ елі тарихының тамаша бір тармағы – қазақтың ата жолы, қазіргі
құқық деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетін әдет-ғұрыптары мен салт-
дәстүрлері және қоғамдық өмірдегі қатынастары. Бұл қастерлі қазынамызды
баға жетпес байлық ретінде зерек көңілмен зерделейтін әр еңбек –
халқымыздың рухани мұрасын молайтатын жүйелі жұмыс нәтижесі.
Алайда, өмірдің өзі ескі идеологиядан арылған, нарықтық қатынастар
жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық-құқықтық
қорғауды барынша қамтамасыз ететін жаңа қылмыстық заңның болуын қажет етті.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Қазақстан Республикасы
Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған қағидалары
мен нормаларына негізделген. [2]
Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет
мүддесін қорғау, сондай-ақ қылмыстың алдын алу болып табылады.
Жоғарыда баяндалған мәселелер менің, бұл тақырып аясында ғылыми жұмыс
жүргізуіме бірден бір себеп бола алады.
Қылмыстық жауаптылық мәселесіне кеңестік және отандық юриспруденцияда
аз көңіл бөлінген жоқ. Бұл тақырып аясында докторлық деңгейдегі
диссертациялар және басқа да ғылыми құқықтық еңбектер жарық көріп жатты.
Себебі, кез келген қылмыстық-құқықтық мәселе тікелей қылмыстық жауаптылық
және оның негіздерімен байланысты болып табылады.
Солай бола тұрса да, зерттеу еңбектерінің ешқайсысы қылмыстық
жауаптылық ұғымына нені түсіну керек екендігін анықтамағаны және бұл
мәселенің шешімін өз алдына мақсат етіп қоймағандығы өкінішті-ақ болып
отыр. Сондай-ақ бұл мәселеге арналған зерттеулер өз назарына ие болмай
қалмады, себебі, әртүрлі көзқарастар, пікірлер, тұжырымдар, дәлелдеулер
қалыптасып жатты.
Дипломдық жұмыстың объектісі – қылмыстық жауаптылық пен жазадан
босатудың негіздері.
Диипломдық жұмыс тақырыбының пәні – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, қылмыстық-құқықтық заң нормалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасында қолданылатын
қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату негіздерін ұғыну және талқылау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспе, екі негізгі тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТАН БОСАТУДЫҢ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 ҚР Қылмыстық құқығындағы қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен мәні
Қылмыстық жауаптылық түсінігін қарастыруға кіріспес бұрын жалпы
жауаптылық дегеніміз не және құқықтық жауаптылық пен әлеуметтік жауаптылық
арасында неліктен айқын айырмашылық пен қарама-қайшылық туындайды деген
сұраққа тоқталып өткен жөн.
Философиялық, құқықтық, әлеуметтік әдебиеттер мен заңнамаларда кеңінен
қолданылатын жауаптылық термині түсінігіне айқын анализ жасау аталған
терминнің кем дегенде төрт әртүрлі мағынада қолданылатынын көрсетеді.
Құқықтық әдебиеттер мен заңнамаларда жауаптылық құқықтық норма
санкциясымен бекітілген, мемлекеттік әсер етудің мәжбурлеу шарасына
ұшыраудан тұратын, құқықбұзушының міндеттілігінен құралатын
құқықбұзушылықтың салдары ретінде түсіндіріледі. Бұл жауаптылықтың
негативті аспектісі болып табылады. Жауаптылықты міндеттіліктің бір түрі
ретінде түсіну кеңінен қолданылады. Жауаптылық термині кеңестік кезеңдегі
заңнамаларда өзінің іс әрекетіне субъектінің жауап беру, яғни, есеп беру
міндеттілігі түрінде түсіндірілді.
Ал философиялық сөздік жауаптылықты адамның өз іс-әрекетіне субъекті
ретінде қатысудағы мүмкіндігі мен қабілеттілігінен құрылған шаралары деп
анықтайды.
Өз іс-әрекетінің субъектісі болу қабілеттілігі осы іс-әрекеттердің
нәтижесіне жауаптылықты жүктеудің қажетті алғышарты болып табылады. Және
соңғысы, жауаптылықты субъектінің өз міндеттерін орындау немесе
орындамауына сәйкес оның жүріс-тұрысына қоғамның тиісінше әсер етуі
(байланыстылығы) ретінде сипаттауға болады.
Жауаптылық әр уақытта да екі түрлі сипатта болады: бұл бір жағынан
тұлғаның қоғам алдындағы жауаптылығы (мемлекет және басқа субъектілер
алдында), екінші жағынан - қоғамның (мемлекет және басқа да тұлғалардың)
жеке тұлға алдындағы жауаптылығы. Философиялық әдебиеттерге сүйенсек
жауаптылық - бұл мазмұны объективті қажеттілікпен анықталған өзара
талаптарды жүзеге асырудағы жеке тұлға мен қоғам арасындағы қатынас [3 ;
57 б.].
Жауаптылық объективті түрде қоғамдық қатынастардың реттелуінің қажетті
көрінісі ретінде орын алады. Адамдардың біріккен түрдегі қызметі - бұл осы
аталған қызмет қатысушыларының жауаптылығының қайнар көзі.
Қылмыстық заң және тағы басқа нормативтік актілерден кінәлі тұлғаға
қатысты жасаған қылмысы үшін негативті салдардың туындауы деп анықталған
құқықтық жауаптылықтың жалпы ұғымын ғана кездестіруге болады, яғни
қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылық түсінігі жаза терминіне қарағанда
жиі қолданылатынына қарамастан нақты анықталмаған. Қылмыстық жауаптылық
мәнін бір және ортақ мағынада түсіну қажеттілігі ерте кезден-ақ туындап
отыр. Бұл, қылмыстық жауаптылықтың түсінігі құқықтық және әлеуметтік
жауаптылықтармен тығыз байланысты болғандықтан қылмыстық құқық және барлық
басқа құқық салалары үшін маңызды болып табылады.
Қылмыстық құқықтағы негізгі категориялы қатарды қылмыс, қылмыстық
жауаптылық және жаза құрайды деп қарастырған Т.А. Лесниевски-
Костареваның көзқарасы оңды айтылған. Қылмыстық жауаптылық бұл бірқатар
функционалды категорияларға бастау береді. Олай болса, қылмыстық
жауаптылықтың толық және жекелеген түрдегі түсінігі мен мәнін анықтау қажет
етіледі. Қылмыстық жауаптылық анықтамасын бір ұғымда қарастыруға
алғышарттар жеткілікті болып табылады.
Қылмыстық құқық ғылымы мен заңнамаларда қылмыстық жауаптылық
терминін ұзақ кезеңдер бойы қолдану нәтижесінде, біз қылмыстық жауаптылық
туралы айтқан уақытта, мәселе не туралы болып жатқанын анықтауға мүмкіндік
беретін материалдар жиналған. Осы таңға дейін қылмыстық жауаптылықтың
заңнамалық анықтамасы мен оның мәні туралы концепциялардың жоқ болуы,
онымен тығыз байланысты болып табылатын басқа аспектілерді тұжырымдауда
қиындыққа соқтырады. [4 ; 37 б.]
Сонымен жоғарыда аталып кеткен көзқарастарға сүйенер болсақ, кейбір
авторлар қатары қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған тұлғаның мемлекет
алдында жауап беру міндеттілігі деп анықтайды. Бірақ, бұл көзқарасты дұрыс
деп санау қиындыққа әкеп соқтырады. Ал Г.Ф. Поленов, қылмыстық жауаптылық
- бұл қылмыс жасаған тұлғаның мемлекет алдында жауап беру міндеттілігі ғана
емес, сонымен қатар оның қылмыстық құқық шараларын қолданудан туындайтын
шектеулер мен басқа да шараларды көтеруі деп анықтайды, және бұл анықтама
өз қолдауын табуда екенін атап өткен жөн [5; 67 б.].
Сонымен қылмыстық жауаптылық - бұл қылмыстың жасалу фактісіне қоғам
мен мемлекеттің реакциясы. Қылмыстық жауаптылық бұл мемлекеттің қоғамдық
қатынастарды, яғни, тұлғаны, қоғам мен мемлекет құндылықтарын қылмысты
әрекеттерден қорғау шаралары немесе әдіс-тәсілдері болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық қылмыстық құқықтың негізгі институты болып
табылатындығына қарамастан, қылмыстық жауаптылық ұғымына қатысты
қайшылықтар, яғни, жоғарыда қарастырып өткен бірнеше көзқарастар орын
алуда:
1. Қылмыстық жауаптылық - бұл қылмыстық - құқықтық қатынас элементі.
2. Қылмыстық жауаптылық - бұл құқықтық қатынастың өзі болып табылады.
3. Қылмыстық жауаптылық - бұл дербес құқықтық категория болып
табылады.
Қылмыстық жауаптылық - бұл жасаған қылмысы үшін жазаны өтеу
міндеттілігі болып табылады (бұндай түрде қылмыстық жауаптылық құқықтық
қатынас элементі ретінде көрініс табады).
Қылмыстық жауаптылық қылмысты жасаумен байланысты болып табылатын
қылмыстық заңмен бекітілген қылмыстық - құқықтық мәжбүрлеу түрінде
сипатталады. Жауаптылықты жүзеге асыру кезеңіне байланысты қылмыстық
жауаптылық қылмыстық, қылмыстық іс жүргізушілік және қылмыстық- атқарушылық
қатынастардан құралады.
Бірінші кезеңде ол қылмыстық-құқықтық қатынаста жүзеге асырылады.
Соңғылары қылмыстық жасалу уақытынан бастап қылмыскер мен мемлекет арасында
жүзеге асырылады. Яғни, кінәлі тұлға қылмыстық құқықтық мәжбүрлеу шараларын
көтеруі тиіс, ал мемлекет сот немесе құқық қорғау органдары түрінде
кінәліге қатысты осы шараларды қолдануы тиіс. Заңнамада құқықтық
жауаптылықтың басталу мерзімі анықталмаған. Заңгер ойшылдар оны қылмыстың
жасалу уақытымен, сонымен қатар, тұлғаны айыпталушы ретінде жауапқа тарту
және айыптау үкімін шығару кезеңімен байланыстырады. Кейбір заңгерлер
жауаптылық туындауының бұдан да ерте кезеңін тұжырымдайды, яғни, тұлғаны
қылмыс жасамауға міндеттейтін нормасы бар құқықтық заңнама қабылдау.
Жауаптылықтың бұндай түрін негативтімен салыстыра отырып позитивті деп
атайды. Немесе оны тек қылмысты жасау кезінде жүзеге асырылатын потенциалды
жауаптылық деп атайды.
Құқықтық жауаптылық түсінігі жаза түсінігінен анағұрлым кең көлемді
болып келеді себебі, ол өз құрамына соңғы аталғаннан басқа қылмыстық
құқықтық сипаттағы шараларды (тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары,
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары) кіргізеді. Осыған сәйкес
қылмыстық жауаптылық екі түрге бөлінеді: жаза тағайындалатын және жаза
тағайындалмайтын.
Біріншіден, қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған адамның өз істегеніне
қылмыстық заңға сәйкес жауап беруге міндеттілігі екендігі ретінде
қарастырылады.
Екіншіден, қылмыстық жауаптылық деп әлгі көрсетілген міндеттің жүзеге
асырылуы, яғни ақыры қылмыстық-құқытық шама санкциясының жүзеге асырылуы
танылады.
Үшіншіден, соңғы жылдары қылмыстық жауаптылық оң (позитивтік) тұрғыда
( позитивтік қылмыстық жауаптылық дейтін) қарастырыла бастайды, бұл
жауаптылық негізінде жеке тұлғаның құқыққа сәйкес тәртібінде және оның
қылмыстық заң тыйым салған қылмысты іс-әрекетті жасамау керектігін
түйсінгендігінде жатыр.
Ізінше атап кетейік – қылмыстық жауаптылық ұғымын анықтауда
көрсетілген бағыттардың бәрі де өз алдына өмір сүре алатын, өйткені
қылмыстық жауаптылыққа тән оның мазмұнының өздері сәйкес ерекшеліктерін
өздерінше айқындайды. Тек мұндай жағдайлардың мақсатты бағыттарын дұрыс
белгілеп және олардың іс жүзінде қолданылуын жөн анықтаудың маңызы бар [6;
10 б.].
Философиялық әдебиеттерде жауаптылық ұғымы:
➢ ретроспективті (өткендегі үшін жауаптылық)
➢ белсенділік (болашақ үшін жауаптылық) тұрғысында
қарастырылады.
Екінші мағынадағы жауаптылық ұғымы әдетте иман (мораль) мен әдептің
(этиканың) еншісіне жатады. Бұл мағынадан алғанда, айталық, әңгіме ата-
аналардың балаларының болашағы үшін, оларды тәрбиелеудегі қоғам алдындағы
жауаптылығына қарай ойысады. Бұл тұрғыдан алғанда да, жауаптылық адамның
борышы, міндетімен сабақтасатын іштей бағыттаушы-реттеушісі іспеттес
сипатқа ие болады. Және қылмысты жауаптылықты анықтауға келгенде аталған
бағыттардың біріншісі жауаптылықтың әдептілік бағытталуынан туындайды.
Заң жүзіндегі, оның ішіндегі қылмыстық жауаптылықтың өзіндік
өзгешелігі құқықыбұзушыға қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен
көбірек байланысты екендігінде жатыр. Және бұл мағынадан алғанда қылмыстық
жауаптылық қылмыс жасаған адамға қолданылатын нақ осы қылмыстық-құқықтық
мәжбүрлеу шараларынан бой көтереді. Негізінде жеке тұлғаның қылмыстық
жауаптылықты оның жасаған қылмысы үшін қылмыстық құқықтық сипатындағы
мәжбүрлеу шараларына килігетін міндеті ретінде түсінуі арасында айтарлықтай
қарама-қайшылық жоқ. Мәселе, алғашқы көзқарастың да жауаптылықты анықтауды
тек міндет ретінде ғана тіркеуімен шектелмей, бұл мәселені қылмыстық
жауаптылықты жүзеге асыруға, іс жүзіне қарай аударатындығында жатыр. Бұл
жүзеге асыруды түсіну қылмыстық жауаптылықты заң тыйым салған қылмысты іс-
әрекет жасаған адамға қолданылатын қылмыстық құқықтық сипаттағы мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары ретінде түсіну үрдісімен астасып кетеді.
Қылмыстық-құқықтық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының арасында басты
орын, әрине, қылмыстық жауаптылықтың негізгі мазмұнын құрайтын жазаның
үлесінде. Бірақ, қылмыстық жауаптылық пен жаза бір жерден шығып, сәйкес
келмейтін ұғымдар екені жоғарыда аталып кеткен болатын.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп қылмыс жасаған адамға қолданылатын
қылмыстық-құқықтық тұрғыдан әсер ететін шаралардың баршасын ұғынған жөн деп
Наумов А.В. тұжырымдайды. [7; 211 б.]
Қылмыстық жауаптылық туралы үш аспектіде айтуға болады:
1) оның заңда бекітілуі;
2) қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы;
3) қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылуы.
Қылмыстық заңмен бекітілген жауаптылық абстрактілі сипатқа ие: ол
нақты бір жауаптылық тудыратын заң фактіге не нақты құқықбұзушы мәліметіне
ие емес.
Қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылу нысанының келесі түрі болып,
жаза тағайындалмай жауапқа тарту табылады.
Сондай-ақ, қылмыстық жауаптылықтан босатылғандарға міндетті түрде
тәрбиелік әсер ету немесе арнайы тәрбиелеу немесе емдеу мекемелеріне
жатқызу шаралары қолданылуы мүмкін. Тәрбиелік әсер ету шараларын қолдану
кезінде қылмыстық жауаптылық оның үш элементінде көрініс табады.
1) Өз әрекетіне мемлекет алдында есеп беру және жауаптылықпен
мәжбүрлеу шараларын тартылу;
2) айыптау үкімінде мазмұндалатын мінеу, жауапқа тарту;
3) тәрбиелік әсер ету түріндегі мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары.
Қылмыстық жауаптылықтың ең соңғы элементі, яғни, соттылық - мұнда орын
алмайды. Тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қылмыстық жауаптылықтың
жүзеге асырылуы ретінде тек жаза орнына қолданған уақытта ғана орын алады.
Ал егер қылмыстық жауаптылықтан босату кезінде құқыққорғау органдарының
шешімімен қолданылса, онда, олар қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылу
нысаны болып табылмайды.
Қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылу ныснына кейбір авторлар
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларында жатқызады. Бұл көзқарас өзінің
пікірталасты екендігіне қарамастан заңда өз негізіне ие болуда. Медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану мақсаты болып, сотталғанды емдеу ғана
емес, сонымен қатар, сотталушымен жаңа қылмыстың жасалуының алдын алып,
ескерту табылады. Әрине қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыру нысанына есі
дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті әрекетті жасаған тұлғаға қатысты
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды немесе қылмыстың
жасалуынан кейін өз іс-әрекетіне жауап беру немесе оны басқару
мүмкіндігінен айырылған адамға қодануды жатқызуға болмайды. Алайда, жазамен
бірге тағайындалатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын, мысалы,
алкоголизммен, наркоманиямен және тағы басқаларымен емдеуді қажет ететін
жағдайда ол қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылу нысаны ретінде орын алуы
мүмкін.
Қылмыстық жауаптылық анықтамасына берілген тұжырымдамалардың барлығын
дұрыс емес деп кесіп алды айта алмаймыз, бірақ олардың ешқайсысы қылмыстық
жауаптылықтың толық анықтамасын бермейді. Сондықтан да, соңғы кезде
қылмыстық жауаптылыққа бірнеше белгілермен сипатталатын немесе бірнеше
компоненттерден құралатын күрделі құрылым ретінде қарау орын алып жүр.
Қылмыстық жауаптылыққа нақ осындай қатынаста қарау мүмкін дұрыс та шығар.
Қылмыстық жауаптылық – қылмыс жасаудың күрделі әлеуметтік -құқықтық
салдары болып табылады және ол төрт келесідей элементтерден құралады:
➢ Біріншіден, қылмыстық заң нормаларына негізделген және
қылмыстың жасау фактісінен туындайтын тұлғаның өз іс-
әрекетіне мемлекет алдында яғни оның құзіретті органдарының
алдында есеп беру міндеттілігі.
➢ Екіншіден, орын алған әрекетке сот үкімі арқылы теріс баға
беру (жауапқа тарту, қылмыскер деп тану) және бұл әрекетті
жасаған тұлғамен мінеу.
➢ Үшіншіден, кінәліліге жаза немесе құқықтық сипаттағы басқа
шара қолдану.
➢ Төртіншіден, тағайындалған жазаны өтеумен бірге жауапқа
тартудың арнайы құқықтық салдары болып табылатын сотты атағын
беру.
Қылмыстық жауаптылық тек қылмыстық-құқықтық қатынас шегінде пайда
болып, жүзеге асырыла алады. Алайда, қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-
құқықтық қатынас арасындағы байланыс әртүрлі мағынада түсіндіріледі. Бір
қатар ойшылдар бұл құбылысты біріктіріп, бір ұғым ретінде қарастырады,
екіншілері, қылмыстық жауаптылық тек қана қылмыстық-құқықтық қатынастардың
жүзеге асырылуын емес, сонымен қатар, қылмыстық-процессуалдық және
қылмыстық-атқарушылық қатынастардың жүзеге асырылуын білдіреді деп
тұжырымдайды, ал, үшіншілері, қылмыстық жауаптылықты қылмыстық-құқықтық
қатынас мазмұнының бір бөлігі деп қарастырады.
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың басқа құқықтық жауаптылықтардан
айырмашылығы
Қылмыстық жауаптылық қылмыстық құқықтық қатынастың мазмұны ретінде
табыла отырып, жауаптылықтың барлық басқа түрлерінен ерекшелейтін бірқатар
белгілерге ие болады. Бұл белгілерді Б. В. Здравомысловтың тұжырымы бойынша
мына түрде жіктеуге немесе саралауға болады:
1. Қолдану негіздеріне қарай - қылмыстық жауаптылық тек Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодексінде көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар және аталған заңда көзделген әрекет (немесе әрекетсіздік)
үшін жүктеледі. Сондай-ақ жауаптылықтың басқа түрлері де (тәртіптік,
материалдық залалды өтеу түріндегі азаматтық құқықтық) қылмыс құрамы бар
әрекеттер істегені үшін туындауы мүмкін.
2. Жауаптылықтың мазмұнына қарай - қылмыстық жауаптылық өз құрамына
жасалған қылмысы үшін тұлғаны мінеушілігін кіргізеді, себебі, үкім мемлекет
атынан шығарылады. Сондай-ақ, жаза тағайындау кезінде жазамен соттылықты
жүзеге асырумен байланысты маңызды құқықтық шектеу түріндегі мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары орын алады. Осылайша, қылмыстық жауаптылық құқықтық
жауаптылықтың анағұрлым күрделі және мемлекеттің атынан тағайындалатын
жалғыз ғана түрі болып табылады.
3. Қолдану субъектісіне қарай - жауаптылық тек сотпен және заңды
күшіне енген үкімімен жүзүге асырылады. Яғни, басқа ешқандай орган немесе
лауазымды тұлға құқықтық жауаптылықты жүктей алмайды.
4. Қолдану тәртібіне қарай - қылмыстық жауаптылықты жүктеуге
байланысты қылмыстық процессуалдық заңнамамен арнайы тәртіп орнатылған.
Қылмыстық процессуалдық кодекс қылмыстық жауаптылықты жүктеуге байланысты
тергеу және сот органдары қызметін реттейді.
5. Жауаптылық жүктелетін субъектілер аясына қарай - қылмыстық
жауаптылық жеке сипатқа ие болады, яғни, тек қылмыстың жасалуына кінәлі деп
танылған жеке тұлғаға ғана жүктеледі.
Сонымен қатар қылмыстық жауаптылық әкімшілік жауаптылыққа жақын болып
табылады, себебі, екеуінің де мақсаттары болып – құқық бұзушылықты жойып
оның алдын алу және кінәлі тұлғаларды жазалау табылады. Жауаптылықтың осы
түрлерін бір-бірінен ерекшелейтін критери ретінде олардың қоғамдық
қауіптілігінің әртүрлі сипатта болуы табылады. Ал басқа критерилеріне
мәжбүрлеу шараларын жүзеге асыратын органдар ерекшелігін сонымен қатар,
бұндай шараларды қолданудағы процессуалдық тәртіппен құқықтық салдарды
жатқызуға болады [8].
Құқықтық жауаптылық бұзылған құқықты қалпына келтіруді емес, жасалған
қылмысы үшін жауаптылықты жүктеп, жазалауды көздейді және бұл оның айрықша
өзіндік белгісі болып табылады. Құқықтық жауаптылық бұл белгілі бір
дәрежеде жеке тұлғаның құқықтық мәртебесіне әсер ететін қылмыстық
жауаптылықтың анағұрлым қатал түрі болып табылады. Сол себептен де
қылмыстық жауаптылық және оған тарту мәселелері бірінші кезекте теорияда
жеткілікті дәрежеде өңделген болуы керек. Қазіргі таңда, заңнамалық
бекітілуі былай тұрып, қылмыстық жауаптылық түсінігіне жалпы келісілген
ортақ анықтаманың өзі орын алмай отыр. Сонымен, жауаптылықтың басқа да
түрлерінен қылмыстық жауаптылықтың түбірлі ерекшелігі болып оның бұқаралық
сипатта болуы және оның анағұрлым күрделі, яғни, қауіпті қоғамдық
әрекеттерге (қылмысқа) жүктелуі. Нақ осы, яғни, әрекеттердің қоғамға
қауіптілігіне байланысты құқықтық жауаптылықтың түрлері бір-бірінен
ерекшеленеді. Қылмыстық қол сұғушылықтан өз азаматтарын қорғау функциясы
мен қылмысқа кінәлі тұлғаларға жауаптылық шараларын анықтауды мемлекет өз
қолына алады. Қылмыстық құқықтағы жеке сипатталатын элементтер жекелеп
қарастыруды талап етеді, бірақ, олар толығымен қылмыстық құқықтың
бұқаралығын жоққа шығармайды.
Барлық заңдарда жауаптылық ережелерінде көрсетілген заңды бұзу
жауаптылыққа жатады. Жауаптылық оның қаншалықты қауіптілігіне байланысты
шешіледі.
Аталып кеткендей ғылыми еңбектерде жауаптылықтың бірнеше түрін
көрсетеді. Олар – азаматтық, тәртіптік, әкімшілік заңдылық және қылмыстық
жауапкершілік.
Қылмыстық жауаптылық түрлерінің арасындағы ерекшелік олардың
негіздерімен жауапты тұлғалардың шеңберін қоғамда мемлекет қайсысын жалпы
құқықтық жауаптылыққа, қайсысын құқықтың қай саласына жатқызу мақсатында
белгіленеді.
Азаматтық жауапкершілік азаматтық міндеттерін орындамаған немесе
мардымсыз орындағандықтан туатын жағдайлар. Бұл жағдайлар ережелермен
немесе шарттармен белгіленеді. Олар көбінесе мүліктік зиян келтірген,
ережелерді бұзушы азаматтарға қолданылады. Мысалы, бұзылған мүлікті орнына
келтіру, түзеу, өтеу тағы басқа да шаралар қолданылады.
Азаматтық құқыққа және міндеттерге ие болу қабілеті Қазақстан
Республикасының барлық азаматтарына бірдей. Сондықтан азаматтық
жауапкершілік азаматтардың өз құқықтарын қорғау және басқа азаматтардың
құқықтарын қорғауға қатысулары тиіс.
Құқық субъектісі – құықтық қатынасқа қатыса алатындар. Олар – адамдар
және заңды ұйымдар. Тәртіптік жауапкершілік азаматтардың кәсіпорындарда,
мекемелерде, ұйымдарда еңбек тәртібін бұзған жағдайда қолданылатын шара.
Олардың қатарына ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, үш айға дейін төмен ақы
төленетін қызметке ауыстыру, қызметінен төмендету, жұмысынан шығару тағы
басқалар жатады. Еңбек тәртібінің ережелерінде жұмысшылар мен
қызметкерлердің адал, шын ниетпен еңбек етулері, еңбек тәртібін сақтау,
еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің сапасын жақсарту, мемлекеттік және
қоғамдық меншікті көздің қарашығындай сақтау керектігі, басқа да тәртіптік
жауапкершілік көрсетілген.
Сонымен тәртіптік жауаптылық негізі жалпы тәртіп бұзу түрімен
көрінетін қылықтар, мұнда жазаны қызметтегі бағынышты адамдарға лауазымды
адамдар, яғни, басшылар тағайындайды.
Әкімшілік жауаптылыққа әкімшілік құқықты бұзған адамдар, мемлекеттік
немесе қоғамдық тәртіп сақтауға кері әсер еткен, жұмыста өзінің міндеттерін
атқармай, тапсырмаларын орындамай тәртіп бұзған адамдар жатады. Әкімшілік
жауапкершілікте тәртіп бұзуға ескерту жасау, айыппұл салу, әкімшілік жолмен
15 тәулік қамауға алу сияқты шаралар қолданылады. Әкімшілік жазаны
мемлекеттік ұйымдардың басшылары, лауазымды адамдар, аудандық, қалалық
әкімшілік жанындағы комиссиялар қолдана алады. Заңи жауапкершіліктегі ең
қатаң шара қылмыстық кодекстің 1-бабында, Қазақстан Республикасының басқа
да нормативтік актілерінде көрсетілген. Онда қоғамдық құбылысты,
мемлекеттің меншігін, азаматтардың жеке құқықтарын, бостандығын, жалпы
құқықтық тәртібін қылмыстық қиянат жасаудан қорғау делінген және
міндеттерді жүзеге асыру үшін заңға қайшы, қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
қандайы қылмыс болатынын, Қылмыс істеген адамдарға қолданылатын жазалар
белгіленген. Қылмыстық кодекстің 4-бабында қылмыстық жауапқа тек қана заңда
көрсетілген, қоғамға іс-әрекетті қасақана немесе абайсыздықпен істесе
айыпты делініп жаза тағайындалады [9].
Соттың үкімінсіз заңға қайшы ешкімге айыпты деп жаза тағайындалуы тиіс
емес. Қылмыстық кодекстің нормаларына байланысты қылмыстық іс-әрекет жасады
деу үшін қоғамға қауіпті іс-әрекеттің нәтижесінде зиян келтіруі немесе зиян
келуін тудыруы керек. Азаматты кінәлі, қылмыскер деп қылмыстық
жауапкершілікке тарту үшін ол адамның әрекетінен (әрекетсіздігінен) келген
зардап пен әрекет арасындағы себепті байланыс істеген орны, мерзімі, тәсілі
басқа да құрамның негізге белгілерін жеңілдететін, ауырлататын мән-жайларды
анықтау қажет.
Қылмыстық жауапкершілік туралы Қылмыстық құқықта ғалымдардың әртүрлі
пікірлері бар. Қылмыстық жауапкершілікке әртүрлі түсінік берілген. Бұған
себеп: қылмысты ашу, құрамның негізгі белгілерін айыру (ұрлық, тонау,
шабуыл жасап тонау, бұзақылық т.б.), істеген әрекеттен (әрекетсіздіктен)
Қылмыстық кодекстің нормаларына сәйкес құрамның белгілерін табу; қылмыстық
жауапқа тарту немесе жауапкершіліктен босату; қылмыстық жауапкершілікті
басқа жауапкершілікпен ауыстыру (әкімшілік, қоғамдық кепілдікке беру т.б.).
Ғылыми еңбектерде қылмыстық жауапкершіліктің түсінігі жазаның түсінігімен
бірдей. Оларды айырып берудің қажеті жоқ деген пікірлер айтылады.
Қылмыстық жауапкершілік адамның, қоғамға қауіпті жасаған іс-әрекеті
туралы сот алдындағы міндеті деп айтылады. Қылмыстық жауапкершілік
дегеніміз - айыпталған адамның өтейтін міндеті немесе қылмыс жасаған
адамдардың қылмыстық жауапкершілігіне байланысты белгіленген жазаны өтеуі.
Қылмыстық жауапкершілік тек қана қылмыстық құқықта қаралады. Қылмыстық іс-
әрекеттің қаншалықты дәрежеде қоғамға қауіпті екенін, адамның әрекетіндегі
(әрекетсіздігіндегі) қылмыстық құрамның негізгі белгілерін, қылмыскердің
жеке басындағы мән-жайларды анықтап, кінәлі болса жауапты деп саналып,
құқықтық нормада көрсетілген жаза тағайындалады [10; 59 б.].
Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің кейбір нормаларында көрсетілген
қылмыстық құрамның негізгі белгілері болып қасқана немесе абайсыздықта
жасалған қылмыс саналады. Бұл Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінде, нақтылы
20, 21-баптарында көрсетілген. Адамның қылмыстық іс - әрекеті тек қана
қасақана немесе абайсыздықпен жасалса қылмыстық жауапкершілікке тартылады
делінген.
Жауаптылықтың басқа түрлерінен қылмыстық жауаптылық ең алдымен өзінің
мәніне қарай ерекшеленеді, себебі, әңгіме қоғамға қауіпті іс-әрекет үшін
жауаптылық туралы болып отыр, яғни, бұндай әрекеттер қылмыс ретінде
қаралады. Қылмыстық жауаптылықтың мәні әрекет етудегі қылмыстық заңнамамен
анықталатын дербес қылмыстық-құқықтық түсінік болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық мазмұны өзіне:
а) қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған тұлғаны және оның жасалуына
кінәлі тұлғаны сөгуін;
б) сот пен заңда көзделген құқықтық жазаны қолдануын кіргізеді.
Ал, қылмыстық жауаптылықтың субъектісі болып, қоғамға қарсы әрекет
жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге
қабілетті яғни, есі дұрыс және заңда көрсетілген жасқа толған тұлға
табылады. Сонымен адамды қылмыстық жауапқа тартудың ең негізгі шарттарының
бірі оның белгілі жасқа толуы болып табылады. Яғни, қылмыстық заң өзі
арнайы көрсеткен жасқа толмаған жасөспірімдерді қылмыстық жауапқа және
жазаға тартуға тыйым салады. Қылмыс субъектісінің белгілі бір жасқа толу
белгісі қылмыстық жауаптылық институтының маңызды әрі мәнді мәселелерінің
бірі болып саналады.
Бұл мәселе төңірегінде толығырақ келесі бөлімде сөз қозғаймыз.
2 қылмыстық ЖАУАПТЫЛЫҚТАН БОСАТУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Жалпы қағидаға сәйкес қылмыстық жауаптылық сот арқылы қылмыс жасаған
кінәлі адамға жаза тағайындау арқылы жүзеге асырылады. Бірақ кейбір
реттерде қылмыстылықпен күресте мақсатқа жету кінәлі адамды қылмыстық
жауапқа тарпай-ақ немесе оған жаза тағайындап, бірақ оны жазаны нақты
өтеуден босату арқылы, сондай-ақ жаза өтеуден мерзімінен бұрын босату,
өтелмеген жазаның бөлігін жеңілірек жазамен ауыстыру арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін.
Осыған байланысты қылмыстық құқық қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
немесе жазаны жеңілірек жазамен айырбастау туралы институтты белгілейді.
Мұның әрқайсысы тәжірибеде кеңінен қолданылады. Сонымен бірге ескерілетін
жағдай, қылмыстық жауаптылықтан, жазадан босатуды кеңінен пайдаланудың да
зиянды жағы бар. Бұл институтты практикада жиі қолдану қылмыстық құқықтағы
жауаптылықтың сөзсіз болуы принциптерін аяққа басады.
Сондықтан да көрсетілген мәселелерді қолдану заңға негізделген және
тиімді болған жағдайда ғана қылмыс пен күрес мақсатының қылмыстық
жауаптылық немесе жазаны қолданбай-ақ жүзеге асырылуы жағдайында ғана
қолданылуы қажет.
Қылмыстық жауаптылық - қылмыс жасаған адамға қолданатын қылмыстық-
қүқықтық әсер ету шаралары. Аталған шаралардың мазмұны және өзге де жазаға
жатпайтын қылмыстық - құқықтық әсер ету шараларын қамтиды. Осыған
байланысты қылмыстық жауаптылық екіге бөлінеді :
- жаза тағайындаумен ұштаспаған;
- жаза тағайындаумен ұштасқан;
Бірінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босату соттың, өзімен
(айыптау үкімін шығармай) немесе судья,прокурор, анықтау органымен жүзеге
асырылады.
Екінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтың мазмүны болып айыптау үкімімен
адамды соттау және оған жазаны іс - жүзінде қолдану танылады.
Осыған орай, кең мағынада қылмыстық жауаптылықтан кез-келген босату,
түптеп келгенде жазадан босату болып табылады.
Тар мағынасында қылмыстық жауаптылықтан босату мазмүны, жазадан босату
мазмұнынан өзгеше болып табылады. Осыған байланысты босатудың аталған екі
түрі де өзіндік ерекшеліктегі қылмыстық-құқықтық мазмұнға ие болады.
Кез келген қүқықтық жауаптылық сияқты қылмыстық жауаптылықтың өзіне
тән ерекшеліктері бар: Мазмұны мен нысаны бойынша ол мемлекеттік -мәжбірлеу
сипатын иемденеді. Себебі қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамға
мемлекеттің жағымсыз реакциясы ретінде қарастыруға болдады [11].
Қылмыстық жауаптылықтын әлеуметтік мазмұнын - қоғам мен мемлекеттің
қылмысты және қылмыскер соттау, оған теріс баға беру құраса, ал заңдық
мазмүнын қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік мәжбірлеу шаралары
құрайды. Сондықтан, қылмыстық жауаптылықтан өзінің мазмұны бойынша
әлеуметтік нысаны бойынша нормативтілік реттеуші қызметтерді атқарады және
қоғамдағы қатынастарды тәртіптеу мақсатында қолданылады.
Сонымен қылмыстық жауаптылық деп - қылмыс құрамының барлық белгілері
бар әрекетті жасаған адамға арнайы өкілетті мемлекеттік органдар мен
қолданылатын қылмыстық заңда қарастырылған қылмыстық құқықтық сипаттағы
мәжбірлеу шаралар түріндегі жағымсыз салдарды өтеу міндетін жүктеуді түсіну
қажет.
Бүл анықтамадан қылмыстық жауаптылықтың негізгі белгілерін ашып
көрсетуге болады.
1. Қылмыстық жауаптылықтың басталу сәті болып қылмыс құрамының
белгілерін құрайтын әрекет жасалған уақыт танылады.
Қылмыстық жауаптылық кінәлі адам үшін жағымсыз салдарды өтеу міндеті
жүктелгендігін білдіреді, яғни қылмыстық әрекет - себеп болса, қылмыстық
жауаптылық салдар.
Занда көрсетілген жағымсыз салдар тек арнайы өкілетті мемлекеттік
органдармен ғана колданылады.
Қылмыстық жауаптылық - жағымсыз салдарды іс-жүзінде нақты өтеу ғана емес,
оны өтеу міндеті болып табылады.
Жағымсыз салдардың сипаты тек қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және
қылмыстық атқару заңдарымен ғана анықталады.
Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы, жүзеге асырылуы және тоқтатылуы
туралы мәселелерді шешу қылмыстық-құқықтық қатынас шеңберінде жүзеге
асырылады. Қылмыстық жауаптылық өзінің бастауын қылмыстық-қүқықтық
қатынастан алып қана қоймайды, ал оның бір бөлігі ретінде танылып бір-
бірімен тығыз байланста түрады. Сондықтан, қылмыстық-қүқықтық қатынастарсыз
қылмыстық жауаптылықтың тууы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жауаптылықтан босатудың
келесі түрлерін қарастырады:
шын өкінуіне байланысты;
қажетті қорғану шегінен асқан кезде;
жәбірленушімен татуласуына байланысты;
жағдайдың өзгеруіне байланысты;
ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты;
кешірім жасау актісі негізінде.
Заңда көзделген қылмыстық жауаптылықтан босату жағдайларының бәрінде
адам қылмыстық жауаптылықтан егер қылмыс құрамын құрайтын іс-әрекеттер
жасағанда ғана, яғни қылмыстық заңмен көзделген қылмыстық жауаптылық негізі
болғанда босатылады. Аталған жағдай қылмыстық жауаптылықтан басату
түрлерін, жауаптылыққа тартпау негіздері бар болуымен байланысты
жауаптылықтан босатудан (қылмыстық жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар)
айыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтан босатуды кез-
келген қылмыс жасау барысында емес, белгілі бір ауырлықтағы қылмысты
жасаумен байланыстырады. Қылмыстық жауаптылықтан босату, тек онша ауыр емес
және ауырлығы орташа қылмыстардың жасалу барысында ған орын алады. Босатуға
қойылатын екінші талап ретінде аталған ауырлықтағы қылмысты адамның алғаш
жасауы танылады.
Сонымен қатар, ауырлығы онша емес және ауырлығы орташа қылмысты
жасаудың өзі қылмыстық жауаптылықтан босатудың әрқашан негіз бола бермейді,
аталған ауырлықтағы қылмыс жасаған адамның қоғамға қауіп туғызбауында.
2.1 Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам,
егер ол қылмыс жасағаннан кейін айыбын мойындап өз еркімен келсе немесе
қылмысты ашуға жәрдемдессе немесе қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде
қалпына келтірсе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Қылмыстық
жауаптылықтан босатудың бұл түрі қылмыстық кодекстің ерекше бөліміндегі
жеке қылмыс құрамының санкцияларында көрсетілген реттерде ғана қолданылады.
Мұның өзінде шын жүректен өкіну деп тану үшін кінәлінің кінәсін мойындап,
өз еркімен келуі, шын жүректен өкінуі қылмысты ашуға жәрдемдесу және
келтірілген зиянның орнын толтыруы белгілері болуы шарт.
Кінәсін мойындап келу деп біткен немесе дайындық арасындағы
қылмыстарды істегеннен кейін кінәлі адамның өзінің айыбын мойындап заңда
көрсетілген органға келуін айтамыз. Кінәсін мойындап келу көп жағдайларда
аяқталған қылмысты істегеннен кейін орын алады [12]. Шын жүректен өкіну
деп, кінәлінің істеген қылмысы үшін ағынан жарылып өкініш білдіруі, өзін-
өзі айыптауы, істеген ісі үшін қандай да болсын жазаны адал өтеуге даяр
екендігіне көз жеткізу, іштей қатты күйзеліп, қайғылануы сияқты әрекеттерін
айтамыз. Келтірілген зиянның орнын толтыру деп кінәлінің өз еркімен ешкімге
айтқызбай-ақ келтірген материалдық зиянның орнын толтыруы, жәбірленушіден
келтірген моральдық зияны үшін кешірім сұрап, істеген іс-әрекеті үшін
өзінің айыбын толық мойындап, болашақта оны қайталамауға уәде беруі және
тағы басқа әрекеттер жатады. Қылмысты ашуға жәрдемдесу деп тергеу
органдарына болған мән-жайларды айқын баяндауы, қылмысқа қатысқандарды
дұрыс анықтап беруді, қылмыстық құралдарды, қолды болған затты табуға көмек
беруін, сондай-ақ жәбірленушіге келтірген моральдық зияны үшін одан кешірім
сұрауын айтамыз. Қылмыстық кодекстің 65-бап 1-бөлігі бойынша шын жүректен
өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату біріншіден, айыптының
бірінші рет онша ауыр емес немесе ауырлығы орта қылмысты істеуі, екіншіден,
қылмыс істегеннен кейін:
а) айыбын мойындап өз еркімен келуі;
б) қылмысты ашуға жәрдемдесуі;
в) жеткізген зиянның орнын қалпына келтіруі ғана қылмыстық
жауаптылықтан босатуы мүмкін. Соңдай-ақ қылмыс жасаған адам егер ол
ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық жасаған қылмыстарды
болғызбауға, ашуға немесе тергеуге, ұйымдасқан топ немесе қылмысты
сыбайластық жасаған қылмысқа басқа да қатысушыларды анықтауға белсенді
түрде жәрдемдессе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін, яғни ҚК-тің 65-
бап, 2-бөлігі бойынша. Қылмыстық кодекстің 65-бап 2-бөлігі жеке адамға
қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмыс істегендерге қолданылмайды. Демек, бұдан
басқа қылмыстарды жасаған адамға сот осы көрсетілген қағидаға сәйкес егер
ол ұйымдасқан топ немесе қылмыстық ұйым жасаған қылмыстарға қарсы заңда
көрсетілген іс-әрекеттерді шын жүректен жасағанда ол қылмыстық
жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің осы 65-бабының бірінші
және екінші бөлігінде көзделген жағдайлар болған кезде басқа санаттағы
қылмыс жасаған адам тек осы кодекстің ерекше бөлімінің тиісті баптарында
арнайы көзделген реттерде ғана қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін,
яғни бұл ҚК-тің 65-бап, 3-бөлігінде көрсетілген. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің ерекше бөлімінің кейбір баптарының санкцияларында шын жүректен
өкіну қылмыстық жауаптылықтан немесе қылмыстық жазадан босатудың негізі
ретінде көрсетілген. Мысалы, пара бергендігі үшін, 367-бап, есірткі
заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, сатып алу,
тасу, сақтау іс-әрекеттері үшін ҚК-тің 297-бабы [13; 94 б.].
Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату негізі –
кінәлінің қылмыс жасағаннан кейінгі қоғамға тигізген зардаптың қауіптілігі
аз мөлшерде болуы. Кінәлінің шын өкінуіне байланысты, қылмыстық жауаптылық
пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар ретінде қылмыстық кодекстің 53-бабының
12 және 4 тармақтарында қарастырылады. Қылмыстық кодекстің 65-бабында
қылмыстық жауаптылықты жеңілдету емес, керісінше жауаптылықтан босатуды
көздейді.
Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заңға сәйкес
талаптарға сүйеніп соған байланысты орындалады.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам,
егер ол қылмыс жасағаннан кейін айыбын мойындап өз еркімен келсе немесе
қылмысты ашуға жәрдемдессе немесе қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде
қалпына келтірсе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Бұрын қылмыстық
жауаптылыққа тартылмаған немесе сотталмаған, сонымен қатар қылмыстық
жауаптылыққа тартылса да қылмыстық қудалау заң негізінде қысқартылуы,
бірінші peт қылмыс жасағандар қатарына жатқыза аламыз [14].
Егер басқа да қылмыстары үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылса немесе
тергеуден, соттан бұлтарса, сотталған я болмаса соттылығы жойылған немесе
соттылығы алынып тасталған болса онда мұндай адамдарды бірінші рет қылмыс
жасағандар деп айта алмаймыз. Шын өкінуде –қылмысы үшін кінәлі адамның
кінәсін мойындап, өз еркімен келуі, шын жүректен өкінуі қылмысты ашуға
жәрдемдесуі және келтірілген зиянның орнын толтыруы белгілері болуы шарт.
Кінәні мойындап келу деп - кінәлінің қылмыс жасағандығы үшін, яғни қылмыс
жасағаннан кейін тергеу, прокуратура, анықтау тағы басқа да мемлекеттік
органдарға өз еркімен арыз беруін айтуға болады. Кінәні мойындап келу
себебі болып, өкіну іштей қатты күйзелу, жазалылықтан үрейлену, қорқуды т.
б. айтуға болады.
Шын өкінудің тағы бір түрі болып кінәлінің қылмысты ашуға жәрдемдесуі
болып табылады. Яғни тиісті органдарға көмектесу белгілерінің бар болуы,
мән-жайларды айқын баяндауы, қылмыс жасаған адамдарды анықтап беруі қылмыс
кұралдарын табуға көмектесуі. Қылмысты ашуға көмектесу тек қана кінәсін
мойындап келгеннен соң орын алады.
Қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде қалпына келтіру деп кінәлінің өз
еркімен тигізген материалдық зиянның орнын толтыруы, жәбірленушіден
келтірілген моральдық зияны үшін кешірім сұрауы және тағы басқа әрекеттер
жатады. Ұйымдасқан немесе қылмыстық сыбайластық жасаған қылмыстарды
болғызбауға, ашуға немесе тергеуге, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
сыбайластық жасаған қылмысқа басқа да қатысушыларды анықтауға белсенді
түрде жәрдемдессе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Белсенді түрде
жәрдемдесу деп қылмыстық ұйымның, қылмыстық сыбайластықтың қылмыс жасауға
дайындалуын немесе қылмыс жасағандығы туралы тиісті органдарға хабарлауы
немесе қылмыстық әрекетке қарсы шығуы және соның нәтижесінде қылмыс ақырына
дейін жетпеуін айтуға болады.
Шын өкінудің нысаны болып қылмысы үшін кінәсін мойындауы болып
табылады және ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қылмыстық жауаптылықтан босату қылмыстық-құқықтық мəжбүрлеуді біртіндеп
жеңілдетумен азайту тенденциясын бейнелейді. Барлық жауаптылықтан босату
түрлері əр жағдайда индивидуалды,тұлғаның жеке қасиеттерін терең талдау
нəтижесінде жəне осы тұлғаның қылмыстық жаза шарасын қолданбай түзелуі
мүмкін деп танылған жағдайда ғана қолданылуы тиіс. Өзінің мазмұны бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босату тек жазаны өтеуден босатуды ғана емес,
сонымен бірге жазалау шараларын белгілеуден де босатуды білдіреді.
Мазмұны
КІРІСПЕ 4
1 ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТАН БОСАТУДЫҢ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1ҚР Қылмыстық құқығындағы қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен мәні 6
1.2Қылмыстық жауаптылықтың басқа құқықтық жауаптылықтардан 11
айырмашылығы
2 қылмыстық ЖАУАПТЫЛЫҚТАН БОСАТУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ 15
2.1Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату 17
2.2Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату 19
2.3Жәбірленушімен татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату20
2.4Жағдайдың өзгеруіне және ескіру мерзімінің өтуіне байланысты 22
қылмыстық жауаптылықтан босату
2.5Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату және жазаның 26
өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру
ҚОРЫТЫНДЫ 31
Қолданылатын әдебиеттер тізімі 33
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: ХХ ғасырдың аяғындағы үлкен саяси оқиға
Орта Азия кеңістігіндегі Қазақстан деп аталатын тәуелсіз мемлекеттің өмірге
келіп, дүниежүзілік өркениеттегі өз орнына ие болуы десек, оның
Конституциясында айқындалғандай демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет
ретінде орнығуы үшін атқарылатын міндеттер ұланғайыр. Соның ең бастысы,
құқықтық мемлекет құру. Біз сол құқықтық мемлекеттің керегесін құрып,
уықтарын шаншуға ниет етіп отырмыз.
Қазіргі кездегі өркениеттің басты жетістігі адам құқығы мен
бостандығын қорғау болып табылса, барлық мемлекет оны қорғап, оған кепіл
болуы тиіс. Осындай ізгілікті үрдістен тәуелсіз Қазақстан да шет қалып
отырған жоқ.
Қазақстан Ата заңының 1-бабында: Қазақстан Республикасының ең қымбат
қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп атап
көрсетілген. Осы заң сөздері Қазақстанға әлемнің дамыған елдерінің
қатарында тұруға моральдік құқық береді. Осы сөздер Қазақстанның
демократиялық ел екендігін бүкіл әлемге жария етті. [1]
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру бұрынғы социалистік құқықтың, сот және
құқық қорғау органдарының мемлекеттендірілген жазалаушы сипатын
идеологиялық және саяси ұрандармен бүркемелеген кеңестік тоталитаризмнен
мұраға қалған кеселдерден заң жүйесін тазартуды талап етеді.
Қылмыстық заңдарда құқыққа қарсы мінез-құлық танытуға сенімді тосқауыл
қойып, бастамашылық пен іскерлікті тежейтін тыйым салушылықты алып тастап,
адамның шығармашылық әлеуетін негізсіз шектеулерден босату қажет.
Қазіргі нарықтық қатынастардың, еркін кәсіпкершіліктің дамуына және
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің жаңа түрлерінің пайда болуына байланысты
қылмыстың белгілері мен құрамы одан әрі зерттелуі тиіс. Осыған байланысты
қылмыстық заңдарда ауыр қылмыс жасаған, бұрын сотталған, адал өмір сүруге
қасақана мойын бұрғысы келмейтін адамдарға қатаң да әділ шара қолдану
керек. Сондай-ақ, қауіп-қатері шамалы қылмыс жасағаны үшін кінәлі болған
және қоғамнан аулақтамай-ақ түзеле алатын адамдарға жеңіл жаза қолдану
шаралары іздестірілуі тиіс. 1994 жылдың наурызында жарық көрген Қазақстан
Республикасындағы құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасында осындай
құнды мәселелер көрсетілген.
Міне, осы айтылғандарды жүзеге асыру бүгіннен, яғни, тәуелсіз құқықтық
мемлекетіміздің құқықтанушы, заңгерлерінің ат салысуымен басталуы тиіс.
Құқықтық мемлекетте заң бір әлуметтік емес, көпшіліктің, барлық
азаматтардың шынайы еркін білдіреді мұндай мемлекетте заңны әр әрпі, рухы
үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен
қатардағы жәй азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі
үшін жасалып, қолданылатынын, заңдар қоғамда қалыптасқан қоғамдық тәртіпті
орнықтыратын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен
шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуға
керек екенін түсінуі қажет. Олай болса, мемлекетімізде қабылданып жатқан
заң актілерінің әрбір бабының қоғамда қалыптасқан қарым-қатынастарды
реттеудегі орны мен ролін, қоғамдық тәртіптің сақталуы мен тұрақтылығына
тигізіп отырған игілікті ықпалын, азаматтарға өздерінің ресми түрде
танылған жеке және заңды, яғни, заңға сүйене отырып әрекет ету құқықтары
мен міндеттерін түсіндіріп, ұғындырудың маңызы зор.
Қазақ елі тарихының тамаша бір тармағы – қазақтың ата жолы, қазіргі
құқық деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетін әдет-ғұрыптары мен салт-
дәстүрлері және қоғамдық өмірдегі қатынастары. Бұл қастерлі қазынамызды
баға жетпес байлық ретінде зерек көңілмен зерделейтін әр еңбек –
халқымыздың рухани мұрасын молайтатын жүйелі жұмыс нәтижесі.
Алайда, өмірдің өзі ескі идеологиядан арылған, нарықтық қатынастар
жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық-құқықтық
қорғауды барынша қамтамасыз ететін жаңа қылмыстық заңның болуын қажет етті.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Қазақстан Республикасы
Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған қағидалары
мен нормаларына негізделген. [2]
Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет
мүддесін қорғау, сондай-ақ қылмыстың алдын алу болып табылады.
Жоғарыда баяндалған мәселелер менің, бұл тақырып аясында ғылыми жұмыс
жүргізуіме бірден бір себеп бола алады.
Қылмыстық жауаптылық мәселесіне кеңестік және отандық юриспруденцияда
аз көңіл бөлінген жоқ. Бұл тақырып аясында докторлық деңгейдегі
диссертациялар және басқа да ғылыми құқықтық еңбектер жарық көріп жатты.
Себебі, кез келген қылмыстық-құқықтық мәселе тікелей қылмыстық жауаптылық
және оның негіздерімен байланысты болып табылады.
Солай бола тұрса да, зерттеу еңбектерінің ешқайсысы қылмыстық
жауаптылық ұғымына нені түсіну керек екендігін анықтамағаны және бұл
мәселенің шешімін өз алдына мақсат етіп қоймағандығы өкінішті-ақ болып
отыр. Сондай-ақ бұл мәселеге арналған зерттеулер өз назарына ие болмай
қалмады, себебі, әртүрлі көзқарастар, пікірлер, тұжырымдар, дәлелдеулер
қалыптасып жатты.
Дипломдық жұмыстың объектісі – қылмыстық жауаптылық пен жазадан
босатудың негіздері.
Диипломдық жұмыс тақырыбының пәні – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, қылмыстық-құқықтық заң нормалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасында қолданылатын
қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату негіздерін ұғыну және талқылау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспе, екі негізгі тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТАН БОСАТУДЫҢ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 ҚР Қылмыстық құқығындағы қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен мәні
Қылмыстық жауаптылық түсінігін қарастыруға кіріспес бұрын жалпы
жауаптылық дегеніміз не және құқықтық жауаптылық пен әлеуметтік жауаптылық
арасында неліктен айқын айырмашылық пен қарама-қайшылық туындайды деген
сұраққа тоқталып өткен жөн.
Философиялық, құқықтық, әлеуметтік әдебиеттер мен заңнамаларда кеңінен
қолданылатын жауаптылық термині түсінігіне айқын анализ жасау аталған
терминнің кем дегенде төрт әртүрлі мағынада қолданылатынын көрсетеді.
Құқықтық әдебиеттер мен заңнамаларда жауаптылық құқықтық норма
санкциясымен бекітілген, мемлекеттік әсер етудің мәжбурлеу шарасына
ұшыраудан тұратын, құқықбұзушының міндеттілігінен құралатын
құқықбұзушылықтың салдары ретінде түсіндіріледі. Бұл жауаптылықтың
негативті аспектісі болып табылады. Жауаптылықты міндеттіліктің бір түрі
ретінде түсіну кеңінен қолданылады. Жауаптылық термині кеңестік кезеңдегі
заңнамаларда өзінің іс әрекетіне субъектінің жауап беру, яғни, есеп беру
міндеттілігі түрінде түсіндірілді.
Ал философиялық сөздік жауаптылықты адамның өз іс-әрекетіне субъекті
ретінде қатысудағы мүмкіндігі мен қабілеттілігінен құрылған шаралары деп
анықтайды.
Өз іс-әрекетінің субъектісі болу қабілеттілігі осы іс-әрекеттердің
нәтижесіне жауаптылықты жүктеудің қажетті алғышарты болып табылады. Және
соңғысы, жауаптылықты субъектінің өз міндеттерін орындау немесе
орындамауына сәйкес оның жүріс-тұрысына қоғамның тиісінше әсер етуі
(байланыстылығы) ретінде сипаттауға болады.
Жауаптылық әр уақытта да екі түрлі сипатта болады: бұл бір жағынан
тұлғаның қоғам алдындағы жауаптылығы (мемлекет және басқа субъектілер
алдында), екінші жағынан - қоғамның (мемлекет және басқа да тұлғалардың)
жеке тұлға алдындағы жауаптылығы. Философиялық әдебиеттерге сүйенсек
жауаптылық - бұл мазмұны объективті қажеттілікпен анықталған өзара
талаптарды жүзеге асырудағы жеке тұлға мен қоғам арасындағы қатынас [3 ;
57 б.].
Жауаптылық объективті түрде қоғамдық қатынастардың реттелуінің қажетті
көрінісі ретінде орын алады. Адамдардың біріккен түрдегі қызметі - бұл осы
аталған қызмет қатысушыларының жауаптылығының қайнар көзі.
Қылмыстық заң және тағы басқа нормативтік актілерден кінәлі тұлғаға
қатысты жасаған қылмысы үшін негативті салдардың туындауы деп анықталған
құқықтық жауаптылықтың жалпы ұғымын ғана кездестіруге болады, яғни
қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылық түсінігі жаза терминіне қарағанда
жиі қолданылатынына қарамастан нақты анықталмаған. Қылмыстық жауаптылық
мәнін бір және ортақ мағынада түсіну қажеттілігі ерте кезден-ақ туындап
отыр. Бұл, қылмыстық жауаптылықтың түсінігі құқықтық және әлеуметтік
жауаптылықтармен тығыз байланысты болғандықтан қылмыстық құқық және барлық
басқа құқық салалары үшін маңызды болып табылады.
Қылмыстық құқықтағы негізгі категориялы қатарды қылмыс, қылмыстық
жауаптылық және жаза құрайды деп қарастырған Т.А. Лесниевски-
Костареваның көзқарасы оңды айтылған. Қылмыстық жауаптылық бұл бірқатар
функционалды категорияларға бастау береді. Олай болса, қылмыстық
жауаптылықтың толық және жекелеген түрдегі түсінігі мен мәнін анықтау қажет
етіледі. Қылмыстық жауаптылық анықтамасын бір ұғымда қарастыруға
алғышарттар жеткілікті болып табылады.
Қылмыстық құқық ғылымы мен заңнамаларда қылмыстық жауаптылық
терминін ұзақ кезеңдер бойы қолдану нәтижесінде, біз қылмыстық жауаптылық
туралы айтқан уақытта, мәселе не туралы болып жатқанын анықтауға мүмкіндік
беретін материалдар жиналған. Осы таңға дейін қылмыстық жауаптылықтың
заңнамалық анықтамасы мен оның мәні туралы концепциялардың жоқ болуы,
онымен тығыз байланысты болып табылатын басқа аспектілерді тұжырымдауда
қиындыққа соқтырады. [4 ; 37 б.]
Сонымен жоғарыда аталып кеткен көзқарастарға сүйенер болсақ, кейбір
авторлар қатары қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған тұлғаның мемлекет
алдында жауап беру міндеттілігі деп анықтайды. Бірақ, бұл көзқарасты дұрыс
деп санау қиындыққа әкеп соқтырады. Ал Г.Ф. Поленов, қылмыстық жауаптылық
- бұл қылмыс жасаған тұлғаның мемлекет алдында жауап беру міндеттілігі ғана
емес, сонымен қатар оның қылмыстық құқық шараларын қолданудан туындайтын
шектеулер мен басқа да шараларды көтеруі деп анықтайды, және бұл анықтама
өз қолдауын табуда екенін атап өткен жөн [5; 67 б.].
Сонымен қылмыстық жауаптылық - бұл қылмыстың жасалу фактісіне қоғам
мен мемлекеттің реакциясы. Қылмыстық жауаптылық бұл мемлекеттің қоғамдық
қатынастарды, яғни, тұлғаны, қоғам мен мемлекет құндылықтарын қылмысты
әрекеттерден қорғау шаралары немесе әдіс-тәсілдері болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық қылмыстық құқықтың негізгі институты болып
табылатындығына қарамастан, қылмыстық жауаптылық ұғымына қатысты
қайшылықтар, яғни, жоғарыда қарастырып өткен бірнеше көзқарастар орын
алуда:
1. Қылмыстық жауаптылық - бұл қылмыстық - құқықтық қатынас элементі.
2. Қылмыстық жауаптылық - бұл құқықтық қатынастың өзі болып табылады.
3. Қылмыстық жауаптылық - бұл дербес құқықтық категория болып
табылады.
Қылмыстық жауаптылық - бұл жасаған қылмысы үшін жазаны өтеу
міндеттілігі болып табылады (бұндай түрде қылмыстық жауаптылық құқықтық
қатынас элементі ретінде көрініс табады).
Қылмыстық жауаптылық қылмысты жасаумен байланысты болып табылатын
қылмыстық заңмен бекітілген қылмыстық - құқықтық мәжбүрлеу түрінде
сипатталады. Жауаптылықты жүзеге асыру кезеңіне байланысты қылмыстық
жауаптылық қылмыстық, қылмыстық іс жүргізушілік және қылмыстық- атқарушылық
қатынастардан құралады.
Бірінші кезеңде ол қылмыстық-құқықтық қатынаста жүзеге асырылады.
Соңғылары қылмыстық жасалу уақытынан бастап қылмыскер мен мемлекет арасында
жүзеге асырылады. Яғни, кінәлі тұлға қылмыстық құқықтық мәжбүрлеу шараларын
көтеруі тиіс, ал мемлекет сот немесе құқық қорғау органдары түрінде
кінәліге қатысты осы шараларды қолдануы тиіс. Заңнамада құқықтық
жауаптылықтың басталу мерзімі анықталмаған. Заңгер ойшылдар оны қылмыстың
жасалу уақытымен, сонымен қатар, тұлғаны айыпталушы ретінде жауапқа тарту
және айыптау үкімін шығару кезеңімен байланыстырады. Кейбір заңгерлер
жауаптылық туындауының бұдан да ерте кезеңін тұжырымдайды, яғни, тұлғаны
қылмыс жасамауға міндеттейтін нормасы бар құқықтық заңнама қабылдау.
Жауаптылықтың бұндай түрін негативтімен салыстыра отырып позитивті деп
атайды. Немесе оны тек қылмысты жасау кезінде жүзеге асырылатын потенциалды
жауаптылық деп атайды.
Құқықтық жауаптылық түсінігі жаза түсінігінен анағұрлым кең көлемді
болып келеді себебі, ол өз құрамына соңғы аталғаннан басқа қылмыстық
құқықтық сипаттағы шараларды (тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары,
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары) кіргізеді. Осыған сәйкес
қылмыстық жауаптылық екі түрге бөлінеді: жаза тағайындалатын және жаза
тағайындалмайтын.
Біріншіден, қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған адамның өз істегеніне
қылмыстық заңға сәйкес жауап беруге міндеттілігі екендігі ретінде
қарастырылады.
Екіншіден, қылмыстық жауаптылық деп әлгі көрсетілген міндеттің жүзеге
асырылуы, яғни ақыры қылмыстық-құқытық шама санкциясының жүзеге асырылуы
танылады.
Үшіншіден, соңғы жылдары қылмыстық жауаптылық оң (позитивтік) тұрғыда
( позитивтік қылмыстық жауаптылық дейтін) қарастырыла бастайды, бұл
жауаптылық негізінде жеке тұлғаның құқыққа сәйкес тәртібінде және оның
қылмыстық заң тыйым салған қылмысты іс-әрекетті жасамау керектігін
түйсінгендігінде жатыр.
Ізінше атап кетейік – қылмыстық жауаптылық ұғымын анықтауда
көрсетілген бағыттардың бәрі де өз алдына өмір сүре алатын, өйткені
қылмыстық жауаптылыққа тән оның мазмұнының өздері сәйкес ерекшеліктерін
өздерінше айқындайды. Тек мұндай жағдайлардың мақсатты бағыттарын дұрыс
белгілеп және олардың іс жүзінде қолданылуын жөн анықтаудың маңызы бар [6;
10 б.].
Философиялық әдебиеттерде жауаптылық ұғымы:
➢ ретроспективті (өткендегі үшін жауаптылық)
➢ белсенділік (болашақ үшін жауаптылық) тұрғысында
қарастырылады.
Екінші мағынадағы жауаптылық ұғымы әдетте иман (мораль) мен әдептің
(этиканың) еншісіне жатады. Бұл мағынадан алғанда, айталық, әңгіме ата-
аналардың балаларының болашағы үшін, оларды тәрбиелеудегі қоғам алдындағы
жауаптылығына қарай ойысады. Бұл тұрғыдан алғанда да, жауаптылық адамның
борышы, міндетімен сабақтасатын іштей бағыттаушы-реттеушісі іспеттес
сипатқа ие болады. Және қылмысты жауаптылықты анықтауға келгенде аталған
бағыттардың біріншісі жауаптылықтың әдептілік бағытталуынан туындайды.
Заң жүзіндегі, оның ішіндегі қылмыстық жауаптылықтың өзіндік
өзгешелігі құқықыбұзушыға қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен
көбірек байланысты екендігінде жатыр. Және бұл мағынадан алғанда қылмыстық
жауаптылық қылмыс жасаған адамға қолданылатын нақ осы қылмыстық-құқықтық
мәжбүрлеу шараларынан бой көтереді. Негізінде жеке тұлғаның қылмыстық
жауаптылықты оның жасаған қылмысы үшін қылмыстық құқықтық сипатындағы
мәжбүрлеу шараларына килігетін міндеті ретінде түсінуі арасында айтарлықтай
қарама-қайшылық жоқ. Мәселе, алғашқы көзқарастың да жауаптылықты анықтауды
тек міндет ретінде ғана тіркеуімен шектелмей, бұл мәселені қылмыстық
жауаптылықты жүзеге асыруға, іс жүзіне қарай аударатындығында жатыр. Бұл
жүзеге асыруды түсіну қылмыстық жауаптылықты заң тыйым салған қылмысты іс-
әрекет жасаған адамға қолданылатын қылмыстық құқықтық сипаттағы мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары ретінде түсіну үрдісімен астасып кетеді.
Қылмыстық-құқықтық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының арасында басты
орын, әрине, қылмыстық жауаптылықтың негізгі мазмұнын құрайтын жазаның
үлесінде. Бірақ, қылмыстық жауаптылық пен жаза бір жерден шығып, сәйкес
келмейтін ұғымдар екені жоғарыда аталып кеткен болатын.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп қылмыс жасаған адамға қолданылатын
қылмыстық-құқықтық тұрғыдан әсер ететін шаралардың баршасын ұғынған жөн деп
Наумов А.В. тұжырымдайды. [7; 211 б.]
Қылмыстық жауаптылық туралы үш аспектіде айтуға болады:
1) оның заңда бекітілуі;
2) қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы;
3) қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылуы.
Қылмыстық заңмен бекітілген жауаптылық абстрактілі сипатқа ие: ол
нақты бір жауаптылық тудыратын заң фактіге не нақты құқықбұзушы мәліметіне
ие емес.
Қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылу нысанының келесі түрі болып,
жаза тағайындалмай жауапқа тарту табылады.
Сондай-ақ, қылмыстық жауаптылықтан босатылғандарға міндетті түрде
тәрбиелік әсер ету немесе арнайы тәрбиелеу немесе емдеу мекемелеріне
жатқызу шаралары қолданылуы мүмкін. Тәрбиелік әсер ету шараларын қолдану
кезінде қылмыстық жауаптылық оның үш элементінде көрініс табады.
1) Өз әрекетіне мемлекет алдында есеп беру және жауаптылықпен
мәжбүрлеу шараларын тартылу;
2) айыптау үкімінде мазмұндалатын мінеу, жауапқа тарту;
3) тәрбиелік әсер ету түріндегі мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары.
Қылмыстық жауаптылықтың ең соңғы элементі, яғни, соттылық - мұнда орын
алмайды. Тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қылмыстық жауаптылықтың
жүзеге асырылуы ретінде тек жаза орнына қолданған уақытта ғана орын алады.
Ал егер қылмыстық жауаптылықтан босату кезінде құқыққорғау органдарының
шешімімен қолданылса, онда, олар қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылу
нысаны болып табылмайды.
Қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылу ныснына кейбір авторлар
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларында жатқызады. Бұл көзқарас өзінің
пікірталасты екендігіне қарамастан заңда өз негізіне ие болуда. Медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану мақсаты болып, сотталғанды емдеу ғана
емес, сонымен қатар, сотталушымен жаңа қылмыстың жасалуының алдын алып,
ескерту табылады. Әрине қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыру нысанына есі
дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті әрекетті жасаған тұлғаға қатысты
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды немесе қылмыстың
жасалуынан кейін өз іс-әрекетіне жауап беру немесе оны басқару
мүмкіндігінен айырылған адамға қодануды жатқызуға болмайды. Алайда, жазамен
бірге тағайындалатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын, мысалы,
алкоголизммен, наркоманиямен және тағы басқаларымен емдеуді қажет ететін
жағдайда ол қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылу нысаны ретінде орын алуы
мүмкін.
Қылмыстық жауаптылық анықтамасына берілген тұжырымдамалардың барлығын
дұрыс емес деп кесіп алды айта алмаймыз, бірақ олардың ешқайсысы қылмыстық
жауаптылықтың толық анықтамасын бермейді. Сондықтан да, соңғы кезде
қылмыстық жауаптылыққа бірнеше белгілермен сипатталатын немесе бірнеше
компоненттерден құралатын күрделі құрылым ретінде қарау орын алып жүр.
Қылмыстық жауаптылыққа нақ осындай қатынаста қарау мүмкін дұрыс та шығар.
Қылмыстық жауаптылық – қылмыс жасаудың күрделі әлеуметтік -құқықтық
салдары болып табылады және ол төрт келесідей элементтерден құралады:
➢ Біріншіден, қылмыстық заң нормаларына негізделген және
қылмыстың жасау фактісінен туындайтын тұлғаның өз іс-
әрекетіне мемлекет алдында яғни оның құзіретті органдарының
алдында есеп беру міндеттілігі.
➢ Екіншіден, орын алған әрекетке сот үкімі арқылы теріс баға
беру (жауапқа тарту, қылмыскер деп тану) және бұл әрекетті
жасаған тұлғамен мінеу.
➢ Үшіншіден, кінәліліге жаза немесе құқықтық сипаттағы басқа
шара қолдану.
➢ Төртіншіден, тағайындалған жазаны өтеумен бірге жауапқа
тартудың арнайы құқықтық салдары болып табылатын сотты атағын
беру.
Қылмыстық жауаптылық тек қылмыстық-құқықтық қатынас шегінде пайда
болып, жүзеге асырыла алады. Алайда, қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-
құқықтық қатынас арасындағы байланыс әртүрлі мағынада түсіндіріледі. Бір
қатар ойшылдар бұл құбылысты біріктіріп, бір ұғым ретінде қарастырады,
екіншілері, қылмыстық жауаптылық тек қана қылмыстық-құқықтық қатынастардың
жүзеге асырылуын емес, сонымен қатар, қылмыстық-процессуалдық және
қылмыстық-атқарушылық қатынастардың жүзеге асырылуын білдіреді деп
тұжырымдайды, ал, үшіншілері, қылмыстық жауаптылықты қылмыстық-құқықтық
қатынас мазмұнының бір бөлігі деп қарастырады.
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың басқа құқықтық жауаптылықтардан
айырмашылығы
Қылмыстық жауаптылық қылмыстық құқықтық қатынастың мазмұны ретінде
табыла отырып, жауаптылықтың барлық басқа түрлерінен ерекшелейтін бірқатар
белгілерге ие болады. Бұл белгілерді Б. В. Здравомысловтың тұжырымы бойынша
мына түрде жіктеуге немесе саралауға болады:
1. Қолдану негіздеріне қарай - қылмыстық жауаптылық тек Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодексінде көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар және аталған заңда көзделген әрекет (немесе әрекетсіздік)
үшін жүктеледі. Сондай-ақ жауаптылықтың басқа түрлері де (тәртіптік,
материалдық залалды өтеу түріндегі азаматтық құқықтық) қылмыс құрамы бар
әрекеттер істегені үшін туындауы мүмкін.
2. Жауаптылықтың мазмұнына қарай - қылмыстық жауаптылық өз құрамына
жасалған қылмысы үшін тұлғаны мінеушілігін кіргізеді, себебі, үкім мемлекет
атынан шығарылады. Сондай-ақ, жаза тағайындау кезінде жазамен соттылықты
жүзеге асырумен байланысты маңызды құқықтық шектеу түріндегі мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары орын алады. Осылайша, қылмыстық жауаптылық құқықтық
жауаптылықтың анағұрлым күрделі және мемлекеттің атынан тағайындалатын
жалғыз ғана түрі болып табылады.
3. Қолдану субъектісіне қарай - жауаптылық тек сотпен және заңды
күшіне енген үкімімен жүзүге асырылады. Яғни, басқа ешқандай орган немесе
лауазымды тұлға құқықтық жауаптылықты жүктей алмайды.
4. Қолдану тәртібіне қарай - қылмыстық жауаптылықты жүктеуге
байланысты қылмыстық процессуалдық заңнамамен арнайы тәртіп орнатылған.
Қылмыстық процессуалдық кодекс қылмыстық жауаптылықты жүктеуге байланысты
тергеу және сот органдары қызметін реттейді.
5. Жауаптылық жүктелетін субъектілер аясына қарай - қылмыстық
жауаптылық жеке сипатқа ие болады, яғни, тек қылмыстың жасалуына кінәлі деп
танылған жеке тұлғаға ғана жүктеледі.
Сонымен қатар қылмыстық жауаптылық әкімшілік жауаптылыққа жақын болып
табылады, себебі, екеуінің де мақсаттары болып – құқық бұзушылықты жойып
оның алдын алу және кінәлі тұлғаларды жазалау табылады. Жауаптылықтың осы
түрлерін бір-бірінен ерекшелейтін критери ретінде олардың қоғамдық
қауіптілігінің әртүрлі сипатта болуы табылады. Ал басқа критерилеріне
мәжбүрлеу шараларын жүзеге асыратын органдар ерекшелігін сонымен қатар,
бұндай шараларды қолданудағы процессуалдық тәртіппен құқықтық салдарды
жатқызуға болады [8].
Құқықтық жауаптылық бұзылған құқықты қалпына келтіруді емес, жасалған
қылмысы үшін жауаптылықты жүктеп, жазалауды көздейді және бұл оның айрықша
өзіндік белгісі болып табылады. Құқықтық жауаптылық бұл белгілі бір
дәрежеде жеке тұлғаның құқықтық мәртебесіне әсер ететін қылмыстық
жауаптылықтың анағұрлым қатал түрі болып табылады. Сол себептен де
қылмыстық жауаптылық және оған тарту мәселелері бірінші кезекте теорияда
жеткілікті дәрежеде өңделген болуы керек. Қазіргі таңда, заңнамалық
бекітілуі былай тұрып, қылмыстық жауаптылық түсінігіне жалпы келісілген
ортақ анықтаманың өзі орын алмай отыр. Сонымен, жауаптылықтың басқа да
түрлерінен қылмыстық жауаптылықтың түбірлі ерекшелігі болып оның бұқаралық
сипатта болуы және оның анағұрлым күрделі, яғни, қауіпті қоғамдық
әрекеттерге (қылмысқа) жүктелуі. Нақ осы, яғни, әрекеттердің қоғамға
қауіптілігіне байланысты құқықтық жауаптылықтың түрлері бір-бірінен
ерекшеленеді. Қылмыстық қол сұғушылықтан өз азаматтарын қорғау функциясы
мен қылмысқа кінәлі тұлғаларға жауаптылық шараларын анықтауды мемлекет өз
қолына алады. Қылмыстық құқықтағы жеке сипатталатын элементтер жекелеп
қарастыруды талап етеді, бірақ, олар толығымен қылмыстық құқықтың
бұқаралығын жоққа шығармайды.
Барлық заңдарда жауаптылық ережелерінде көрсетілген заңды бұзу
жауаптылыққа жатады. Жауаптылық оның қаншалықты қауіптілігіне байланысты
шешіледі.
Аталып кеткендей ғылыми еңбектерде жауаптылықтың бірнеше түрін
көрсетеді. Олар – азаматтық, тәртіптік, әкімшілік заңдылық және қылмыстық
жауапкершілік.
Қылмыстық жауаптылық түрлерінің арасындағы ерекшелік олардың
негіздерімен жауапты тұлғалардың шеңберін қоғамда мемлекет қайсысын жалпы
құқықтық жауаптылыққа, қайсысын құқықтың қай саласына жатқызу мақсатында
белгіленеді.
Азаматтық жауапкершілік азаматтық міндеттерін орындамаған немесе
мардымсыз орындағандықтан туатын жағдайлар. Бұл жағдайлар ережелермен
немесе шарттармен белгіленеді. Олар көбінесе мүліктік зиян келтірген,
ережелерді бұзушы азаматтарға қолданылады. Мысалы, бұзылған мүлікті орнына
келтіру, түзеу, өтеу тағы басқа да шаралар қолданылады.
Азаматтық құқыққа және міндеттерге ие болу қабілеті Қазақстан
Республикасының барлық азаматтарына бірдей. Сондықтан азаматтық
жауапкершілік азаматтардың өз құқықтарын қорғау және басқа азаматтардың
құқықтарын қорғауға қатысулары тиіс.
Құқық субъектісі – құықтық қатынасқа қатыса алатындар. Олар – адамдар
және заңды ұйымдар. Тәртіптік жауапкершілік азаматтардың кәсіпорындарда,
мекемелерде, ұйымдарда еңбек тәртібін бұзған жағдайда қолданылатын шара.
Олардың қатарына ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, үш айға дейін төмен ақы
төленетін қызметке ауыстыру, қызметінен төмендету, жұмысынан шығару тағы
басқалар жатады. Еңбек тәртібінің ережелерінде жұмысшылар мен
қызметкерлердің адал, шын ниетпен еңбек етулері, еңбек тәртібін сақтау,
еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің сапасын жақсарту, мемлекеттік және
қоғамдық меншікті көздің қарашығындай сақтау керектігі, басқа да тәртіптік
жауапкершілік көрсетілген.
Сонымен тәртіптік жауаптылық негізі жалпы тәртіп бұзу түрімен
көрінетін қылықтар, мұнда жазаны қызметтегі бағынышты адамдарға лауазымды
адамдар, яғни, басшылар тағайындайды.
Әкімшілік жауаптылыққа әкімшілік құқықты бұзған адамдар, мемлекеттік
немесе қоғамдық тәртіп сақтауға кері әсер еткен, жұмыста өзінің міндеттерін
атқармай, тапсырмаларын орындамай тәртіп бұзған адамдар жатады. Әкімшілік
жауапкершілікте тәртіп бұзуға ескерту жасау, айыппұл салу, әкімшілік жолмен
15 тәулік қамауға алу сияқты шаралар қолданылады. Әкімшілік жазаны
мемлекеттік ұйымдардың басшылары, лауазымды адамдар, аудандық, қалалық
әкімшілік жанындағы комиссиялар қолдана алады. Заңи жауапкершіліктегі ең
қатаң шара қылмыстық кодекстің 1-бабында, Қазақстан Республикасының басқа
да нормативтік актілерінде көрсетілген. Онда қоғамдық құбылысты,
мемлекеттің меншігін, азаматтардың жеке құқықтарын, бостандығын, жалпы
құқықтық тәртібін қылмыстық қиянат жасаудан қорғау делінген және
міндеттерді жүзеге асыру үшін заңға қайшы, қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
қандайы қылмыс болатынын, Қылмыс істеген адамдарға қолданылатын жазалар
белгіленген. Қылмыстық кодекстің 4-бабында қылмыстық жауапқа тек қана заңда
көрсетілген, қоғамға іс-әрекетті қасақана немесе абайсыздықпен істесе
айыпты делініп жаза тағайындалады [9].
Соттың үкімінсіз заңға қайшы ешкімге айыпты деп жаза тағайындалуы тиіс
емес. Қылмыстық кодекстің нормаларына байланысты қылмыстық іс-әрекет жасады
деу үшін қоғамға қауіпті іс-әрекеттің нәтижесінде зиян келтіруі немесе зиян
келуін тудыруы керек. Азаматты кінәлі, қылмыскер деп қылмыстық
жауапкершілікке тарту үшін ол адамның әрекетінен (әрекетсіздігінен) келген
зардап пен әрекет арасындағы себепті байланыс істеген орны, мерзімі, тәсілі
басқа да құрамның негізге белгілерін жеңілдететін, ауырлататын мән-жайларды
анықтау қажет.
Қылмыстық жауапкершілік туралы Қылмыстық құқықта ғалымдардың әртүрлі
пікірлері бар. Қылмыстық жауапкершілікке әртүрлі түсінік берілген. Бұған
себеп: қылмысты ашу, құрамның негізгі белгілерін айыру (ұрлық, тонау,
шабуыл жасап тонау, бұзақылық т.б.), істеген әрекеттен (әрекетсіздіктен)
Қылмыстық кодекстің нормаларына сәйкес құрамның белгілерін табу; қылмыстық
жауапқа тарту немесе жауапкершіліктен босату; қылмыстық жауапкершілікті
басқа жауапкершілікпен ауыстыру (әкімшілік, қоғамдық кепілдікке беру т.б.).
Ғылыми еңбектерде қылмыстық жауапкершіліктің түсінігі жазаның түсінігімен
бірдей. Оларды айырып берудің қажеті жоқ деген пікірлер айтылады.
Қылмыстық жауапкершілік адамның, қоғамға қауіпті жасаған іс-әрекеті
туралы сот алдындағы міндеті деп айтылады. Қылмыстық жауапкершілік
дегеніміз - айыпталған адамның өтейтін міндеті немесе қылмыс жасаған
адамдардың қылмыстық жауапкершілігіне байланысты белгіленген жазаны өтеуі.
Қылмыстық жауапкершілік тек қана қылмыстық құқықта қаралады. Қылмыстық іс-
әрекеттің қаншалықты дәрежеде қоғамға қауіпті екенін, адамның әрекетіндегі
(әрекетсіздігіндегі) қылмыстық құрамның негізгі белгілерін, қылмыскердің
жеке басындағы мән-жайларды анықтап, кінәлі болса жауапты деп саналып,
құқықтық нормада көрсетілген жаза тағайындалады [10; 59 б.].
Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің кейбір нормаларында көрсетілген
қылмыстық құрамның негізгі белгілері болып қасқана немесе абайсыздықта
жасалған қылмыс саналады. Бұл Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінде, нақтылы
20, 21-баптарында көрсетілген. Адамның қылмыстық іс - әрекеті тек қана
қасақана немесе абайсыздықпен жасалса қылмыстық жауапкершілікке тартылады
делінген.
Жауаптылықтың басқа түрлерінен қылмыстық жауаптылық ең алдымен өзінің
мәніне қарай ерекшеленеді, себебі, әңгіме қоғамға қауіпті іс-әрекет үшін
жауаптылық туралы болып отыр, яғни, бұндай әрекеттер қылмыс ретінде
қаралады. Қылмыстық жауаптылықтың мәні әрекет етудегі қылмыстық заңнамамен
анықталатын дербес қылмыстық-құқықтық түсінік болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық мазмұны өзіне:
а) қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған тұлғаны және оның жасалуына
кінәлі тұлғаны сөгуін;
б) сот пен заңда көзделген құқықтық жазаны қолдануын кіргізеді.
Ал, қылмыстық жауаптылықтың субъектісі болып, қоғамға қарсы әрекет
жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге
қабілетті яғни, есі дұрыс және заңда көрсетілген жасқа толған тұлға
табылады. Сонымен адамды қылмыстық жауапқа тартудың ең негізгі шарттарының
бірі оның белгілі жасқа толуы болып табылады. Яғни, қылмыстық заң өзі
арнайы көрсеткен жасқа толмаған жасөспірімдерді қылмыстық жауапқа және
жазаға тартуға тыйым салады. Қылмыс субъектісінің белгілі бір жасқа толу
белгісі қылмыстық жауаптылық институтының маңызды әрі мәнді мәселелерінің
бірі болып саналады.
Бұл мәселе төңірегінде толығырақ келесі бөлімде сөз қозғаймыз.
2 қылмыстық ЖАУАПТЫЛЫҚТАН БОСАТУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Жалпы қағидаға сәйкес қылмыстық жауаптылық сот арқылы қылмыс жасаған
кінәлі адамға жаза тағайындау арқылы жүзеге асырылады. Бірақ кейбір
реттерде қылмыстылықпен күресте мақсатқа жету кінәлі адамды қылмыстық
жауапқа тарпай-ақ немесе оған жаза тағайындап, бірақ оны жазаны нақты
өтеуден босату арқылы, сондай-ақ жаза өтеуден мерзімінен бұрын босату,
өтелмеген жазаның бөлігін жеңілірек жазамен ауыстыру арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін.
Осыған байланысты қылмыстық құқық қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
немесе жазаны жеңілірек жазамен айырбастау туралы институтты белгілейді.
Мұның әрқайсысы тәжірибеде кеңінен қолданылады. Сонымен бірге ескерілетін
жағдай, қылмыстық жауаптылықтан, жазадан босатуды кеңінен пайдаланудың да
зиянды жағы бар. Бұл институтты практикада жиі қолдану қылмыстық құқықтағы
жауаптылықтың сөзсіз болуы принциптерін аяққа басады.
Сондықтан да көрсетілген мәселелерді қолдану заңға негізделген және
тиімді болған жағдайда ғана қылмыс пен күрес мақсатының қылмыстық
жауаптылық немесе жазаны қолданбай-ақ жүзеге асырылуы жағдайында ғана
қолданылуы қажет.
Қылмыстық жауаптылық - қылмыс жасаған адамға қолданатын қылмыстық-
қүқықтық әсер ету шаралары. Аталған шаралардың мазмұны және өзге де жазаға
жатпайтын қылмыстық - құқықтық әсер ету шараларын қамтиды. Осыған
байланысты қылмыстық жауаптылық екіге бөлінеді :
- жаза тағайындаумен ұштаспаған;
- жаза тағайындаумен ұштасқан;
Бірінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босату соттың, өзімен
(айыптау үкімін шығармай) немесе судья,прокурор, анықтау органымен жүзеге
асырылады.
Екінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтың мазмүны болып айыптау үкімімен
адамды соттау және оған жазаны іс - жүзінде қолдану танылады.
Осыған орай, кең мағынада қылмыстық жауаптылықтан кез-келген босату,
түптеп келгенде жазадан босату болып табылады.
Тар мағынасында қылмыстық жауаптылықтан босату мазмүны, жазадан босату
мазмұнынан өзгеше болып табылады. Осыған байланысты босатудың аталған екі
түрі де өзіндік ерекшеліктегі қылмыстық-құқықтық мазмұнға ие болады.
Кез келген қүқықтық жауаптылық сияқты қылмыстық жауаптылықтың өзіне
тән ерекшеліктері бар: Мазмұны мен нысаны бойынша ол мемлекеттік -мәжбірлеу
сипатын иемденеді. Себебі қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамға
мемлекеттің жағымсыз реакциясы ретінде қарастыруға болдады [11].
Қылмыстық жауаптылықтын әлеуметтік мазмұнын - қоғам мен мемлекеттің
қылмысты және қылмыскер соттау, оған теріс баға беру құраса, ал заңдық
мазмүнын қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік мәжбірлеу шаралары
құрайды. Сондықтан, қылмыстық жауаптылықтан өзінің мазмұны бойынша
әлеуметтік нысаны бойынша нормативтілік реттеуші қызметтерді атқарады және
қоғамдағы қатынастарды тәртіптеу мақсатында қолданылады.
Сонымен қылмыстық жауаптылық деп - қылмыс құрамының барлық белгілері
бар әрекетті жасаған адамға арнайы өкілетті мемлекеттік органдар мен
қолданылатын қылмыстық заңда қарастырылған қылмыстық құқықтық сипаттағы
мәжбірлеу шаралар түріндегі жағымсыз салдарды өтеу міндетін жүктеуді түсіну
қажет.
Бүл анықтамадан қылмыстық жауаптылықтың негізгі белгілерін ашып
көрсетуге болады.
1. Қылмыстық жауаптылықтың басталу сәті болып қылмыс құрамының
белгілерін құрайтын әрекет жасалған уақыт танылады.
Қылмыстық жауаптылық кінәлі адам үшін жағымсыз салдарды өтеу міндеті
жүктелгендігін білдіреді, яғни қылмыстық әрекет - себеп болса, қылмыстық
жауаптылық салдар.
Занда көрсетілген жағымсыз салдар тек арнайы өкілетті мемлекеттік
органдармен ғана колданылады.
Қылмыстық жауаптылық - жағымсыз салдарды іс-жүзінде нақты өтеу ғана емес,
оны өтеу міндеті болып табылады.
Жағымсыз салдардың сипаты тек қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және
қылмыстық атқару заңдарымен ғана анықталады.
Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы, жүзеге асырылуы және тоқтатылуы
туралы мәселелерді шешу қылмыстық-құқықтық қатынас шеңберінде жүзеге
асырылады. Қылмыстық жауаптылық өзінің бастауын қылмыстық-қүқықтық
қатынастан алып қана қоймайды, ал оның бір бөлігі ретінде танылып бір-
бірімен тығыз байланста түрады. Сондықтан, қылмыстық-қүқықтық қатынастарсыз
қылмыстық жауаптылықтың тууы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жауаптылықтан босатудың
келесі түрлерін қарастырады:
шын өкінуіне байланысты;
қажетті қорғану шегінен асқан кезде;
жәбірленушімен татуласуына байланысты;
жағдайдың өзгеруіне байланысты;
ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты;
кешірім жасау актісі негізінде.
Заңда көзделген қылмыстық жауаптылықтан босату жағдайларының бәрінде
адам қылмыстық жауаптылықтан егер қылмыс құрамын құрайтын іс-әрекеттер
жасағанда ғана, яғни қылмыстық заңмен көзделген қылмыстық жауаптылық негізі
болғанда босатылады. Аталған жағдай қылмыстық жауаптылықтан басату
түрлерін, жауаптылыққа тартпау негіздері бар болуымен байланысты
жауаптылықтан босатудан (қылмыстық жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар)
айыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтан босатуды кез-
келген қылмыс жасау барысында емес, белгілі бір ауырлықтағы қылмысты
жасаумен байланыстырады. Қылмыстық жауаптылықтан босату, тек онша ауыр емес
және ауырлығы орташа қылмыстардың жасалу барысында ған орын алады. Босатуға
қойылатын екінші талап ретінде аталған ауырлықтағы қылмысты адамның алғаш
жасауы танылады.
Сонымен қатар, ауырлығы онша емес және ауырлығы орташа қылмысты
жасаудың өзі қылмыстық жауаптылықтан босатудың әрқашан негіз бола бермейді,
аталған ауырлықтағы қылмыс жасаған адамның қоғамға қауіп туғызбауында.
2.1 Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам,
егер ол қылмыс жасағаннан кейін айыбын мойындап өз еркімен келсе немесе
қылмысты ашуға жәрдемдессе немесе қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде
қалпына келтірсе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Қылмыстық
жауаптылықтан босатудың бұл түрі қылмыстық кодекстің ерекше бөліміндегі
жеке қылмыс құрамының санкцияларында көрсетілген реттерде ғана қолданылады.
Мұның өзінде шын жүректен өкіну деп тану үшін кінәлінің кінәсін мойындап,
өз еркімен келуі, шын жүректен өкінуі қылмысты ашуға жәрдемдесу және
келтірілген зиянның орнын толтыруы белгілері болуы шарт.
Кінәсін мойындап келу деп біткен немесе дайындық арасындағы
қылмыстарды істегеннен кейін кінәлі адамның өзінің айыбын мойындап заңда
көрсетілген органға келуін айтамыз. Кінәсін мойындап келу көп жағдайларда
аяқталған қылмысты істегеннен кейін орын алады [12]. Шын жүректен өкіну
деп, кінәлінің істеген қылмысы үшін ағынан жарылып өкініш білдіруі, өзін-
өзі айыптауы, істеген ісі үшін қандай да болсын жазаны адал өтеуге даяр
екендігіне көз жеткізу, іштей қатты күйзеліп, қайғылануы сияқты әрекеттерін
айтамыз. Келтірілген зиянның орнын толтыру деп кінәлінің өз еркімен ешкімге
айтқызбай-ақ келтірген материалдық зиянның орнын толтыруы, жәбірленушіден
келтірген моральдық зияны үшін кешірім сұрап, істеген іс-әрекеті үшін
өзінің айыбын толық мойындап, болашақта оны қайталамауға уәде беруі және
тағы басқа әрекеттер жатады. Қылмысты ашуға жәрдемдесу деп тергеу
органдарына болған мән-жайларды айқын баяндауы, қылмысқа қатысқандарды
дұрыс анықтап беруді, қылмыстық құралдарды, қолды болған затты табуға көмек
беруін, сондай-ақ жәбірленушіге келтірген моральдық зияны үшін одан кешірім
сұрауын айтамыз. Қылмыстық кодекстің 65-бап 1-бөлігі бойынша шын жүректен
өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату біріншіден, айыптының
бірінші рет онша ауыр емес немесе ауырлығы орта қылмысты істеуі, екіншіден,
қылмыс істегеннен кейін:
а) айыбын мойындап өз еркімен келуі;
б) қылмысты ашуға жәрдемдесуі;
в) жеткізген зиянның орнын қалпына келтіруі ғана қылмыстық
жауаптылықтан босатуы мүмкін. Соңдай-ақ қылмыс жасаған адам егер ол
ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық жасаған қылмыстарды
болғызбауға, ашуға немесе тергеуге, ұйымдасқан топ немесе қылмысты
сыбайластық жасаған қылмысқа басқа да қатысушыларды анықтауға белсенді
түрде жәрдемдессе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін, яғни ҚК-тің 65-
бап, 2-бөлігі бойынша. Қылмыстық кодекстің 65-бап 2-бөлігі жеке адамға
қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмыс істегендерге қолданылмайды. Демек, бұдан
басқа қылмыстарды жасаған адамға сот осы көрсетілген қағидаға сәйкес егер
ол ұйымдасқан топ немесе қылмыстық ұйым жасаған қылмыстарға қарсы заңда
көрсетілген іс-әрекеттерді шын жүректен жасағанда ол қылмыстық
жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің осы 65-бабының бірінші
және екінші бөлігінде көзделген жағдайлар болған кезде басқа санаттағы
қылмыс жасаған адам тек осы кодекстің ерекше бөлімінің тиісті баптарында
арнайы көзделген реттерде ғана қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін,
яғни бұл ҚК-тің 65-бап, 3-бөлігінде көрсетілген. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің ерекше бөлімінің кейбір баптарының санкцияларында шын жүректен
өкіну қылмыстық жауаптылықтан немесе қылмыстық жазадан босатудың негізі
ретінде көрсетілген. Мысалы, пара бергендігі үшін, 367-бап, есірткі
заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, сатып алу,
тасу, сақтау іс-әрекеттері үшін ҚК-тің 297-бабы [13; 94 б.].
Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату негізі –
кінәлінің қылмыс жасағаннан кейінгі қоғамға тигізген зардаптың қауіптілігі
аз мөлшерде болуы. Кінәлінің шын өкінуіне байланысты, қылмыстық жауаптылық
пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар ретінде қылмыстық кодекстің 53-бабының
12 және 4 тармақтарында қарастырылады. Қылмыстық кодекстің 65-бабында
қылмыстық жауаптылықты жеңілдету емес, керісінше жауаптылықтан босатуды
көздейді.
Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заңға сәйкес
талаптарға сүйеніп соған байланысты орындалады.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам,
егер ол қылмыс жасағаннан кейін айыбын мойындап өз еркімен келсе немесе
қылмысты ашуға жәрдемдессе немесе қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде
қалпына келтірсе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Бұрын қылмыстық
жауаптылыққа тартылмаған немесе сотталмаған, сонымен қатар қылмыстық
жауаптылыққа тартылса да қылмыстық қудалау заң негізінде қысқартылуы,
бірінші peт қылмыс жасағандар қатарына жатқыза аламыз [14].
Егер басқа да қылмыстары үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылса немесе
тергеуден, соттан бұлтарса, сотталған я болмаса соттылығы жойылған немесе
соттылығы алынып тасталған болса онда мұндай адамдарды бірінші рет қылмыс
жасағандар деп айта алмаймыз. Шын өкінуде –қылмысы үшін кінәлі адамның
кінәсін мойындап, өз еркімен келуі, шын жүректен өкінуі қылмысты ашуға
жәрдемдесуі және келтірілген зиянның орнын толтыруы белгілері болуы шарт.
Кінәні мойындап келу деп - кінәлінің қылмыс жасағандығы үшін, яғни қылмыс
жасағаннан кейін тергеу, прокуратура, анықтау тағы басқа да мемлекеттік
органдарға өз еркімен арыз беруін айтуға болады. Кінәні мойындап келу
себебі болып, өкіну іштей қатты күйзелу, жазалылықтан үрейлену, қорқуды т.
б. айтуға болады.
Шын өкінудің тағы бір түрі болып кінәлінің қылмысты ашуға жәрдемдесуі
болып табылады. Яғни тиісті органдарға көмектесу белгілерінің бар болуы,
мән-жайларды айқын баяндауы, қылмыс жасаған адамдарды анықтап беруі қылмыс
кұралдарын табуға көмектесуі. Қылмысты ашуға көмектесу тек қана кінәсін
мойындап келгеннен соң орын алады.
Қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде қалпына келтіру деп кінәлінің өз
еркімен тигізген материалдық зиянның орнын толтыруы, жәбірленушіден
келтірілген моральдық зияны үшін кешірім сұрауы және тағы басқа әрекеттер
жатады. Ұйымдасқан немесе қылмыстық сыбайластық жасаған қылмыстарды
болғызбауға, ашуға немесе тергеуге, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
сыбайластық жасаған қылмысқа басқа да қатысушыларды анықтауға белсенді
түрде жәрдемдессе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Белсенді түрде
жәрдемдесу деп қылмыстық ұйымның, қылмыстық сыбайластықтың қылмыс жасауға
дайындалуын немесе қылмыс жасағандығы туралы тиісті органдарға хабарлауы
немесе қылмыстық әрекетке қарсы шығуы және соның нәтижесінде қылмыс ақырына
дейін жетпеуін айтуға болады.
Шын өкінудің нысаны болып қылмысы үшін кінәсін мойындауы болып
табылады және ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz