Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылар қарым - қатынасының зерттелуінің жағдайы
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МАГИСТРАТУРА ЖӘНЕ PhD ДОКТОРАНТУРА ИНСТИТУТЫ
ӘӨЖ
КӨМЕКШІ МЕКТЕПТІҢ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАР ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6М010500 - Дефектология
Дефектология магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы
Ғылыми жетекші:
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынас мәселесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.1 Психология және педагогика ғылымында қарым-қатынастың тұжырымдамасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.2 Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынасының зерттелуінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.3 Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.4 Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру бойынша түзету-педагогикалық жұмыстың бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасын қалыптасуын эксперименттік тұрғыда зерттеу ... ... ...
.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... .
.2 Анықтаушы эксперименттің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
.3 Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасын қалыптастырудың бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4 Қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
БҰЛ ДИССЕРТАЦИЯДА КЕЛЕСІ СТАНДАРТТАРДЫҢ СІЛТЕМЕЛЕРІ ҚОЛДАНЫЛҒАН
1. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңы 2007ж.
2. Қазақстан Республикасының Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтік, медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы Заңы. 11.07.2002. №343
3. Международные нормативные правовые документы Декларация о правах инвалидов
4. Методические рекомендации деятельности специальных (коррекционных) организаций образования для детей с ограниченными возможностями. - Астана, 2005. - Приказ МОН РК №730.
Атаулар мен қысқартулар
ЖСТД - жалпы сөйлеу тілі дамымаған;
ПМПК - психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңес;
ДДҰ - дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы.
БҰЛ ДИССЕРТАЦИЯДА АНЫҚТАМАҒА СӘЙКЕС ҚАТЫСТЫ ТЕРМИНДЕР ҚОЛДАНЫЛАДЫ
1. Мүмкіндігі шектеулі тұлға - белгіленген тәртіппен расталған, туа біткен, тұқым қуалаған, жүре пайда болған аурулардан немесе жарақаттың салдарынан тіршілік етуі шектелген, дене немесе психикалық кемістігі бар он сегіз жасқа дейінгі балалар.
2. Психикалық кемістік - адам психикасы дамуының және жұмыс жасауының уақытша немесе тұрақты кемістігі, соның ішінде: сенсорлық, сөйлеу тілі, эмоциялық еркі, ми, ақыл-ой бұзылыстарының салдарынан психикалық дамуының тежелуі немесе осыған байланысты оқып, үйренудегі өзіндік қиындықтар.
3. Кемтар балаларды әлеуметтік және педагогикалық-медициналық түзеу арқылы қолдау - кемтар балаларға тұрмыс-тіршілігіндегі шектелуді жою және оның орнын толтыру үшін жағдай жасауды қамтамасыз ететін және оларға басқа азаматтармен бірдей қоғам өміріне қатысу мүмкіндіктерін жасауға бағытталған арнаулы әлеуметтік, медициналық және білім беру қызметтерін көрсететін білім беру, халықты әлеуметтік қорғау, денсаулықты сақтау ұйымдарының қызметі.
4. Дене кемістігі - ағзасы (ағзалары) дамуының және жұмыс істеуінің ұзақ уақыт бойы әлеуметтік, медициналық, педагогикалық түзеу арқылы қолдауды қажет ететіндей созылмалы бұзылыстар.
5. Ауыр кемістік - мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес білім беру қол жетімді болмайтын және оқыту мүмкіндіктері өз-өзіне қызмет көрсету дағдыларын, қоршаған дүние туралы қарапайым білімдерін немесе аясы тар кәсіби даярлықты меңгерумен шектелетін дәрежедегі психикалық немесе дене кемістігі.
6. Медициналық және психологиялық-педагогикалық диагностика - әр-түрлі кемістіктерді анықтау мен емдеудің, оқыту мен тәрбиелеудің сайма-сай жағдайларын белгілеу үшін балалардың психикалық дене дамуын кешенді салааралық бағалау.
7. Арнайы білім беру - кемтар балаларға арнайы жағдайлар жасай отырып, білім беру.
8. Арнайы білім беру бағдарламалары - мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуға арналған бағдарламалар.
9. Арнайы білім беру жағдайлары - техникалық және өзге де көмекші құралдары, сондай-ақ медициналық, әлеуметтік және кемтар балалардың білім беру бағдарламаларын игеруі онсыз мүмкін болмайтын өзге де қызметтерді қоса алғанда, арнайы білім алу үшін жасалатын жағдайлар.
10. Арнайы білім беру ұйымдары - кемтар балалардың диагностикасы және кеңес алуы, оларды оқыту мен тәрбиелеу үшін құрылған ұйымдар: психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңестер, оңалту орталықтары, балабақшалар, логопедиялық пунктер және тағы басқа ұйымдар.
11. Арнайы түзету ұйымдары - дамуында кемтар болып қалған балаларға арналған ұйымдар.
12. Психологиялық тексеру - кемтар балалардың психикалық жағдайының ерекшеліктері мен психикалық дамуындағы әлеуметтік мүмкіндіктерін анықтау.
13. Әлеуметтік тексеру - тиісті жастағы балаларға арналған жас нормативтерін ескере отырып, дене кіріптарлығына, жинақылығы, әдеттегі қызметпен айналысу қабілеті шектелуіне байланысты болуы мүмкін әлеуметтік кемістіктер дәрежесін анықтау.
14. Медициналық тексеру - балалардың тіршілік әрекетінің шектелуіне себеп болатын жекелеген ағза қызметінің бұзылу түрін, ауырлығын анықтау.
15. Педагогикалық тексеру - тиісті жастағы балаларға арналған жас нормативтерін ескере отырып, балалардың ақыл-ой жағынан даму ерекшеліктерін және олардың ойын ойнауға, білім алу мен қарым-қатынас жасауға әлеуметтік мүмкіндіктерін анықтау.
16. Кәсіби диагностика - бойындағы психикалық және дене кемістігін ескере отырып, балалардың еңбек қызметінің немесе кәсіптің дағдыларын меңгеру мен орындауға әлеуметтік мүмкіндіктерін анықтау.
17. Уәкілетті мемлекеттік орган (бұдан әрі уәкілетті орган) - азаматтардың денсаулығын сақтау, білім беру, халықты әлеуметтік қорғау
саласында басшылықты жүзеге асыратын орталық атқарушы органдар.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезде біздің елімізде және шет елдерде қарым-қатынас мәселесіне үлкен назар аударылып отыр. Қарым-қатынас мәселесін қарастыру медицина, арнайы психология, педагогика ғылымдарында өзекті болып келеді. Себебі, қарым-қатынас тұлға дамуына жағдай жасайтын негізгі фактор болып табылады, ол деңгей бойынша қалыптасады және басқа да көптеген факторлармен негізделеді.
О.К. Агавелян [1], Д.И. Альраххаль [2], Д.И. Аугене [3], Л.С. Выготский [4], И.И. Мамайчук [5], Л.М. Шипицына [6] және т.б. зерттеулерінің нәтижесі бойынша, зиятты зақымдалған балалардың танымдық үрдістері, тұлғалық қасиеттері, атап айтқанда қабылдау, тұлғааралық қарым-қатынас, эмоциялық аймағының ауытқуына алып келеді. Қабылдау мен басқа адамның жай-күйін түсіне алмау зияты зақымдалған балаларға тән қасиет, бұл ерекшелік қарым-қатынастың динамикасы мен қызметін өзгертуі мүмкін.
Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы Заңында дамуында кемістігі бар балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесін жасауға, оларды тәрбиелеу, оқыту, еңбекке және кәсіби даярлау ісімен байланысты мәселелерді шешуге, балалар мүгедектігінің алдын алуға бағытталған [7].
Бастауыш мектеп жасы - бала өмірінің негізгі кезеңі. Осы уақытта өмір талаптары кеңейе түседі. Бала өзі адами қатынас әлемін, түрлі әрекеттерді және адамдардың қоғамдық қызметтерін түсіне бастайды. Ол осы ересектер өміріне қосылуға және ол жерде белсенділік танытуға талаптанады. Сонымен бірге, өзбетінше әрекет етуге де тырысады. Осыдан құрдастарымен өзара қатынас жасау - балалардың өзбетінше қарым-қатынас аймағы туындайды.
Балалар әр уақытта өзгеріп отырады. Қоршаған ортаға, ересектерге, құрдастарына көзқарастары өзгереді. Компьютер пайда болганнан бастап, балалар құрдастарымен қарым-қатынас жасауға аз назар аудара бастады.
Осы берілген тақырыптың өзектілігі, яғни осы жас кезеңінде тұлғаның қалыптасуы жүреді. Мұны анықтаған Л.С. Выготский [4], Д.И. Аугене [3], А.А. Леонтьев [8], В.Г. Петрова [9]. Бала қаншалықты қоршаған ортадағы адамдармен оңай қарым-қатынас жасаса, соншалықты келешектегі өмірдегі орны, тағдыры, оқу, жұмыс әрекеті осыған байланысты болады. Осы кезеңде қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынас жасау үшін өзінің сөйлеген сөзіне жауап беру және оны дұрыс ұйымдастыру дағдысы қалыптаса бастайды. Сонымен қатар, өзін талаптандыра алу, жеке және топтық әрекеттерді ұйымдастыру, әріптестік құндылықты түсіну, қарым-қатынас және біріккен әрекеттегі қатынас ерекшелігін меңгеру құрыла бастайды.
Арнайы психология мен педагогика саласындағы зерттеулер В.А. Вяренен [10], Л.И. Даргевичене [11], Н.Л. Коломинский [12], Ж.И. Намазбаева [13], О.К. Агавелян [1] көрсеткендей, балалардағы зият кемістігі тікелей тұлғааралық қарым-қатынасқа, қоршаған ортадағы адамдар туралы елестерін қалыптастыру мен олармен толыққанды қарым-қатынас орнату кемшіліктеріне алып келеді.
Дене кемістігінің қай түрі болса да, оның өмірге деген көзқарасы өзгеріп қана қоймай, айналасындағы адамдармен де қарым-қатынас жасауын қиындатады. Дамуында ауытқуы бар балалар қалыпты дамудағы балаларға қарағанда, өзіне деген ерекше әлеуметтік көзқарасты қажет етеді. И. Лангмейер., З. Матейчек [14], И.В. Дубровина [15], М.И. Лисина [16], Е.О. Смирнова [17], А.М. Прихожан., Н.Н. Толстых [18], Л.М. Шипицына [6], және т.б. зерттеулерінде психикалық бұзылыс балалардың анасының депривациялық жағдайынан туындайды деп сипаттаған. Олардың көпшілігі ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасқа түсуде қиындық танытады деп көрсетіледі. Осыдан, қарым-қатынасқа түсу қиындығы белсенділікте, өз беттілікте, оқу бағдарламасына үлгере алмаушылықта, әрекеттің өнімділігінде көрініс табады және тұлғаның жағымсыз қасиеттері мен психофизиологиялық теріс күй қалыптастырады. Қарым-қатынастың жетіспеушілігінен балаларда психикалық депривация жай-күйін тудырады. Зияты зақымдалған балалардың қарым-қатынас аймағында модельдеудің артта қалуы байқалады. Бұл қарым-қатынас құралдар қорының кедейлігі, коммуникативтік қарым-қатынастың төмендігі, балалардың байланысты орнату және сақтау бастамасының шектеулігі. Қазіргі кезде жоғарыда айтылған мәселені шешуге ықпал жасау бала дамуындағы екіншілік ауытқуды түзету және орнын басу зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас қызметінің көрінісін зерттеу қажеттілігіне негізделеді және тәрбиелеудің әр-түрлі жағдайында оны қалыптастырудың салыстырмалы талдауын жасау. Өкінішке орай, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде зияты зақымдалған балалардың қарым-қатынас қызметінің ерекшелігі жайлы сұрақтар аз қамтылған.
Зерттеудің мақсаты: көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынасын эксперименттік тұрғыда зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу өзектілігі бойынша ғылыми-әдістемелік, арнайы психологиялық және арнайы педагогикалық, әдебиеттерді талдау;
2. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін қарастыру;
3. Зияты зақымдалған балалардың қарым-қатынасын қалыптастыру бойынша әдістемелерді жинақтау;
4. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру бойынша түзете-дамыту жолдарын ұсыну.
Зерттеу әдістері: эксперимент, әңгіме, бақылау.
Зерттеудің нысаны: зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің пәні: зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасын анықтау ерекшеліктері.
Зерттеудің болжамы, егер: зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушылардың қарым-қатынас барысын белсендіру үшін түрлі әдістер мен формалар, арнайы іріктелген түзетушілік сабақтар, ойындар және жаттығулар және баланы оқыту мен тәрбиелеу барысында мамандар өзара біріге отырып жұмыс жасаса, онда бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасы тиімді болар еді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынасының ерекшеліктерін сипаттайтын мәліметтер алынды;
Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынасының түрлі әдістері мен формалар мазмұны ашылып, құрылымы анықталды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
Бұл жұмыста зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасын қалыптастыру бойынша теориялық материал жалпыланып, талданданды. Түзету-педагогикалық жұмыстың түрлі бағыттары талданып, қарым-қатынастың тұлғалық және танымдық мотивтерін қалыптастыруға түрлі жаттығулар, ойындар, сабақтардың тиімді әсерлері анықталды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысында мұғалімдер мен ата-аналарға ұсыныстар берілді. Осы тақырып бойынша жинақталған материалдарды арнайы ұйымдарда тәрбиешілер, педагог-дефектологтар, ата-аналар пайдалана алады.
Зерттеу базасы: Арнаулы Жанұя кешені.
Зерттеудің құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынас мәселесін талдау
1.1 Психология және педагогика ғылымында қарым-қатынастың тұжырымдамасы
Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді. Әсіресе, әлемдік деңгейде қарым-қатынас мәселелерінің шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіріп, жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттілігі айқындала түсуде.
Қарым-қатынас - білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адам баласының тәлім-тәрбиесі мен өзгелермен байланыс орнатудың ерекше жолы.
Қарым-қатынас ұғымын педагогика мен психология ғылымына алғаш рет А.Ф.Лазурский [19] енгізген. Қарым-қатынас - тұлғаның сыртқы объектіге, адамға, рухани байлыққа, әлеуметтік ортаға қатынасын білдіретін экзопсихикалық ұғым. Психологтар мен педагогтар А.Н. Леонтьев [20], И.Ф. Харламов [21] қарым-қатынас ұғымына мотив ұғымының мазмұнын, В.Н. Мясищев [22] оны қажеттілік ұғымының мазмұнымен теңестірді. Б.Г. Ананьев [23], А.К. Маркова [24] сияқты ғалымдардың пікірінше, қарым-қатынастың бағыттылықпен, позициямен, әлеуметтік белсенділікпен байланыстылығы туралы пікірлер бар.
Басқа да авторлардың айтуынша, қарым-қатынас әрекеттің бір жағы, ол кез келген әрекетке біріктірілген, оның элементтері бар, осы жерде әрекеттің өзін қарым-қатынас жағдайы ретінде қарастыруға болады.
Қарым-қатынас пен әрекеттің сәйкестенуі осы уақытқа дейін бәсекеге түсіп келе жатқан мәселе. Қарым-қатынас пен әрекеттің байланысын отандық және шет елдік зерттеушілер психологиядағы әрекет теориясын ұстана келе мойындаған болатын.
Г.М. Андреева [25] мен М.И. Лисинаның [16] ұсыныстары бойынша, олар қарым-қатынасты біріккен іс-әрекет ретінде қарастырған және әрекеттен ажыратылатын феномен ретінде де көрсете білді. Көптеген зерттеулердің нәтижесіне қарамастан, бұл мәселе толық шешімін таба алған жоқ, яғни психологиялық-педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынасқа түсе алмау себебінен болатын кәсіби әрекеттегі қиындықтар белгіленген. Сондықтан да, қарым-қатынастың белгілі бір нақты анықтамасы, сипаттама феномені, оның құрылымдық компоненттері, қалыптасу үрдісі, қарым-қатынастың сәйкес түсінігінің (тіл, сөйлеу, сөйлеу әрекеті) болмауынан бұл мәселе болашақта ары қарай зерттеуді қажет етеді.
Қазіргі психология ғылымында қарым-қатынас әрекетінің маңызды және қарастырылған сипаттамасы қарым-қатынас функциясы болып табылады. Функция түсінігі алуан түрлі анықталады. Философиялық тұрғыдан анықтама берсек, функция жүріс-тұрыс әдісі, объект саны мен және осы объектіні сақтаумен сәйкестенетін немесе бір жүйеге кіретін объект элемент түрінде түсіндіріледі.
Қол жетімді әдебиеттерде қарым-қатынас функциясына анықтама беруде келесідей ықпалды тапқан болатынбыз. Авторлар төмендегідей қарым-қатынас функциясын бөліп көрсетеді:
-ақпараттық-коммуникативтік - ақпаратпен алмасу;
-реттік-коммуникативтік - жүріс-тұрысты реттеуге жатады. Бұл адамдар арасындағы кең мағынадағы қатынаспен қамтамасыз етіледі.
-аффектілі-коммуникативтік - адамдардың ерік жігер сферасының детерминациясына жатады (Методологические проблемы... 1975, 10-бет)
Б.Ф. Ломовтың [26] көзқарасынша, шынайы әрекетте қарым-қатынас қызметі біріккен түрде болады.
А.А. Бодалев [27] пен оның шәкірттерінің зерттеулерінде төмендегідей қарым-қатынас қызметтерін ажыратады:
-біріккен әрекетті ұйымдастыру;
-адамдардың бірін-бірі тануы;
-тұлғааралық қарым-қатынасты қалыптастыру және дамыту.
Қарым-қатынас - педагогикалық үрдістегі өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет ететін көкейкесті мәселелердің құрамдас бөлшегі. Қазіргі кезде ащы да болса кездесетін шындық - кейбір ұстаздардың бойынан жат қылықтарды жиі ұштастырып қаламыз. Ондай олқылықтар мінез-құлыққа еніп, ұстаздардың кәсіптік психопедагогикалық қарым-қатынасты меңгере алмауына жағдай туғызады. Кәсіптік психопедагогикалық қарым-қатынастың ұйымдастырылуы - мұғалімдердің білім дәрежесінің сапасы мен шеберлігіне байланысты. Бұл айтылған тұжырымдама педагогикалық қарым-қатынастың жай қатынас еместігін, кәсіптік іскерлікпен орындалатын қарым-қатынас екендігін білдіреді. Қазіргі кезде жағымсыз қылықтар адамдар арасындағы қарым-қатынаста да жиі байқалып отыр. Қарым-қатынас жасау арқылды адамға ғана тән қасиет. Сондықтан мұғалім мен оқушы арасындағы өзара қарым-қатынасты ұйымдастыру - психология ғылымындағы және тәлім-тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі мәселелердің қатарына жатады. Бұл салаларда жүргізілген бірсыпыра зерттеулер мен осы бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас орнатуда айтарлықтай ерекшеліктер мен сипаттар, түрліше түсініктер бар екендігін көрсетті. Міне, мұндай мәселедегі елеулі жайттың бірі - мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас жасауда әрқилы қиындықтардың үнемі кездесіп отыратындығы. Оқу-тәрбие жұмысын күнбе-күн жүзеге асыруда қарым-қатынасқа түсетін екі тұлға бар. Олар: мұғалім мен оқушы. Осы екі тұлғаның өзара қарым-қатынасы дұрыс жолға қойылған уақытта ғана оқу-тәрбие жұмысы бойынша алға қойылған міндеттер дұрыс жүзеге асырылады. Сондай-ақ, қарым-қатынасты оқу үрдісінде ұйымдастыру үшін төмендегідей кезеңдерді дұрыс меңгеруіміз қажет.
- қарым-қатынастың бірінші кезеңі - қарым-қатынасты модельдеу деп аталады. Бұл кезең алдағы сабақтың мазмұнымен және әдістемелік компоненттерімен тығыз байланыста болады. Әрбір топта қарым-қатынас үрдісінің өзгешелігі болады, демек, сол топтағы сабақтың да өтілуіне қарым-қатынас әсер етеді. Сабаққа әзірленудің белгілі үлгісі мынадай: бағдарламамен таныу, материалдарды сұрыптау, оқыту мен тәрбиелеу тәсілдерін белгілеу, бұған қоса алдағы уақыттағы қарым-қатынасты ұйымдастыруды болжау.
- топпен бастапқы байланыс жасау кезеңі - тікелей қарым-қатынасты ұйымдастыру деп аталады. Тәжірибеде және жүргізілген зерттеулерде қарым-қатынастың бұл кезеңінің ерекше маңызды екендігі аңғарылады. Қарым-қатынас инициативасы табысты болған жағдайда мұны шартты түрде коммуникативтік шабуыл деп атауға болады. Сабақта оқушылардың танымдық әрекетін және оны тәрбиелеуді меңгеру ең алдымен қарым-қатынасты ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады. (мәселен, оқыту тәсілдерін жүзеге асыру үрдісінде нақты психологиялық қарым-қатынастық сыр жатыр). Мұғалімнің қарым-қатынасты ұйымдастыруды меңгеруіне мыналарды ұсынуға болады:
- топпен бастапқы байланысты жедел ұйымдастыру;
- ұйымдық шаралардан (амандасу, отырғызу т.б.) нақты іс пен жекелей
қарым-қатынасқа дереу ауысу;
- топтағы әлеуметтік-психологиялық бірлікті жедел қолға алу, біз
деген ортақ сезімді қалыптастыру;
- жеке оқушылардағы жаттанды және келеңсіз құбылыстарды жою;
- топпен тұтастай байланыс жасауды ұйымдастыру;
- өзара қарым-қатынастың бастапқы кезеңінде ұжымды жұмылдыруға
ықпал ететін міндеттер мен мәселелерді қою;
- сыртқы коммуникативтік түрлерді: ұқыптылықты, жинақылықты,
белсенділікті, тілектестікті, жарқын жүзділікті т.б. барынша енгізу;
-айқын, тартымды әс-әрекет мақсаттарын қою және оған жету жолдарын
көрсету;
-үшінші кезең - қарым-қатынасты меңгеру. Мұнда мұғалім шартты түрде педагогикалық байланысы бар толып жатқан коммуникативті міндеттерді шешеді. Мәселен, қарым-қатынас арқылы зейінділікті меңгереді. Ал педагогикалық қарым-қатынас үрдісінде мұндай міндеттер көптеп туындайды. Қарым-қатынас барысында оқу-тәрбие ақпаратын нақтылаудың оны педагогикалық үрдістің өзгермелі жағдайына ыңғайлай білудің, оқушылардың дербес ерекшеліктерін ескерудің айрықша маңызы бар. Оқушылармен қарым-қатынас орнатқан уақытта оның темпераментімен де санаса отырып, соған лайық қарым-қатынас орнатудың мәні ерекше. Мысалы, топтағы оқушылардың оқу сапасы әр-түрлі болып келеді. Айталық, топқа холерик оқытушы, яғни жүйке жүйесі мықты, бірақ біркелкі емес адам келді делік. Оған темперамент типі флегматик оқушының жауап беруі тым баяу болды. Ал оқытушы холерик. Міне, сондықтан да ол бірнеше секундтан кейін-ақ күйгелектеніп, шыдамы кете бастайды, өйткені, ол қарым-қатынас жасап отырған оқушының жүйке жүйесін ескермейді. Соған байланысты мұғалімдер қарым-қатынасқа түсіп отырған оқушылардың әрқайсысымен психологиялық байланыс жасап және олардың жан-дүниесіне дұрыс ене білудің тәсілін қарастыра білулері керек. Сонымен бірге оқушы мұғалімнің тілектестік ниетін үнемі сезініп отыруы керек.
-педагогикалық қарым-қатынастың төртінші кезеңі - жүзеге асырылған
қарым-қатынасты талдау. Мұғалім қарым-қатынастың осал жақтарын да айқындай білуге, оқушылармен өзара әрекет жасаудағы байланысына қаншалықты қанағаттанғандығын талдап, ұжыммен алдағы болатын қарым-қатынас жүйесін жоспарлауы тиіс.
Психология ғылымының кез-келген мәселесі адамның жан дүниесінің сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан салаларымен тығыз байланысты.
Соңғы жылдары адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын зерттеуде психологтар мен социолог мамандар көңіл аударып отырған маңызды мәселелердің бірі - адамдар арасындағы қарым-қатынасы, олардың тілдесе білуінің құпия сыры мен кілті неде деген мәселенің шешімін табу қазіргі өмір талабы. Адам арасындағы қарым-қатынас оның ағзасы үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты табиғи қажеттілігімен бірдей. Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасаудың қажеттілігі мен маңызын жапондықтардың жеке басын тәрбиелеу ісінен аңғаруға болады. Адам өзінің бойындағы қабілеті мен іскерлігін жетілдіруді дзен деп атап, оны өзін-өзі сынап көруде пайдаланады екен. Мұндай сынақ адамның денесі мен рухани жағынан дамып жетілу жолындағы күрделі қиындықтарды жеңуге тура келеді. Бұл сынақ бойынша адам ешкіммен де қарым-қатынас жасамай он тәулік бойы елсіз даланың үңгірінде тіршілік етуге баулитын көрінеді. Бұл жапон тілінде моритао делініп, адам өзімен-өзі тілдесуге тыйым салынатын көрінеді. Тыйым салынған жағдайдан босанған адам ауыр халден құтылғандай күй кешіп, кез-келген адаммен сөйлесіп, тілдескенде одан орасан зор ләззат алып, жан-дүниесі рахаттанып, ерекше күш-қуат бітетін көрінеді. Егер адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасамаса, оның тіршілігінің мән-мазмұны да болмас еді.
Қарым-қатынас психологиясын зерттеген атақты маман В.А.Кан-Калик [28] қарым-қатынастың 6 моделін көрсетеді:
1. Біріккен әрекет негізіндегі қатынас;
2. Достық негіздегі қатынас;
3. Диалогтік қатынас;
4. Қорқыныш қатынас;
5. Ара қашықтық қатынас;
6. Ойын қатынасы.
Қарым-қатынас - ортақ нәтижеге қол жеткізу мен қатынасты жақсарту мақсатындағы олардың күшін біріктіруге және келісімге келуге бағытталған екі немесе одан да көп адамдардың өзара әрекеттесуі.
Қарым-қатынас басқаның жан-дүниесіне мен ұғымына ену. Әрине, бұл оңай емес, өйткені өзіңе ұқсамайтын басқаның жан-дүниесіне ену үшін психологиялық дайындық қажет. Кез-келген ересек адам баламен қарым-қатынас жасау үшін оның психологиялық ерекшелігін білу керек, оған уақыт керек. Қарым-қатынас көлденең жазықтықта (мұғалім мен оқушы бірдей) және тік жазықтықта (мұғалім оқушыдан биік) болады. Көлденең қарым-қатынас жемісті, ал тік қарым-қатынас үнемі қайшылықта болады.
Ал қарым-қатынас стилі дегеніміз не? Ол қалай қалыптасады? Стиль ол жүйе мінездемесі, мақсатқа жету, өзінің толықтығын қорғау. Неміс пихологы К.Левин [29] педагогикалық қарым-қатынастың мынадай стильдерін анықтайды:
-авторитарлық стиль - қатаң басқару тенденциясы мен бақылау формасымен анықталады. Мұнда бұйрық беру жолы көп қолданылады.
-немқұрайлылық стилі - оқу-тәрбие процесінде болып жатқан құбылыстардан, жауапкершіліктен өз басын алып қашу.
-демократиялық стильде ең бірінші орында фактілер бағаланады.
-бірлескен шығармашылық әрекетке қызығушылық негізіндегі қарым-қатынас стилі. Аталмыш стиль педагогтың жоғары кәсіби шеберлігі мен оның этикалық ұстанымдарының бірлігі негізінде жүзеге асады.
-қашықтықтағы қарым-қатынас стилі. Бұл стильді қолданатындар әрі тәжірибелі мұғалімдер арасында, әрі жас мұғалімдер арасында да кездеседі.
-қорқыту стилі - бұл қашықтықтан қарым-қатынасқа түсудің ең тығырыққа тірелген формасы. Стильді көбінесе бірлескен шығармашылық әрекетке екінші субъект тарапынан нәтиже, тіпті қызығушылық тудыра алмаған жағдайда қолданылады.
-ойнақы қалжыңға бағытталған қарым-қатынас стилі - педагогикалық қарым-қатынасты нәтижелі ұйымдастыра алмаған тәжірибесіз педагогтарға тән. Педагогикалық әдеп ережелеріне қарама-қайшы келетін стиль. Мұндай стильді тәжірибесіз жас мамандар балалармен, сыныппен тез тіл табысу қажет деп санайды. Бұл стиль тәрбиеші мен тәрбие үдерісінде үлкен зиян келтіруі мүмкін.
Қарым-қатынас процесі қоғамдық қатынастың пайда болуының өзіндік формасын танытады. Бұл процестің ерекшелігі әр-түрлі деңгейдегі қоғамдық өмірдің өндірістік байланысын, оның осы қоғамдағы сатысын, дамуын көрсетеді. Олардың өзгерісі барлық басқа қоғамдық қатынастың өзгеруіне және адамдардың қатынасының әр-түрлі топтары мен деңгейдегі өзіндік қатынастар мен өзіндік іс-әрекеттерін байқатады. Негізгі басты назар қарым-қатынастың когнитивті функциясына аударылды, ал оның басқа функциялары ылғи шетте қалып қойды. Сонымен бірге қарым-қатынас күшті тұлғалық аспект болады, оның әрекеттік рөлі форма құруда және тұлғаның дамуында мүмкін жай ғана жол бойы ашылса, бұл қарым-қатынастың әр-түрлі қырларды және әр-түрлі деңгейде тұлға мәселесін шешу жоспарында көрінеді.
Атап айтқан психологиялық зерттеулер танымдық процестермен тығыз байланыста болады. Жалпы психологияның мағына, мән мәселесі қарым-қатынастың Б.Ф.Ломовтың [26] қарым-қатынас жалпы психологияның негізгі мәселесі ретінде 1975 жылы жарық көрген мақаласында көрсеткен. Автор: адамның өмірі оның тұрмысы тек субъект-объект деп қарауға келеді ме? Адам өзінің жеке дамуында жалпы адамзат игергенді алады. Бұл тек әрекет етуден тумайды, бұл сөйлесу процесінен де пайда болады, яғни осыдан қарым-қатынастың субъект-объект деген жүйесі формаға түседі. Б.Ф.Ломов [26] осы жағдайда жаңа мүмкіндіктер арқылы психологиялық құбылысты зерттеуге пайдаланды. Біз К.А. Абулхановамен [30] толық келісеміз, ол атап айтады: Б.Ф.Ломовтың [26] көрсетіп отырғаны мынау, жаңа мәселені тану ғана емес, кеңестік психологияның жаңа методологиясын тану болып табылады.
Психологтардың барлығы қарым-қатынасты ерекше категория деп санамайды, кейбіреулер қарым-қатынасты әрекеттің бір нұсқасы ретінде ғана алады. Сонымен, М.И. Лисина [16] былай деп жазды: Қарым-қатынас барлық әрекеттер тәрізді көрініп тұрады. Әрекеттің негізгі және объектісі қарым-қатынаста басқа адам болады. Олар бала санасында бейнелене келе, басқа адамның бейнесін құрайды да, кейін қарым-қатынастың өнімі болып табылады. Сонымен қатар бала өзін-өзі таниды. Өзі туралы таным да қарым-қатынас өніміне жатады.
Қарым-қатынас пен бағдарлық (заттық, пәндік, тақырыптық) іс-әрекетті тепе-тең қоюға немесе психологиялық құбылысты зерттеу аумағын кеңейту ретінде және категория жүйесі негізінде адамның субъективтік әлемді тану түрі ретінде қарастыруды біз жеңілдетеміз деп ойлаймыз. Серіктестердің бірін екіншісінің іс-әрекет объектісі ретінде ғана қарастыруға болмайды, себебі серіктестің екеуі де өзара коммуникативтік әрекеттесудің белсенді субъектілері ретінде танылады; қарым-қатынас кезінде олардың әрқайсысында өзінің эмоциялары білініп, өзіндік бағалау беріледі, ақпаратты қайта өңдеудегі өз стилі білінеді. Қарым-қатынас барысында серіктестердің әрқайсысында вербальды да, вербальды емес түрде де тек өздеріне тән ерекшеліктері байқалады.
М.И.Лисина [16] қарым-қатынас пен пәндік іс-әрекетті, олардың мотивациялық шығу тегі бойынша да тепе-тең етеді. Ол: Басқа кез-келген іс-әрекет секілді қарым-қатынас әрекетін жасауға себепші болатын ересек адамдар- деп жазды.
Бұл қарым-қатынас процесі, жоғарыда айтылып кеткендей, көпдеңгейлі болып келеді, оның деңгейлері қарым-қатынасқа түсетін субъектілердің мақсат қызметтеріне, байланыстарының типіне және басқа да факторларға да қарай айқындалады. Бұл өз кезегінде, олардың әрқайсысының қарым-қатынас процесіне қатысу деңгейін айқындайды. Тұлғаның дамуындағы қарым-қатынастың рөлін зерттеу барысында ең маңызды міндет - тұлғаның басқа адамдармен нақты қарым-қатынас процесіне қатысу деңгейін анықтау. Бұл деңгей тұлғаның нақты бір қарым-қатынас процесіндегі себептеріне және бұл қарым-қатынаста қажеттіліктердің қанағаттандырылу дәрежесіне байланысты туындайтын эмоционалды жай-күйінен анық білінеді.
Қарым-қатынас және тұлға категорияларының байланысы жағынан тұлғаның ерекшеліктерін ашамыз, яғни қарым-қатынастың талдауы тұлғаның талдауы болып шығады, екінші жағынан, қарым-қатынас процесін зерттеу барысында оған қатысушы адамдардың тұлғалық ерекшеліктеріне қатысты қарастыруымыз керек.
Біздің пікірімізше, бұл қарым-қатынаспен тұлға байланысын зерттеуде метологиялық принцип мәніне ие болады.
Қарым-қатынас тұлғаның бойындағы әлеуметтік реттіліктің күрделі жүйесі сияқты, біріншіден, оның тұлғаға әсерін түсінуге оның жеке элементтерін талдау жеткіліксіз; екіншіден, қарым-қатынас тек тұлғалардың өзара вербальды әсерінде жиналып қоймайды. Тұлғалар арасындағы өзара әрекет үрдісі, шығармашылық акт бір адамның басқаны қаншалықты нақты түсінушілігімен ғана емес, оның өзара әркет үрдісіне енгізумен анықталады. Субъективті қарым-қатынас әрекет пен өзара әрекеттің (әсер) интеграцияланған (аралас) жүйесін құрайды.
Қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес тәсілдері бірлестігінің даму үшін өте үлкен психологиялық мәні бар, сонымен қатар осындай бірлестіктер негізінде қарым-қатынас бірлігі пайда болады. Бұл бірліктер әр-түрлі тәртіп формаларының ерекшеліктерін анықтайды және тұлғамен қарым-қатынасқа қатысушылардың мінез-құлқы негізінде жүзеге асырылады. Оған қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес тәсілдерінің болашақ бірлестіктерімен қатар, когнитивті және тиімді компоненттері кіреді. Тіпті , ат үсті бақылау нәтижелері вербальды хабарламаның әдетте, вербальды емес әрекеттермен ілестіріле жүретінін көрсетеді (ым, ишара, дауыс ырғағы т.б). Сондықтан арнайы психологиялық сөйлемдік хабарламаның мәні оның өзіндік ауызша мәнінде емес, қарым-қатынастың барлық құралдары мен жиынтығында.
Ескерте кететін жайт, вербальды қарым-қатынас пен оның вербальды емес аккомпанементі әр-түрлі байланыста бола алады. Олар кейбір жағдайларда сәйкестенеді және бір-бірін күшейтіп тұрады. Ал басқа жағдайларда олардың сәйкеспеуі, тіпті бір-біріне қарама-қайшылық тудыруы мүмкін. Қарым-қатынастың бұл компоненттерінің байланысы тұлғаға, оның жағдайына белгілі бір дәрежеде әсер етеді. Егер тұлға қарым-қатынас мәнері қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес компоненттері арасындағы қарама-қайшылықпен сипатталатын адамдар арасында өмір сүретін болса, бұл оның дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Бірақ, бұл тек патологиялық даму жағдайына қатысты. Қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес компоненттері арасындағы байланыс сипаты тұлғаның қалыпты дамуына, әсіресе тұлғалық, терең эмоционалдық дамуына әсер етеді.
Жалпы қарым-қатынас үрдісінде қарама-қайшылықтардың әр-түрлі типтері пайда болады: тұлғаның қоғамдық деңгейі және оның өзіндік бағасы арасында; хабарламада мазмұндалған талаптар мен тұлғаның оны жүзеге асыру мүмкіндігі арасында; хабарлама мазмұны мен оның эмоционалдық реңі арасында және т.б. Бұл қарама-қайшылықтар мен амалдардың барлығы тұлға ретінде қалыптасуына, оның дәлме дәл дамуына осы немесе өзге бағыт әсер етеді.
Қарым-қатынас үрдісі барысында әр тұлғаның өмірінде қарым- қатынастың белгілі стилі қалыптасады. Болашақ зерттеулердің ең бір басты мәселесі болып саналатыны қарым-қатынастың стилін оқып-үйрену болып табылады. Көрсетілген қарым-қатынастың үш аспектісі оның бірліктері қарама-қайшылық және стиль - біздің тұрғымыздан жеке тұлғаның (психологиялық) қарым-қатынас психологиясының маңызын оның дамудағы қалыптасуын анықтайды.
Біздің анықтауымыз бойынша, қарым-қатынас иелерінің арасындағы қарым-қатынас олардың қасиеттерін ашады. Ол қасиеттердің тереңірек ашылғаны жөн.
Қарым-қатынас мәселесі психология ғылымында үлкен маңызға ие. Қарым-қатынастың мақсаты методологиялық болып келеді және психологияның түрлі арналарына негізделеді. Біз оның маңызын педагогикалық психология үшін көрсетуге тырысамыз. Педагогикалық психолгия мәселелерін қарым-қатынас мәселелерімен қатар қарастырайық. Қазіргі кезде адамның қалыптасу кезеңіне сай ортақ пікір қалыптасқан. Бұл пікірлер Б.Г. Ананьев [23], А.Н. Леонтьев [20], С.Л. Рубинштейн [31] т.б. жұмыстарында аталған. Әсіресе, Д.Б.Элькониннің [32] жұмысында толығырақ көрсетілген.
Іскерлік жайында сөз қозғалған кезде тұлғаның мүмкіндіктері ашыла түседі, бұл оның жағынан қалыптасуына алып келеді. Бұл әрекеттер мен операциялардың маңызы мен интеллектуалды қалыптасуға ған емес, сонымен қатар, тұлғаның толық қалыптасуына әсер етеді.
Адамның негізгі кезеңдестіру психикасының қалыптасуын Д.Б.Эльконин [32] өте қызықты теориялық схемамен ұсынды. Ол балалық шақты бірнеше дәуірге бөледі, мұнда кезеңдер мен фазаларға бөлінеді.
Дәуірден дәуірге өту баланың операциялық-техникалық мүмкіндіктерімен сәйкес келмейді. Дәуір екі кезеңнен тұрады: 1) мотивациялық қажеттіліктер жағының қалыптасуын иемдену; 2) сабақтардың әрекет амалдарын игеру, операциялық-техникалық мүмкіндіктерінің қалыптасуы. Әр қалыптасу кезеңі белгілі іс-әрекетпен анықталады. Бұл әрекет мотивациялық қажеттіліктерді, кейде операциялық-техникалық жақтарда қамтамасыз етіледі.
Іс-әрекеттің тізбегі мынындай: 1) эмоционалдық қарым-қатынас (0-1жас), 2) заттық манипулятивтік іс-әрекет (1-3 жас), 3) сюжеттік-рөлдік ойын (3-7жас), 4) оқу (7-12жас), 5) жеке тұлғалық қарым-қатынас (12-15 жас), 6) оқу-мамандану іс-әрекеті (15-17жас). Баланың ерте қалыптасуына келетін болсақ, бұл мәселе баланың ортасында қарапайым болып келеді. Дегенмен, бұл қалыптасу кезеңдері оның өсуіне байланысты күрделене бастайды. Соған сәйкес оны анықтау мәселелері де қиындай түседі. Д.Б.Эльконин [32] бойынша, 7-12 жасқа дейінгі іс-әрекет оқу болып саналады. Формальды түрде бұл кезде бала мектепте оқиды. Бұл кезде жасөспірімдер көбіне оқуға қарағанда спортпен айналысулары мәлім. Шын мәнінде спорт олар үшін маңызды. Мұнда олардың жаңадан негізгі қасиеттері мен тұлғаның жаңадан қалыптасуы болады. Спорт арқылы басқа да қасиеттер, сонымен қатар оқу да қалпына түседі. Біздіңше, жетекші іс-әрекетті анықтау үшін барлық баланың іс-әрекет спекторын ашқан дұрыс.
Әр сәт қарым-қатынас жүйесі арқылы анықталады. Тек осы жағдайда ғана жеке тұлғаның қалыптасу процесін түсінуге болады, оның психологиялық ерекшеліктерін анықтауға болады.
Жеке тұлғаның дамуында іс-әрекеттің жүйесі мен қарым-қатынас жүйесі күрделене түседі. Сонымен қатар, бұл жүйедегі субъектінің дәрежесі мен белсенділігі өзгереді. Субъектінің бұл екі жүйесінің байланысы өте күрделі болуы мүмкін. Олардың қарым-қатынасы бір-біріне толықтырудан, қарама-қайшылықтан құрылуы мүмкін. Псхихологиялық дамудың кезеңдерін қарастыра отырып, Д.Б.Эльконин [32] мынандай шешімге келеді: біріншіден, кезеңдер, олардың көп мәселелерді қамтуы, осы негіздегі адамдар арасындағы қарым-қатынастар орын алады, екіншіден, балалардың танымдық қасиеттерінің дамуы, олардың операциялық-техникалық мүмкіндіктерінің болуы.
Қазіргі кезеңде психология ғылымындағы қарым-қатынастың дамуы - күрделі, көпқырлы және көпдеңгейлі процесс, бұл психикалық процестер мен адам даралығын зерттеуде қолданылатын нағыз қажетті тәсілмен бірдей. Бұл мәселені өңдеу тек қана арнайы психология пәндеріне ғана емес, жалпы психология теориясының дамуындағы маңызды кезең болып саналады. Психикалық процестерге қатысты барлық кешенді түрдегі мәселелерді зерттеу - қазіргі кезде сапалы, жаңа түрдегі - субъект-субъект ретіндегі қарым-қатынаспен, яғни, адамдардың бірлескен іс-әрекет жағдайында өтілуі керек.
Қатынас - бұл субъектілердің қоршаған әлем объектісінің немесе басқа субъектімен өзіндік байланыс нәтижесінде пайда болатын олардың тікелей бірлескен іс-әрекеті, яғни бір жақты рационалды таным немесе эмоциялық және мінез-құлықтық формада сақталуы. Біз қарым-қатынас бойынша серіктесімізге өзіміздің сөзіміз, эмоция және әрекетіміз арқылы оған деген қатынасымызды жеткіземіз.
Егер адамның бүкіл іс-әрекеті оның психикалық құбылыстарының суъектісі ретіндегі қызметтері деп алатын болса, бірінші мәселе бойынша қарым-қатынастың негізгі іс-әрекетінің қатарына эмотивті, конативті және креативті қызметтерін де енгізілуі қажет. Бұлар Б.Г. Ананьев [23], Л.С. Выготский [4], В.Н. Мясищевтің [22] еңбектерінде қарастырылды, дегенмен барлық уақытта бұл терминдердің қолданылмағанын айта кеткен жөн, себебі олардың еңбектерінде аталған қызметтер қарым-қатынастың психикалық әрекетке ықпалы және жеке тұлғаның психикалық даму мәселелеріне байланысты сөз болған. Біздіңше, коммуникативтік, ақпараттық, когнитивтік, эмотивтік, конативтік, креативтік қызметтер туралы айтуға болады.
Бұл қызметтер көптеген психологтардың еңбектерінде қатынас процесі ретінде тұтас және әрқайсысы жеке қанағаттанарлықтан жоғары немесе төмен деңгейде теориялық түсініктеме алған, сондай-ақ Кеңестік және шетелдік психологияда эксперименталдық зерттеулердің тақырыбы болды. Қарым-қатынас субъектісінің осы және басқа да зерттеулерін қарастыру нәтижесі барлық көрсетілген қызметтер бір ғана бастысы - адамның басқа адамдармен қарым-қатынасында көрінетін реттеуге ауысады деген қорытындыға келуге болады. Бұл мағынада қатынас - адамдардың бірлескен тіршілік іс-әрекетіндегі мінез-құлқын әлеуметтік-психологиялық реттеуші механизм болып табылады. Адамның негізгі алты қызметі қатынас кезінде өзіндік мәнін жоғалтпайды және әрқайсысы бірлескен іс-әрекеттің мазмұнды контексіне байланысты басымдылыққа ие болуы мүмкін. Бұл қызметтерді адамның барлық басқа қарым-қатынас субъектісі ретіндегі іс-әрекеттерін жіктеуге негіз болатындардың бірі деп қарастырған жөн. Сонымен бірге, аталған қызметтер теориялық көзқарастарда адамның табиғи және жасанды орта заттарымен субъективті-объективті қарым-қатынасында жүзеге асатын адамның психикалық әрекетінің жалпы қызметтері ретінде белгіленгенін айта кету керек.
Бірлескен іс-әрекеттің тұтас актісінің құрылымындағы жалпы қызметтер деп санауға болатындықтан, бұл қызметтердің адам мен адамның қарым-қатынасы процесінде де де орны бар.
Бірінші жағдайда, олар қатынас субъектісінің серіктеске, оның физикалық және психологиялық қасиеттеріне бағытталған негізгі қызметтері ретінде оның және өзінің жеке ерекшеліктерін ескере отырып өзінің онымен ара қатынасын реттеу үшін пайдаланылады. Осы мағынада қарым-қатынастың бұл аспектісі серіктестердің біріне-бірі ықпал етуінен тұратын ерекшелігі бар әрекеттің әлеуметтік-психологиялық қасиетіне ие болады. Екінші жағдайда, олар объектінің физикалық қасиеттеріне сәйкес өзінің әрекеттерін реттеу үшін заттық объектіге бағытталған заттық әрекет субъектісінің қызметінің мәні. Бұл жағдайда әңгіме психикалық реттеу деңгейі туралы ғана болуы мүмкін. Қарым-қатынастың бұл аспектілерінің сапалық айырмашылығына қарамастан, бірлескен іс-әрекеттің тұтас құрылымында олардың арасында практикалық міндеттерді шешу кезіндегі қарым-қатынас белгіленеді.
Ойлау мен сөйлеудің өзара байланысы жөніндегі мәселелерді алғаш рет Л.С. Выготский [4] көтергені белгілі: Психологиялық қарым-қатынастың адамға тән ең жоғарғы нысаны тек қана адамның ойлауы арқылы шындықты жалпылама бейнеленуі себебінен мүмкін болады. Қарым-қатынас пен ойлаудың шынайы детерминанты ретінде көрініс табады. Сөздің мәнін ойлау мен сөйлеудің бірлігі ретінде ғана емес, сонымен бірге жалпылау мен қарым-қатынастың, коммуникация мен ойлаудың бірлігі ретінде қарастыруға барлық негіз бар.
Қарым-қатынас - бұл субъектілердің бірлескен іс-әрекет қажеттілігінен пайда болатын үрдіс, яғни адамдар арсында байланыс орнату мен оны дамыту болып табылады. Қарым-қатынас, біріншіден, іс-әрекет субъектілері арасында, топ және ұйымдағы қызметкерлер, сонымен топ қатар арасында ақпарат алмасу; екіншіден, іс-әрекет бірлескен стратегияны өңдеу, кірістірілген қарым-қатынас субъектісі; үшіншіден, адамдардың бірлескен міндеттерді шешу процесінде бірін-бірі қабылдауы және түсінуі.
Адамдардың қарым-қатынас түрлерін терең білуі - олардың әр-түрлі нәтижелі қызметінің қажетті шарты. Бірақ мұны білуді, әсіресе мұғалімдер, тәрбиешілер, ата-аналар өз жұмыстары бойынша күн сайын, сағат сайын өскелең ұрпақты тәрбиелеуде азаматтық және кәсіби қызметін атқаратын адамдардың барлығы қажет етеді. Тәрбиеші мен тәрбиеленушінің рухани бірлігі нәтижесінде ғана жүзеге асырылатындықтан - адамзат жинаған мәдени құндылықтар осылай ғана беріледі - мұғалімдерден ерекше қарым-қатынас жасай алу қабілеті талап етіледі.
Қарым-қатынас қоғамдық өмір кұбылыстарының бірі. Бұл құбылыс адам өмірінің, іс-әрекет жағдайларының материалдық әсерінен тарихи тұрғыда пайда болады. Біріккен іс-әрекет еңбек негізінде адамдарда қарым-қатынас қажеттілігі пайда болады.
А.А.Бодалев [27], М.И.Лисина [16], А.А. Леонтьев [8] сияқты ғалымдардың нақты зерттеу жұмыстарының бірқатары қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігін зерттеуге арналған. Алайда осындай байланыстың сипатын зерттеушілер әрқилы түсінеді.
Д.Б. Эльконин [32] қарым-қатынас іс-әрекеті онтогенездің нақты сатысында дербес көрінеді деген. А.А. Леонтьев [8] қарым-қатынас іс-әрекеті бұл - ең алдымен сөздік іс-әрекет, өйткені онда ic-әрекетке тән элементтердің барлығы бар (әрекеттер, операциялар, мотивтер және т.б.) десе, Б.М. Ломов [26] қарым-қатынас пен ic-әрекеттің бірлігін мойындап, осы үрдістерді өзара байланыстырмай, адамның әлеуметтік болмысының екі жағын, оның өмір салты ретінде қарастырады.
Балалық шақтағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу негізінде А.Н. Леонтьев [20] жасаған іс-әрекет кестесі қарым-қатынас үрдісінің ғылыми талдауын жасауға және жалпы қарым-қатынас сипатының сенімді нәтижелерімен қатар, оның баланың жеке тұлғасына әсерінің ерекшелігін алуға кез-келген жағдай жасайды.
Зияты зақымдалған бастауыш сыныптағы оқушылардың ересектермен қарым-қатынасын зерттеуде қарым-қатынас қажеттіліктері мен мотивтерін карастырдық. Қарым-қатынасты біз өзін-өзі және басқа адамдарды тану қажеттілігін қанағаттандырылатын іс-әрекет ретінде түсіндік. М.И. Лисина мен [16], А.Н. Леонтьевтің [20] көрсетуі бойынша, ересектермен қарым-қатынас қажеттілігінің мазмұны балалардың жетекші іс-әрекетінің сипатымен түсіндіріледі. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен қарым-қатынасындағы жетекші мотивтері ретінде іскер және жеке мотивтер алынады.
В.М. Бехтерев [33] пен А.Ф. Лазурский [19] сияқты ғалымдардың қарым-қатынас мәнін ашудағы орны ерекше. Кеңес психологиясында қарым-қатынас мәселесін С.Л. Рубинштейн [31], В.Н. Мясищев [22], А.Н. Леонтьев [20], Б.Г. Ананьев [23] қарастырады.
Педагогика саясында Т.Е. Конникова [34], А.В. Кирчук [35], Л.И. Новикованың [36] зерттеу жұмыстары жүзеге асуда. В.Н. Мясищев адамның қатынастары нақты қажеттіліктермен итермеленіп, тұрақтылыққа, жалпылыққа ие болады деген. Адамның қатынастары танымдық, еріктік, эмоционалды компоненттердің қатысуымен сипатталады. В.Н. Мясищевтің [22] пікірі бойынша, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАГИСТРАТУРА ЖӘНЕ PhD ДОКТОРАНТУРА ИНСТИТУТЫ
ӘӨЖ
КӨМЕКШІ МЕКТЕПТІҢ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАР ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6М010500 - Дефектология
Дефектология магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы
Ғылыми жетекші:
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынас мәселесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.1 Психология және педагогика ғылымында қарым-қатынастың тұжырымдамасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.2 Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынасының зерттелуінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.3 Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.4 Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру бойынша түзету-педагогикалық жұмыстың бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасын қалыптасуын эксперименттік тұрғыда зерттеу ... ... ...
.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... .
.2 Анықтаушы эксперименттің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
.3 Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасын қалыптастырудың бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4 Қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
БҰЛ ДИССЕРТАЦИЯДА КЕЛЕСІ СТАНДАРТТАРДЫҢ СІЛТЕМЕЛЕРІ ҚОЛДАНЫЛҒАН
1. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңы 2007ж.
2. Қазақстан Республикасының Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтік, медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы Заңы. 11.07.2002. №343
3. Международные нормативные правовые документы Декларация о правах инвалидов
4. Методические рекомендации деятельности специальных (коррекционных) организаций образования для детей с ограниченными возможностями. - Астана, 2005. - Приказ МОН РК №730.
Атаулар мен қысқартулар
ЖСТД - жалпы сөйлеу тілі дамымаған;
ПМПК - психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңес;
ДДҰ - дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы.
БҰЛ ДИССЕРТАЦИЯДА АНЫҚТАМАҒА СӘЙКЕС ҚАТЫСТЫ ТЕРМИНДЕР ҚОЛДАНЫЛАДЫ
1. Мүмкіндігі шектеулі тұлға - белгіленген тәртіппен расталған, туа біткен, тұқым қуалаған, жүре пайда болған аурулардан немесе жарақаттың салдарынан тіршілік етуі шектелген, дене немесе психикалық кемістігі бар он сегіз жасқа дейінгі балалар.
2. Психикалық кемістік - адам психикасы дамуының және жұмыс жасауының уақытша немесе тұрақты кемістігі, соның ішінде: сенсорлық, сөйлеу тілі, эмоциялық еркі, ми, ақыл-ой бұзылыстарының салдарынан психикалық дамуының тежелуі немесе осыған байланысты оқып, үйренудегі өзіндік қиындықтар.
3. Кемтар балаларды әлеуметтік және педагогикалық-медициналық түзеу арқылы қолдау - кемтар балаларға тұрмыс-тіршілігіндегі шектелуді жою және оның орнын толтыру үшін жағдай жасауды қамтамасыз ететін және оларға басқа азаматтармен бірдей қоғам өміріне қатысу мүмкіндіктерін жасауға бағытталған арнаулы әлеуметтік, медициналық және білім беру қызметтерін көрсететін білім беру, халықты әлеуметтік қорғау, денсаулықты сақтау ұйымдарының қызметі.
4. Дене кемістігі - ағзасы (ағзалары) дамуының және жұмыс істеуінің ұзақ уақыт бойы әлеуметтік, медициналық, педагогикалық түзеу арқылы қолдауды қажет ететіндей созылмалы бұзылыстар.
5. Ауыр кемістік - мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес білім беру қол жетімді болмайтын және оқыту мүмкіндіктері өз-өзіне қызмет көрсету дағдыларын, қоршаған дүние туралы қарапайым білімдерін немесе аясы тар кәсіби даярлықты меңгерумен шектелетін дәрежедегі психикалық немесе дене кемістігі.
6. Медициналық және психологиялық-педагогикалық диагностика - әр-түрлі кемістіктерді анықтау мен емдеудің, оқыту мен тәрбиелеудің сайма-сай жағдайларын белгілеу үшін балалардың психикалық дене дамуын кешенді салааралық бағалау.
7. Арнайы білім беру - кемтар балаларға арнайы жағдайлар жасай отырып, білім беру.
8. Арнайы білім беру бағдарламалары - мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуға арналған бағдарламалар.
9. Арнайы білім беру жағдайлары - техникалық және өзге де көмекші құралдары, сондай-ақ медициналық, әлеуметтік және кемтар балалардың білім беру бағдарламаларын игеруі онсыз мүмкін болмайтын өзге де қызметтерді қоса алғанда, арнайы білім алу үшін жасалатын жағдайлар.
10. Арнайы білім беру ұйымдары - кемтар балалардың диагностикасы және кеңес алуы, оларды оқыту мен тәрбиелеу үшін құрылған ұйымдар: психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңестер, оңалту орталықтары, балабақшалар, логопедиялық пунктер және тағы басқа ұйымдар.
11. Арнайы түзету ұйымдары - дамуында кемтар болып қалған балаларға арналған ұйымдар.
12. Психологиялық тексеру - кемтар балалардың психикалық жағдайының ерекшеліктері мен психикалық дамуындағы әлеуметтік мүмкіндіктерін анықтау.
13. Әлеуметтік тексеру - тиісті жастағы балаларға арналған жас нормативтерін ескере отырып, дене кіріптарлығына, жинақылығы, әдеттегі қызметпен айналысу қабілеті шектелуіне байланысты болуы мүмкін әлеуметтік кемістіктер дәрежесін анықтау.
14. Медициналық тексеру - балалардың тіршілік әрекетінің шектелуіне себеп болатын жекелеген ағза қызметінің бұзылу түрін, ауырлығын анықтау.
15. Педагогикалық тексеру - тиісті жастағы балаларға арналған жас нормативтерін ескере отырып, балалардың ақыл-ой жағынан даму ерекшеліктерін және олардың ойын ойнауға, білім алу мен қарым-қатынас жасауға әлеуметтік мүмкіндіктерін анықтау.
16. Кәсіби диагностика - бойындағы психикалық және дене кемістігін ескере отырып, балалардың еңбек қызметінің немесе кәсіптің дағдыларын меңгеру мен орындауға әлеуметтік мүмкіндіктерін анықтау.
17. Уәкілетті мемлекеттік орган (бұдан әрі уәкілетті орган) - азаматтардың денсаулығын сақтау, білім беру, халықты әлеуметтік қорғау
саласында басшылықты жүзеге асыратын орталық атқарушы органдар.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезде біздің елімізде және шет елдерде қарым-қатынас мәселесіне үлкен назар аударылып отыр. Қарым-қатынас мәселесін қарастыру медицина, арнайы психология, педагогика ғылымдарында өзекті болып келеді. Себебі, қарым-қатынас тұлға дамуына жағдай жасайтын негізгі фактор болып табылады, ол деңгей бойынша қалыптасады және басқа да көптеген факторлармен негізделеді.
О.К. Агавелян [1], Д.И. Альраххаль [2], Д.И. Аугене [3], Л.С. Выготский [4], И.И. Мамайчук [5], Л.М. Шипицына [6] және т.б. зерттеулерінің нәтижесі бойынша, зиятты зақымдалған балалардың танымдық үрдістері, тұлғалық қасиеттері, атап айтқанда қабылдау, тұлғааралық қарым-қатынас, эмоциялық аймағының ауытқуына алып келеді. Қабылдау мен басқа адамның жай-күйін түсіне алмау зияты зақымдалған балаларға тән қасиет, бұл ерекшелік қарым-қатынастың динамикасы мен қызметін өзгертуі мүмкін.
Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы Заңында дамуында кемістігі бар балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесін жасауға, оларды тәрбиелеу, оқыту, еңбекке және кәсіби даярлау ісімен байланысты мәселелерді шешуге, балалар мүгедектігінің алдын алуға бағытталған [7].
Бастауыш мектеп жасы - бала өмірінің негізгі кезеңі. Осы уақытта өмір талаптары кеңейе түседі. Бала өзі адами қатынас әлемін, түрлі әрекеттерді және адамдардың қоғамдық қызметтерін түсіне бастайды. Ол осы ересектер өміріне қосылуға және ол жерде белсенділік танытуға талаптанады. Сонымен бірге, өзбетінше әрекет етуге де тырысады. Осыдан құрдастарымен өзара қатынас жасау - балалардың өзбетінше қарым-қатынас аймағы туындайды.
Балалар әр уақытта өзгеріп отырады. Қоршаған ортаға, ересектерге, құрдастарына көзқарастары өзгереді. Компьютер пайда болганнан бастап, балалар құрдастарымен қарым-қатынас жасауға аз назар аудара бастады.
Осы берілген тақырыптың өзектілігі, яғни осы жас кезеңінде тұлғаның қалыптасуы жүреді. Мұны анықтаған Л.С. Выготский [4], Д.И. Аугене [3], А.А. Леонтьев [8], В.Г. Петрова [9]. Бала қаншалықты қоршаған ортадағы адамдармен оңай қарым-қатынас жасаса, соншалықты келешектегі өмірдегі орны, тағдыры, оқу, жұмыс әрекеті осыған байланысты болады. Осы кезеңде қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынас жасау үшін өзінің сөйлеген сөзіне жауап беру және оны дұрыс ұйымдастыру дағдысы қалыптаса бастайды. Сонымен қатар, өзін талаптандыра алу, жеке және топтық әрекеттерді ұйымдастыру, әріптестік құндылықты түсіну, қарым-қатынас және біріккен әрекеттегі қатынас ерекшелігін меңгеру құрыла бастайды.
Арнайы психология мен педагогика саласындағы зерттеулер В.А. Вяренен [10], Л.И. Даргевичене [11], Н.Л. Коломинский [12], Ж.И. Намазбаева [13], О.К. Агавелян [1] көрсеткендей, балалардағы зият кемістігі тікелей тұлғааралық қарым-қатынасқа, қоршаған ортадағы адамдар туралы елестерін қалыптастыру мен олармен толыққанды қарым-қатынас орнату кемшіліктеріне алып келеді.
Дене кемістігінің қай түрі болса да, оның өмірге деген көзқарасы өзгеріп қана қоймай, айналасындағы адамдармен де қарым-қатынас жасауын қиындатады. Дамуында ауытқуы бар балалар қалыпты дамудағы балаларға қарағанда, өзіне деген ерекше әлеуметтік көзқарасты қажет етеді. И. Лангмейер., З. Матейчек [14], И.В. Дубровина [15], М.И. Лисина [16], Е.О. Смирнова [17], А.М. Прихожан., Н.Н. Толстых [18], Л.М. Шипицына [6], және т.б. зерттеулерінде психикалық бұзылыс балалардың анасының депривациялық жағдайынан туындайды деп сипаттаған. Олардың көпшілігі ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасқа түсуде қиындық танытады деп көрсетіледі. Осыдан, қарым-қатынасқа түсу қиындығы белсенділікте, өз беттілікте, оқу бағдарламасына үлгере алмаушылықта, әрекеттің өнімділігінде көрініс табады және тұлғаның жағымсыз қасиеттері мен психофизиологиялық теріс күй қалыптастырады. Қарым-қатынастың жетіспеушілігінен балаларда психикалық депривация жай-күйін тудырады. Зияты зақымдалған балалардың қарым-қатынас аймағында модельдеудің артта қалуы байқалады. Бұл қарым-қатынас құралдар қорының кедейлігі, коммуникативтік қарым-қатынастың төмендігі, балалардың байланысты орнату және сақтау бастамасының шектеулігі. Қазіргі кезде жоғарыда айтылған мәселені шешуге ықпал жасау бала дамуындағы екіншілік ауытқуды түзету және орнын басу зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас қызметінің көрінісін зерттеу қажеттілігіне негізделеді және тәрбиелеудің әр-түрлі жағдайында оны қалыптастырудың салыстырмалы талдауын жасау. Өкінішке орай, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде зияты зақымдалған балалардың қарым-қатынас қызметінің ерекшелігі жайлы сұрақтар аз қамтылған.
Зерттеудің мақсаты: көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынасын эксперименттік тұрғыда зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу өзектілігі бойынша ғылыми-әдістемелік, арнайы психологиялық және арнайы педагогикалық, әдебиеттерді талдау;
2. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін қарастыру;
3. Зияты зақымдалған балалардың қарым-қатынасын қалыптастыру бойынша әдістемелерді жинақтау;
4. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру бойынша түзете-дамыту жолдарын ұсыну.
Зерттеу әдістері: эксперимент, әңгіме, бақылау.
Зерттеудің нысаны: зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің пәні: зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасын анықтау ерекшеліктері.
Зерттеудің болжамы, егер: зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушылардың қарым-қатынас барысын белсендіру үшін түрлі әдістер мен формалар, арнайы іріктелген түзетушілік сабақтар, ойындар және жаттығулар және баланы оқыту мен тәрбиелеу барысында мамандар өзара біріге отырып жұмыс жасаса, онда бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасы тиімді болар еді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынасының ерекшеліктерін сипаттайтын мәліметтер алынды;
Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынасының түрлі әдістері мен формалар мазмұны ашылып, құрылымы анықталды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
Бұл жұмыста зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынасын қалыптастыру бойынша теориялық материал жалпыланып, талданданды. Түзету-педагогикалық жұмыстың түрлі бағыттары талданып, қарым-қатынастың тұлғалық және танымдық мотивтерін қалыптастыруға түрлі жаттығулар, ойындар, сабақтардың тиімді әсерлері анықталды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысында мұғалімдер мен ата-аналарға ұсыныстар берілді. Осы тақырып бойынша жинақталған материалдарды арнайы ұйымдарда тәрбиешілер, педагог-дефектологтар, ата-аналар пайдалана алады.
Зерттеу базасы: Арнаулы Жанұя кешені.
Зерттеудің құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылар қарым-қатынас мәселесін талдау
1.1 Психология және педагогика ғылымында қарым-қатынастың тұжырымдамасы
Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет етеді. Әсіресе, әлемдік деңгейде қарым-қатынас мәселелерінің шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіріп, жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттілігі айқындала түсуде.
Қарым-қатынас - білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адам баласының тәлім-тәрбиесі мен өзгелермен байланыс орнатудың ерекше жолы.
Қарым-қатынас ұғымын педагогика мен психология ғылымына алғаш рет А.Ф.Лазурский [19] енгізген. Қарым-қатынас - тұлғаның сыртқы объектіге, адамға, рухани байлыққа, әлеуметтік ортаға қатынасын білдіретін экзопсихикалық ұғым. Психологтар мен педагогтар А.Н. Леонтьев [20], И.Ф. Харламов [21] қарым-қатынас ұғымына мотив ұғымының мазмұнын, В.Н. Мясищев [22] оны қажеттілік ұғымының мазмұнымен теңестірді. Б.Г. Ананьев [23], А.К. Маркова [24] сияқты ғалымдардың пікірінше, қарым-қатынастың бағыттылықпен, позициямен, әлеуметтік белсенділікпен байланыстылығы туралы пікірлер бар.
Басқа да авторлардың айтуынша, қарым-қатынас әрекеттің бір жағы, ол кез келген әрекетке біріктірілген, оның элементтері бар, осы жерде әрекеттің өзін қарым-қатынас жағдайы ретінде қарастыруға болады.
Қарым-қатынас пен әрекеттің сәйкестенуі осы уақытқа дейін бәсекеге түсіп келе жатқан мәселе. Қарым-қатынас пен әрекеттің байланысын отандық және шет елдік зерттеушілер психологиядағы әрекет теориясын ұстана келе мойындаған болатын.
Г.М. Андреева [25] мен М.И. Лисинаның [16] ұсыныстары бойынша, олар қарым-қатынасты біріккен іс-әрекет ретінде қарастырған және әрекеттен ажыратылатын феномен ретінде де көрсете білді. Көптеген зерттеулердің нәтижесіне қарамастан, бұл мәселе толық шешімін таба алған жоқ, яғни психологиялық-педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынасқа түсе алмау себебінен болатын кәсіби әрекеттегі қиындықтар белгіленген. Сондықтан да, қарым-қатынастың белгілі бір нақты анықтамасы, сипаттама феномені, оның құрылымдық компоненттері, қалыптасу үрдісі, қарым-қатынастың сәйкес түсінігінің (тіл, сөйлеу, сөйлеу әрекеті) болмауынан бұл мәселе болашақта ары қарай зерттеуді қажет етеді.
Қазіргі психология ғылымында қарым-қатынас әрекетінің маңызды және қарастырылған сипаттамасы қарым-қатынас функциясы болып табылады. Функция түсінігі алуан түрлі анықталады. Философиялық тұрғыдан анықтама берсек, функция жүріс-тұрыс әдісі, объект саны мен және осы объектіні сақтаумен сәйкестенетін немесе бір жүйеге кіретін объект элемент түрінде түсіндіріледі.
Қол жетімді әдебиеттерде қарым-қатынас функциясына анықтама беруде келесідей ықпалды тапқан болатынбыз. Авторлар төмендегідей қарым-қатынас функциясын бөліп көрсетеді:
-ақпараттық-коммуникативтік - ақпаратпен алмасу;
-реттік-коммуникативтік - жүріс-тұрысты реттеуге жатады. Бұл адамдар арасындағы кең мағынадағы қатынаспен қамтамасыз етіледі.
-аффектілі-коммуникативтік - адамдардың ерік жігер сферасының детерминациясына жатады (Методологические проблемы... 1975, 10-бет)
Б.Ф. Ломовтың [26] көзқарасынша, шынайы әрекетте қарым-қатынас қызметі біріккен түрде болады.
А.А. Бодалев [27] пен оның шәкірттерінің зерттеулерінде төмендегідей қарым-қатынас қызметтерін ажыратады:
-біріккен әрекетті ұйымдастыру;
-адамдардың бірін-бірі тануы;
-тұлғааралық қарым-қатынасты қалыптастыру және дамыту.
Қарым-қатынас - педагогикалық үрдістегі өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет ететін көкейкесті мәселелердің құрамдас бөлшегі. Қазіргі кезде ащы да болса кездесетін шындық - кейбір ұстаздардың бойынан жат қылықтарды жиі ұштастырып қаламыз. Ондай олқылықтар мінез-құлыққа еніп, ұстаздардың кәсіптік психопедагогикалық қарым-қатынасты меңгере алмауына жағдай туғызады. Кәсіптік психопедагогикалық қарым-қатынастың ұйымдастырылуы - мұғалімдердің білім дәрежесінің сапасы мен шеберлігіне байланысты. Бұл айтылған тұжырымдама педагогикалық қарым-қатынастың жай қатынас еместігін, кәсіптік іскерлікпен орындалатын қарым-қатынас екендігін білдіреді. Қазіргі кезде жағымсыз қылықтар адамдар арасындағы қарым-қатынаста да жиі байқалып отыр. Қарым-қатынас жасау арқылды адамға ғана тән қасиет. Сондықтан мұғалім мен оқушы арасындағы өзара қарым-қатынасты ұйымдастыру - психология ғылымындағы және тәлім-тәрбие ісіндегі әрі маңызды, әрі күрделі мәселелердің қатарына жатады. Бұл салаларда жүргізілген бірсыпыра зерттеулер мен осы бағытта жинақталған тәжірибелердің нәтижелері мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас орнатуда айтарлықтай ерекшеліктер мен сипаттар, түрліше түсініктер бар екендігін көрсетті. Міне, мұндай мәселедегі елеулі жайттың бірі - мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас жасауда әрқилы қиындықтардың үнемі кездесіп отыратындығы. Оқу-тәрбие жұмысын күнбе-күн жүзеге асыруда қарым-қатынасқа түсетін екі тұлға бар. Олар: мұғалім мен оқушы. Осы екі тұлғаның өзара қарым-қатынасы дұрыс жолға қойылған уақытта ғана оқу-тәрбие жұмысы бойынша алға қойылған міндеттер дұрыс жүзеге асырылады. Сондай-ақ, қарым-қатынасты оқу үрдісінде ұйымдастыру үшін төмендегідей кезеңдерді дұрыс меңгеруіміз қажет.
- қарым-қатынастың бірінші кезеңі - қарым-қатынасты модельдеу деп аталады. Бұл кезең алдағы сабақтың мазмұнымен және әдістемелік компоненттерімен тығыз байланыста болады. Әрбір топта қарым-қатынас үрдісінің өзгешелігі болады, демек, сол топтағы сабақтың да өтілуіне қарым-қатынас әсер етеді. Сабаққа әзірленудің белгілі үлгісі мынадай: бағдарламамен таныу, материалдарды сұрыптау, оқыту мен тәрбиелеу тәсілдерін белгілеу, бұған қоса алдағы уақыттағы қарым-қатынасты ұйымдастыруды болжау.
- топпен бастапқы байланыс жасау кезеңі - тікелей қарым-қатынасты ұйымдастыру деп аталады. Тәжірибеде және жүргізілген зерттеулерде қарым-қатынастың бұл кезеңінің ерекше маңызды екендігі аңғарылады. Қарым-қатынас инициативасы табысты болған жағдайда мұны шартты түрде коммуникативтік шабуыл деп атауға болады. Сабақта оқушылардың танымдық әрекетін және оны тәрбиелеуді меңгеру ең алдымен қарым-қатынасты ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады. (мәселен, оқыту тәсілдерін жүзеге асыру үрдісінде нақты психологиялық қарым-қатынастық сыр жатыр). Мұғалімнің қарым-қатынасты ұйымдастыруды меңгеруіне мыналарды ұсынуға болады:
- топпен бастапқы байланысты жедел ұйымдастыру;
- ұйымдық шаралардан (амандасу, отырғызу т.б.) нақты іс пен жекелей
қарым-қатынасқа дереу ауысу;
- топтағы әлеуметтік-психологиялық бірлікті жедел қолға алу, біз
деген ортақ сезімді қалыптастыру;
- жеке оқушылардағы жаттанды және келеңсіз құбылыстарды жою;
- топпен тұтастай байланыс жасауды ұйымдастыру;
- өзара қарым-қатынастың бастапқы кезеңінде ұжымды жұмылдыруға
ықпал ететін міндеттер мен мәселелерді қою;
- сыртқы коммуникативтік түрлерді: ұқыптылықты, жинақылықты,
белсенділікті, тілектестікті, жарқын жүзділікті т.б. барынша енгізу;
-айқын, тартымды әс-әрекет мақсаттарын қою және оған жету жолдарын
көрсету;
-үшінші кезең - қарым-қатынасты меңгеру. Мұнда мұғалім шартты түрде педагогикалық байланысы бар толып жатқан коммуникативті міндеттерді шешеді. Мәселен, қарым-қатынас арқылы зейінділікті меңгереді. Ал педагогикалық қарым-қатынас үрдісінде мұндай міндеттер көптеп туындайды. Қарым-қатынас барысында оқу-тәрбие ақпаратын нақтылаудың оны педагогикалық үрдістің өзгермелі жағдайына ыңғайлай білудің, оқушылардың дербес ерекшеліктерін ескерудің айрықша маңызы бар. Оқушылармен қарым-қатынас орнатқан уақытта оның темпераментімен де санаса отырып, соған лайық қарым-қатынас орнатудың мәні ерекше. Мысалы, топтағы оқушылардың оқу сапасы әр-түрлі болып келеді. Айталық, топқа холерик оқытушы, яғни жүйке жүйесі мықты, бірақ біркелкі емес адам келді делік. Оған темперамент типі флегматик оқушының жауап беруі тым баяу болды. Ал оқытушы холерик. Міне, сондықтан да ол бірнеше секундтан кейін-ақ күйгелектеніп, шыдамы кете бастайды, өйткені, ол қарым-қатынас жасап отырған оқушының жүйке жүйесін ескермейді. Соған байланысты мұғалімдер қарым-қатынасқа түсіп отырған оқушылардың әрқайсысымен психологиялық байланыс жасап және олардың жан-дүниесіне дұрыс ене білудің тәсілін қарастыра білулері керек. Сонымен бірге оқушы мұғалімнің тілектестік ниетін үнемі сезініп отыруы керек.
-педагогикалық қарым-қатынастың төртінші кезеңі - жүзеге асырылған
қарым-қатынасты талдау. Мұғалім қарым-қатынастың осал жақтарын да айқындай білуге, оқушылармен өзара әрекет жасаудағы байланысына қаншалықты қанағаттанғандығын талдап, ұжыммен алдағы болатын қарым-қатынас жүйесін жоспарлауы тиіс.
Психология ғылымының кез-келген мәселесі адамның жан дүниесінің сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан салаларымен тығыз байланысты.
Соңғы жылдары адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын зерттеуде психологтар мен социолог мамандар көңіл аударып отырған маңызды мәселелердің бірі - адамдар арасындағы қарым-қатынасы, олардың тілдесе білуінің құпия сыры мен кілті неде деген мәселенің шешімін табу қазіргі өмір талабы. Адам арасындағы қарым-қатынас оның ағзасы үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты табиғи қажеттілігімен бірдей. Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасаудың қажеттілігі мен маңызын жапондықтардың жеке басын тәрбиелеу ісінен аңғаруға болады. Адам өзінің бойындағы қабілеті мен іскерлігін жетілдіруді дзен деп атап, оны өзін-өзі сынап көруде пайдаланады екен. Мұндай сынақ адамның денесі мен рухани жағынан дамып жетілу жолындағы күрделі қиындықтарды жеңуге тура келеді. Бұл сынақ бойынша адам ешкіммен де қарым-қатынас жасамай он тәулік бойы елсіз даланың үңгірінде тіршілік етуге баулитын көрінеді. Бұл жапон тілінде моритао делініп, адам өзімен-өзі тілдесуге тыйым салынатын көрінеді. Тыйым салынған жағдайдан босанған адам ауыр халден құтылғандай күй кешіп, кез-келген адаммен сөйлесіп, тілдескенде одан орасан зор ләззат алып, жан-дүниесі рахаттанып, ерекше күш-қуат бітетін көрінеді. Егер адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасамаса, оның тіршілігінің мән-мазмұны да болмас еді.
Қарым-қатынас психологиясын зерттеген атақты маман В.А.Кан-Калик [28] қарым-қатынастың 6 моделін көрсетеді:
1. Біріккен әрекет негізіндегі қатынас;
2. Достық негіздегі қатынас;
3. Диалогтік қатынас;
4. Қорқыныш қатынас;
5. Ара қашықтық қатынас;
6. Ойын қатынасы.
Қарым-қатынас - ортақ нәтижеге қол жеткізу мен қатынасты жақсарту мақсатындағы олардың күшін біріктіруге және келісімге келуге бағытталған екі немесе одан да көп адамдардың өзара әрекеттесуі.
Қарым-қатынас басқаның жан-дүниесіне мен ұғымына ену. Әрине, бұл оңай емес, өйткені өзіңе ұқсамайтын басқаның жан-дүниесіне ену үшін психологиялық дайындық қажет. Кез-келген ересек адам баламен қарым-қатынас жасау үшін оның психологиялық ерекшелігін білу керек, оған уақыт керек. Қарым-қатынас көлденең жазықтықта (мұғалім мен оқушы бірдей) және тік жазықтықта (мұғалім оқушыдан биік) болады. Көлденең қарым-қатынас жемісті, ал тік қарым-қатынас үнемі қайшылықта болады.
Ал қарым-қатынас стилі дегеніміз не? Ол қалай қалыптасады? Стиль ол жүйе мінездемесі, мақсатқа жету, өзінің толықтығын қорғау. Неміс пихологы К.Левин [29] педагогикалық қарым-қатынастың мынадай стильдерін анықтайды:
-авторитарлық стиль - қатаң басқару тенденциясы мен бақылау формасымен анықталады. Мұнда бұйрық беру жолы көп қолданылады.
-немқұрайлылық стилі - оқу-тәрбие процесінде болып жатқан құбылыстардан, жауапкершіліктен өз басын алып қашу.
-демократиялық стильде ең бірінші орында фактілер бағаланады.
-бірлескен шығармашылық әрекетке қызығушылық негізіндегі қарым-қатынас стилі. Аталмыш стиль педагогтың жоғары кәсіби шеберлігі мен оның этикалық ұстанымдарының бірлігі негізінде жүзеге асады.
-қашықтықтағы қарым-қатынас стилі. Бұл стильді қолданатындар әрі тәжірибелі мұғалімдер арасында, әрі жас мұғалімдер арасында да кездеседі.
-қорқыту стилі - бұл қашықтықтан қарым-қатынасқа түсудің ең тығырыққа тірелген формасы. Стильді көбінесе бірлескен шығармашылық әрекетке екінші субъект тарапынан нәтиже, тіпті қызығушылық тудыра алмаған жағдайда қолданылады.
-ойнақы қалжыңға бағытталған қарым-қатынас стилі - педагогикалық қарым-қатынасты нәтижелі ұйымдастыра алмаған тәжірибесіз педагогтарға тән. Педагогикалық әдеп ережелеріне қарама-қайшы келетін стиль. Мұндай стильді тәжірибесіз жас мамандар балалармен, сыныппен тез тіл табысу қажет деп санайды. Бұл стиль тәрбиеші мен тәрбие үдерісінде үлкен зиян келтіруі мүмкін.
Қарым-қатынас процесі қоғамдық қатынастың пайда болуының өзіндік формасын танытады. Бұл процестің ерекшелігі әр-түрлі деңгейдегі қоғамдық өмірдің өндірістік байланысын, оның осы қоғамдағы сатысын, дамуын көрсетеді. Олардың өзгерісі барлық басқа қоғамдық қатынастың өзгеруіне және адамдардың қатынасының әр-түрлі топтары мен деңгейдегі өзіндік қатынастар мен өзіндік іс-әрекеттерін байқатады. Негізгі басты назар қарым-қатынастың когнитивті функциясына аударылды, ал оның басқа функциялары ылғи шетте қалып қойды. Сонымен бірге қарым-қатынас күшті тұлғалық аспект болады, оның әрекеттік рөлі форма құруда және тұлғаның дамуында мүмкін жай ғана жол бойы ашылса, бұл қарым-қатынастың әр-түрлі қырларды және әр-түрлі деңгейде тұлға мәселесін шешу жоспарында көрінеді.
Атап айтқан психологиялық зерттеулер танымдық процестермен тығыз байланыста болады. Жалпы психологияның мағына, мән мәселесі қарым-қатынастың Б.Ф.Ломовтың [26] қарым-қатынас жалпы психологияның негізгі мәселесі ретінде 1975 жылы жарық көрген мақаласында көрсеткен. Автор: адамның өмірі оның тұрмысы тек субъект-объект деп қарауға келеді ме? Адам өзінің жеке дамуында жалпы адамзат игергенді алады. Бұл тек әрекет етуден тумайды, бұл сөйлесу процесінен де пайда болады, яғни осыдан қарым-қатынастың субъект-объект деген жүйесі формаға түседі. Б.Ф.Ломов [26] осы жағдайда жаңа мүмкіндіктер арқылы психологиялық құбылысты зерттеуге пайдаланды. Біз К.А. Абулхановамен [30] толық келісеміз, ол атап айтады: Б.Ф.Ломовтың [26] көрсетіп отырғаны мынау, жаңа мәселені тану ғана емес, кеңестік психологияның жаңа методологиясын тану болып табылады.
Психологтардың барлығы қарым-қатынасты ерекше категория деп санамайды, кейбіреулер қарым-қатынасты әрекеттің бір нұсқасы ретінде ғана алады. Сонымен, М.И. Лисина [16] былай деп жазды: Қарым-қатынас барлық әрекеттер тәрізді көрініп тұрады. Әрекеттің негізгі және объектісі қарым-қатынаста басқа адам болады. Олар бала санасында бейнелене келе, басқа адамның бейнесін құрайды да, кейін қарым-қатынастың өнімі болып табылады. Сонымен қатар бала өзін-өзі таниды. Өзі туралы таным да қарым-қатынас өніміне жатады.
Қарым-қатынас пен бағдарлық (заттық, пәндік, тақырыптық) іс-әрекетті тепе-тең қоюға немесе психологиялық құбылысты зерттеу аумағын кеңейту ретінде және категория жүйесі негізінде адамның субъективтік әлемді тану түрі ретінде қарастыруды біз жеңілдетеміз деп ойлаймыз. Серіктестердің бірін екіншісінің іс-әрекет объектісі ретінде ғана қарастыруға болмайды, себебі серіктестің екеуі де өзара коммуникативтік әрекеттесудің белсенді субъектілері ретінде танылады; қарым-қатынас кезінде олардың әрқайсысында өзінің эмоциялары білініп, өзіндік бағалау беріледі, ақпаратты қайта өңдеудегі өз стилі білінеді. Қарым-қатынас барысында серіктестердің әрқайсысында вербальды да, вербальды емес түрде де тек өздеріне тән ерекшеліктері байқалады.
М.И.Лисина [16] қарым-қатынас пен пәндік іс-әрекетті, олардың мотивациялық шығу тегі бойынша да тепе-тең етеді. Ол: Басқа кез-келген іс-әрекет секілді қарым-қатынас әрекетін жасауға себепші болатын ересек адамдар- деп жазды.
Бұл қарым-қатынас процесі, жоғарыда айтылып кеткендей, көпдеңгейлі болып келеді, оның деңгейлері қарым-қатынасқа түсетін субъектілердің мақсат қызметтеріне, байланыстарының типіне және басқа да факторларға да қарай айқындалады. Бұл өз кезегінде, олардың әрқайсысының қарым-қатынас процесіне қатысу деңгейін айқындайды. Тұлғаның дамуындағы қарым-қатынастың рөлін зерттеу барысында ең маңызды міндет - тұлғаның басқа адамдармен нақты қарым-қатынас процесіне қатысу деңгейін анықтау. Бұл деңгей тұлғаның нақты бір қарым-қатынас процесіндегі себептеріне және бұл қарым-қатынаста қажеттіліктердің қанағаттандырылу дәрежесіне байланысты туындайтын эмоционалды жай-күйінен анық білінеді.
Қарым-қатынас және тұлға категорияларының байланысы жағынан тұлғаның ерекшеліктерін ашамыз, яғни қарым-қатынастың талдауы тұлғаның талдауы болып шығады, екінші жағынан, қарым-қатынас процесін зерттеу барысында оған қатысушы адамдардың тұлғалық ерекшеліктеріне қатысты қарастыруымыз керек.
Біздің пікірімізше, бұл қарым-қатынаспен тұлға байланысын зерттеуде метологиялық принцип мәніне ие болады.
Қарым-қатынас тұлғаның бойындағы әлеуметтік реттіліктің күрделі жүйесі сияқты, біріншіден, оның тұлғаға әсерін түсінуге оның жеке элементтерін талдау жеткіліксіз; екіншіден, қарым-қатынас тек тұлғалардың өзара вербальды әсерінде жиналып қоймайды. Тұлғалар арасындағы өзара әрекет үрдісі, шығармашылық акт бір адамның басқаны қаншалықты нақты түсінушілігімен ғана емес, оның өзара әркет үрдісіне енгізумен анықталады. Субъективті қарым-қатынас әрекет пен өзара әрекеттің (әсер) интеграцияланған (аралас) жүйесін құрайды.
Қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес тәсілдері бірлестігінің даму үшін өте үлкен психологиялық мәні бар, сонымен қатар осындай бірлестіктер негізінде қарым-қатынас бірлігі пайда болады. Бұл бірліктер әр-түрлі тәртіп формаларының ерекшеліктерін анықтайды және тұлғамен қарым-қатынасқа қатысушылардың мінез-құлқы негізінде жүзеге асырылады. Оған қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес тәсілдерінің болашақ бірлестіктерімен қатар, когнитивті және тиімді компоненттері кіреді. Тіпті , ат үсті бақылау нәтижелері вербальды хабарламаның әдетте, вербальды емес әрекеттермен ілестіріле жүретінін көрсетеді (ым, ишара, дауыс ырғағы т.б). Сондықтан арнайы психологиялық сөйлемдік хабарламаның мәні оның өзіндік ауызша мәнінде емес, қарым-қатынастың барлық құралдары мен жиынтығында.
Ескерте кететін жайт, вербальды қарым-қатынас пен оның вербальды емес аккомпанементі әр-түрлі байланыста бола алады. Олар кейбір жағдайларда сәйкестенеді және бір-бірін күшейтіп тұрады. Ал басқа жағдайларда олардың сәйкеспеуі, тіпті бір-біріне қарама-қайшылық тудыруы мүмкін. Қарым-қатынастың бұл компоненттерінің байланысы тұлғаға, оның жағдайына белгілі бір дәрежеде әсер етеді. Егер тұлға қарым-қатынас мәнері қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес компоненттері арасындағы қарама-қайшылықпен сипатталатын адамдар арасында өмір сүретін болса, бұл оның дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Бірақ, бұл тек патологиялық даму жағдайына қатысты. Қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес компоненттері арасындағы байланыс сипаты тұлғаның қалыпты дамуына, әсіресе тұлғалық, терең эмоционалдық дамуына әсер етеді.
Жалпы қарым-қатынас үрдісінде қарама-қайшылықтардың әр-түрлі типтері пайда болады: тұлғаның қоғамдық деңгейі және оның өзіндік бағасы арасында; хабарламада мазмұндалған талаптар мен тұлғаның оны жүзеге асыру мүмкіндігі арасында; хабарлама мазмұны мен оның эмоционалдық реңі арасында және т.б. Бұл қарама-қайшылықтар мен амалдардың барлығы тұлға ретінде қалыптасуына, оның дәлме дәл дамуына осы немесе өзге бағыт әсер етеді.
Қарым-қатынас үрдісі барысында әр тұлғаның өмірінде қарым- қатынастың белгілі стилі қалыптасады. Болашақ зерттеулердің ең бір басты мәселесі болып саналатыны қарым-қатынастың стилін оқып-үйрену болып табылады. Көрсетілген қарым-қатынастың үш аспектісі оның бірліктері қарама-қайшылық және стиль - біздің тұрғымыздан жеке тұлғаның (психологиялық) қарым-қатынас психологиясының маңызын оның дамудағы қалыптасуын анықтайды.
Біздің анықтауымыз бойынша, қарым-қатынас иелерінің арасындағы қарым-қатынас олардың қасиеттерін ашады. Ол қасиеттердің тереңірек ашылғаны жөн.
Қарым-қатынас мәселесі психология ғылымында үлкен маңызға ие. Қарым-қатынастың мақсаты методологиялық болып келеді және психологияның түрлі арналарына негізделеді. Біз оның маңызын педагогикалық психология үшін көрсетуге тырысамыз. Педагогикалық психолгия мәселелерін қарым-қатынас мәселелерімен қатар қарастырайық. Қазіргі кезде адамның қалыптасу кезеңіне сай ортақ пікір қалыптасқан. Бұл пікірлер Б.Г. Ананьев [23], А.Н. Леонтьев [20], С.Л. Рубинштейн [31] т.б. жұмыстарында аталған. Әсіресе, Д.Б.Элькониннің [32] жұмысында толығырақ көрсетілген.
Іскерлік жайында сөз қозғалған кезде тұлғаның мүмкіндіктері ашыла түседі, бұл оның жағынан қалыптасуына алып келеді. Бұл әрекеттер мен операциялардың маңызы мен интеллектуалды қалыптасуға ған емес, сонымен қатар, тұлғаның толық қалыптасуына әсер етеді.
Адамның негізгі кезеңдестіру психикасының қалыптасуын Д.Б.Эльконин [32] өте қызықты теориялық схемамен ұсынды. Ол балалық шақты бірнеше дәуірге бөледі, мұнда кезеңдер мен фазаларға бөлінеді.
Дәуірден дәуірге өту баланың операциялық-техникалық мүмкіндіктерімен сәйкес келмейді. Дәуір екі кезеңнен тұрады: 1) мотивациялық қажеттіліктер жағының қалыптасуын иемдену; 2) сабақтардың әрекет амалдарын игеру, операциялық-техникалық мүмкіндіктерінің қалыптасуы. Әр қалыптасу кезеңі белгілі іс-әрекетпен анықталады. Бұл әрекет мотивациялық қажеттіліктерді, кейде операциялық-техникалық жақтарда қамтамасыз етіледі.
Іс-әрекеттің тізбегі мынындай: 1) эмоционалдық қарым-қатынас (0-1жас), 2) заттық манипулятивтік іс-әрекет (1-3 жас), 3) сюжеттік-рөлдік ойын (3-7жас), 4) оқу (7-12жас), 5) жеке тұлғалық қарым-қатынас (12-15 жас), 6) оқу-мамандану іс-әрекеті (15-17жас). Баланың ерте қалыптасуына келетін болсақ, бұл мәселе баланың ортасында қарапайым болып келеді. Дегенмен, бұл қалыптасу кезеңдері оның өсуіне байланысты күрделене бастайды. Соған сәйкес оны анықтау мәселелері де қиындай түседі. Д.Б.Эльконин [32] бойынша, 7-12 жасқа дейінгі іс-әрекет оқу болып саналады. Формальды түрде бұл кезде бала мектепте оқиды. Бұл кезде жасөспірімдер көбіне оқуға қарағанда спортпен айналысулары мәлім. Шын мәнінде спорт олар үшін маңызды. Мұнда олардың жаңадан негізгі қасиеттері мен тұлғаның жаңадан қалыптасуы болады. Спорт арқылы басқа да қасиеттер, сонымен қатар оқу да қалпына түседі. Біздіңше, жетекші іс-әрекетті анықтау үшін барлық баланың іс-әрекет спекторын ашқан дұрыс.
Әр сәт қарым-қатынас жүйесі арқылы анықталады. Тек осы жағдайда ғана жеке тұлғаның қалыптасу процесін түсінуге болады, оның психологиялық ерекшеліктерін анықтауға болады.
Жеке тұлғаның дамуында іс-әрекеттің жүйесі мен қарым-қатынас жүйесі күрделене түседі. Сонымен қатар, бұл жүйедегі субъектінің дәрежесі мен белсенділігі өзгереді. Субъектінің бұл екі жүйесінің байланысы өте күрделі болуы мүмкін. Олардың қарым-қатынасы бір-біріне толықтырудан, қарама-қайшылықтан құрылуы мүмкін. Псхихологиялық дамудың кезеңдерін қарастыра отырып, Д.Б.Эльконин [32] мынандай шешімге келеді: біріншіден, кезеңдер, олардың көп мәселелерді қамтуы, осы негіздегі адамдар арасындағы қарым-қатынастар орын алады, екіншіден, балалардың танымдық қасиеттерінің дамуы, олардың операциялық-техникалық мүмкіндіктерінің болуы.
Қазіргі кезеңде психология ғылымындағы қарым-қатынастың дамуы - күрделі, көпқырлы және көпдеңгейлі процесс, бұл психикалық процестер мен адам даралығын зерттеуде қолданылатын нағыз қажетті тәсілмен бірдей. Бұл мәселені өңдеу тек қана арнайы психология пәндеріне ғана емес, жалпы психология теориясының дамуындағы маңызды кезең болып саналады. Психикалық процестерге қатысты барлық кешенді түрдегі мәселелерді зерттеу - қазіргі кезде сапалы, жаңа түрдегі - субъект-субъект ретіндегі қарым-қатынаспен, яғни, адамдардың бірлескен іс-әрекет жағдайында өтілуі керек.
Қатынас - бұл субъектілердің қоршаған әлем объектісінің немесе басқа субъектімен өзіндік байланыс нәтижесінде пайда болатын олардың тікелей бірлескен іс-әрекеті, яғни бір жақты рационалды таным немесе эмоциялық және мінез-құлықтық формада сақталуы. Біз қарым-қатынас бойынша серіктесімізге өзіміздің сөзіміз, эмоция және әрекетіміз арқылы оған деген қатынасымызды жеткіземіз.
Егер адамның бүкіл іс-әрекеті оның психикалық құбылыстарының суъектісі ретіндегі қызметтері деп алатын болса, бірінші мәселе бойынша қарым-қатынастың негізгі іс-әрекетінің қатарына эмотивті, конативті және креативті қызметтерін де енгізілуі қажет. Бұлар Б.Г. Ананьев [23], Л.С. Выготский [4], В.Н. Мясищевтің [22] еңбектерінде қарастырылды, дегенмен барлық уақытта бұл терминдердің қолданылмағанын айта кеткен жөн, себебі олардың еңбектерінде аталған қызметтер қарым-қатынастың психикалық әрекетке ықпалы және жеке тұлғаның психикалық даму мәселелеріне байланысты сөз болған. Біздіңше, коммуникативтік, ақпараттық, когнитивтік, эмотивтік, конативтік, креативтік қызметтер туралы айтуға болады.
Бұл қызметтер көптеген психологтардың еңбектерінде қатынас процесі ретінде тұтас және әрқайсысы жеке қанағаттанарлықтан жоғары немесе төмен деңгейде теориялық түсініктеме алған, сондай-ақ Кеңестік және шетелдік психологияда эксперименталдық зерттеулердің тақырыбы болды. Қарым-қатынас субъектісінің осы және басқа да зерттеулерін қарастыру нәтижесі барлық көрсетілген қызметтер бір ғана бастысы - адамның басқа адамдармен қарым-қатынасында көрінетін реттеуге ауысады деген қорытындыға келуге болады. Бұл мағынада қатынас - адамдардың бірлескен тіршілік іс-әрекетіндегі мінез-құлқын әлеуметтік-психологиялық реттеуші механизм болып табылады. Адамның негізгі алты қызметі қатынас кезінде өзіндік мәнін жоғалтпайды және әрқайсысы бірлескен іс-әрекеттің мазмұнды контексіне байланысты басымдылыққа ие болуы мүмкін. Бұл қызметтерді адамның барлық басқа қарым-қатынас субъектісі ретіндегі іс-әрекеттерін жіктеуге негіз болатындардың бірі деп қарастырған жөн. Сонымен бірге, аталған қызметтер теориялық көзқарастарда адамның табиғи және жасанды орта заттарымен субъективті-объективті қарым-қатынасында жүзеге асатын адамның психикалық әрекетінің жалпы қызметтері ретінде белгіленгенін айта кету керек.
Бірлескен іс-әрекеттің тұтас актісінің құрылымындағы жалпы қызметтер деп санауға болатындықтан, бұл қызметтердің адам мен адамның қарым-қатынасы процесінде де де орны бар.
Бірінші жағдайда, олар қатынас субъектісінің серіктеске, оның физикалық және психологиялық қасиеттеріне бағытталған негізгі қызметтері ретінде оның және өзінің жеке ерекшеліктерін ескере отырып өзінің онымен ара қатынасын реттеу үшін пайдаланылады. Осы мағынада қарым-қатынастың бұл аспектісі серіктестердің біріне-бірі ықпал етуінен тұратын ерекшелігі бар әрекеттің әлеуметтік-психологиялық қасиетіне ие болады. Екінші жағдайда, олар объектінің физикалық қасиеттеріне сәйкес өзінің әрекеттерін реттеу үшін заттық объектіге бағытталған заттық әрекет субъектісінің қызметінің мәні. Бұл жағдайда әңгіме психикалық реттеу деңгейі туралы ғана болуы мүмкін. Қарым-қатынастың бұл аспектілерінің сапалық айырмашылығына қарамастан, бірлескен іс-әрекеттің тұтас құрылымында олардың арасында практикалық міндеттерді шешу кезіндегі қарым-қатынас белгіленеді.
Ойлау мен сөйлеудің өзара байланысы жөніндегі мәселелерді алғаш рет Л.С. Выготский [4] көтергені белгілі: Психологиялық қарым-қатынастың адамға тән ең жоғарғы нысаны тек қана адамның ойлауы арқылы шындықты жалпылама бейнеленуі себебінен мүмкін болады. Қарым-қатынас пен ойлаудың шынайы детерминанты ретінде көрініс табады. Сөздің мәнін ойлау мен сөйлеудің бірлігі ретінде ғана емес, сонымен бірге жалпылау мен қарым-қатынастың, коммуникация мен ойлаудың бірлігі ретінде қарастыруға барлық негіз бар.
Қарым-қатынас - бұл субъектілердің бірлескен іс-әрекет қажеттілігінен пайда болатын үрдіс, яғни адамдар арсында байланыс орнату мен оны дамыту болып табылады. Қарым-қатынас, біріншіден, іс-әрекет субъектілері арасында, топ және ұйымдағы қызметкерлер, сонымен топ қатар арасында ақпарат алмасу; екіншіден, іс-әрекет бірлескен стратегияны өңдеу, кірістірілген қарым-қатынас субъектісі; үшіншіден, адамдардың бірлескен міндеттерді шешу процесінде бірін-бірі қабылдауы және түсінуі.
Адамдардың қарым-қатынас түрлерін терең білуі - олардың әр-түрлі нәтижелі қызметінің қажетті шарты. Бірақ мұны білуді, әсіресе мұғалімдер, тәрбиешілер, ата-аналар өз жұмыстары бойынша күн сайын, сағат сайын өскелең ұрпақты тәрбиелеуде азаматтық және кәсіби қызметін атқаратын адамдардың барлығы қажет етеді. Тәрбиеші мен тәрбиеленушінің рухани бірлігі нәтижесінде ғана жүзеге асырылатындықтан - адамзат жинаған мәдени құндылықтар осылай ғана беріледі - мұғалімдерден ерекше қарым-қатынас жасай алу қабілеті талап етіледі.
Қарым-қатынас қоғамдық өмір кұбылыстарының бірі. Бұл құбылыс адам өмірінің, іс-әрекет жағдайларының материалдық әсерінен тарихи тұрғыда пайда болады. Біріккен іс-әрекет еңбек негізінде адамдарда қарым-қатынас қажеттілігі пайда болады.
А.А.Бодалев [27], М.И.Лисина [16], А.А. Леонтьев [8] сияқты ғалымдардың нақты зерттеу жұмыстарының бірқатары қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігін зерттеуге арналған. Алайда осындай байланыстың сипатын зерттеушілер әрқилы түсінеді.
Д.Б. Эльконин [32] қарым-қатынас іс-әрекеті онтогенездің нақты сатысында дербес көрінеді деген. А.А. Леонтьев [8] қарым-қатынас іс-әрекеті бұл - ең алдымен сөздік іс-әрекет, өйткені онда ic-әрекетке тән элементтердің барлығы бар (әрекеттер, операциялар, мотивтер және т.б.) десе, Б.М. Ломов [26] қарым-қатынас пен ic-әрекеттің бірлігін мойындап, осы үрдістерді өзара байланыстырмай, адамның әлеуметтік болмысының екі жағын, оның өмір салты ретінде қарастырады.
Балалық шақтағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу негізінде А.Н. Леонтьев [20] жасаған іс-әрекет кестесі қарым-қатынас үрдісінің ғылыми талдауын жасауға және жалпы қарым-қатынас сипатының сенімді нәтижелерімен қатар, оның баланың жеке тұлғасына әсерінің ерекшелігін алуға кез-келген жағдай жасайды.
Зияты зақымдалған бастауыш сыныптағы оқушылардың ересектермен қарым-қатынасын зерттеуде қарым-қатынас қажеттіліктері мен мотивтерін карастырдық. Қарым-қатынасты біз өзін-өзі және басқа адамдарды тану қажеттілігін қанағаттандырылатын іс-әрекет ретінде түсіндік. М.И. Лисина мен [16], А.Н. Леонтьевтің [20] көрсетуі бойынша, ересектермен қарым-қатынас қажеттілігінің мазмұны балалардың жетекші іс-әрекетінің сипатымен түсіндіріледі. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен қарым-қатынасындағы жетекші мотивтері ретінде іскер және жеке мотивтер алынады.
В.М. Бехтерев [33] пен А.Ф. Лазурский [19] сияқты ғалымдардың қарым-қатынас мәнін ашудағы орны ерекше. Кеңес психологиясында қарым-қатынас мәселесін С.Л. Рубинштейн [31], В.Н. Мясищев [22], А.Н. Леонтьев [20], Б.Г. Ананьев [23] қарастырады.
Педагогика саясында Т.Е. Конникова [34], А.В. Кирчук [35], Л.И. Новикованың [36] зерттеу жұмыстары жүзеге асуда. В.Н. Мясищев адамның қатынастары нақты қажеттіліктермен итермеленіп, тұрақтылыққа, жалпылыққа ие болады деген. Адамның қатынастары танымдық, еріктік, эмоционалды компоненттердің қатысуымен сипатталады. В.Н. Мясищевтің [22] пікірі бойынша, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz