Жастарда салауатты өмір салтын қалыптастырудың тарихи педагогикалық мәселелері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ
МИНИСТРЛІГІ
СПОРТ ЖӘНЕ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ІСТЕРІ КОМИТЕТІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ СПОРТ КОЛЛЕДЖІ РМҚК
Қазақтың ұлттық ойындарының дене тәрбиесі мәдениетіндегі орны
тақырыбы бойынша
Курстық жұмыс
Орындаған 3курс студенті___________________________ _____________Әмірхан Дәурен
Ғылыми жетекшісі Оқытушы____________________________ _______________Тастанов Әділбай
Мазмұны
Кіріспе____________________________ ______________________________3
Негізгі бөлім:
І- тарау. Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері ___________________________________ ______________________5
0.1. Жастарда салауатты өмір салтын қалыптастырудың тарихи-
педагогикалық мәселелері ___________________________________ _______5
0.2. Денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау проблемасының бүгінгі
жағдайы мен мүмкіндіктері ___________________________________ ______9
0.3. Шығыс ойшылдарының тәрбие мен салауатты өмір салтына деген
көзқарастары ___________________________________ _________________17
ІІ- тарау. Ұлттық спорт түрлерінен жастардың салауатты өмір салтын дамытуда қолдану әдістері мен эксперимент жұмыстары_____________20
2.1. Жастардың салауатты өмір салтын дамытуда ұлттық спорт түрлерін
қолдану әдістері___________________________ _______________________20
2.2. Салауатты өмір салтты дамытудағы педагогикалық мәселелер________31
Қорытынды__________________________ ___________________________34
Пайдаланылған әдебиеттер_________________________ ______________35
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының келешек даму
стратегиясындағы басымды бағыттардың қазақстандық барлық қоғам
өкілдерінің салауатты өмір салтын қалыптастыру арқылы мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен азаматтардың әл-ауқатының жақсаруы және білім беруді жетілдіру мәселері жатады. Бұл жайында ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған Қазақстан -2030 дамуы жоспарында баяндалған. Бұл бағыттар халықтың тарихи дамуы барысындағы жағдайдың ерекшелігі өз өмірі құрамындағы этностық және конфессиялық түрлі тектілікті тарихи қоғамдастық тағдыры, олардың үлкен территориялық аймағы мен халық санының аздығы, сонымен қатар елдің көптеген азаматтарының табиғи байлық көздеріне, таланттар мен мамандардың кәсіптік шеберлігіне қарамай сәйкес келмейтінін айта кету керек.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігі түрлі жастағы адамдардың
өз денсаулығына деген шынайы қатынасына байланысты. Осы мәселелер жайлы статистикалық материалдар мен ғылыми жарияланымдарда тіркелген көптеген жағымсыз фактілер белгілі болып келеді.
Адамдардың өз денсаулығына қатынасы олардың мінез құлқы арқылы көрініс тауып, белгілі дәрежеде 49-53% - зерттеушілер мәліметі бойынша дені сау болу, әлде сырқаттану дилеммасын анықтайды. Салауатты өмір салтын насихаттаушы танымал ғалым В.М.Димов әрбір адам денсаулығын нығайтатын немесе денсаулығын бұзатын мінез-құлыққа ие болу мүмкіндігі бар екенін атап көрсетеді. Өз денсаулығына деген мұқият қарым-қатынасты тәрбиелеуге болады: отбасында, мектепке дейінгі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептерде, жоғары және кәсіптік оқу орындарында. Дегенмен, денсаулықтың қадірі өлім елесі жақындай түскен сайын белгілі болмақ Академик Н.М.Амосов өз денсаулығың туралы бала кезден ойлану қажеттілігін атап көрсеткенімен, өмір шынайылығы өз денсаулығы мен салауатты өмір салты туралы тәрбиелік шаралардың тиімсіздігін көрсетіп отыр. Статистикалық материалдар мен бірқатар зерттеу жұмыстары соңғы
жылдардағы Қазақстан Республикасында өкпе (туберкулез), ВИЧ - жұқпалы
індеттері, жыныс және жүрек-тамыр аурулары, түрлі қан және зат алмасу
ауруларының өрши түскенін көрсетіп отыр. Мұндай өзгерістерді көпшілік
қазіргі өркениеттің жағымсыз әсері деп түсіндіреді.
Зерттеуші ғалымдар адамдардың өмір салты мен денсаулығы арасында тығыз байланыс бар екендігін және ол көп қозғалыс белсенділігі мен
құнарлы тамақтануға тәуелді екендігін атап көрсетуде. Дегенмен, жастардың
салауатты өмір салтын қалыптастыруды ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері
арқылы іске асыру мәселесі жан-жақты зерттеу мен талқылау нысаны ретінде
қарастырылған жоқ еді. Әлі де болса ұлттық спорт түрлерін насихаттап келе
жатқан спорт мектептеріне арналған бағдарламалар жасала қойған жоқ, оған
қоса ұлттық спорт түрлерінен өткізілетін жарыс ережелері де жетілдіруді
қажет етеді. Және ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың
салауатты өмір салтын қалыптастырудың педагогикалық жағдайлары мен
тәрбиелеу модельдері жасала қойған жоқ. Біздің елімізде әлі күнге дейін
ұлттық спорт түрлері мен халықтық ойындарды дамытудың тұжырымдамасы жоқ.
Зерттеу нысаны - оқушы жастардың оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні - жастардың ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесі.
Зерттеу мақсаты - жастардың ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесін жасау болып табылады.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
І- тарау. Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері
1.1. Жастарда салауатты өмір салтын қалыптастырудың тарихи педагогикалық мәселелері
Ғалымдардың пікірінше, денсаулыққа зиянын тигізетін зиянды әсерлерден
арылу туралы түсініктер алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдардың тайпаларына да төн еді. Ондай түсініктер олардың әдет-ғұрыптарында көрінісін тауып, тиімді түрде күш-қуатын қалпына келтіретін, жұқпалы аурулардан қорғайтын дәстүрлер пайда болды. Соған сәйкес баспана орнатып, жеке бастың гигиенасын сақтайтын, жерлеу тәсілдері, қоқыстардың көзін жою ережелері дүниеге келді. Әрине, аурудың пайда болу себептері мен оңың мәні туралы оларда ешқандай мәлімет жоқ еді. Содан барып мындаған жылдарға созылған мистикаға, табынуға, соның салдарынан діни наным-сенімдер мен дәстүрлерге негізделген көзқарастар пайда болды.
Ертедегі Көне Шығыс медицинасы туралы көптеген мәліметтер Египет
папирустарынан, Вавилонның қыш кірпіш жазбаларынан, жерлеу саркофагтары мен камералардағы жазулардан, табынатын ғимараттар мен сарайлардағы қалдықтардан алынған. Ертедегі Месопатамияда ерекше құдай - Мардук деген емдеу ісіне жауап берген. Әйелдер, босану мен аналық пірі Иштар болса, кейінде гректер оны Астарта деп атап кетті. Хаммурапи патшалық құрған кезде емдеу туралы, соған сәйкес дәрігерлерге сыйақы төлеу туралы заңдар жарыққа шықты. Ертедегі Грециядағы шынықтыру тәсілдері, дене жаттығуларымен шұғылдануға арналған гимназиялар, сумен жуынуға арналған термалар көпшілікке жақсы танымал еді. Антика дәуіріндегі саулығы мықты және әдемі дене тұлғасына табыну барлық жерде өз үстемдігін құрған еді. Алдын алу сипатындағы көптеген шараларды ертедегі британдықтарда, галлдарда, көне герман тайпаларында, скандинавтарда, скифтерде табуға болады. Ертедегі Русьта шынығу процедуралары бұқаралық сипатқа ие болды, атап айтқанда, бу
моншасынан шыққан соң қармен ысқылау немесе жылдың қай мезгілінде болсын мұз қатқан суға шомылуға үлкен мән берілетін.
Адамзат денсаулықты сақтау мен нығайту проблемасын тануға әрқашан да
ұмтылып келді, себебі денсаулықсыз толыққанды өмір сүру мүмкін емес.
Денсаулық жақсы болған кезде оны сезіне білмейміз, ал денсаулықты жоғалтып алған кезде ауру күйі пайда болады да, ауру ағзаның жайсыз күйі туралы үнемі белгі беріп отырады. Француз философы мен ағартушысы М.Монтень денсаулықтың құндылығын нақты анықтап берді: Денсаулық дегеніміз - бағалы да құнды зат, ол жалғыз ғана болғандықтан, ол үшін уақытты да, күшті де, еңбек пен барлық жақсылық атаулыны аямау қажет, тіпті ол үшін өз өміріңнің бір бөлшегін де құрбан етуге болады, себебі онсыз өмір төзімсіздік пен қорлыққа толы...
Сократ былай деген: Денсаулық ол барша дүние емес, бірақ денсаулықсыз түк те жоқ. Сондықтан да ол: Адам, өзіңді тани біл! деп шақырған болатын.
Денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау туралы ғылымның пайда болу
тарихы адамзат тарихының тереңіне бойлап кетеді. Гиппократ өзінің Ауа,
су, жергілікті жерлер туралы шығармасында көптеген аурулар адамның іс-
әрекетіне, ойларына, оның өмірлік жағдайлары мен табиғат факторларына
байланысты болатындығы туралы баяндайды. Нақты қоршаған орта, еңбек,
тұрмыс, тұлғаның жекелей бейімділігі ауруды анықтай түседі. Медицина
атасының негізгі ойлары ертедегі Рим философтары мен дәрігерлері,
Византия империясы мен Шығыс елдерінде өз жалғасын тапты.
Әл Фараби Адам денесіндегі ағзалар туралы трактатында медицина - адам
денесіндегі және оның әрбір ағзасындағы денсаулық қызметін зерттейді,
себебі медицина адам денсаулығы мен оның әрбір ағзасын қорғаудың шынайы принциптеріне сүйенетін - өнер екендігін атап көрсеткен .
Денсаулық сақтаудың маңызы туралы көне Үнді емшілері де жазып
қалдырған. Денені құрметтей біліп, оны қамқорлыққа алу қажет. Денесін
құрметтейтін, оны қамқорлыққа бөлеген адам екі дүниенің қызығын көреді - о дүниенің де, бұл дүниенің де. Авиценна деген атпен әлемге танымал тәжік ғалымы XI ғасырда медицина адам денесінің күйін тану туралы ғылым, оның денсаулығы мықты болуы мүмкін, немесе денсаулығын жоғалтқан болуы мүмкін деген болатын. Әр затты танып білуге оның себептерін танып білу мен жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады, сондықтан медицинада денсаулық пен аурудың себебін әрқашан білу қажет. Оның себептері анық болуы да, немесе жасырын болуы да мүмкін, оған тек сезім дүниесімен ғана емес, көріністер негізінде ақыл-ой қорытындысы арқылы қол жеткізуге болады, оны қазір симптом деп атап жүр. Дәрігерлік өнер мен медициналық ғылым өзінің негізгі мақсаты ретінде денсаулықты, оны сақтау мен нығайтуды өзінің басты мақсаты деп біліп, ал ауруды емдеуді медициналық доктринаның екінші бөлігі деп таныды. Дегенмен, ғалымдардың пайымдауынша бірсыпыра сабептерге сәйкес медицина емдік сипаттағы мамандықтың тар шеңберінде, ауруханалық күйінде және өз мәнінде
аурулар туралы, ең тар мағынасында денсаулық туралы ғылым болып отыр.
Осылайша, медицина саласының көрнекті ғалымдары денсаулықты мұқият
зерттеу қажеттілігі, бұл күйдің бұзылмауы туралы әрқашан да айтып келеді.
Ал денсаулық күйі бұзылған жағдайда ағзаның өзіндік қорғаныс күштерін іздеп тауып, оның бұзылған күйін қалпына келтіретіндей болуы тиіс.
Азия емшілері мен философтарының көзқарастарын талдау жапония мен
Қытайдағы салауатты өмір салтын қалыптастыру жүйесіндегі шешуші рөлді
балаларды тәрбиелеудің діни-философиялық негізі, соның ішінде құранды
бөліктерінің бірі конфуциялық жүйе атқарғандығын көрсетті. Әдетте
конфуциялық жүйе деп, Қытайда 2500 жыл бұрын пайда болған діни-
философиялық жүйені айтады. Осы ілімдер бойынша Шығыс елдерінде үлгілі адамды тәрбиелеу үшін адамды рухани жетілдіріп қана қоймай, сонымен бірге дене бітімін де жетілдіру дұрыс көзқарас деп есептелінгендігі туралы деректер үлкен маңызға ие. Наным-сенімдерге сәйкес тұлғаны құдай жаратқан, ол мықты қабықшаның ішінде қорғалуы тиіс. Сонымен қатар, адамдар өз денесін күтіп ұстауы қажет, себебі, жапондықтар саулығы мықты дене бітімі рух пен күш-қуаттың қайнар көзі, ата-ананың ақыл-ойынан ажырамас көз қуанышы деп білген. Қазіргі уақытта жапондар арасында кездесетін діни бағыттардың бірі - синтоизм - адам алдымен өз ішкі дүниесіне үңіліп, өзін-өзі тани білуі қажет, өз жанына терең бойлау арқылы ішкі дүниесінде өмір сүретін ками деп аталатын құдайды сезіне білуі тиіс деген моральді насихаттап жүр. Синтоистердің арасында мезгілінен ертерек өлімге аттанып бара жатқан жастың ата-анасынан өзінің ерте өлімі үшін кешірім сұрайтын әдет-гұрып бар.
Дені сау тұлғаны төрбиелеу мен жетілдіру туралы көне Қытай канондарында
ментальдік себептер мен салдарлар ескермеген дене бітімінің саулығы туралы уағыздарды іздеп табу өте қиын. Бір сөзбен айтқанда, тән жолы мен рух жолы табиғатпен тілдесуге және өмір сүру біліктілігін жасауға бағытталған, дұрыс өмірлік бағдарға ие болған табиғат және космоспен біртұтас жарасымды ғұмыр кешеді. Мұның бәрі қытайлықтар үшін аса маңызды өмір жолы туралы іліммен үздіксіз әрі берік түрде байланысқан. Сондықтан да қытайлар денсаулық туралы айтқанда өмірге деген философиялық қатынастары ретінде баяндайды. Бұл Дао философиясы - шындық пен адал өмір жолын білдіретін қытайдың ойы. Барлық қытай данышпандары Даоның жолын қуушылар болып қабылады. Дао дәстүрі бойынша адам денесі бос кеңістік пен хаостың бейнесі болып келеді. Адам туа салысымен жоғарыдан белгілі көлемдегі бастапқы күш- қуатын алады. Уақыт өткен сайын оның қоры сарқылып, кәрілікке, ауру мен өлімге әкеп соғады. Даошылардың кемеңгерлігі ауыруға жол бермеу және аурудың жазылуында болып келеді. Олар ауруды ментальдік себептердің шынайы
көрінісі деп қабылдайды да соған сәйкес адамға қажетті психикалық және
жайлы дене бітімі жағдайына алып келетін өмір салты қалыптасады деп
ойлайды.
Бүгінгі таңда жетілдіру дегеннің мағынасы организмнің өмірлік
процестерін аяғын аспаннан келтіре білу туралы олардың ілімінің маңызы
аса зор. Дәрі қабылдай отырып біз өмірлік күшті ретке келтіреміз, біз ауру
себептерінің сырттайғы салдарына әсер етеміз, - делінген Батыс таулардың
жазбалары атты көне қытай трактатында.
Дені сау өмір қызметінің ережелерінде этикалық мінез-құлық мысалдары
келтіріліп, дәрі ретінде бағаланады, этикаға жатпайтын мінез-құлық үлгілері
ауру ретінде қабылданады. Мысалы: Адамға бақыт тілеу дегеніміз - ол дәрі.
Билікті пайдаланып, ойына келгенін жасау - ол ауру. Кәрілер мен әлсіздерге көмектесу - ол дәрі. Күш көрсете отырып, адамдарды жеңу - ол ауру. Жауыздықты жойып, мейірімділікті құптау - бұл дәрі, ал шарап ішіп, жанжал шығару, бүлдіру - ол ауру. Көптеген түпнұсқаларды, түрлі елдердің құжатжай материалдарын талдау барысы салауатты өмір салтын қалыптастыру алдымен адамның ең жақсы сапаларын сақтауға арналған халықтың өмірлік тәжірибесінен шығатынын көрсетті және әр елдің мәдениетін тұлға дамуы жағынан да, рухани дамуы жағынан да көрсете білуге қабілетті, толыққанды дені сау адам, табиғаттың барлық әуре-сарсаңын, оның түрлі катаклизмдерін жеңе білетін, денсаулық деп
аталатын табиғаттың ең құнды сыйлығын жетілдіруге бағытталған жан-жақты дамыған жеке тұлға идеалын тәрбиелеуге бағыт берді.
Шығыс, Орта Азия, Қазақстан халықтарының педагогикалық мұраларында денсаулығы мықты адамгершілікті негізге ие, өмірлік құндылықтар жүйесіне
арқа сүйейтін, өзінің ішкі мүмкіндіктерін тани білуге және оны өзін жетілдіру біліктілігін пайдалануда жеке тұлғалық менін іске жарата білетін рухани және тұлғалық толыққанды адам қалыптастыру туралы терең де жаңа ойлар жарқын көрініс береді.
1.2 Денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау проблемасының бүгінгі
жағдайы мен мүмкіндіктері
Қазіргі уақыт кезеңі көптеген оқиғаларға толылығы мен орасан зор
ақпараттар ағыны арқылы ерекшеленеді. Көпшілік бұл уақытты ақпараттар ағыны көлемінің артуына байланысты өзгерістер дәуірі деп атап жүр. Адам
қызметінің бүкіл аспектілері бір-бірімен тығыз байланысқандықтан, қарым-
қатынастың ғарыштық көлемде арта түскенінің куәсі болып отырмыз.
Адам қазіргі жағдайларда бұрынғыға қарағанда көптеген қиын проблемаларға тап бола бастады. Ағарту саласындағы қызметкерлерге жоғары ғылыми дайындық, жан-жақты білім қажет болса, ал басқаларға жоғары дәрежелі белсенділік таныта білу керек, соның өзі ағзаның қызметтік жүйесіне салмақ түсіріп, шаршау шақырады. Егер адам өз басына түскен проблемаларды шеше алмайтын болса, ол өзін қажетсіз артық адам деп біледі де, сол себепті ішімдікпен немесе нашақорлықпен айналысуы мүмкін.
Жүйке ширығуы мен стресті жағдайларға толы қарқынды түрде өтіп жатқан
өмірде адамның өзіне, өзгелерге және қоршаған ортаға деген қатынасын
түбегейлі өзгерту қажеттілігі туындап отыр. Әрбір адам осындай жағдайларда өз жағдайы мен өз денсаулығы үшін өзінің жеке жауапкершілігін арттыруы тиіс. Жақсы өмірге ешкім, тіпті туыстар да, қоғам да, мемлекет те кепілдік бере алмайды.
Дене мәдениеті мен спорт - бұл салауатты өмір бейнесін қалыптастырудың
негізі, жастарды адамгершілікке, еңбек қызметіне интеллектуалдық және
денелерін даярлау жоғары спорттық жетістікке жету, денсаулығын нығайту
құралы. Денсаулықты сақтау және нығайту көптеген зерттеулерде дене тәрбиесі және спорт сабақтарымен байланыстырады. Оңтүстік аймақ экологиялық қатынастағы еліміздің ең қолайсыз аймақтарының біріне жатады. Әсіресе, Байқоңырдағы ғарыш айлағының әсерінен атмосфераның газбен улануы, улы сәулелердің бұзылған ауа қабатынан адам ағзаларына тікелей өтуі, тамаққа пайдаланылатын өнімдердегі ағзаға зиянды химикаттардың артық мөлшері, жазғы құрғақ, ылғалсыз ыстық ауа, қысқы суық ызғарлы жел, міне осылардың барлығы оқушы жастар денсаулығын нығайту жайлы күнделікті қамқорлықты талап етеді. Сонымен бірге, денеге қосымша тәрбие беретін мына жүйелер бұзылды: қала, аудан және ауа райы қолайлы таулы аймақтарға орналасқан бұрынғы сауықтыру лагерлері, балалар және жастар ұйымдары, мектеп оқушыларының сарайлары, оқушылардың спортпен, туризммен, өлкелік жөне т.б. қызметтермен шұғылданатын әртүрлі үйірмелер мен секциялар.
Қоғамдық құнды қызмет түрлерімен шұғылдануға мүмкіндігі жақ, жастар
өзімен өзі күйінде қалды. Осыған байланысты өзінің интеллектуалдық және
дене мүмкіндіктері мен қоғамдық құнды қызметке қажеттілігін жүзеге асыруға мүмкіндігі болмауымен байланысты басқа да мәселелер туындайды.
Сонымен бірге, оқушылардың спорттық іс-әрекетіндегі туындаған мәселелері ғылыми-педагогикалық зерттеулерде кешенді, құндылық тәсілдері тұрғысынан өзінің көрнекті орынын тауып келеді. Оқушылардың дене мәдениеті мен спорттық іс-әрекет құндылықтарына деген қатынасы нашар зерттелген өзекті мәселе ретінде қалып отыр. Осыған байланысты мектептерде дене мәдениеті мен спортқа қызығушылық құндылықтарын қалыптастыру бағдарлары анықталып және сол бағдарларға сәйкес
ұйымдастырылса, оқушыларының дене мәдениеті мен спортқа қызығушылықтары артады және денесін шынықтырумен қатар денсаулығын жақсартуға, салауатты өмір салтын қалыптастыруға, спорттың - әлемдік бейбітшілік құралы ретінде танып білуіне жол ашылады, спорттық қызығушылықтың теориялық материалын терең игеріп бекітуге, іс-жүзінде дағдыға айналдыруға жағдай жасалар еді.
Сонымен қатар, біздің түсінігімізде дене мәдениеті тек қимылдық қабілеттерге ғана бірігіп қоймайтын, дене бітімі мен қабілеттерін әлеуметтік жағынан қалыптастыратын кең ауқымды білдіреді. Оған адам ағзасының анатомиялық жүйесін, нақтырақ айтканда, оның дене бітімін сипаттайтын дене сапалары кіреді, демек дене мәдениеті қозғалыс мәдениеті (қимылдық мәдениет) ғана емес, сонымен қатар қимылдық-қозғалыс элементтері дененің саулығы, адамның дене сапаларын, бітімін жетілдіру мәдениеті саналатын дене құрылысы (соматикалық) мәдениеті болып табылады. Сондықтан, адамның жан-жақты жарасымды жетілуіне негіз болып табылатын дене мәдениеті жөнінде айтқанда біздің назарымызды оның спицификалық маңызы - дене тәрбиесі, жеке адамды қалыптастыруда үлкен рөл атқаратын денені шынықтыруға ғана аударып қоймайды. Бұл дене тәрбиесін зерттеуші
ғалымдардың айтуынша, адамның дене тәрбиесін жетілдіруге бағытталған
педагогикалық қызмет аясын ғана емес, сонымен бірге жеке адамның еңбек,
мінез, ақыл, ой, эстетикалық, отансүйгіштік, саяси тәрбиесін де қамтуы
тиіс. Ол мәдениеттің бір түрі ретінде қандай да бір дене көріністеріне
жатқызылмауы керек, оның элементтерін тұтас күйінде қарастыруымыз қажет. Бұл, біздің зерттеуіміздің сан қырлылығы жөнінде жасаған қорытындылардың дұрыстығын дәлелдейді.
Мемпекеттің әлеуметтік көмек бағдарламалары, білім беру мен денсаулық
саласындағы жартылай ақы төлеу, зейнеткерлік қамтамасыз ету - қоғамды
бұзатын және әрбір жеке тұлғаның шығармашылық белсенділігін төмендететін жатып ішерлік психологияны туындатты. Сондықтан да қазіргі кезде жоғары кәсіби білімге, жан-жақты эрудицияға, жоғары адамгершілік сапаларға және мықты денсаулыққа ие белсенді жеке тұлғаны тәрбиелеу үлкен маңызды шара болып табылады. Осы жерде жай ғана денсаулық туралы сөз етіп қоймай, ағзаның қызметтік жүйесіндегі зор қуат көзімен ерекшеленетін денсаулықтың жоғары деңгейіне қол жеткізу мәселесіне ерекше мән беріледі. Тек денсаулықтың жоғары деңгейі ғана интеллектуалды-жасампаз жұмыспен, өндіріспен, бизнес және күнделікті жай жұмыспен шұғылданатын адамның шығармашылық белсенділігі мен жоғары жұмыс қабілетінің оңтайлы іргетасы болып табылады. Адам денсаулығын нығайту проблемасын тиімді түрде шешу адам ағзасына жанжақты да жайлы әсер ететін әдіс, тәсіп және жағдайларды пайдалануға кешенді түрде жақындау арқылы ғана қол жеткізу мүмкін. Адам проблемасы, оның мәнінің, бүгінгі және болашақтағы қызметі мен денсаулығы - осы күнге дейін толық шешіле қоймаған маңызды проблема. XXI ғасырдың басында адамзат сыртқы ортаны танып білуге деген қарым-қатынас саласына бар күшін салғандықтан, өзін танып білу саласын ұмыт қалдырғанын сенімділікпен айта аламыз. Н.П. Дубининнің пікірінше, адам туралы білім ғылымның өзара қосындысында еріп кетпей, керісінше, адамға деген кешенді көзқарас өзгшелігімен сақталуы тиіс. ...Ғылымды ұйымдастыруды практикалық түсіну туралы ғана сөз болып отырған жоқ, тым болмаса теориялық тұрғыдан адамды қолда бар ғылым құрылымында кешенді зерттеуді қалай жақсы қамтамасыз етуге болатынында... Адам зерттеу пәні ретінде көпқырлы табиғатты танып білу кілті болып табылады. Соңғы жылдары өндіріс пен қызмет көрсету саласының қарқынын арттыру мен оңтайландыруға көп кеңіл бөлінгенімен, адамның болашақтағы тағдыры туралы аз айтылып жүр. Көпшілік демографиялық проблемалар, дүние жүзіндегі жылыну туралы жазғанымен, адам денсаулығына, әлеуметтік және моральдік бет-бейнесіне аз назар аударып келеді. Бірақ адамның сапасы, оның гендік күш-қуаты, әлеуметтік салада қабылдап алған денсаулығы болашақ адамзат қоғамы үшін теңдеусіз үлкен маңызға ие. Егер практикалық тұрғыдан дені сау адамдардың тең жартысы үшінші күй деп аталатын күйде, яғни анық байқала қоймаған жүйке сырқатымен жүретін болса, онда денсаулық дәрежесін арттыру мен салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының келіп шығуы өз- өзінен белгілі. Қазақстанда денсаулық туралы алғаш рет зерттеу жұмысын жүргізген зерттеушілердің бірі Л.З. Тель болып табылады. Ол валеология ғылымы адам болмысының баршаға мәлім салалары - моральдік, дене, адамгершілік және психикалық салаларын қамтитындығы туралы айтты. Л.З. Тель өмірге деген валеологиялық көзқарасты халықтық медицина әдісі бойынша сонау көне дәуірден бүгінгі күнге дейін ізбе із зерттеді. Ол өзінің үш томнан тұратын Валеология: денсаулық, ауру, және сауығу туралы ілім атты еңбегін жарыққа шығарды. Қазақтың спорт және туризм академиясында профессор Т.Қ.Мұстафина валеология негіздерін жасаумен шұғылданып келеді, медициналық валеология, психологиялық валеология және педагогикалық валеология түсініктерін енгізіп отыр.
Қазақстанда профессор А.Ақанов салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығын басқара отырып, Валеология пәнінің
денсаулыққа қалай қол жеткізуге болады бағдарламасын жасау барысында
оқушының дамуын ескеру арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыру түсінігі, дағдысы мен уөжі мақсатына жету болып табылады. Проблемалар орталығының жұмысын Қ.А. Төлебаев қызметкерлерімен бірге жалғастырып келеді. Валеология адам ағзасының өмірлік қызметі заңдылықтарымен таныстырады, денсаулықты қолдау мен нығайту тәсілдеріне, гигиена негіздері мен салауатты өмір салтын қалыптастыруға үйретеді.
Салауатты өмір оялты даму мен денсаулықты нығайтудың жарасымдылығын
қамтамасыз ететін бірнеше философиялық, әлеуметтік, психологиялық,
экономикалық, педагогикалық, гигиеналық және медициналық аспектілерді
қарастырады (1 сурет).
Оқушыларды гигиенаға оқыту - олардың назарын проблемаға аударуға,
денсаулық қорғау мәселелері бойынша көкейкесті мәселелер туралы
ақпараттарды таратуға, денсаулыққа деген жағымды уәждеме қалыптастыруға, оқушылардың салауатты өмір салтына ықпал ететін, яғни қалай дені сау болуға үйрететін гигиеналық дағдыларын нығайтуға мүмкіндік береді. Гигиенаға оқыту мен тәрбиелеуді күнделікті мақсатқа сай іске асыру қажет. Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығы салауатты өмір салтын қалыптастыру жаттықтырушыларын дайындауды ұйымдастырған.
Оқушылардың жасына жас қосылып, сыныптан сыныпқа ауысқан сайын олардың білімі тереңдеумен бірге кеңейе түсуі де қажет. Практикалық гигиена сабақтарын медициналық-санитарлық сауаттылық және денсаулық сақтау тараулары бойынша пән мұғалімдері, дене шынықтыру мұғалімдері және медицина қызметкерлері жүргізуі тиіс. Оқушыларға денсаулық сақтауға қажетті білімдер жайлы мәліметтер беру және соның негізінде берік
1 сурет - Салауатты өмір салтының аспектілері гигиеналық дағдылар қалыптастыруға тәрбиелеу - мектеп парызы. Алға қойылған мақсатты іске асыру үшін оқу процесінде, күнделікті өмірде және отбасында бастапқы білімдер мен дағдыларды сіңіру міндеттері шешімін табуда.
Денсаулық негіздеріне үйрететін міндеттер: зиянды заттарды (темекі
тарту, ішімдік ішу және нашақорлық пен улы заттарды пайдалану) қолданудың алдын алу. Оқушыларды валеологияға үйрету жоспарлы әрі түсініктер дамуының сабақтастығы негізінде, жетекші ойларды меңгеру арқылы, адам ағзасы қызметі заңдылықтарының гигиеналық, санитариялық ғылыми факторларын ескере отырып, денсаулықты, салауатты өмір салтын қолдау мен нығайтуға қажетті білімдерді, біліктіліктерді, дағдыларды қалыптастырады. 2002 жылы Алматы қаласында Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігі салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығы Қазақстан Республикасы салауатты өмір салты мамандарының Форумын ұйымдастырды және өткізді. Форум жұмысында салауатты өмір салтын ендіру бойынша тәжірибесі бар, өзінің негізгі міндеті деп санайтын емдеу мекемелері, оқу орындары мен ұйымдардың жұмысы өз көрінісін тапты. Тұрғындар арасында кеңінен тараған жұқпалы және жұқпалы емес аурулардың алдан алу мәселелері қаралды. Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша жаңа көзқарастар, технологиялар, әдістер өз көрінісін тауып, тұрғындар денсаулығының жай-күйі туралы алаңдаушылық білдірілді және адамдарды сауықтыру, шыңдау, тамақтануын жақсарту, дене белсенділігін арттыру жұмыстарының қажеттілігі тілге тиек болды. 1997 жылы Қазақстан әлеуметтік дамудың Қазақстан - 2030 атты 1997 жылы Қазақстан әлеуметтік дамудың Қазақстан - 2030 атты бағдарламасын ұсынды, оның негізгі тармақтарының бірі - салауатты өмір салтын қалыптастыру мен белсенді түрде денсаулықты нығайту. Осы бағдарлама қабылданған кезден бастап, елімізде осы басымдықтарды іске асыру бағытында үлкен жұмыс жүргізілді:
- салауатты өмір салтын (СӨС) қалыптастырудың заңдық-құқықтық негізі
жасалды. (Халық денсаулығы мемлекеттік бағдарлама; ҚР Үкіметінің
Салауатты өмір салты кешенді бағдарламасы, жеткілікті дәрежедегі
ведомстволық құжатнамалар);
- салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметі - жаңа қызмет желісі
жасалған (Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығы, оның филиалдары, 14 облыстық 7 қалалық салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығы, 134 аудандық деңгейдегі денсаулық нығайту орталықтары );
- салауатты өмір салтын қалыптастыру жұмыстарын насихаттау бағытындағы
шаралар жекелей қаржыландырылады;
- 1999 жыл бойында СӨСтің түрлі аспектілері бойынша мұғалімдер, дәрігерлер және медбикелердің ішінен 3 мыңнан астам мамандар дайындалды; дәрігерлер және медбикелердің ішінен 3 мыңнан астам мамандар дайындалды;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша халықаралық ұйымдармен
әріптестік қатынас орнатуга 6 млн.$; соның ішінде Дүниежүзілік Банктің СӨс
қалыптастыруға деген 2,88 млн.$ қаржы көлемінің бөлінуі;
- 2 орталық ашылған: Дене шынықтырудың Ұлттық ғылыми-практикалық
орталығы (1); Валеологияның Республикалық ғылыми-әдістемелік орталығы (2).
Осылайша, Қазақстан - 2030 әлеуметтік стратегиясының басымды
бағыттарының бірі - СӨС қалыптастыру және денсаулықты нығайтудың шынайы негізі қаланып, өз жұмысын атқаруда.
Дегенмен, денсаулыққа деген құндылықты көзқарас пен салауатты өмір
салтын қалыптастырудың көптеген әдістемелік мәселелері шешімін таппай
келеді.
Отандық философия ғылымында адамның табиғаты туралы, денсаулықтың
сипаты үшін аса маңызды, яғни биологиялық пен әлеуметтіліктің қатынасы
мәселелері әлі күнге таласты мәселеге айналып отыр. Бастапқы жағдай адам
бойында қалыптасқан биологиялық пен әлеуметтілік жақтары сабақтастығының шынайылығын, өзара шарттас бірлігін, бірақ таратып қарағанда әрқайсысының жеке даму процесін мойындау болып келеді.
Адамзат қазірше өзіндік биологиялық өмір сүру жағдайларына жеткілікті
дәрежеде ие емес, сондықтан да қоғамның әлеуметтік дамуының үздіксіздігі
қажет-ақ. Адам мәнінің проблемасы, оның табиғатының проблемасы іспетті
мәңгілік ғылыми және философиялық міндеттер қатарына жатады. Олар
мәңгілік және әрқашан да жаңа, себебі, адам болмысының табиғи жағдайлары мен оның өмір сүру қызметінің әлеуметтік факторлары өзгеріп отырады. ...Адам мәнін оның бүкіл өмірлік қызметінде табиғи түрде өзара байланысқан оған қажеті барлық сапалары мен байланыстары құрайды... Адамбойындағы биологиялық әлеуметтіліктен бөлінбейді, дегенмен, Homo sapiens - дейді Н.П. Дубинин, - жануарларға қарағанда бұл түрдің екі даму
бағдарламасы бар: генетикалық және әлеуметтік тұқым қуалау бағдарламасы.
Адамның биологиялық ұйымдасуы оның өзі жасаған орта жағдайында ғана толық іске асуы мүмкін, ал оның генотипі әлеуметтік бағдарламаны қабылдау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Г.Қ. Нұрғалиева өз денсаулығына деген құндылықты қатынасты тәрбиелеуде балалардың, жеткіншектер мен жастардың жас ерекшеліктеріне қарай биологиялық заңдылықтарын ескеруді маңызды шара деп біледі.
Бірсыпыра авторлар әлеуметтік-биологиялық проблеманың медициналық
аспектілерін қарастыра отырып, құбылыстар мен факторлардың үш тобын
анықтады: біріншісі - өлеуметтік факторлардың адам биологиясына әсері (адам қорғанышсыз қалатын техногендік факторлар), екіншісі - әлеуметтік
факторлардың жанама әсері (акселерация, аллергизация және жүйкеге салмақ
түсуі), үшінші тобы - әлеуметтіліктің биологиялық мазмұнының факторлары
(темекі тарту, ішімдік ішу, нашақорлық, уытты заттарды пайдалану, жыныстық бей-берекет қатынастар, аумалы-төкпелі мінез-құлық және т.б.) Осы аталған факторлардың ең соңғысы ғана адамның өмір салтын анықтайды (денсаулығы жақсы немесе денсаулығы нашар).
A.Г.Щедрина денсаулықты нығайту жүйесін қалыптастыру қажеттілігі арта
түсіп отырған қазіргі кезде бірінші кезекте денсаулық құрылымы және осы
құрылымды қалыптастырудағы әлеуметтік-биологиялық алғышарттардың құрылымын зерттеу міндеті тұр. Әлеуметтік біртұтас және жинақтаушы факторға айналып, бір жағынан биологиялылықты шектей түседі, ал екінші жағынан адамның табиғи нышандарын жетілдіруге ықпал етеді, дейді авторлар. Ешқандай әлеуметтілік биологиялық субстраттың қатысуынсыз іске аспайды. Осылайша, дара тұлғаның өзіндік биологиялық және әлеуметтік қызметтерін атқаруын денсаулықтың көрінісі деп баяндауға болады. Дара тұлғаның өзіндік биологиялық және әлеуметтік қызметтерін іске асыру қабілеті жоғарылаған сайын, оның денсаулық деңгейі де жоғары болады. Өзінің денсаулығын көрсету қабілетіне, немесе басқаша айтқанда, өзіндік биологиялық және әлеуметтік қызметтерін іске асыру қабілетіне тұлғаның психикалық және рухани сапалары үлкен әсер етеді. Бір жағынан өмірлік қондырғылар мен дара тұлға қажеттілігінің сәйкес келуі, екінші жағынан денсаулық көрінісі - дене бітімі, рухани және әлеуметтіктің белгілі бір аман-саулық дәрежесін қалыптастырады. A.В. Ахаев денсаулыққа келесі түрде анықтама береді: денсаулық адамның қозғалыстағы күйі, оның жүйесі өзіндік ұйымдастыру тетіктерінің қорлары арқылы анықталады (патогендік факторларға деген төзімділік), өзін ұйымдастыру процестерін күш-қуат, пластикалық және ақпараттық (реттегіш) тұрғыдан қамтамасыз етумен қатар биологиялық және әлеуметтік көріністерінің негізі ретінде сипатталады .
Денсаулық негізінде дара тұлғаның рухани, психикалық және соматикалық
сипаттары бар, олар өте күрделі қоршаған орта мен ішкі ортаның кешенді
факторларының өзара әсері негізінде қалыптасады. Дәл осы заңдылықтар
гигиена ғылымдары кешенінің зерттеу пәні болып табылады. Адам баласының негізгі биологиялық қызметтері - оның өмір сүре білу қабілеті мен ұрпақ жалғастыруында, әлеуметтілігі - тұлғаның әлеуметтенуі, еңбекке деген қабілеті, тұрмыста және қоғамда өзінің әлеуметтік рөлімен қанағаттануы және т.б. Дәл осы шеңбер төңірегінде ғана дара тұлға
денсаулығының сипатына арналған модельді тікелей көрсеткіштері бойынша
іздеп табу қажет.
А.Г. Щедринаның теориясы бойынша дені сау ағзаға келесі сапалық және
сандық қасиеттер жатады:
- дене дамуының деңгейі мен жарасымдылығы;
- негізгі физиологиялық жүйелердің қор мүмкіндіктері;
- ағзаның иммундік қорғанысы айрықша емес резистенттілігі;
- ұзаққа созылған аурудың, даму кемшілігінің болуы не болмауы;
- метаболиттер мен эндотоксиндерді бөлу қабілеті;
- моральдік-ерік күші мен құндылықты-уәждемелік қондырымдарының
деңгейі.
Басқа белгілері де болуы мүмкін, бірақ аты аталғандардың әрқайсысы
ағзаның тұтас күйі ретінде денсаулыққа оң немесе теріс әсер етуі мүмкін.
Бір белгіде болған өзгеріс міндетті түрде тұтастың басқа бөліктеріне
міндетті түрде әсер етеді.
Санамаланған денсаулық көрсеткіштері сандық сипатқа ие екендігі арнайы
әдебиеттерден мәлім болғандықтан, денсаулық сияқты осындай жинақталған
көрсеткіштердің өзгеріс динамикасын байқап отыруға мүмкіндік береді.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бар әлемде басымды мәселе болып
табылады. Салауатты өмір салтын қалыптастыру тұрғындардың денсаулық
көрсеткіштерінің жақсаруы мен аурулардың алдын алу бойынша ұлттық саясат дәрежесіне дейін көтерілген.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігі мен СӨС бағдарламаларын
жасау күйінің өзгерісі адамның өзіне байланысты заңдылықтарға негізделеді.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру, ағзаның қорғану қабілетін нығайту, жеке басының гигиенасы адамдарға ғана емес, қоғамға да үлкен пайдасын тигізуі мүмкін. Салауатты өмір салтын қалыптастыру негізі мен күн тәртібін сақтау адамның өз өмірін құра білуіне, оның тұрақтылығына, тазалығына, шыңдануына, тамақтануына, дәрілер пайдалануына, ішімдік ішіп және шылым тартуына және т.б деген парасатты қатынасы болып табылады.
Әдетте, өмір жағдайы мен өмір салты деген түсініктерді шатастырып алатын жағдайлар кездесетіні баршаға мәлім. Ю.П. Лисицин салауатты өмір салтының теориялық тұжырымдамасын жасай отырып, өмір салты дегеніміз -
денсаулыққа зиянды әсер беруге бағытталғандарды (ішімдік, шылым тарту және т.б.) адамдар қызметі мен белсенділігі арқылы аластау десе, өмір жағдайы дегеніміз - дара тұлғаның адам қызметін толық орындауы үшін денсаулыққа зиянды әдет-ғұрыптарды жоюы. Бір жағынан салауатты өмір салты бұл - өмір салтының формасы, екінші жағынан өмір салтының басқа формалары мен көріністерін іске асыратын және дамытуға ықпал ететін жағдай. Салауатты өмір салтына деген қызығушылық тұрғындардың елеулі түрде денсаулықтарының нашарлауы мен олардың өмірінің қысқаруымен байланысты. Көптеген авторлар адамдар өмірін толық зерттеуге мүмкіндік беретін салауатты өмір салтын күрделі динамикалық жүйе деп түсінеді. Бұл жүйелі категория, олардың элементтерін бір-бірінен айыруға болмайды және жинақтала келе жаңа жүйелік сапа құратын болады. Қарастырылған анықтамаларды талдау түсініктердің бір-бірінен айырмашылығын, сонымен қатар олардың жалпы бағыттарының өзгешелігін анықтауға мүмкіндік берді. Осы анықтамаларда жалпы түрде дене белсенділігі, оңтайлы қозғалыс тәртібі, дене қабілеттерін көрсете білу, дене сапаларының өлшемге сәйкестігі тұтастай алғанда қозғалыс белсенділігін құрайды және сипаттайды.
Көптеген анықтамаларды санамалай беруге болады, бірақ олардың әрқайсысының мағынасы оңтайлы қозғалыс тәртібінің маңыздылығын салауатты өмір салтының маңызды сипаттамасы ретінде бөліп көрсетумен тиянақталады. Ендеше, жоғарыда аталғандарды талдай келе салауатты өмір салты деп, біз өз қызметін денсаулығын сақтауға, нығайтуға және жақсартуға бағыттаған дара тұлғаның өмір салты деп түсінеміз, сондықтан да ол өмір салтының басқа жақтарын іске асыру мен дамытудың шарты мен алғышарты болып табылады. Адамның салауатты өмір салтына, экологиялық жағдайға байланыстылығы белгілі болған сәтте әлеуметтік саясаттың басты міндеттерін орындауда әрқайсысының (отбасы, мектеп, мемлекеттік дене шынықтыру және басқа да ұйымдары, денсаулық сақтау органдары) орны анықталған түбегейлі теорияның қажеттілігі пайда болды.
1.3 Шығыс ойшылдарының тәрбие мен салауатты өмір салтына деген
көзқарастары
Мәдениеттің даму тарихын, ага ұрпақтың мұраттарын, көзқарастарын,
тұрмысын, дөстүрлерін, өмірі мен ғұрыптарын оқып-үйрену қазіргі қоғамның
рухани және ақыл-парасат тұрғысынан байи түсуінің маңызды шарты болып
табылады. Г.Д. Әлімжанова өзінің оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған диссертация жұмысында қазіргі қазақтардың ертедегі ата-бабалары өлместей бай рухани мұралар қалдыра білгенін атап көрсетеді, сондықтан оларды мектеп оқушыларын тәрбиелеу барысында ұтымды пайдалануы мүмкін. Орхон өзені маңайында бой түзеген руна жазулары ескерткішінде ағайынды бауырлар Білге қаған мен Күлтегіндердің құрметіне қазіргі қазақ тілінде кездесетін көптеген көркем бейнелер мен қанатты сөздер бар. Орхон-енисей жазуларының өн бойында кездесетін негізгі ойлар - қаған билігін марапаттау, бектер мен халықтардың қағанға деген сенімділігі, халықтардың бектерге бағынуы.
Қорқыт - IX ғасырда өмір сүрген және шығармашылықпен айналысқан танымал жыршы және сазгер, әсем сазды дүниелерді өмірге әкелген. Ол өз
шығармаларында өлім алдындағы қорқыныш сезімдері, одан қашу туралы өз
ойларын білдіреді: Өлген адам тірілмес,кеудеден шыққан жан қайтып келмес,
Қар қанша қалың жауса да жер бетінде қалмақ емес, гүл ашқан жасыл майса
күзге дейін қалмақ емес және т.б. Бәрінен де Қорқыт атаның тәрбие, адамның
қандай қасиеттерге ие болуы туралы, ата-бабаларымыздың тәлімгерлік мәдениеті жайлы баяндаған ой-пікірлері үлкен құндылыққа ие. Әлемдік тәлімгерлік ойларды Жақын және Орта Шығыстың атақты энциклопедиялық ғалымдары мен педагогтары байыта түседі. Орта ғасырдағы Шығыс мәдениеті мен ғылымының аса майталман қайраткері деген бірінші атақ
Әбу Насыр Мухаммед әл-Фарабиге тиесілі еді. Әл-Фараби адамды бақытқа апарудың мақсаты мен тәсілдері туралы Платон мен Аристотельдің ілімін дамыта отырып, өзінің ғылыми-педагогикалық еңбектерінде тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол табиғат бірдей етіп жаратқан адамдар тек тәрбиесімен ғана өзгешеленеді, жақсы тәрбие алған адамнашар тәрбие алған адамдарға қарағанда сый-құрметке лайықты болып келеді деп білді. әл Фарабидің пікірінше, педагогика дегеніміз тәрбиеленушінің еркі мен қалауын белгілі бір бағытта соған сәйкес әдіс және тәсілдер арқылы басқара білу өнері және ол басқарушы педагог,ұстаз, мұғалім. Ол нағыз
тәрбиеші өз бойында он екі табиғи қасиеттердің басын біріктіре білуі қажет деп біледі (соның бірнешеуін мысалға келтіреміз):
- тамақ пен сусын қабылдауда және жыныстық қатынас жасауда өзін-өзі
ұстай білуі, ойыннан және сол ойын арқылы келетін ләззаттан бойын аулақ
ұстауы;
- шындықты және оны қолдайтындарды жақсы көру;
- өтірік пен оны айтушыларды жек көру, абыройын сақтап, өз жанын
асқақтата білу;
- адам әділетті болуы тиіс, бірақ бірбеткей емес; әділеттілік қажет
болған тұста бірбеткейлікке жол бермеу қажет, сонымен қатар, әділетсіздік
жағдайында ешкімге бас имеу керек;
- өзі қажет деп тапқан жағдайда табандылық көрсету, қорықпай, батылдық
таныта білуі тиіс.
Осылайша, денсаулық сақтау мәселесінің тәрбиешіні дайындау жүйесінде өз
орны бар болғандықтан, тамақтану мәселесімен, зиянды әдеттерден бойын аулақ салу және тұлғаның санасын қалыптастыру мәселелерімен тығыз байланысқан. Әл Фараби адамдарды, әсіресе жастарды тәрбиелеу жүйесінде бірінші орынға адамгершілік тәрбиесін қояды, оны еңбек, дене, ақыл-ой, эстетикалық, гуманистік және отансүйгіштік тәрбие түрлерімен қоса алып жүруге көп көңіл бөледі. Ол Шығыста алғаш рет әдеби, саздық тәрбие мен білім беру мәселесін қарастырды. Оның халық тәрбиесінің бар асылын бойына жиған этикалық тұжырымдамасы осы күнге дейін қазіргі ғылым саласы үшін де үлкен қызығушылық туғызып отыр.
XI ғасырда өмір сүрген көрнекті мемлекет қайраткері әрі саясаткер Жүсіп Баласағұн Құтадгу білік (Құтты білім) атты дидактикалық трактатын
жазды, ол бірінші рет осы күнге дейін келіп жеткен Орта Азия мен Қазақстан
түркі тілдес халықтарының көрнекті шығармасы еді. Бұл шығармасында автор этикалық-педагогикалық ойларға беріледі: білімнің адам өміріндегі рөлі туралы, жақсы және жаман қылықтар туралы, бақыт жайлы және қоғамның түрлі өкілдері арасындағы қатынас өнері, ата-аналардың балаларымен қарым-қатынас жасай білуі туралы.
Жүсіп Баласағұн жеке тұлғаның қалыптасатын негізгі ортасы отбасы
тәрбиесі деп санады. Ата-аналарға балаларын тәрбиелеу жайында үлкен
жауапкершілік жүктеледі. Адамгершілік қасиеттер жақсы тәрбиемен келеді.
Баланы қатаң түрде тәрбиелеу қажет,ол ерке, ызақор, әлжуаз, бейімсіз болып
өспеуі тиіс. Баланың лайықсыз мінез-құлқына ата-аналары жауапты. Баланы жас кезінен бастап, құлақ асуға, еңбек сүйгіштікке, үлкен ата-аналарын
құрметтеуге, адалдыққа, әділеттілікке, мырзалыққа, мейірімділікке үйрету
қажет. Қазақтың танымал ағартушы-ғалымы ШоқанУәлиханов XY ғасырдың бір топ ойшылдары ішінен қазақ жырауы, философы, Ұлық Мұхаммед ханның кеңесшісі болған Асан Қайғыны көшпенділер философы деп атады. Асан Қайғы өз кезінің білімді деген адамдарының бірі болған. Оның ақындық шығармашылығында адам баласы қандай болуы тиіс, ол неге ұмтылуы тиіс, ол қалай жетіле алады дегендей небір қызықты ойлар өз көрінісін тауып отырады. Көшпенділер философы әр адам өзін үнемі жетілдіріп отыруы тиіс деп санады. Адам әділеттілік, өзін-өзі ұстауы, кішіпейілділік, адамгершілік пен жан ашу секілді моральдік сапаға ие болған тұста ғана жеке тұлға болып қалыптасады. XVIII ғасырдың аяғында өмір сүрген философ әрі ақын атанған Шал ақын Қазақстандағы прогресшіл ақыл-ойдың талантты да жоғары адамгершілікті және көрнекті өкілі болып табылады.
Шал ақын өз шығармаларында өмірдің мәні, қайырымдылық пен зұлымдықтың, дін мен ізгіліктің маңызы жайлы ойларға беріледі. Ойшыл ақынның шығармашылығындағы басты тақырып - адамның барлық кезеңдердегі өмірі, ол осы тақырыптарға сан алуан өлеңдерін арнаған. Ақын аса ерекше толғаныспен қайғысыз, қамсыз тірлік кешкен балалық шақты - тән мен ақыл-ойдың нығаю кезеңін еске алады. Адам өміріндегі ең бір тамаша кезең - ол ағып өте шығатын, қайталанбас, қайтып келмес жастық шақ деп санайды. XVIII ғасырдың аяғына қарай Қазақстан Ресейге түгелімен қосылып болды. Соған байланысты қазақ қоғамы мен оның тұрмысындағы әлеуметтік қатынастарда үлкен өзгерістер өтіп жатты. Оның бәрі халықтың мәдениетінде көрініс тапты. Мәдениет, білім және тәрбие саласына танымал ағартушылар Ш.Уәлиханов, Ы. Алтынсарин және А. Құнанбаевтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
СПОРТ ЖӘНЕ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ІСТЕРІ КОМИТЕТІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ СПОРТ КОЛЛЕДЖІ РМҚК
Қазақтың ұлттық ойындарының дене тәрбиесі мәдениетіндегі орны
тақырыбы бойынша
Курстық жұмыс
Орындаған 3курс студенті___________________________ _____________Әмірхан Дәурен
Ғылыми жетекшісі Оқытушы____________________________ _______________Тастанов Әділбай
Мазмұны
Кіріспе____________________________ ______________________________3
Негізгі бөлім:
І- тарау. Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері ___________________________________ ______________________5
0.1. Жастарда салауатты өмір салтын қалыптастырудың тарихи-
педагогикалық мәселелері ___________________________________ _______5
0.2. Денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау проблемасының бүгінгі
жағдайы мен мүмкіндіктері ___________________________________ ______9
0.3. Шығыс ойшылдарының тәрбие мен салауатты өмір салтына деген
көзқарастары ___________________________________ _________________17
ІІ- тарау. Ұлттық спорт түрлерінен жастардың салауатты өмір салтын дамытуда қолдану әдістері мен эксперимент жұмыстары_____________20
2.1. Жастардың салауатты өмір салтын дамытуда ұлттық спорт түрлерін
қолдану әдістері___________________________ _______________________20
2.2. Салауатты өмір салтты дамытудағы педагогикалық мәселелер________31
Қорытынды__________________________ ___________________________34
Пайдаланылған әдебиеттер_________________________ ______________35
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының келешек даму
стратегиясындағы басымды бағыттардың қазақстандық барлық қоғам
өкілдерінің салауатты өмір салтын қалыптастыру арқылы мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен азаматтардың әл-ауқатының жақсаруы және білім беруді жетілдіру мәселері жатады. Бұл жайында ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған Қазақстан -2030 дамуы жоспарында баяндалған. Бұл бағыттар халықтың тарихи дамуы барысындағы жағдайдың ерекшелігі өз өмірі құрамындағы этностық және конфессиялық түрлі тектілікті тарихи қоғамдастық тағдыры, олардың үлкен территориялық аймағы мен халық санының аздығы, сонымен қатар елдің көптеген азаматтарының табиғи байлық көздеріне, таланттар мен мамандардың кәсіптік шеберлігіне қарамай сәйкес келмейтінін айта кету керек.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігі түрлі жастағы адамдардың
өз денсаулығына деген шынайы қатынасына байланысты. Осы мәселелер жайлы статистикалық материалдар мен ғылыми жарияланымдарда тіркелген көптеген жағымсыз фактілер белгілі болып келеді.
Адамдардың өз денсаулығына қатынасы олардың мінез құлқы арқылы көрініс тауып, белгілі дәрежеде 49-53% - зерттеушілер мәліметі бойынша дені сау болу, әлде сырқаттану дилеммасын анықтайды. Салауатты өмір салтын насихаттаушы танымал ғалым В.М.Димов әрбір адам денсаулығын нығайтатын немесе денсаулығын бұзатын мінез-құлыққа ие болу мүмкіндігі бар екенін атап көрсетеді. Өз денсаулығына деген мұқият қарым-қатынасты тәрбиелеуге болады: отбасында, мектепке дейінгі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептерде, жоғары және кәсіптік оқу орындарында. Дегенмен, денсаулықтың қадірі өлім елесі жақындай түскен сайын белгілі болмақ Академик Н.М.Амосов өз денсаулығың туралы бала кезден ойлану қажеттілігін атап көрсеткенімен, өмір шынайылығы өз денсаулығы мен салауатты өмір салты туралы тәрбиелік шаралардың тиімсіздігін көрсетіп отыр. Статистикалық материалдар мен бірқатар зерттеу жұмыстары соңғы
жылдардағы Қазақстан Республикасында өкпе (туберкулез), ВИЧ - жұқпалы
індеттері, жыныс және жүрек-тамыр аурулары, түрлі қан және зат алмасу
ауруларының өрши түскенін көрсетіп отыр. Мұндай өзгерістерді көпшілік
қазіргі өркениеттің жағымсыз әсері деп түсіндіреді.
Зерттеуші ғалымдар адамдардың өмір салты мен денсаулығы арасында тығыз байланыс бар екендігін және ол көп қозғалыс белсенділігі мен
құнарлы тамақтануға тәуелді екендігін атап көрсетуде. Дегенмен, жастардың
салауатты өмір салтын қалыптастыруды ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері
арқылы іске асыру мәселесі жан-жақты зерттеу мен талқылау нысаны ретінде
қарастырылған жоқ еді. Әлі де болса ұлттық спорт түрлерін насихаттап келе
жатқан спорт мектептеріне арналған бағдарламалар жасала қойған жоқ, оған
қоса ұлттық спорт түрлерінен өткізілетін жарыс ережелері де жетілдіруді
қажет етеді. Және ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың
салауатты өмір салтын қалыптастырудың педагогикалық жағдайлары мен
тәрбиелеу модельдері жасала қойған жоқ. Біздің елімізде әлі күнге дейін
ұлттық спорт түрлері мен халықтық ойындарды дамытудың тұжырымдамасы жоқ.
Зерттеу нысаны - оқушы жастардың оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні - жастардың ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесі.
Зерттеу мақсаты - жастардың ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесін жасау болып табылады.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
І- тарау. Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері
1.1. Жастарда салауатты өмір салтын қалыптастырудың тарихи педагогикалық мәселелері
Ғалымдардың пікірінше, денсаулыққа зиянын тигізетін зиянды әсерлерден
арылу туралы түсініктер алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдардың тайпаларына да төн еді. Ондай түсініктер олардың әдет-ғұрыптарында көрінісін тауып, тиімді түрде күш-қуатын қалпына келтіретін, жұқпалы аурулардан қорғайтын дәстүрлер пайда болды. Соған сәйкес баспана орнатып, жеке бастың гигиенасын сақтайтын, жерлеу тәсілдері, қоқыстардың көзін жою ережелері дүниеге келді. Әрине, аурудың пайда болу себептері мен оңың мәні туралы оларда ешқандай мәлімет жоқ еді. Содан барып мындаған жылдарға созылған мистикаға, табынуға, соның салдарынан діни наным-сенімдер мен дәстүрлерге негізделген көзқарастар пайда болды.
Ертедегі Көне Шығыс медицинасы туралы көптеген мәліметтер Египет
папирустарынан, Вавилонның қыш кірпіш жазбаларынан, жерлеу саркофагтары мен камералардағы жазулардан, табынатын ғимараттар мен сарайлардағы қалдықтардан алынған. Ертедегі Месопатамияда ерекше құдай - Мардук деген емдеу ісіне жауап берген. Әйелдер, босану мен аналық пірі Иштар болса, кейінде гректер оны Астарта деп атап кетті. Хаммурапи патшалық құрған кезде емдеу туралы, соған сәйкес дәрігерлерге сыйақы төлеу туралы заңдар жарыққа шықты. Ертедегі Грециядағы шынықтыру тәсілдері, дене жаттығуларымен шұғылдануға арналған гимназиялар, сумен жуынуға арналған термалар көпшілікке жақсы танымал еді. Антика дәуіріндегі саулығы мықты және әдемі дене тұлғасына табыну барлық жерде өз үстемдігін құрған еді. Алдын алу сипатындағы көптеген шараларды ертедегі британдықтарда, галлдарда, көне герман тайпаларында, скандинавтарда, скифтерде табуға болады. Ертедегі Русьта шынығу процедуралары бұқаралық сипатқа ие болды, атап айтқанда, бу
моншасынан шыққан соң қармен ысқылау немесе жылдың қай мезгілінде болсын мұз қатқан суға шомылуға үлкен мән берілетін.
Адамзат денсаулықты сақтау мен нығайту проблемасын тануға әрқашан да
ұмтылып келді, себебі денсаулықсыз толыққанды өмір сүру мүмкін емес.
Денсаулық жақсы болған кезде оны сезіне білмейміз, ал денсаулықты жоғалтып алған кезде ауру күйі пайда болады да, ауру ағзаның жайсыз күйі туралы үнемі белгі беріп отырады. Француз философы мен ағартушысы М.Монтень денсаулықтың құндылығын нақты анықтап берді: Денсаулық дегеніміз - бағалы да құнды зат, ол жалғыз ғана болғандықтан, ол үшін уақытты да, күшті де, еңбек пен барлық жақсылық атаулыны аямау қажет, тіпті ол үшін өз өміріңнің бір бөлшегін де құрбан етуге болады, себебі онсыз өмір төзімсіздік пен қорлыққа толы...
Сократ былай деген: Денсаулық ол барша дүние емес, бірақ денсаулықсыз түк те жоқ. Сондықтан да ол: Адам, өзіңді тани біл! деп шақырған болатын.
Денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау туралы ғылымның пайда болу
тарихы адамзат тарихының тереңіне бойлап кетеді. Гиппократ өзінің Ауа,
су, жергілікті жерлер туралы шығармасында көптеген аурулар адамның іс-
әрекетіне, ойларына, оның өмірлік жағдайлары мен табиғат факторларына
байланысты болатындығы туралы баяндайды. Нақты қоршаған орта, еңбек,
тұрмыс, тұлғаның жекелей бейімділігі ауруды анықтай түседі. Медицина
атасының негізгі ойлары ертедегі Рим философтары мен дәрігерлері,
Византия империясы мен Шығыс елдерінде өз жалғасын тапты.
Әл Фараби Адам денесіндегі ағзалар туралы трактатында медицина - адам
денесіндегі және оның әрбір ағзасындағы денсаулық қызметін зерттейді,
себебі медицина адам денсаулығы мен оның әрбір ағзасын қорғаудың шынайы принциптеріне сүйенетін - өнер екендігін атап көрсеткен .
Денсаулық сақтаудың маңызы туралы көне Үнді емшілері де жазып
қалдырған. Денені құрметтей біліп, оны қамқорлыққа алу қажет. Денесін
құрметтейтін, оны қамқорлыққа бөлеген адам екі дүниенің қызығын көреді - о дүниенің де, бұл дүниенің де. Авиценна деген атпен әлемге танымал тәжік ғалымы XI ғасырда медицина адам денесінің күйін тану туралы ғылым, оның денсаулығы мықты болуы мүмкін, немесе денсаулығын жоғалтқан болуы мүмкін деген болатын. Әр затты танып білуге оның себептерін танып білу мен жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады, сондықтан медицинада денсаулық пен аурудың себебін әрқашан білу қажет. Оның себептері анық болуы да, немесе жасырын болуы да мүмкін, оған тек сезім дүниесімен ғана емес, көріністер негізінде ақыл-ой қорытындысы арқылы қол жеткізуге болады, оны қазір симптом деп атап жүр. Дәрігерлік өнер мен медициналық ғылым өзінің негізгі мақсаты ретінде денсаулықты, оны сақтау мен нығайтуды өзінің басты мақсаты деп біліп, ал ауруды емдеуді медициналық доктринаның екінші бөлігі деп таныды. Дегенмен, ғалымдардың пайымдауынша бірсыпыра сабептерге сәйкес медицина емдік сипаттағы мамандықтың тар шеңберінде, ауруханалық күйінде және өз мәнінде
аурулар туралы, ең тар мағынасында денсаулық туралы ғылым болып отыр.
Осылайша, медицина саласының көрнекті ғалымдары денсаулықты мұқият
зерттеу қажеттілігі, бұл күйдің бұзылмауы туралы әрқашан да айтып келеді.
Ал денсаулық күйі бұзылған жағдайда ағзаның өзіндік қорғаныс күштерін іздеп тауып, оның бұзылған күйін қалпына келтіретіндей болуы тиіс.
Азия емшілері мен философтарының көзқарастарын талдау жапония мен
Қытайдағы салауатты өмір салтын қалыптастыру жүйесіндегі шешуші рөлді
балаларды тәрбиелеудің діни-философиялық негізі, соның ішінде құранды
бөліктерінің бірі конфуциялық жүйе атқарғандығын көрсетті. Әдетте
конфуциялық жүйе деп, Қытайда 2500 жыл бұрын пайда болған діни-
философиялық жүйені айтады. Осы ілімдер бойынша Шығыс елдерінде үлгілі адамды тәрбиелеу үшін адамды рухани жетілдіріп қана қоймай, сонымен бірге дене бітімін де жетілдіру дұрыс көзқарас деп есептелінгендігі туралы деректер үлкен маңызға ие. Наным-сенімдерге сәйкес тұлғаны құдай жаратқан, ол мықты қабықшаның ішінде қорғалуы тиіс. Сонымен қатар, адамдар өз денесін күтіп ұстауы қажет, себебі, жапондықтар саулығы мықты дене бітімі рух пен күш-қуаттың қайнар көзі, ата-ананың ақыл-ойынан ажырамас көз қуанышы деп білген. Қазіргі уақытта жапондар арасында кездесетін діни бағыттардың бірі - синтоизм - адам алдымен өз ішкі дүниесіне үңіліп, өзін-өзі тани білуі қажет, өз жанына терең бойлау арқылы ішкі дүниесінде өмір сүретін ками деп аталатын құдайды сезіне білуі тиіс деген моральді насихаттап жүр. Синтоистердің арасында мезгілінен ертерек өлімге аттанып бара жатқан жастың ата-анасынан өзінің ерте өлімі үшін кешірім сұрайтын әдет-гұрып бар.
Дені сау тұлғаны төрбиелеу мен жетілдіру туралы көне Қытай канондарында
ментальдік себептер мен салдарлар ескермеген дене бітімінің саулығы туралы уағыздарды іздеп табу өте қиын. Бір сөзбен айтқанда, тән жолы мен рух жолы табиғатпен тілдесуге және өмір сүру біліктілігін жасауға бағытталған, дұрыс өмірлік бағдарға ие болған табиғат және космоспен біртұтас жарасымды ғұмыр кешеді. Мұның бәрі қытайлықтар үшін аса маңызды өмір жолы туралы іліммен үздіксіз әрі берік түрде байланысқан. Сондықтан да қытайлар денсаулық туралы айтқанда өмірге деген философиялық қатынастары ретінде баяндайды. Бұл Дао философиясы - шындық пен адал өмір жолын білдіретін қытайдың ойы. Барлық қытай данышпандары Даоның жолын қуушылар болып қабылады. Дао дәстүрі бойынша адам денесі бос кеңістік пен хаостың бейнесі болып келеді. Адам туа салысымен жоғарыдан белгілі көлемдегі бастапқы күш- қуатын алады. Уақыт өткен сайын оның қоры сарқылып, кәрілікке, ауру мен өлімге әкеп соғады. Даошылардың кемеңгерлігі ауыруға жол бермеу және аурудың жазылуында болып келеді. Олар ауруды ментальдік себептердің шынайы
көрінісі деп қабылдайды да соған сәйкес адамға қажетті психикалық және
жайлы дене бітімі жағдайына алып келетін өмір салты қалыптасады деп
ойлайды.
Бүгінгі таңда жетілдіру дегеннің мағынасы организмнің өмірлік
процестерін аяғын аспаннан келтіре білу туралы олардың ілімінің маңызы
аса зор. Дәрі қабылдай отырып біз өмірлік күшті ретке келтіреміз, біз ауру
себептерінің сырттайғы салдарына әсер етеміз, - делінген Батыс таулардың
жазбалары атты көне қытай трактатында.
Дені сау өмір қызметінің ережелерінде этикалық мінез-құлық мысалдары
келтіріліп, дәрі ретінде бағаланады, этикаға жатпайтын мінез-құлық үлгілері
ауру ретінде қабылданады. Мысалы: Адамға бақыт тілеу дегеніміз - ол дәрі.
Билікті пайдаланып, ойына келгенін жасау - ол ауру. Кәрілер мен әлсіздерге көмектесу - ол дәрі. Күш көрсете отырып, адамдарды жеңу - ол ауру. Жауыздықты жойып, мейірімділікті құптау - бұл дәрі, ал шарап ішіп, жанжал шығару, бүлдіру - ол ауру. Көптеген түпнұсқаларды, түрлі елдердің құжатжай материалдарын талдау барысы салауатты өмір салтын қалыптастыру алдымен адамның ең жақсы сапаларын сақтауға арналған халықтың өмірлік тәжірибесінен шығатынын көрсетті және әр елдің мәдениетін тұлға дамуы жағынан да, рухани дамуы жағынан да көрсете білуге қабілетті, толыққанды дені сау адам, табиғаттың барлық әуре-сарсаңын, оның түрлі катаклизмдерін жеңе білетін, денсаулық деп
аталатын табиғаттың ең құнды сыйлығын жетілдіруге бағытталған жан-жақты дамыған жеке тұлға идеалын тәрбиелеуге бағыт берді.
Шығыс, Орта Азия, Қазақстан халықтарының педагогикалық мұраларында денсаулығы мықты адамгершілікті негізге ие, өмірлік құндылықтар жүйесіне
арқа сүйейтін, өзінің ішкі мүмкіндіктерін тани білуге және оны өзін жетілдіру біліктілігін пайдалануда жеке тұлғалық менін іске жарата білетін рухани және тұлғалық толыққанды адам қалыптастыру туралы терең де жаңа ойлар жарқын көрініс береді.
1.2 Денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау проблемасының бүгінгі
жағдайы мен мүмкіндіктері
Қазіргі уақыт кезеңі көптеген оқиғаларға толылығы мен орасан зор
ақпараттар ағыны арқылы ерекшеленеді. Көпшілік бұл уақытты ақпараттар ағыны көлемінің артуына байланысты өзгерістер дәуірі деп атап жүр. Адам
қызметінің бүкіл аспектілері бір-бірімен тығыз байланысқандықтан, қарым-
қатынастың ғарыштық көлемде арта түскенінің куәсі болып отырмыз.
Адам қазіргі жағдайларда бұрынғыға қарағанда көптеген қиын проблемаларға тап бола бастады. Ағарту саласындағы қызметкерлерге жоғары ғылыми дайындық, жан-жақты білім қажет болса, ал басқаларға жоғары дәрежелі белсенділік таныта білу керек, соның өзі ағзаның қызметтік жүйесіне салмақ түсіріп, шаршау шақырады. Егер адам өз басына түскен проблемаларды шеше алмайтын болса, ол өзін қажетсіз артық адам деп біледі де, сол себепті ішімдікпен немесе нашақорлықпен айналысуы мүмкін.
Жүйке ширығуы мен стресті жағдайларға толы қарқынды түрде өтіп жатқан
өмірде адамның өзіне, өзгелерге және қоршаған ортаға деген қатынасын
түбегейлі өзгерту қажеттілігі туындап отыр. Әрбір адам осындай жағдайларда өз жағдайы мен өз денсаулығы үшін өзінің жеке жауапкершілігін арттыруы тиіс. Жақсы өмірге ешкім, тіпті туыстар да, қоғам да, мемлекет те кепілдік бере алмайды.
Дене мәдениеті мен спорт - бұл салауатты өмір бейнесін қалыптастырудың
негізі, жастарды адамгершілікке, еңбек қызметіне интеллектуалдық және
денелерін даярлау жоғары спорттық жетістікке жету, денсаулығын нығайту
құралы. Денсаулықты сақтау және нығайту көптеген зерттеулерде дене тәрбиесі және спорт сабақтарымен байланыстырады. Оңтүстік аймақ экологиялық қатынастағы еліміздің ең қолайсыз аймақтарының біріне жатады. Әсіресе, Байқоңырдағы ғарыш айлағының әсерінен атмосфераның газбен улануы, улы сәулелердің бұзылған ауа қабатынан адам ағзаларына тікелей өтуі, тамаққа пайдаланылатын өнімдердегі ағзаға зиянды химикаттардың артық мөлшері, жазғы құрғақ, ылғалсыз ыстық ауа, қысқы суық ызғарлы жел, міне осылардың барлығы оқушы жастар денсаулығын нығайту жайлы күнделікті қамқорлықты талап етеді. Сонымен бірге, денеге қосымша тәрбие беретін мына жүйелер бұзылды: қала, аудан және ауа райы қолайлы таулы аймақтарға орналасқан бұрынғы сауықтыру лагерлері, балалар және жастар ұйымдары, мектеп оқушыларының сарайлары, оқушылардың спортпен, туризммен, өлкелік жөне т.б. қызметтермен шұғылданатын әртүрлі үйірмелер мен секциялар.
Қоғамдық құнды қызмет түрлерімен шұғылдануға мүмкіндігі жақ, жастар
өзімен өзі күйінде қалды. Осыған байланысты өзінің интеллектуалдық және
дене мүмкіндіктері мен қоғамдық құнды қызметке қажеттілігін жүзеге асыруға мүмкіндігі болмауымен байланысты басқа да мәселелер туындайды.
Сонымен бірге, оқушылардың спорттық іс-әрекетіндегі туындаған мәселелері ғылыми-педагогикалық зерттеулерде кешенді, құндылық тәсілдері тұрғысынан өзінің көрнекті орынын тауып келеді. Оқушылардың дене мәдениеті мен спорттық іс-әрекет құндылықтарына деген қатынасы нашар зерттелген өзекті мәселе ретінде қалып отыр. Осыған байланысты мектептерде дене мәдениеті мен спортқа қызығушылық құндылықтарын қалыптастыру бағдарлары анықталып және сол бағдарларға сәйкес
ұйымдастырылса, оқушыларының дене мәдениеті мен спортқа қызығушылықтары артады және денесін шынықтырумен қатар денсаулығын жақсартуға, салауатты өмір салтын қалыптастыруға, спорттың - әлемдік бейбітшілік құралы ретінде танып білуіне жол ашылады, спорттық қызығушылықтың теориялық материалын терең игеріп бекітуге, іс-жүзінде дағдыға айналдыруға жағдай жасалар еді.
Сонымен қатар, біздің түсінігімізде дене мәдениеті тек қимылдық қабілеттерге ғана бірігіп қоймайтын, дене бітімі мен қабілеттерін әлеуметтік жағынан қалыптастыратын кең ауқымды білдіреді. Оған адам ағзасының анатомиялық жүйесін, нақтырақ айтканда, оның дене бітімін сипаттайтын дене сапалары кіреді, демек дене мәдениеті қозғалыс мәдениеті (қимылдық мәдениет) ғана емес, сонымен қатар қимылдық-қозғалыс элементтері дененің саулығы, адамның дене сапаларын, бітімін жетілдіру мәдениеті саналатын дене құрылысы (соматикалық) мәдениеті болып табылады. Сондықтан, адамның жан-жақты жарасымды жетілуіне негіз болып табылатын дене мәдениеті жөнінде айтқанда біздің назарымызды оның спицификалық маңызы - дене тәрбиесі, жеке адамды қалыптастыруда үлкен рөл атқаратын денені шынықтыруға ғана аударып қоймайды. Бұл дене тәрбиесін зерттеуші
ғалымдардың айтуынша, адамның дене тәрбиесін жетілдіруге бағытталған
педагогикалық қызмет аясын ғана емес, сонымен бірге жеке адамның еңбек,
мінез, ақыл, ой, эстетикалық, отансүйгіштік, саяси тәрбиесін де қамтуы
тиіс. Ол мәдениеттің бір түрі ретінде қандай да бір дене көріністеріне
жатқызылмауы керек, оның элементтерін тұтас күйінде қарастыруымыз қажет. Бұл, біздің зерттеуіміздің сан қырлылығы жөнінде жасаған қорытындылардың дұрыстығын дәлелдейді.
Мемпекеттің әлеуметтік көмек бағдарламалары, білім беру мен денсаулық
саласындағы жартылай ақы төлеу, зейнеткерлік қамтамасыз ету - қоғамды
бұзатын және әрбір жеке тұлғаның шығармашылық белсенділігін төмендететін жатып ішерлік психологияны туындатты. Сондықтан да қазіргі кезде жоғары кәсіби білімге, жан-жақты эрудицияға, жоғары адамгершілік сапаларға және мықты денсаулыққа ие белсенді жеке тұлғаны тәрбиелеу үлкен маңызды шара болып табылады. Осы жерде жай ғана денсаулық туралы сөз етіп қоймай, ағзаның қызметтік жүйесіндегі зор қуат көзімен ерекшеленетін денсаулықтың жоғары деңгейіне қол жеткізу мәселесіне ерекше мән беріледі. Тек денсаулықтың жоғары деңгейі ғана интеллектуалды-жасампаз жұмыспен, өндіріспен, бизнес және күнделікті жай жұмыспен шұғылданатын адамның шығармашылық белсенділігі мен жоғары жұмыс қабілетінің оңтайлы іргетасы болып табылады. Адам денсаулығын нығайту проблемасын тиімді түрде шешу адам ағзасына жанжақты да жайлы әсер ететін әдіс, тәсіп және жағдайларды пайдалануға кешенді түрде жақындау арқылы ғана қол жеткізу мүмкін. Адам проблемасы, оның мәнінің, бүгінгі және болашақтағы қызметі мен денсаулығы - осы күнге дейін толық шешіле қоймаған маңызды проблема. XXI ғасырдың басында адамзат сыртқы ортаны танып білуге деген қарым-қатынас саласына бар күшін салғандықтан, өзін танып білу саласын ұмыт қалдырғанын сенімділікпен айта аламыз. Н.П. Дубининнің пікірінше, адам туралы білім ғылымның өзара қосындысында еріп кетпей, керісінше, адамға деген кешенді көзқарас өзгшелігімен сақталуы тиіс. ...Ғылымды ұйымдастыруды практикалық түсіну туралы ғана сөз болып отырған жоқ, тым болмаса теориялық тұрғыдан адамды қолда бар ғылым құрылымында кешенді зерттеуді қалай жақсы қамтамасыз етуге болатынында... Адам зерттеу пәні ретінде көпқырлы табиғатты танып білу кілті болып табылады. Соңғы жылдары өндіріс пен қызмет көрсету саласының қарқынын арттыру мен оңтайландыруға көп кеңіл бөлінгенімен, адамның болашақтағы тағдыры туралы аз айтылып жүр. Көпшілік демографиялық проблемалар, дүние жүзіндегі жылыну туралы жазғанымен, адам денсаулығына, әлеуметтік және моральдік бет-бейнесіне аз назар аударып келеді. Бірақ адамның сапасы, оның гендік күш-қуаты, әлеуметтік салада қабылдап алған денсаулығы болашақ адамзат қоғамы үшін теңдеусіз үлкен маңызға ие. Егер практикалық тұрғыдан дені сау адамдардың тең жартысы үшінші күй деп аталатын күйде, яғни анық байқала қоймаған жүйке сырқатымен жүретін болса, онда денсаулық дәрежесін арттыру мен салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының келіп шығуы өз- өзінен белгілі. Қазақстанда денсаулық туралы алғаш рет зерттеу жұмысын жүргізген зерттеушілердің бірі Л.З. Тель болып табылады. Ол валеология ғылымы адам болмысының баршаға мәлім салалары - моральдік, дене, адамгершілік және психикалық салаларын қамтитындығы туралы айтты. Л.З. Тель өмірге деген валеологиялық көзқарасты халықтық медицина әдісі бойынша сонау көне дәуірден бүгінгі күнге дейін ізбе із зерттеді. Ол өзінің үш томнан тұратын Валеология: денсаулық, ауру, және сауығу туралы ілім атты еңбегін жарыққа шығарды. Қазақтың спорт және туризм академиясында профессор Т.Қ.Мұстафина валеология негіздерін жасаумен шұғылданып келеді, медициналық валеология, психологиялық валеология және педагогикалық валеология түсініктерін енгізіп отыр.
Қазақстанда профессор А.Ақанов салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығын басқара отырып, Валеология пәнінің
денсаулыққа қалай қол жеткізуге болады бағдарламасын жасау барысында
оқушының дамуын ескеру арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыру түсінігі, дағдысы мен уөжі мақсатына жету болып табылады. Проблемалар орталығының жұмысын Қ.А. Төлебаев қызметкерлерімен бірге жалғастырып келеді. Валеология адам ағзасының өмірлік қызметі заңдылықтарымен таныстырады, денсаулықты қолдау мен нығайту тәсілдеріне, гигиена негіздері мен салауатты өмір салтын қалыптастыруға үйретеді.
Салауатты өмір оялты даму мен денсаулықты нығайтудың жарасымдылығын
қамтамасыз ететін бірнеше философиялық, әлеуметтік, психологиялық,
экономикалық, педагогикалық, гигиеналық және медициналық аспектілерді
қарастырады (1 сурет).
Оқушыларды гигиенаға оқыту - олардың назарын проблемаға аударуға,
денсаулық қорғау мәселелері бойынша көкейкесті мәселелер туралы
ақпараттарды таратуға, денсаулыққа деген жағымды уәждеме қалыптастыруға, оқушылардың салауатты өмір салтына ықпал ететін, яғни қалай дені сау болуға үйрететін гигиеналық дағдыларын нығайтуға мүмкіндік береді. Гигиенаға оқыту мен тәрбиелеуді күнделікті мақсатқа сай іске асыру қажет. Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығы салауатты өмір салтын қалыптастыру жаттықтырушыларын дайындауды ұйымдастырған.
Оқушылардың жасына жас қосылып, сыныптан сыныпқа ауысқан сайын олардың білімі тереңдеумен бірге кеңейе түсуі де қажет. Практикалық гигиена сабақтарын медициналық-санитарлық сауаттылық және денсаулық сақтау тараулары бойынша пән мұғалімдері, дене шынықтыру мұғалімдері және медицина қызметкерлері жүргізуі тиіс. Оқушыларға денсаулық сақтауға қажетті білімдер жайлы мәліметтер беру және соның негізінде берік
1 сурет - Салауатты өмір салтының аспектілері гигиеналық дағдылар қалыптастыруға тәрбиелеу - мектеп парызы. Алға қойылған мақсатты іске асыру үшін оқу процесінде, күнделікті өмірде және отбасында бастапқы білімдер мен дағдыларды сіңіру міндеттері шешімін табуда.
Денсаулық негіздеріне үйрететін міндеттер: зиянды заттарды (темекі
тарту, ішімдік ішу және нашақорлық пен улы заттарды пайдалану) қолданудың алдын алу. Оқушыларды валеологияға үйрету жоспарлы әрі түсініктер дамуының сабақтастығы негізінде, жетекші ойларды меңгеру арқылы, адам ағзасы қызметі заңдылықтарының гигиеналық, санитариялық ғылыми факторларын ескере отырып, денсаулықты, салауатты өмір салтын қолдау мен нығайтуға қажетті білімдерді, біліктіліктерді, дағдыларды қалыптастырады. 2002 жылы Алматы қаласында Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігі салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығы Қазақстан Республикасы салауатты өмір салты мамандарының Форумын ұйымдастырды және өткізді. Форум жұмысында салауатты өмір салтын ендіру бойынша тәжірибесі бар, өзінің негізгі міндеті деп санайтын емдеу мекемелері, оқу орындары мен ұйымдардың жұмысы өз көрінісін тапты. Тұрғындар арасында кеңінен тараған жұқпалы және жұқпалы емес аурулардың алдан алу мәселелері қаралды. Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша жаңа көзқарастар, технологиялар, әдістер өз көрінісін тауып, тұрғындар денсаулығының жай-күйі туралы алаңдаушылық білдірілді және адамдарды сауықтыру, шыңдау, тамақтануын жақсарту, дене белсенділігін арттыру жұмыстарының қажеттілігі тілге тиек болды. 1997 жылы Қазақстан әлеуметтік дамудың Қазақстан - 2030 атты 1997 жылы Қазақстан әлеуметтік дамудың Қазақстан - 2030 атты бағдарламасын ұсынды, оның негізгі тармақтарының бірі - салауатты өмір салтын қалыптастыру мен белсенді түрде денсаулықты нығайту. Осы бағдарлама қабылданған кезден бастап, елімізде осы басымдықтарды іске асыру бағытында үлкен жұмыс жүргізілді:
- салауатты өмір салтын (СӨС) қалыптастырудың заңдық-құқықтық негізі
жасалды. (Халық денсаулығы мемлекеттік бағдарлама; ҚР Үкіметінің
Салауатты өмір салты кешенді бағдарламасы, жеткілікті дәрежедегі
ведомстволық құжатнамалар);
- салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметі - жаңа қызмет желісі
жасалған (Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығы, оның филиалдары, 14 облыстық 7 қалалық салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасының Ұлттық Орталығы, 134 аудандық деңгейдегі денсаулық нығайту орталықтары );
- салауатты өмір салтын қалыптастыру жұмыстарын насихаттау бағытындағы
шаралар жекелей қаржыландырылады;
- 1999 жыл бойында СӨСтің түрлі аспектілері бойынша мұғалімдер, дәрігерлер және медбикелердің ішінен 3 мыңнан астам мамандар дайындалды; дәрігерлер және медбикелердің ішінен 3 мыңнан астам мамандар дайындалды;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша халықаралық ұйымдармен
әріптестік қатынас орнатуга 6 млн.$; соның ішінде Дүниежүзілік Банктің СӨс
қалыптастыруға деген 2,88 млн.$ қаржы көлемінің бөлінуі;
- 2 орталық ашылған: Дене шынықтырудың Ұлттық ғылыми-практикалық
орталығы (1); Валеологияның Республикалық ғылыми-әдістемелік орталығы (2).
Осылайша, Қазақстан - 2030 әлеуметтік стратегиясының басымды
бағыттарының бірі - СӨС қалыптастыру және денсаулықты нығайтудың шынайы негізі қаланып, өз жұмысын атқаруда.
Дегенмен, денсаулыққа деген құндылықты көзқарас пен салауатты өмір
салтын қалыптастырудың көптеген әдістемелік мәселелері шешімін таппай
келеді.
Отандық философия ғылымында адамның табиғаты туралы, денсаулықтың
сипаты үшін аса маңызды, яғни биологиялық пен әлеуметтіліктің қатынасы
мәселелері әлі күнге таласты мәселеге айналып отыр. Бастапқы жағдай адам
бойында қалыптасқан биологиялық пен әлеуметтілік жақтары сабақтастығының шынайылығын, өзара шарттас бірлігін, бірақ таратып қарағанда әрқайсысының жеке даму процесін мойындау болып келеді.
Адамзат қазірше өзіндік биологиялық өмір сүру жағдайларына жеткілікті
дәрежеде ие емес, сондықтан да қоғамның әлеуметтік дамуының үздіксіздігі
қажет-ақ. Адам мәнінің проблемасы, оның табиғатының проблемасы іспетті
мәңгілік ғылыми және философиялық міндеттер қатарына жатады. Олар
мәңгілік және әрқашан да жаңа, себебі, адам болмысының табиғи жағдайлары мен оның өмір сүру қызметінің әлеуметтік факторлары өзгеріп отырады. ...Адам мәнін оның бүкіл өмірлік қызметінде табиғи түрде өзара байланысқан оған қажеті барлық сапалары мен байланыстары құрайды... Адамбойындағы биологиялық әлеуметтіліктен бөлінбейді, дегенмен, Homo sapiens - дейді Н.П. Дубинин, - жануарларға қарағанда бұл түрдің екі даму
бағдарламасы бар: генетикалық және әлеуметтік тұқым қуалау бағдарламасы.
Адамның биологиялық ұйымдасуы оның өзі жасаған орта жағдайында ғана толық іске асуы мүмкін, ал оның генотипі әлеуметтік бағдарламаны қабылдау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Г.Қ. Нұрғалиева өз денсаулығына деген құндылықты қатынасты тәрбиелеуде балалардың, жеткіншектер мен жастардың жас ерекшеліктеріне қарай биологиялық заңдылықтарын ескеруді маңызды шара деп біледі.
Бірсыпыра авторлар әлеуметтік-биологиялық проблеманың медициналық
аспектілерін қарастыра отырып, құбылыстар мен факторлардың үш тобын
анықтады: біріншісі - өлеуметтік факторлардың адам биологиясына әсері (адам қорғанышсыз қалатын техногендік факторлар), екіншісі - әлеуметтік
факторлардың жанама әсері (акселерация, аллергизация және жүйкеге салмақ
түсуі), үшінші тобы - әлеуметтіліктің биологиялық мазмұнының факторлары
(темекі тарту, ішімдік ішу, нашақорлық, уытты заттарды пайдалану, жыныстық бей-берекет қатынастар, аумалы-төкпелі мінез-құлық және т.б.) Осы аталған факторлардың ең соңғысы ғана адамның өмір салтын анықтайды (денсаулығы жақсы немесе денсаулығы нашар).
A.Г.Щедрина денсаулықты нығайту жүйесін қалыптастыру қажеттілігі арта
түсіп отырған қазіргі кезде бірінші кезекте денсаулық құрылымы және осы
құрылымды қалыптастырудағы әлеуметтік-биологиялық алғышарттардың құрылымын зерттеу міндеті тұр. Әлеуметтік біртұтас және жинақтаушы факторға айналып, бір жағынан биологиялылықты шектей түседі, ал екінші жағынан адамның табиғи нышандарын жетілдіруге ықпал етеді, дейді авторлар. Ешқандай әлеуметтілік биологиялық субстраттың қатысуынсыз іске аспайды. Осылайша, дара тұлғаның өзіндік биологиялық және әлеуметтік қызметтерін атқаруын денсаулықтың көрінісі деп баяндауға болады. Дара тұлғаның өзіндік биологиялық және әлеуметтік қызметтерін іске асыру қабілеті жоғарылаған сайын, оның денсаулық деңгейі де жоғары болады. Өзінің денсаулығын көрсету қабілетіне, немесе басқаша айтқанда, өзіндік биологиялық және әлеуметтік қызметтерін іске асыру қабілетіне тұлғаның психикалық және рухани сапалары үлкен әсер етеді. Бір жағынан өмірлік қондырғылар мен дара тұлға қажеттілігінің сәйкес келуі, екінші жағынан денсаулық көрінісі - дене бітімі, рухани және әлеуметтіктің белгілі бір аман-саулық дәрежесін қалыптастырады. A.В. Ахаев денсаулыққа келесі түрде анықтама береді: денсаулық адамның қозғалыстағы күйі, оның жүйесі өзіндік ұйымдастыру тетіктерінің қорлары арқылы анықталады (патогендік факторларға деген төзімділік), өзін ұйымдастыру процестерін күш-қуат, пластикалық және ақпараттық (реттегіш) тұрғыдан қамтамасыз етумен қатар биологиялық және әлеуметтік көріністерінің негізі ретінде сипатталады .
Денсаулық негізінде дара тұлғаның рухани, психикалық және соматикалық
сипаттары бар, олар өте күрделі қоршаған орта мен ішкі ортаның кешенді
факторларының өзара әсері негізінде қалыптасады. Дәл осы заңдылықтар
гигиена ғылымдары кешенінің зерттеу пәні болып табылады. Адам баласының негізгі биологиялық қызметтері - оның өмір сүре білу қабілеті мен ұрпақ жалғастыруында, әлеуметтілігі - тұлғаның әлеуметтенуі, еңбекке деген қабілеті, тұрмыста және қоғамда өзінің әлеуметтік рөлімен қанағаттануы және т.б. Дәл осы шеңбер төңірегінде ғана дара тұлға
денсаулығының сипатына арналған модельді тікелей көрсеткіштері бойынша
іздеп табу қажет.
А.Г. Щедринаның теориясы бойынша дені сау ағзаға келесі сапалық және
сандық қасиеттер жатады:
- дене дамуының деңгейі мен жарасымдылығы;
- негізгі физиологиялық жүйелердің қор мүмкіндіктері;
- ағзаның иммундік қорғанысы айрықша емес резистенттілігі;
- ұзаққа созылған аурудың, даму кемшілігінің болуы не болмауы;
- метаболиттер мен эндотоксиндерді бөлу қабілеті;
- моральдік-ерік күші мен құндылықты-уәждемелік қондырымдарының
деңгейі.
Басқа белгілері де болуы мүмкін, бірақ аты аталғандардың әрқайсысы
ағзаның тұтас күйі ретінде денсаулыққа оң немесе теріс әсер етуі мүмкін.
Бір белгіде болған өзгеріс міндетті түрде тұтастың басқа бөліктеріне
міндетті түрде әсер етеді.
Санамаланған денсаулық көрсеткіштері сандық сипатқа ие екендігі арнайы
әдебиеттерден мәлім болғандықтан, денсаулық сияқты осындай жинақталған
көрсеткіштердің өзгеріс динамикасын байқап отыруға мүмкіндік береді.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бар әлемде басымды мәселе болып
табылады. Салауатты өмір салтын қалыптастыру тұрғындардың денсаулық
көрсеткіштерінің жақсаруы мен аурулардың алдын алу бойынша ұлттық саясат дәрежесіне дейін көтерілген.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігі мен СӨС бағдарламаларын
жасау күйінің өзгерісі адамның өзіне байланысты заңдылықтарға негізделеді.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру, ағзаның қорғану қабілетін нығайту, жеке басының гигиенасы адамдарға ғана емес, қоғамға да үлкен пайдасын тигізуі мүмкін. Салауатты өмір салтын қалыптастыру негізі мен күн тәртібін сақтау адамның өз өмірін құра білуіне, оның тұрақтылығына, тазалығына, шыңдануына, тамақтануына, дәрілер пайдалануына, ішімдік ішіп және шылым тартуына және т.б деген парасатты қатынасы болып табылады.
Әдетте, өмір жағдайы мен өмір салты деген түсініктерді шатастырып алатын жағдайлар кездесетіні баршаға мәлім. Ю.П. Лисицин салауатты өмір салтының теориялық тұжырымдамасын жасай отырып, өмір салты дегеніміз -
денсаулыққа зиянды әсер беруге бағытталғандарды (ішімдік, шылым тарту және т.б.) адамдар қызметі мен белсенділігі арқылы аластау десе, өмір жағдайы дегеніміз - дара тұлғаның адам қызметін толық орындауы үшін денсаулыққа зиянды әдет-ғұрыптарды жоюы. Бір жағынан салауатты өмір салты бұл - өмір салтының формасы, екінші жағынан өмір салтының басқа формалары мен көріністерін іске асыратын және дамытуға ықпал ететін жағдай. Салауатты өмір салтына деген қызығушылық тұрғындардың елеулі түрде денсаулықтарының нашарлауы мен олардың өмірінің қысқаруымен байланысты. Көптеген авторлар адамдар өмірін толық зерттеуге мүмкіндік беретін салауатты өмір салтын күрделі динамикалық жүйе деп түсінеді. Бұл жүйелі категория, олардың элементтерін бір-бірінен айыруға болмайды және жинақтала келе жаңа жүйелік сапа құратын болады. Қарастырылған анықтамаларды талдау түсініктердің бір-бірінен айырмашылығын, сонымен қатар олардың жалпы бағыттарының өзгешелігін анықтауға мүмкіндік берді. Осы анықтамаларда жалпы түрде дене белсенділігі, оңтайлы қозғалыс тәртібі, дене қабілеттерін көрсете білу, дене сапаларының өлшемге сәйкестігі тұтастай алғанда қозғалыс белсенділігін құрайды және сипаттайды.
Көптеген анықтамаларды санамалай беруге болады, бірақ олардың әрқайсысының мағынасы оңтайлы қозғалыс тәртібінің маңыздылығын салауатты өмір салтының маңызды сипаттамасы ретінде бөліп көрсетумен тиянақталады. Ендеше, жоғарыда аталғандарды талдай келе салауатты өмір салты деп, біз өз қызметін денсаулығын сақтауға, нығайтуға және жақсартуға бағыттаған дара тұлғаның өмір салты деп түсінеміз, сондықтан да ол өмір салтының басқа жақтарын іске асыру мен дамытудың шарты мен алғышарты болып табылады. Адамның салауатты өмір салтына, экологиялық жағдайға байланыстылығы белгілі болған сәтте әлеуметтік саясаттың басты міндеттерін орындауда әрқайсысының (отбасы, мектеп, мемлекеттік дене шынықтыру және басқа да ұйымдары, денсаулық сақтау органдары) орны анықталған түбегейлі теорияның қажеттілігі пайда болды.
1.3 Шығыс ойшылдарының тәрбие мен салауатты өмір салтына деген
көзқарастары
Мәдениеттің даму тарихын, ага ұрпақтың мұраттарын, көзқарастарын,
тұрмысын, дөстүрлерін, өмірі мен ғұрыптарын оқып-үйрену қазіргі қоғамның
рухани және ақыл-парасат тұрғысынан байи түсуінің маңызды шарты болып
табылады. Г.Д. Әлімжанова өзінің оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған диссертация жұмысында қазіргі қазақтардың ертедегі ата-бабалары өлместей бай рухани мұралар қалдыра білгенін атап көрсетеді, сондықтан оларды мектеп оқушыларын тәрбиелеу барысында ұтымды пайдалануы мүмкін. Орхон өзені маңайында бой түзеген руна жазулары ескерткішінде ағайынды бауырлар Білге қаған мен Күлтегіндердің құрметіне қазіргі қазақ тілінде кездесетін көптеген көркем бейнелер мен қанатты сөздер бар. Орхон-енисей жазуларының өн бойында кездесетін негізгі ойлар - қаған билігін марапаттау, бектер мен халықтардың қағанға деген сенімділігі, халықтардың бектерге бағынуы.
Қорқыт - IX ғасырда өмір сүрген және шығармашылықпен айналысқан танымал жыршы және сазгер, әсем сазды дүниелерді өмірге әкелген. Ол өз
шығармаларында өлім алдындағы қорқыныш сезімдері, одан қашу туралы өз
ойларын білдіреді: Өлген адам тірілмес,кеудеден шыққан жан қайтып келмес,
Қар қанша қалың жауса да жер бетінде қалмақ емес, гүл ашқан жасыл майса
күзге дейін қалмақ емес және т.б. Бәрінен де Қорқыт атаның тәрбие, адамның
қандай қасиеттерге ие болуы туралы, ата-бабаларымыздың тәлімгерлік мәдениеті жайлы баяндаған ой-пікірлері үлкен құндылыққа ие. Әлемдік тәлімгерлік ойларды Жақын және Орта Шығыстың атақты энциклопедиялық ғалымдары мен педагогтары байыта түседі. Орта ғасырдағы Шығыс мәдениеті мен ғылымының аса майталман қайраткері деген бірінші атақ
Әбу Насыр Мухаммед әл-Фарабиге тиесілі еді. Әл-Фараби адамды бақытқа апарудың мақсаты мен тәсілдері туралы Платон мен Аристотельдің ілімін дамыта отырып, өзінің ғылыми-педагогикалық еңбектерінде тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол табиғат бірдей етіп жаратқан адамдар тек тәрбиесімен ғана өзгешеленеді, жақсы тәрбие алған адамнашар тәрбие алған адамдарға қарағанда сый-құрметке лайықты болып келеді деп білді. әл Фарабидің пікірінше, педагогика дегеніміз тәрбиеленушінің еркі мен қалауын белгілі бір бағытта соған сәйкес әдіс және тәсілдер арқылы басқара білу өнері және ол басқарушы педагог,ұстаз, мұғалім. Ол нағыз
тәрбиеші өз бойында он екі табиғи қасиеттердің басын біріктіре білуі қажет деп біледі (соның бірнешеуін мысалға келтіреміз):
- тамақ пен сусын қабылдауда және жыныстық қатынас жасауда өзін-өзі
ұстай білуі, ойыннан және сол ойын арқылы келетін ләззаттан бойын аулақ
ұстауы;
- шындықты және оны қолдайтындарды жақсы көру;
- өтірік пен оны айтушыларды жек көру, абыройын сақтап, өз жанын
асқақтата білу;
- адам әділетті болуы тиіс, бірақ бірбеткей емес; әділеттілік қажет
болған тұста бірбеткейлікке жол бермеу қажет, сонымен қатар, әділетсіздік
жағдайында ешкімге бас имеу керек;
- өзі қажет деп тапқан жағдайда табандылық көрсету, қорықпай, батылдық
таныта білуі тиіс.
Осылайша, денсаулық сақтау мәселесінің тәрбиешіні дайындау жүйесінде өз
орны бар болғандықтан, тамақтану мәселесімен, зиянды әдеттерден бойын аулақ салу және тұлғаның санасын қалыптастыру мәселелерімен тығыз байланысқан. Әл Фараби адамдарды, әсіресе жастарды тәрбиелеу жүйесінде бірінші орынға адамгершілік тәрбиесін қояды, оны еңбек, дене, ақыл-ой, эстетикалық, гуманистік және отансүйгіштік тәрбие түрлерімен қоса алып жүруге көп көңіл бөледі. Ол Шығыста алғаш рет әдеби, саздық тәрбие мен білім беру мәселесін қарастырды. Оның халық тәрбиесінің бар асылын бойына жиған этикалық тұжырымдамасы осы күнге дейін қазіргі ғылым саласы үшін де үлкен қызығушылық туғызып отыр.
XI ғасырда өмір сүрген көрнекті мемлекет қайраткері әрі саясаткер Жүсіп Баласағұн Құтадгу білік (Құтты білім) атты дидактикалық трактатын
жазды, ол бірінші рет осы күнге дейін келіп жеткен Орта Азия мен Қазақстан
түркі тілдес халықтарының көрнекті шығармасы еді. Бұл шығармасында автор этикалық-педагогикалық ойларға беріледі: білімнің адам өміріндегі рөлі туралы, жақсы және жаман қылықтар туралы, бақыт жайлы және қоғамның түрлі өкілдері арасындағы қатынас өнері, ата-аналардың балаларымен қарым-қатынас жасай білуі туралы.
Жүсіп Баласағұн жеке тұлғаның қалыптасатын негізгі ортасы отбасы
тәрбиесі деп санады. Ата-аналарға балаларын тәрбиелеу жайында үлкен
жауапкершілік жүктеледі. Адамгершілік қасиеттер жақсы тәрбиемен келеді.
Баланы қатаң түрде тәрбиелеу қажет,ол ерке, ызақор, әлжуаз, бейімсіз болып
өспеуі тиіс. Баланың лайықсыз мінез-құлқына ата-аналары жауапты. Баланы жас кезінен бастап, құлақ асуға, еңбек сүйгіштікке, үлкен ата-аналарын
құрметтеуге, адалдыққа, әділеттілікке, мырзалыққа, мейірімділікке үйрету
қажет. Қазақтың танымал ағартушы-ғалымы ШоқанУәлиханов XY ғасырдың бір топ ойшылдары ішінен қазақ жырауы, философы, Ұлық Мұхаммед ханның кеңесшісі болған Асан Қайғыны көшпенділер философы деп атады. Асан Қайғы өз кезінің білімді деген адамдарының бірі болған. Оның ақындық шығармашылығында адам баласы қандай болуы тиіс, ол неге ұмтылуы тиіс, ол қалай жетіле алады дегендей небір қызықты ойлар өз көрінісін тауып отырады. Көшпенділер философы әр адам өзін үнемі жетілдіріп отыруы тиіс деп санады. Адам әділеттілік, өзін-өзі ұстауы, кішіпейілділік, адамгершілік пен жан ашу секілді моральдік сапаға ие болған тұста ғана жеке тұлға болып қалыптасады. XVIII ғасырдың аяғында өмір сүрген философ әрі ақын атанған Шал ақын Қазақстандағы прогресшіл ақыл-ойдың талантты да жоғары адамгершілікті және көрнекті өкілі болып табылады.
Шал ақын өз шығармаларында өмірдің мәні, қайырымдылық пен зұлымдықтың, дін мен ізгіліктің маңызы жайлы ойларға беріледі. Ойшыл ақынның шығармашылығындағы басты тақырып - адамның барлық кезеңдердегі өмірі, ол осы тақырыптарға сан алуан өлеңдерін арнаған. Ақын аса ерекше толғаныспен қайғысыз, қамсыз тірлік кешкен балалық шақты - тән мен ақыл-ойдың нығаю кезеңін еске алады. Адам өміріндегі ең бір тамаша кезең - ол ағып өте шығатын, қайталанбас, қайтып келмес жастық шақ деп санайды. XVIII ғасырдың аяғына қарай Қазақстан Ресейге түгелімен қосылып болды. Соған байланысты қазақ қоғамы мен оның тұрмысындағы әлеуметтік қатынастарда үлкен өзгерістер өтіп жатты. Оның бәрі халықтың мәдениетінде көрініс тапты. Мәдениет, білім және тәрбие саласына танымал ағартушылар Ш.Уәлиханов, Ы. Алтынсарин және А. Құнанбаевтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz