Дарындылық дамуының психологиялық механизмдері
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі. Қазіргі замандағы білім беру тұжырымдамасының
бағыты – ізгілік және тұлғаны қалыптастыру. ҚР Білім туралы заңында
мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет - әр баланың жеке қабілетіне
қарай интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту - сияқты
өзекті мәселелер енгізіп отырғаны белгілі (1(. Өйткені ғылым мен техниканы,
өндірісті қазіргідей әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен
жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар білікті мамандар қажет. Ал сол
мамандар дарынды балалардың ішінен шығады. Дарындылықтың ерте көрінуі
мәселелері өткір мәселелердің бірі, әлі де көптеген материалдардың
жинақталғанын қажет етеді. Өйткені “дарынды балалар” сөзінің астарында
жатқан психологиялық проблемаларға терең үңілу қажет.
Оқушының шығармашылық әрекетін педагогикалық және психологиялық
тұрғысынан жан - жақты зерттеулер көбеюде. Өйткені, қоғамның тәжірибесі
шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие болғандығын
мойындап, педагогика - психологиялық ойлардың осы мәселеге назар аударуына
мәжбүр етті. Мектепте оқу-тәрбие жұмысындағы әдіс-тәсілдің қай-қайсысы
болсын, негізінде оқушылардың сана-сезімін, ақыл-ойын дамытуды мақсат
ететін болғандықтан, олардың дара ерекшеліктерін біліп, санасып отыруы
қажет.
Бұрын соңды анықталған дарынды және талантты балаларды оқыту мен
тәрбиелеу халыққа білім беру жүйесі жетілуінің жаңа міндеттерін құрайды.
Дарынды балаларды дамыту мен тәрбиелеу әлеуметтік қоғамның шығармашылық
потенциалы қалыптасуының мүмкіндігін шешеді, қарқынды ғылыми-техникалық
және әлеуметтік прогрестің, өндіріс пен әлеуметтік өмірдің барлық
салаларының, ғылым мен мәдениеттің әрі қарай даму мүмкіншіліктерін
қамтамасыз етеді. Дарынды балаларды оқыту мен тәрбиелеу адамның
шығармашылық дамуының тамаша моделдерін құрайды. Зерттеулер мен тәжірибелер
таланттың дамуы қандай да болмасын дамудың бір кезеңінде тоқталып қалуы, ал
кейде тереңдетілетінін көрсетеді. Сондықтан да, талантты тұлғаны дамытуда
арнайы психологиялық көмек және қолдау қажет.
Дарындылық феноменін зерттеуде қазір төңкеріс немесе жарылыс
кезеңі байқалуда. Бұл проблеманы зерттеуге көптеген шетел ғалымдары
Х.Мелхорн (2(, Гилфорд Дж. (3(, Т.Мейснер (4(, және Ресей психологтары А.М
Матюшкин (5(, В.С. Юркевич (6(, В.М. Теплов (7(, В.Э. Чудновский (8(,
Ю.Д.Бабаева (9(, қазақстандық зерттеушілер У.Б.Жексенбаева (10(,
Л.М.Нарикбаева (11( т.б елеулі еңбек сіңірді.
Оқушылардың игерген білім деңгейіне байланысты шығармашылық қабілеттің
дамуы нәтижелі болу үшін оларды дидактикалық бірліктерді ірлендіру әдісі
негізінде оқытып шығармашылық әрекеттегі тәжірибелерін байытудың
қажеттілігі айтылды.
Шығармашылық тапсырмаларды пайдаланып оқыту оқушылардың білім сапасын
арттырып, ойлау қабілетін дамытудың тәсілі болып табылатыны, мәселені терең
түсініп, есте ұзақ сақталуын қамтамасыз ететін дәлелденді.
Жүргізілетін эксперименттік зерттеулер бізге шығармашылық
тапсырмалардың әдістемелік сипатын көрсетіп берді. Яғни оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуда мұғалімнің жетекшілігі мен ұйымдастыруы
арқылы шығармашылық тапсырмаларды қолданудың тиімділігі жоғары болатыны іс
жүзінде дәлелденді.
Дарынды да талапты жастар-бүгінгі мемлекеттің болашағы. Осы ресурсты
тиімді пайдалану үшін дарынды балаларды өз мүмкіндігін толығымен пайдалана
алатын тұлға ретінде қалыптастыру үшін қажетті жұмыстарды, оқу тәрбие
үрдісін тиімді ұйымдастыру қажет. Аталмыш міндеттерге мұғалімнің
педагогикалық іс әрекетін ғылыми тұрғыда дұрыс ұйымдастырғанда ғана қол
жеткізіледі. Қазіргі ұландар еліміздің болашақ өкілдері, тіректері болып
табылады. Сондықтан, дарынды балалардың бойындағы ерекше қасиеттерін
бағалап, психологиялық ерекшеліктерін тиісті деңгейде білу, өмірде өз
орындарын табуға жағдай жасау - өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері мен мазмұндық
ерекшеліктерін педагогикалық тұрғыда қарастыру мен оны оқу-тәрбие үрдісінде
пайдаланудың қажеттігі арасындағы қарама-қайшылық туындады. Сондықтан да
дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Дарынды балалармен жұмыс жасау
ерекшеліктері деп алдық.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының дарындылығын анықтаудың,
дамытудың теориялық негіздері мен әдістерін ашып көрсету, оларды сабақта
қолданудың жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
- дарынды балалармен жұмыс жасаудың теориялық негіздерін ашып көрсету;
- дарынды оқушылардың ерекшеліктеріне педагогикалық- психологиялық
негіздеме беру;
- дарынды оқушыларды іс-тәжірибе барысында анықтау;
-дарынды балалармен ойлау қабілетін дамыту жұмыстарының әдістемесін
жасау.
Зерттеу нысаны: дарынды бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу пәні: дарынды балалармен жұмыс жасаудың оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу болжамы: Егер, дарынды балалармен жұмыс жасау барысында
олардың психологиялық ерекшеліктерін танып білу арқылы қоғам талабына сай
тәрбие берсе, талантты тұлғаны тәрбиелеуге мүмкіндік жасалынады.
Зерттеу көздері: дарынды балалармен жұмыс туралы мерзімді басылымдар
және одан кейінгі қазақстандық, шетелдік және қазіргі ТМД елдеріндегі
ғалымдардың тәлімдік ғылыми-зерттеу еңбектері, арнайы және нормативтік
құжаттар, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан -2030
стратегиялық даму бағдарламасы, Қазакстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың халықка Жолдаулары, педагогикалық, психологиялық ғылыми
еңбектер, мектеп мұғалімдерінің ғылыми іздену бағытындағы тәжірибелері мен
мақалалары.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша психологиялық-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, ағымдық ақпараттар көзінен және
арнайы тұлғаландырылған журналдар мен интернеттен зерттеу тақырыбына сай
алынған материалдарға теориялық талдау жасау; алынған ақпаратты талдау,
салыстыру, ұқсастық көмегімен өңдеу, жүйелеу әдісі, эксперимент нәтижесін
сараптау.
Зерттеудің теориялық мәнділігі:
- дарындылық ұғымына берілген анықтамалар қарастырылды;
-дарынды балалармен жұмыс туралы педагогикалық теориялық тұрғыда
сипаттама берілді;
- бастауыш сыныпта дарындылықты анықтаудың әдістері қарастырылды;
- дарынды балалармен жұмыс жүргізуді ұйымдастыру жолдары ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Бастауыш сыныпта дарынды оқушыларды анықтап, олармен дамыту жұмыстары
жүргізілді, дарынды балаға мінездеме беріліп, дарынды бала моделі
жасалынды, мұғалімдерге дарынды балаларды анықтауға диагностикалық
әдістемелер берілді.
Зерттеу базасы:Талдықорған қаласындағы №21 орта мектеп
Зерттеу құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дарындылық ұғымы
Дарындылықты ең алғаш проблема ретінде қарастырып зерттеген Испанияның
дәрігері Ч Уарте. Оның зерттеулері дифференциалды психология ғылымындағы
алғашқы толық бағыт десе болады. Уарте осы проблеманы шешу барысында алдына
мынандай мәселелер қойды:
- адам табиғатынан бір ғылым саласынан қабілетті бола тұрып, басқа
салалардан қабілетсіз;
-адамзатта дарындылықтың тағы қандай түрлері болуы мүмкін?
-қандай да бір дарындылыққа қандай ғылым мен өнер сәйкес келеді.
-дарындылықтың бейнелерін, нышандарын қалай білуге болады?
Орыс философы В.Тредиаковский Поэзия-аспаннан түседі десе,
М.Ломоносов Әр адам ақын бола алады дейді.
Осындай көп талас-тартыстар дарындылықты зерттеуге әкеледі. Бұл 3
кезең XVII ғасырдағы ғылымның түрленуіне сәйкес келеді.
Сонымен, кемеңгерлікті құдай мен адамның бірлігі түсініскен, уақыт
өте келе биологиялық ықпалы ( тұқым қуалаушылық) пен әлеуметтік (орта)
ретінде қарастырады.
Бұл өз негізінде XVIII-XIXғ. ортасында Ағарту кезеңінде көрініс
табады. Дарындылық термині дар -сөзінен яғни орысша сый, құдайдың берген
сыйы десе, ағылшынша да giftedness сөзіндегі gift- сый деген мағынаны
білдіреді.
Көрнекті Чех педагогы, педагогиканың негізін салушылардың бірі-Я.А.
Каменский өзінің атақты Ұлы Дидактика еңбегінде : Егер адам өзінің
табиғаттан берілген тума қасиеттері, қабілеттіктерілне орай кәсіппен
шұғылданғанда, академиялық оқу істері алға жетіп, ұтымды жүрер еді-дейді.
Себебі, әр адам табиғатынан музыкант, бірі ақын, шешен, физик сонымен қатар
дәрігер, заңгер болып туады деген.
Сонымен, дарындылық, қабілет түсініктерін қарастыратын болсақ,
дарындылық- қабілеттің көрінісі, оны анықтағанда мына белгілерге сүйенген
жөн:
- көп жағдайларда қабілеттің дамуы туа біткен ерекшеліктерге, нышандарға
байланысты;
- қабілеттер тек қозғалыс, даму үстінде жүріп отырады, яғни белгілі бір
іс әрекет түрін орындауға мүмкіндік береді;
- қабілет адамның бойында қалыптасқан дағдыларға бірікпейді (Б.Ф.Теплов,
1957).
Дарындылық – бұл қабілеттердің шоғырлана көрінуі, адамның бір немесе
бірнеше әрекет түрлерінде басқа адамдармен салыстырғанда жоғары
жетістіктерге жету мүмкіндігін анықтайтын жүйелі, өмір сүру барысында
дамитын психика қасиеті.
1869 жылы Гэлтон интеллект деп атаған ерекше тапқырлық көрсеткен, ойы
ұшқыр, кретивті адамдар туралы жазған алғашқылардың бірі болып саналады.
Терман (1925) интеллект терминнің түсінігін ары қарай тарылып,
дарындылықты интеллект коэффициенті негізінде сипаттап, сол арқылы
интеллекті тест арқылы анықтады. Интеллектінің жоғары коэффициенті баланың
есейгендігі жетістіктерін болжауға мүмкіндік берерді деген қағидсы
қалыптасады.
ХХ ғасырдың 50 жылдарында интеллектіні анықтау тестіне деген таластар
туды. Ол тек шектелген академиялық көрсеткішті қана береді деді, ал
индуктивті ойлау, шешендік өнер, кең ауқымды қабылдау мен математикалық
қабілеттер назарға алынбайды деп сынады. Сыншылар тесттің басқа
қабілеттерді қамти алмайды бөлек фактілердің арасындағы байланысты аша
алмай тынық өзіндік ойлау мен басқа да таланттарды ойлау мен басқа да
таланттарды көрсете алмайтындығын атап көрсетті.
Гильфорд (1950-1967) интеллектіге қарағанда өзгеше бірегейлік көретін
кретивтілік терминге қолданды. Ол ақыл-ой әрекетінің үш өлшемді моделімен
жұмыс жасады. Бұндағы факторлар интеллектіні анықтау тестімен өлшенбейтін
еді (3)
Пассау (1955) дарындылықты қандай да бір саладан, ғылым, өнер,
әлеуметтік көзқарастардан үлкен нәтижелерге жету деп анықтады.
Сол уақытта (1955) дарындылыққа 51 анықтама берілді. 1971 жылы АҚШ-тың
Білім министрлігі марландардың (1972) анықтамасын қабылдады. Онда дарынды
балалар деп ерекше талантты және қандай да бір немесе бірнеше саладан жақсы
жоғары нәтижелер көрсете алуын айтты. Оның интеллектуалдық мүмкіндіктері
академиялық жетік білімі, креативтік ойлану, лидерлік қасиеті, көркем-
өнерпаздық қабілеттері психологтардың мүмкіндіктері жатады.
1983 жылы Танненбаум дарындылықты анықтаушы 5 факторды атады. Жалпы
интеллектуалдық мүмкіндіктер; бір мамандыққа деген мүмкіндіктері,
интеллектуалдық емес факторлар, қоршаған орта жағдайы мен кездейсоқтық.
Ересектердің дарындылығын зерттеу негізінде Ренцулли (1986) үштік
моделін ұсынады бұнда орташа жоғары, қабілеттілік, бір пәнге тақырыпқа
шоғырлануы, креактивтілігі, креативті тұлғаның ерекші белгісін қарастырған
зерттеулер дарындылық елеулі үлес қосты.
Пассау (1988) мен Тонненбоуль (1983) дарындыларды, мәдениетті
таратушы, жасап шығарушылар деп ашады. Ал оған қарсы қойылған түстік
жаттығулар деп атады.
Дарындылыққа абстрактілік қабілет, дивергенттік тәсілмен проблеманы
креактивті түрді шешу мүмкіндігі жатады.
Гетцельс креативті деп-проблеманың шешімі мен қатар оны іздеуде
қызықтыратын адамды санайды.
Гилфорд креативті тұлғаны зерттеу кезеңінде айналамалы жолмен өзі
проблеманы тауып алатын адам деп сипатталады [12].
Штернберг пен Дэвидсон 1986 жылы өз жұмыстарында біз дарындылықты
ойлап таппаймыз және ашпаймыз да деген қағиданы ұсынады.
Өзінің қажеттігіне орай әр қоғам дарындылықты өзінше анықтайды және
оны түсіну уақыт пен орналасқан мекеніне орай өзгеріп отырады.
Пассау мен Танненбаум (1988) дарындылықты анықтау тек оны ашумен
шектелмейді, сонымен қатар даму жолына, қолдау, мадақтауға әкеледі.
Фельдман (1986) дарындылықты қоршаған орта факторларына тәуелді
интеллектуалды, эмоционалды елеулі кездейсоқ шоғырлану дейді.
Философиялық және энциклопедиялық сөздіктерде талант ұғымының 2
түрлі мағынасы берілген.
1) талант-дарындылықтың қандай да бір саладан жоғары дәрежеде көрініс
беруі, ерекше қабілеттік түрі.
2) талант –(салмақ-таразы)-ең ірі (үлкен) өлшемді және ақша санау. Ерлігі
Ежелгі Греция, Египет, Вавилон, Персте және Кіші Азия жерлерінде
қолданыс тапқан.
Ежелгі дәуірде данышпан яғни гений латын тілінен genus-рухани, жан-
қолданушы ұстаз, пайғамбар, әулие деген мағынаны білдірген.
Жын-пері (әзәзіл)ежелгі грек мифологиясы мен наным-сенімінде –адамның
алдына қойған мақсаты мен ниетінің орындауына немесе (кедергі болатын
қорғаушы) себін тигізетін немесе кедергі жасайтын рухани иесі. Яғни
данышпан мен жын-пері терминдері барібір десек болады.
Кейінірек гении-ді жақсы немесе жаман мейірімді немесе мейірімсіз
рух ретінде қарастырып, оны адам мен құдай арасында қойып, адамдар
тағдырына әсер ететіні ерекше күш иесі деген.
Шынында да адамзат тарихында көптеген мейірімді және мейірімсіз
генийлер бар. Мысалы миллиондаған адам өмірін өініңіз саясатқа қатысты
шешімін орындау үшін қиған мейірімсіз генилер, Нерон, И.Грозный , Гитлер,
В.И. Сталин және т.б.
Ежелгі заман философтары Аристотель, Гераклит, Гиппократ, Демокрит,
Пифагор, Платон, Сократ кейіннен А,Баумгартен, И.Кант және т.б. адамдардың
жеке даралық өзгешеліктерін жақсы түсіне білген. Мәселен, Платон: Ақын өз
білімі немесе өнерімен емес, құдайдан берген қасиет деген. Демокритте осы
көзқараста болған. Ертеректе философтардың пікірінше, данышпандық тек өнер
саласынан ғана көрнек табады деп білген. И.Канттың ойынша, гений-тек өнер
саласында ғана болатын дарындылықтың жоғары көрнектілігі деп есептелген.
Бірақ бұл пікірді теріске шыығарғандар да табылды. Аристотсель көркемдік
шығармашылық пен интелекттік ойлау әрекеттің арасындағы байланысты көрсете
отырып ақыл-ой пайымдаушылығының әрекеті деген термин енгізді. Неміс
психологы Фреберстің ойынша, ең белсенді ерік-жігер де, тіпті сезімталдық
та дарындылықты (тудырмайды) құрамайды; гений үшін ақыл-ой сана маңызды.
И.Канттың пікірінше, гений (кемеңгер оқуды талап етпейтін адамдар олар өз
бетінше билігіне шындыққа, жақсылыққа жол табады, ал талалнт-бұл үлкен
жұмыс деген. Әлі күнге дейін педагогикалық тәжірибеде мынандай кері түсінік
бар. талант-өзі көрініс тауып,шыңға жетеді деген [13].
Келесі кезеңде XIV-XVI ғ.ғ. дарындылықты, талант, кемеңгерлікті
зерттеудегі қайта өрлеу кезеңі деп аталады. Мұнда идеалистік көзқарастардың
материалистік көзқарасқа өзгеруі талантты адамды-құдай адамы ретінде
қарамай, шығармашылық белсенді субьект деп таныды.
Атақты философ Д.Дидро: кемеңгер адамдардың біреуіне ғана аспаннан
сарайдың есігі ашылады. Мұнда негізгі ой дарындылық табиғаттан берілсе
де, оның көрініс табуы, шарықтауы оның қоршаған ортасына, алған біліміне
байланысты.
Джон Локк өзінің философиялық Опыт о человеческом труде еңбегінде:
-туа берілетін идеялар жоқ, таным әрекеті тәжірибе мен тәжірибе
негізінде қалыптасады.
-адам миы ең алғаш таза тақта сияқты
-адам сезімінде бұрын болмаған нәрсе, сезінбеген нәрсе адам миында
болмақ емес дейді.
Джон Локкк балалардың тума қасиеттерін қабылдамасада жеке дара
қабілетті балаларды оқыту керектігін мойындаған. Жан-Жак Руссо керісінше,
дарындылықты табиғаттан дей келе, дарынды балалар дамуында тәрбие кедергі
келтірмеуі керектігін айтты. Балаларға олардың қызығушылығы мен
бейімділіктеріне толық еркіндік беру керек деді. Бұл жерде қызығушылық
пен бейімділік деген терминдерді түсіндіре кетсек, қызығушылық қандай да
бір пәнге, зейінді болуы.
Ал бейімділік болса –қандай да бір салада әрекет жасай алуы. Ал
Ж.Руссоның пікірінше білімді сіз арқылы емес, өзі танып, тиісті ғылымды
оқып емес, өзі оймен тауып, өзі шығарсын
Адольф Дистервег те өзінің педагогикалық теорияларында Я.А.
Коменский, Ж.Ж. Руссо, Г.Песталоций, И.Гербарт және т.б. сияқты мәдени
сәйкестілік принципін ұстанады. Бала тәрбиесі тек табиғаттан емес, сонымен
қатар сол уақыт пен елдің мәдениетінің деңгейіне байланысты деген яғни
Дистервег қабілет пен дарындылықты қоршаған ортаға байланысты қалыптасады
дейді.
Гельвеций Ақыл-ой туралы трактатында талант пен оның жоғары
көрсеткіші-данышпандық тұқым қуалаушы еш қатысы жоқ, адам өзінің қоғамда
өмір бойы алған білімі мен тәрбиесі арқасында ие болады. [14].
Қазіргі кезде дарындылықтың 100-ден аса анықтамасы бар. Бүгінгі таңда
психологтар дарындылықтың дамуының сипаты, сапалы өзгешелігі, деңгейі-бұл
әрқашанда тұқымқуалаушылық пен әлеуметтік ортаның күрделі өзара қатынасының
нәтижесі екендігін мойындайды. Дарындылық белгілері – бұл баланың шынайы іс-
әрекетінде көрініп, бақылау арқылы бағаланатын ерекшеліктер.
Сонымен бірге, бала дарындылығы туралы оның мінезінің екі аспектісі
ретінде-инструменталды және мативациялы-қалаймын және шамам жетеді
деген категориялар негізінде, бірлігінде қарастырған дұрыс. Біріншісін,
әрекет тәсілдерін, екіншісі, шындықтың қандай да бір жағына қатынасын
сипаттайды.
Отандық педагогика мен психологияда ерекше жаңа шешімдерге әкелетін
шығармашылық термині кең қолданылған. Шетел психологиясында
шығармашылықтың қалыптасуына ықпал ететін тұлғалық және ойлау қасиеттеріның
жиынтығы креативтілік терминімен белгілі.
Шығармашылық психологиясында креативтілік атауымен белгілі болған
бағытты Э.Г.Юдин, С.М.Бернштейн, А.Н.Лук, Дж.Гилфорд, С.Медник, В.Смит,
К.Тейлор, Е. Торренс, Н.В. Кипиани, А.М. Матюшкин және тағы басқа ғалымдар
зерттеді.
Көптеген ғалымдар әр баланың туа біткен шығармашылық мүмкіндіктері
бар, ол креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте жүзеге асады деген
пікірде. Демек, шығармашылық даралықты қалыптастыру әлеуметтік орта
шарттарына тәуелді. Мектеп білім беру әдістерін қолданып, ойлау процесті
ұйымдастыру тәсілдері арқылы баланың креативтілігін дамытуды ынталандырады.
Креативтілік туралы айтқанда шығармашылық ойлау ғана емес, тұлғаның қасиеті
мен дамуы да ескерілуі керек [15].
Қазіргі білім беру тұжырымдамасының бағытының өзгергеніне қарамастан,
мектептерде оқу бағдарламасын оқушы тұлғасынан жоғары қою әлі күнге дейін
кездеседі. Оқытуда білім беруді меңгеруге, баланың интеллектісін ғана
дамытуға бағыттайды. Оқушының тұлғалық және психологиялық шығармашылық
қабілеттерін дамытуға арналған жұмыстар тең дәрежеде өткізілуі тиіс.
Білім беру жүйесінің тиімді көрсеткіші баланың дамуы болуы керек.
Зерттеушілердің пікірі бойынша, білім беруде дамытудың тиімді және
маңыздысы тұлғаға бағытталған оқыту. Мұндай оқыту тек біліммен ғана
қаруландырып қана қоймай, ең алдымен оқушылардың ойлау шығармашылық
күштерін қалыптастырады. Зерттеушілердің бұл пікірімен келіспеу мүмкін
емес. Өйткені, креативтілікті дамыту тұлғалық дамудың басты
көрсеткіштерінің бірі, тек қана креативтілік адамның өзінің даралығы мен
бірегейлігін көрсетеді.
Философия мен психологияда креативтілік категориясын зерттеу мен
анықтауда негізгі төрт бағыт айқындалды:
1. Креативтілік – шығармашылық процесс;
2. Креативтілік – жаңаны құрумен байланысты әрекет нәтижесі,
шығармашылық өнім;
3. Креативтілік – интеллектуалдық немесе шығармашылық қабілет;
4. Креативтілік – тұлғалық категория, мінез – құлық ерекшелігі.
Осы төрт бағыт өзара байланысты: креативті тұлға креативті процеспен
айналыса отырып, креативті нәтиже береді.
Оқу мен тәрбие процесін басқару тек қана оқушыларға белгілі бір білім
жүйесін меңгертіп қана қоймайды, сонымен қатар ол тұлға шығармашылық әрекет
дағдысын меңгеретін процестің әрекет формасын ұйымдастыруды да көздейді.
Әрекетті басқару объектісі креативті білім беру мен тәрбиелеу процесі.
Шығармашылық процесті тікелей қадағалау үнемі көздеген мақсатқа жеткізе
бермейтінін тәжірибелер көрсетті. Когнитивті және эмоционалды қызығушылықты
тудыратын инновациялық технологияларды қолдана отырып, шығармашылық ахуал
құру үшін жағдай жасау керек.
В.С.Шубинский шығармашылық процесті 3 сатыға бөліп, ондағы көрінетін
қабілет – қасиеттерді көрсеткен: [16]
1. Жаңаны, өзгеше, тың дүниені сезе білу, қарама қайшылықтарды түсіне
білуде сезімталдық, сындарлылық, шығармашылық ой-талғауға бейімділік,
жан дүнисінде ішкі тартысты оята білу қабілеті, ойлау қызығушылық,
яғни шығармашылық көңіл-күйдің туу кезеңі.
2. Интуиция, шығармашылық қиял, әдемілікті сезіне білу, сөз ұшқырлығы,
қайшылықтарды түсіну, ой қызметінің ерекшелігі, батылдық,
шығармашылыққа деген ішкі құштарлық, яғни оқиға образ жасаудың бағдар
ұстанар кезеңі.
3. Өзіндік сын, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, дәлелдеме,
дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу, яғни, сын дәлелдеме
сатысы.
Педагогика, психология саласындағы ғалымдардың зерттеулерін басшылыққа
ала отырып, бастауыш сынып оқушыларының креативтілігін дамытуда бір-бірімен
тығыз байланыста болатын төмендегідей қағидаларды айқындауға болады:
• Оқушының жеке психологиялық ерекшелігін ескеру;
• Оқу тәрбие процесінде оқушының ойлау әрекетінің басым болуы;
• Оқушылардың ішік сезімдерінің, яғни оқуға деген жағымды
көзқарасының оянуын белсендіруге бағытталған іс-әрекеттерді
ұйымдастыру.
• Тұлғаның адамгершілік, интеллектуалдық т.б. қасиеттерін дамыту;
• Сабақтардағы оқу тәрбие құралдарының, формаларының, әдістерінің
нақты бір мақсатқа бағытталып, түрленіп отырылуы.
Осы қағидалардың жүзеге асырылуы оқушының даму деңгейінің өсіп, ой
еңбегін өзіндік ұйымдастыра білуіне жетелейді.
Әрекеттің біркелкі, сыңаржақты қайталана беруін шығармашылық әрекет
деп айта алмаймыз. Шығармашылық пен эмоция бір – бірімен ұштаса, үйлесе
отырып, баланың әрекетінің нәтижелі болуы шығармашылықтың дамуы үшін
қажетті шарттардың бірі. Оқу-тәрбие процесінде шығармашылық термині
интеллект, қабілет, даму, дарындылық сияқты терминдермен тығыз байланысты.
Балаларды мектеп жасында дарынды, дарынсыз деп бөлу педагогиканың
адамгершілік негізіне қайшы келеді. Оның үстіне педагогика мен психология
ғылымында әрбір баланың дарындылығын анықтайтын дәл өлшем әлі табылған жоқ.
Қ.Әбдібекқызы [17] бастауыш сынып оқушыларының бала бойындағы
қасиеттерінің шығармашылық үшін тиімсіз жақтарын анықтайды:
• Төменгі сынып оқушылары небір дүниені қиялында қиыстыра алғанымен,
олардың қиялы тұрақтап, бір образды, сюжетті ұстап тұра алмайды, алдын
ала ой, идея, мақсат тумайды. Ой – қиялы тұрақсыз болғандықтан, оны
әлдебір тапсырма міндет төңірегінде тұрақтандыру өте қиын.
• Төменгі сынып шығармашылыққа өте белсендік көрсеткенімен, оны тек ойын
ретінде қабылдайды.
• Төменгі сынып оқушылары бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге шыдамсыз.
• Бастауыш сынып оқушыларында өзіндік сын мүлдем жоқтың қасы.
Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа тәрбиелеу үшін қиын кезең
екеніне қарамастан балалардың бойына жауапкершілік сезімін сіңіру керек.
Оларды шығармашылыққа бағыттап, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге
дағдыландыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының креативтілігін дамыту жолдарын қарастыра
отырып, педагогикаляқ инновациялық процесте оқытушының түрткісі мен
шығармашылығының қатынастары инновациялық әрекеттің тиімділігін қамтамасыз
етеді. Өткізілген зерттеулер өз кезегінде болашақтағы инновациялық әрекетті
болжау деңгейі мен сипатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Психикалық қасиеттер – бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз
болатын ең маңызды, ең тұрлаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі
мен темпераменті, қабілеті мен дүниетанымы, сенімі мен талғамы, қызығу
жатады.
Біз балаға қабілетті деген мінездеме береміз. Қабілеттілік әр алуан.
Мектепте оқушыларға түрлі жұмыстар жүктелгенде де олардың
кейбіреулернің ұйымдастырғыштық, екіншісінің музыкалық, үшіншісінің
суретшілік қабілеті еске алынып, бұған ерекше мән беріліп отырады. Бұл
мысаладар әр адамның әрекетінің бір түрте жарамдылығын көрсететін дара
ерекшелігі болатынын байқатады.
Ерекшеліктер іс-әрекетті орындау үстінде, әсіресе оның нәтижесінен
жақсы көрінеді.
Мәселен, біреу қолына алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды және
оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал, екінші біреу өте баяу қимылдап, сапасыз
орындайды. Бұл мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге
қарағанда әлде қайда жоғары екені көрініп тұрады.
Қандай да болсын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде
күшті біруде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамның
қабілеттілігінің бірдейлігі деп түсінеміз.
Адамның өзгеше қасиеттер ана құрсағында пайда болады. Анатомиялық
нышан – баланың ата-анасына ұқсап туу. Физиологиялық нышан – жүйке
келбетінің көрінуіне себін тигізеді. Егер адамның туысында нышан болып, ол
тәрбиеленбесе, оның қабілеті дамымайды.
Қазақстан Республикасының жаңа Білім туралы заңына мемлекеттік
саясат негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай
интеллектуалды дамуы сияқты өзекті мәселелер еңгізіліп отыр.
Дарын дегеніміз не? Талант деген не? Неліктен бұл мәселе көтерілген
жоқ па еді деген сауалдар қойып, оған жауап беріп көрейік.
Бұрыңғы кезде Кеңес мектебі жалпыға бірдей орта білім беретін
мемлекеттік білім жоспарын жүзеге асыратын, бірдей оқулықтармен,
бағдарламамен жұмыс жасайтын оқу ордасы болып табылады. Ал, балалар сан
алуан. Өйткені олардың қабілеті, икемі, қызығу, тіпті алдына қойған мақсаты
мен денсаулығы да, ой өрісі мен сөйлеуі де, сыртқы бейнесі де әр түрлі.
Ал, осы қасиеттер бастауыш сыныптарда көп байқала бермейді, байқалса
да оның орнын әр түрлі үйірмелер, сыныптан тыс жұмыстар мен жеке
оқушылармен жұмыс жасау арқылы толтыруға болады. Жоғарғы сыныптарда құрамы
әр түрлі балалар мен жұмыс істеу, әрине қиын. Ал, кеңестік кезеңде де оқу
тәрбие үрдісіндегі жеке баланың қабілетін ескеріп жұмыс жасау саралап
оқыту деп аталған.
Бүгінгі күнде өткендегілердің бәрін жоққа шығару, саралау өріс алып
бара жатқандай, ал ол мектептің де жақсы жақтары болды. Мысалы, оқушыларды
А, Б, В, т.б. топтағанда да, оқушылардың дарындылығын саралау
болатын.
Кеңестік дәуірде белгілі университеттер жанында, Мәскеу, Новосібір,
Киев, Ленинградтың ғылыми академиялық орталықтарында Дарынды балалар
орталықтары болған.
Әрине, әр түрлі байқаулар, мемлекеттік емтихандар, олимпиадалар
белгілі бір пәнен оқушының білім, білік, дағдысының жиынтығын ғана
анақтайды, ал біріақ тума талантпен туа біткен дарындылық анықталмай
қалады.
Ожеговтың сөздігінде дарындылық табиғаттан берілген ерекше қабілет деп
түсіндіріледі.
Дарындылық – үлкен нышаннан туындайтын қабілеттердің түрі.
Дарындылық адамның сәби кезінен байқалатын ерекше қабілеттілігі, өнердің
бір түріне туа бейімділігі. Мысалы, Дюрер 3 жасында өз суреттерін салған.
Моцарт 7 жасында 4 соната жазған, Гаусс 14 жасында өзін математика әлеміне
танытқан.
Қабілеті жан жақты дамыған адамды дарынды деуден гөрі қабілетті деу
орынды. Дарындылық – туа біткен ерекше қасиет. Ал қабілеттілік әр адамда
болатын еңбектенумен, ізденумен жетілетін қасиет. Дарынды бала зейінді,
зерек, алғыр, ширақ келеді. Олар жан-тәнімен беріліп істейді. Дарындылық
атадан балаға немереге, шөбереге қан арқылы берілуі мүмкін [18].
Дарындылық – балаға білім беруде туа біткен алғырлық қасиеттердің
тәрбие жүйесіндегі әдіс – тәсілдермен бірлесе келіп, жеке тұлғаны
қалыптастыруда ықпал етудің нәтижелі көрінісі.
Дарынды балалар – жалпы және арнайы дарындылығын (музыкаға, суретке,
техникаға т.б.) байқатқан балалар. Еңбек сүйгіштік, еңбек етуді ылғида
қажет етіп отыру, оралымды ойлау, талдау мен жинақтауға, жүйелі пікір
айтуға бейімділік осындай балалардың психологиясының басты белгілері.
Психологтар Б.М. Теплов, С.Н. Лейтес айтуынша, балалардың осындай
ерекшеліктері жоғарғы нерв қызметінің жұмысынан болатын қзметіне (мидағы
уақытша байланыстардың тез жасалатын, берік орнығуы, қозу және тежелу
процестерінің алмасу қабілетінің молдығы, динамикалық стериотиптердің
шапшаң жасалып, жақсы орнығуы т.б.) байланысты екенін анықтайды[19].
Дарындылықты ақыл-ойының дамуы бойынша басқадай жағдайлар бірдей
болғанда баланың өз құрдастарымен озаттық дәрежесі бойынша диагностикалау
қабылданған (ақыл-ой дарындылығы, тестері мен зияттылығының коэффиценті
осыған негізделген). Мұндай көрсеткішті асыра бағалауға болмайды, өйткені
ақылдың шығармашылық жинағының бірінші дәрежелі маңызы бар. Басқалардан
бұрын балардың көркемдік дарындылығын (музыка саласында, одан соң сурет
салуда) байқауға болады. Ғылыми саласында бәрінен гөрі математикаға
дарындылық тезірек байқалады. Баланың жалпы ақыл-ой деңгейі мен неғұрлым
арнайы қабілеттердің үлгерімділігі арасында алшақтылық болатын жағдайлар
аз емес.
Ақыл – ой қабілеті тым ерте дамыған не қайсібір саласында ерекше
айқын жетістіктерге жеткен балаларды вундеркиндтер деп атаған.
Алайда баланың тіпті ең үздік жетістіктердің өзі болашақ таланттың
жеткілікті кепіл бола алады. Туа біткен бейімділіктер индивидуалдық
психологиялық ерекшеліктердің қалыптастырудың күрделі процестің бір шарты
ғана, оның бәрі қоршаған ортаға әрекеттің сипатына өте көп байланысты.
Балада ерекше қабілеттер болуының нышандары оның жасынан ажырағысыз. Олар
көбіне кемелдену қарқынына және жастық өзгерістерге байланысты.
Дарындылықтың бағалануы тестілеуге ғана негізделмеуі керек – оның
дәрежесі мен өзіндік ерекшелігі оқыту мен тәрбиелеу барысында, балалардың
белгілі бір мазмұндағы әрекетті атқаруы кезінде байқалады. Ерте бастан
мамандандыру күн ілгері және шамадан тыс болмауы керек. Дарынды балалардың
анықталып, кемелдендіруіне арнаулы мектептер (мыс, музыка, матиматика
мектебі) факультатив сабақтар, алуан түрлі үйірмелер, студиялар, мектеп
оқушыларының олимпиядаларын, балалардың көркемдік өнерлерінің конкурстарын
өткізу және т.б. жағдай жасайды. Дарынды балалардың дамуының тежелуіне жол
беруге болмайды. Мұндай балардың оқулық жүктемесі, оқыту және тәрбиелеу
нысандары олардың мүмкіндіктеріне сай келуі тиіс. Дарынды балалар туралы
қамқорлық қабілеттерінің дамытылуы жалпы білімділік дайындықпен және
тұлғаны кемелдендірумен ұштастырылуын көздейді.
Сонымен дарынды, талантты бала деп баланың ата-ананың, мектептің
үздіксіз еңбектің жемісін айтуға болады.
Қысқасы, дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам
үшін бүгінгі күні қажет, себебі дарынды адам басқаға қарағанда көп пайда
әкеледі. Әрбір талантты адам еңбеке бейімді, ол шығармашылық тапқырлықпен
жемісті еңбек етеді.
Педагогикалық тәжірибеде интеллектіні зерттеу барысында негізгі 3
бөлімге бөлінеді. Бірінші блокқа яғни операцияға интеллектуалдық үрдістер
мен орындалатын операциялардың түрлерге бөлінуі жатады. Бұл бізге
интеллектуалды факторларды біріктіру 5 үлкен топқа бөлуге мүмкіндік береді.
1. Ұсынылған материалды қабылдау және түсіну.
2. Ес – информацияны есте сақтау және қайта жаңғырту.
3. Конвергентті ойлау – тапсырманың немесе проблеманың жалғыз ғана
дұрыс шешімін табу;
4. Дивергентті ойлау – мәселенің шешімін табу үшін жан-жақты іздену
үстінде басқаға ұқсамайтын ерекше идеялар табу.
5. Баға – берілген жағдайға байланысты дұрыс пікір табу.
Интеллектуалдық факторларды классификациялаудың 2 – тәсілі –
материалдық түріне немесе оның ішіндегі мазмұнына сәйкес келеді және олар
былай бөлінеді[20]:
1. Бейнелік (образды)
2. Символикалық
3. Семантикалық
4. Тәрбиелік
Жоғары айтылып өткен операциялады қолдану кем дегенде соңғы нәтиженің
6 түрін береді:
• Элементтер (объектілер бірлігі)
• Кластер
• Қатынастар
• Жүйелер
• Қайта құру (өзгеру)
• Болжау
Ойлаудың конвергенттік және дивергенттіке бөлінуі интеллектілік
дарындылық түсініктерінің қалыптасуына жол ашты.
Қазіргі уақытта дарындылық концепциялары өте көп. Солардың ішінде кең
тарағаны американдық ғалым Дж. Рензеллидің концепциясы. Ол дарындылыққа 3
мінездеме арқылы түсіндіреді:
1. Интеллектуалдық мүмкіндіктер (орташа деңгейден жоғары)
2. Креативтік
3. Табандылық (себептілік тапсырмаға негізделген)
Интеллект - әр адамның ақыл-ой болмысының тұрақты көрінісін
бейнелейтін, яғни сол жеке адамның ми қызметінің үнемі жоғары дәрежеде
болып, не нәрсенің шешуде ақылдың асқан шеберлікпен үстемдік етуі.
Креативтік – адамның шығармашылық дарын деңгейі, шығармашылық
қабілеті.
Табандылық – қиыншылықтар мен кедергілерге қарамстан мақсатқа қалайда
жетуге бағытталған еріктік қасиет.
Осы үшеуімен қатар тәжірибе негізіндегі білімдер мен қолайлы қоршаған
орта дарындылықтың негізін құрайды [21]
Дарынды балалар сөз тіркесі қандай да бір ерекшелікті білдіреді.
Оларды атағанда біз балалардың ерекше тобы туралы айтамыз. Бұл балалар
өзінің жолдастарынан қандай да бір қасиеттерімен ерекшеленеді.
Дарынды бала әйгілі, айқын типті кейде үздік жетістіктермен көзге
түсетін бала немесе осындай жетістіктерге жетудің алғы шарттарына ие.
Балалар дарындылығы жөніндегі атақты маман Лейтес осы проблеманы
шешудің педагогикалық жолдарын классификациялап, балаларды 3 категорияға
бөлді:
* Интеллектісі жоғары балалар;
• Қандай да бір әрекетте жоғары нәтижеге жеткен балалар;
• Креативтілігі жоғары балалар.
Нақты тәжірибеде дарынды балалардың 3 категориясы анықталды. Осыған
байланысты балаларды жеке дара оқытудың ірге тасы қаланды.
Жалпы дарындылық деңгейінің жоғары көрсеткіштерімен ерекшелінетін
балалар – дарындылардың бірінші категориясына жатады.
Дарындылардың 2 – ші тобына белгілі бір іс әрекет бойынша үлкен
жетістіктерге жеткен балалар жатады. Мысылы, олимпиядалар, жарыстарында
жүлделі орындарға жеткен балалар. Оларды тану онша қиынға түспейді. Дарынды
жас музыкантар, суретшілер, математиктер, спортсмендер арнайы оқытуға
немесе дайындауға баяғыда ие болған. Бұл балаларды көбінесе талантты деп
атайды. Оларға ерекше оқу жағдайын жасау ежелден келе жатқан дәстүр.
Дарындылардың үшінші тобына мектепте жақсы оқитын балаларды жатқызуға
болады [22].
Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның
рухани әлемін байыту, сабаққа ынта – жігерін арттыру, жеке
дарындылығын дамыту – бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі.
Өйткені, қазіргі кезеңдегі қоғамның жедел дамуы ғылым мен
техниканың дамыуымен байланысты болса, ол болашақта ғылым мен
техниканы, өндірісті дамытатын бүгінгі мектеп оқушылары. Сондықтан
мектеп оқушылары үлкен жауапкершілік пен білімдарлықты қажет етеді.
Оқушылардың өз - өзіне сенімін арттыру, олардың шығармашылығын
дамыту, өтілетін сабақтың оқу – материалын терең ұғына білуге баулу –
мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне де байланысты.
Мұғалімнің әрбір өтілетін сабағы қазіргі кездегі оқыту
талаптарына сай болып келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге
мұғалімнің күнделікті өтілетін әрбір сабағы ғылыми түрде негізделіп,
оның тәлім-тәрбиелік мәні жан-жақты ашылуы тиіс.Осы талаптардың орынды
атқаруында ғана оқушыда шығармашылық қабілет дами түсіп, оқушының оқуға,
білімге деген құштарлығы дамып отырады. Оқушы құлшынысын ұдайы дамытып
әрбір өтетін сабағын жаңаша ұйымдастыра біліп, оқытудың озық әдіс-
тәсілдерін қолдана білгенде ғана бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілеттері дами түседі.
1.2 Дарынды балалардың негізгі педагогика-психологиялық ерекшеліктері
Кеңестік, шет ел және Қазақстандық психологтардың еңбектерінде
Гилфорд Дж. Мейснер Т. және Ресей психологтары А.М Матюшкин , В.С. Юркевич
, В.М. Теплов, В.Э. Чудновский, Ю.Д.Бабаева, дарындылық түрлерін бөліп
қарастыру мәселелері көп қозғалған [23].
Дарындылықтың түрлерін бөлудің критерийлері төмендегідей:
* Іс-әрекет түрі және оны қамтамасыз ететін психика сферасы. Бұл
бірінші критерий бойынша дарындылық типтерін классификациялау іс-әрекеттің
түрінің шеңберінде жүзеге асады. Негізгі іс әрекет түрлеріне: практикалық,
теоретикалық, көркемдік-эстетикалық, коммуникативті және рухани-құндылық
жатады.
* дарындылықтың қалыптасу дәрежесі критерийі бойынша актуалды және
потенциалды дарындылықты дифференциалдауға болады.
* көріну формасы критериіне сәйкес оның және жасырын дарындылықты
қарастрады.
* іс-әрекеттің әртүрлі түрлерінде көріну кеңдігіне-байланысты жалпы
және арнайы дарындылықты бөлуге болады.
* жас ерекшелік даму ерекшеліктері критерийлері бойынша ерте және
кеш көрінетін дарындылықтар деп дифференциялауға болады.
Дарындылық дамуының психологиялық механизмдері. Дарынды балалармен
жұмыс жасаудың эффектифті әдістерін құру үшін тек қабілеттердің дамуына
ықпал ететін факторларды біліп қана қоймай, осы ықпалдың психологиялық
механизімдері туралы да хабардар болуы керек. Дарындылықтың дамуын –
анықтайтын кейбір негізгі факторлар мен механизмдерді атап өтейік:
А) қажеттілікті- мотивациялы факторлар.
Көптеген зерттеулер бала қабілеттілігінің дамуына мотивацияның маңызын
атай отырып, дарындылық феноменін белгілі бір қажеттіліктер мен мотивтер
түрлерімен байланыстрады, және танымды қажеттіліктер жетекші рольге ие
болады.
Зерттеушілердің пікірінше ойлау қажеттіліктердің айқын көріну және
өзіндік ерекшелік дәрежесі дарындылықтың дамуының түрі мен деңгейін
анықтайды.
Осы көз қарастан шығатын тұжырым дарындылықты идентификациялау үшін
баланың ойлау қажеттілігінің даму деңгейін диагностикалап өту керек дегенге
келеді.
Мотивтерді класификациялаған кезде дәстүрлі түрде-ішкі (экстринсивті)
және сыртқы (интринсивті) мотивацияларды дифференциалдайды. А.В.Хуторской
қазіргі таңда – ішкі – мотивацияны зерттеудің алты негізгі әдістемелерін
бөлуге болады деп есептейді [24].
Дарындылықтың дамуын ішкі мотивацияның ықпалымен байланыстырады.
Сыртқы жетістіктерге бағдарлану (мансап, ақша, т.б), субьектінің
шығармашылық белсенділігіне негативті әсер етеді. Шығармашылық психология
саласының белгілі маманы Н.С.Лейтес [14] өз іс әрекетіне толық берілген
адам сезінетін белсенділіктің қуанышты сезімін білдіретін тасқын немесе
ағын ұғымын енгізді. Соңғы кездері бұл түсінік дарындылық феноменін
сипаттауда жиі қолданылып жүр.
Мазмұнды аспектісінен басқа мотивтің көріну деңгейі, дәрежесі де
ескеріледі. Дарындылық психологиясының мамандары мотивацияның негізгі
сапасы ретінде оның стимулдық функциясын қарастырады. Өкінішке орай, осы
ықпалдың нақты психологиялық механизімдері толық қарастырылмайды.
Б) Компенсаторлы механизмдер, мүмкін барлық дефектілердің стимулдық
ықпалы мен олармен байланысты компенсаторлы процестер туралы пікірлер
түрлі ғылыми бағыттардың жақтаушыларымен бөліне бастады. Осылайша,
А.Адлердің ойынша дарындылықтың дамуына себепші болатын жаттығуларға түрткі
ретінде жиі жағдайда болада болатын өзінің толық жетілмегендігін сезіп
тұрады. Әсіресе бұл сезім ауыр органикалық дефектілері бар балаларға жіті
көрінеді.
Бірақ дефектінің стимулдық пікірлері түрлі сипат алады. Бір жағынан
дефектіге қарамай, басқалардан озу, әрқашанда алда болу ниеті туралы
айтылады. Екінші жағынан танып білуге деген оның ұмтылысы, өзінің
шығармашылық потенциялының жүзеге асыруға талпынып жатыр делінеді.
Компенсаторлы механизімдердің қызмет етуі мотивациялы әсер етуге ғана
дефектінің талантқа айналуын білдірмейді.
В) Тосқауылды жеңудің психологиялық механизмі. Динамикалық
дарындылықтың дамуының жеткен деңгейін диагностикалаудың орнына алға дамуға
кедергі келтіретін бөгеттерді іздеу, олардың туындауының себептерін зерттеу
мәселелері шығады. А.С. Выготскийдің идеяларын дамыта отырып бұл кедегілер
баланың өзінің социамәдениетті ортасына бейімделуінен туындайды деп
болжауға болады. Кедергілермен күресу қажеттігі психикалық функциялардың
күшеюі мен жетілуін талап етеді. Егер бұл процес табысты жүрсе, бала
қабілеттері даммды, ол кедергіні жеңуге мүмкіндік алады, осылайша
социамәдениеттік ортаға бейімделеді.
А.С. Выготский бұл процестің механизмін түсіну үшін кедергіні талдау
қажет, сонымен бірге кедергі туғызған өзгерістерді ой-елегінен өткізу керек
дегн. Кез келген кедергілер дамуды шектейді немесе тоқтайды. Бірақ
қиындықты тудыра отыра олар бір мезгілде осы дамуға стимул болады.
Ю.З.Гильбух [25] мен А.И.Доровскилердің [26] мәліметтері бойынша кедергі
жеңу механизмдерінің әрекеті интелектуалды дамудың жылдамдығымен, ал
қорғаушы механизмдер әрекетті оның баяулауымен байланысты.
Г) Санасыз процестер. Дарындылықтың дамуы мен үздік жетістіктердің
пайда болуына санасыз процестерге елеулі роль береді. Дарынды балаларды
оқыту мен тәрбиелеу әдістері саналы процестерге бағдарланған. Аз
зерттеушілер ғана өз алдына интуицияны, т.б. дамытуға бағытталған әдіс,
тәсілдерді жасауды мақсат қояды. Ұсынылған осы әдістер психологиялық
қауіпсіздік талаптарына сәйкес келмейді.
Дарындылық көрсеткіштерінің формаларына: ойлаудың оралымындағы,
ойлаудың жемістілігі, зейіннің жоғарылығы, есте сақтау қабілетінің
жоғарлығы қызығушылықтарымен дейімділіктері жатады. Осыларға анықтама беру
арқылы біз дарынды баланың анықтамасын шығарамыз.
Ойдың оралымдығы. Әрі тез әрі жеңіл шешімдер таба білу, қандайдай
ситуация болмасын жаңаша стратегиялар ойлап табу, ассоциациялық байланыстар
орната білу және бір құбылыстан екішісіне ауыса білуді екінші сөзбен
атағанда ойлаудың оралымдығы дейміз.
Ойлаудың оралымдығының жоғары көрсеткіші – оған қарама – қарсы түсінік
ойлаудың салғырттығы немесе баяу ойлану сияқты сирек құбылыс болып
табылады. Сол себепті де ойлау оралымдылығының жоғары көрсеткіші тек
дарынды балаларға тән деп есептейміз.
Ойлау оралымдығы баланың бұрыңғы алған тәжірибесіне тығыз байланысты,
яғни білім көлемі мені іскерлігі және т.б. Бірақ дарындылықты тек осы
түсініктермен ғана шектеу жеткіліксіз.
Ойлаудың жемістілігі немесе оны екінші сзбен ойдың шапшандығы деп
атайды. Ол көбінесе ойлауды топтастыру икемділігі ретінде қарстырады. Бұл
қасиет дарындылықты басқа қырынан тануға көмектеседі. Неғұрлым идея көп
болса соғұрлым олардың ішінен қолайлырағын таңдауға мүмкіндік бар
идеялардың молығы бір жағынан негізгі болып саналса, екінші жағынан
шығармашылыққа қажетті алғы шарт болып табылады. Дарынды балаларға
идеялардың молдығы тән. Себебі, олар қандайда бір проблнмалық ситуацияларға
жауап ретінде идеялардың көптігін пайдаланады.
Жаңа идея дегеніміз бұл- бұл жерде алғашқы түсініктер мен ойларға
ассоциациялық түсініктеме беру емес. Алғы түсініктер мен идеялардың бірігуі
мазмұны жағынан қолдау тапқан, ал бұл жағдай тек қана осы түсініктердің
алдында тұрған объектівті құбылыстардың көрінісі болған кезде орындалады.
Алғашқы да бұдан туған ойлар шындыққа ұласпайтын сияқты көрінеді, бірақ
терендеп зерттесек жаңа көзқарастардың негізі болуға көмектеседі.
Дарынды балалардың құрдастарына қарағанда ерекше бір нәрсені болжап
алдын- ала сезу секілді қабілеттер тән. Бұл құбылыс психологияда бірнеше
аспектілер бойынша қарастырылады:
• Бір мәселенің алдын алу шешімін табу;
• Интуиция;
• Шығатын нәтижені алдын ала көз алдына елестете алуы;
• Қандайда бір оқиға болмасын организмнің оған дайын болуы;
• Озық көрініс беру.
Болжай білу қабілеті дарынды балалармен қатар өзге жай баларға да тән.
Атақты психолог А.В.Брушлинский былай деп айтқан екен Адам ой жаттығуын
шеше отырып, ол ең аз дегенде алдындағы шешімдік болжайды.
Дарынды балаларды бұл қасиет ерекше көрінге тіпті алдын-ала сезе білу
қасиеті тек қана оқу жаттығуларын шешумен ғана шектелмей, сонымен қатар
шынайы өмірдің басқада көріністерін, әлеуметтік құбылыстар дамуын да
болжайды.
Дарынды балалардағы болжау мүмкіндігі бәрінен бұрын дивергенті типтегі
тапсырмаларды шешуге бейімділігі, ойлау оралымдығы, ойлау жемістілігінің
дамуы дарындылыққа түсініктеме береді.
Танымдылық қабілет дамуының ерекшеліктері.
Қызығушылық – Білуге құштарлық – Ойлау қажеттілік. Алдымен осы
түсініктерге жеке-жеке тоқталып өтсек.
Қызығушылық – адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы. Қызығущылық
адамның өміріндегі нақты шындық көріністі терең жаңа бір фактіны жете
білуіне және сол арқылы іс әрекетіндегі бағыты мен бағдарын мақсатын
айқындауға мүмкіндік береді.
Адамның қызығушылығын қанағаттандыру, оны одан әрі жаңа бір
қызығушылыққа, дүниеойлау жаңа бір биік сатысына жетектейді.
Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе, соғұрлым адамда
қызыққан іс-әрекеттің орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығушылық
туғызатын объекті болуы керек. Бұл – осы қасиеттердің ерекшелігі. Ол адам
қызығушылығындағы белгі бір мақстақа жетуіне құрам ретінде қажет. Сондықтан
жас ұрпақ тәрбиесінде оларға білім беруде қолданатын әдіс – тәсілдерде
қызығушылық туғызу белгілі дәрежеде маңызды рольде ие болады. Адамға
қызығушылықтың тұрақтылығы оның қызығушылығының уақыт ұзақтылығы мен оған
жету жолындағы шапшандыққа байланысты. Оған қоса сол қызығудан туған
мақсатқа жету жолындағы қиындықты жеңе алуына байланысты.
Білуге құштарлық – бұл қоршаған өмірді терең де толық білуге
құштарлық. Білуге құмарлық адамды жаңа білім, жаңа шеберлік, жұмыста жаңа
әдіс іздеуге жетелейді. Осы ізденуде қуаттылық пен тұрақтылық пайда болады,
адам өмірін бай да мақсатты етеді.
Әр педагогқа таныс білім шыңына апаратын әйгілі басқыш осы
түсініктерменберіледі. Бұл баспалдақтың бірінші басқышында барлық дарынды
және дарынсыз оқушылар тұрады.
Дәстүрі педагогикада айтылғандай, әрбір дені сау балаға әр нәрсеге
әуестік, қызығушылық интеллектілік қабілеттер тән.
Қызығушылықтың білімге деген құштарлығына ұлғаюы, ал оның ары қарай
танымдылық қажеттілікке ұласуы дарынды дарынды балаларды тәрбиелеуде өте
маңызды. Дегенмен, балалардың көпшілігінде қоршаған әлемді тануға деген
қызығушылығы, ынтасы жеткілікті дәрежеде білімге деген құштарлыққа өспейді.
Жай балаларға қарағанда аталған қасиеттер дарындыларға тән.
Дарынды балалар өздерінің зерттеулеріне шек қоймайды. Оларға тән
қасиет ерте жастан қалыптасады және барлық жас кезендерінде олардың маңызды
ерекшелігі болып қала береді. Балалар дарындылығы бойынша атақты маман
Лейтес былай дейді: ақыл-ой ізденісі, оған түсетін салмақ дарындыларға тән,
тіпті олардың кейбіреулерінің қабілеттері бірден көбінесе де кеңінен шыға
бастайды. Осыған байланысты белгілі дәрежеде ойлау қажеттіліктер дамуының
өте жоғары деңгейі танылады. Лейтестің айтуы бойынша, білуге деген балалық
құштарлықты сақтап қалу мүмкін болса, қабілеттіліктердің дамуына тұрақты
стимул (ынталандыру) береді.
Зейіннің шоғырлануы. Дарынды балаларға зейінің жоғары деңгейде
шоғырлануы тән. Ол дегеніміз, біріншіден, тапсырмаға бар зейінін аудару,
екіншіден, көптеген кедергілерге қарамастан информациялар қабылдау кезінде
көздеген мақсатқа жету, үшіншіден, алған мәліметті тиімді икемдеу
мүмкіншілігі болып саналады.
Өте жоғары деңгейдегі есте сақтау қабілеті. Фактілерді, оқиғаларды,
абстрактілі ұғымдарды, түрлі белгілерді есте сақтау – дарындылықтың нышаны
болып табылады.
Дарынды балалар көбінесе өздерінің есте сақтау қабілеттерімен таң
қалдырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу көкейкестілігі. Қазіргі замандағы білім беру тұжырымдамасының
бағыты – ізгілік және тұлғаны қалыптастыру. ҚР Білім туралы заңында
мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет - әр баланың жеке қабілетіне
қарай интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту - сияқты
өзекті мәселелер енгізіп отырғаны белгілі (1(. Өйткені ғылым мен техниканы,
өндірісті қазіргідей әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен
жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар білікті мамандар қажет. Ал сол
мамандар дарынды балалардың ішінен шығады. Дарындылықтың ерте көрінуі
мәселелері өткір мәселелердің бірі, әлі де көптеген материалдардың
жинақталғанын қажет етеді. Өйткені “дарынды балалар” сөзінің астарында
жатқан психологиялық проблемаларға терең үңілу қажет.
Оқушының шығармашылық әрекетін педагогикалық және психологиялық
тұрғысынан жан - жақты зерттеулер көбеюде. Өйткені, қоғамның тәжірибесі
шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие болғандығын
мойындап, педагогика - психологиялық ойлардың осы мәселеге назар аударуына
мәжбүр етті. Мектепте оқу-тәрбие жұмысындағы әдіс-тәсілдің қай-қайсысы
болсын, негізінде оқушылардың сана-сезімін, ақыл-ойын дамытуды мақсат
ететін болғандықтан, олардың дара ерекшеліктерін біліп, санасып отыруы
қажет.
Бұрын соңды анықталған дарынды және талантты балаларды оқыту мен
тәрбиелеу халыққа білім беру жүйесі жетілуінің жаңа міндеттерін құрайды.
Дарынды балаларды дамыту мен тәрбиелеу әлеуметтік қоғамның шығармашылық
потенциалы қалыптасуының мүмкіндігін шешеді, қарқынды ғылыми-техникалық
және әлеуметтік прогрестің, өндіріс пен әлеуметтік өмірдің барлық
салаларының, ғылым мен мәдениеттің әрі қарай даму мүмкіншіліктерін
қамтамасыз етеді. Дарынды балаларды оқыту мен тәрбиелеу адамның
шығармашылық дамуының тамаша моделдерін құрайды. Зерттеулер мен тәжірибелер
таланттың дамуы қандай да болмасын дамудың бір кезеңінде тоқталып қалуы, ал
кейде тереңдетілетінін көрсетеді. Сондықтан да, талантты тұлғаны дамытуда
арнайы психологиялық көмек және қолдау қажет.
Дарындылық феноменін зерттеуде қазір төңкеріс немесе жарылыс
кезеңі байқалуда. Бұл проблеманы зерттеуге көптеген шетел ғалымдары
Х.Мелхорн (2(, Гилфорд Дж. (3(, Т.Мейснер (4(, және Ресей психологтары А.М
Матюшкин (5(, В.С. Юркевич (6(, В.М. Теплов (7(, В.Э. Чудновский (8(,
Ю.Д.Бабаева (9(, қазақстандық зерттеушілер У.Б.Жексенбаева (10(,
Л.М.Нарикбаева (11( т.б елеулі еңбек сіңірді.
Оқушылардың игерген білім деңгейіне байланысты шығармашылық қабілеттің
дамуы нәтижелі болу үшін оларды дидактикалық бірліктерді ірлендіру әдісі
негізінде оқытып шығармашылық әрекеттегі тәжірибелерін байытудың
қажеттілігі айтылды.
Шығармашылық тапсырмаларды пайдаланып оқыту оқушылардың білім сапасын
арттырып, ойлау қабілетін дамытудың тәсілі болып табылатыны, мәселені терең
түсініп, есте ұзақ сақталуын қамтамасыз ететін дәлелденді.
Жүргізілетін эксперименттік зерттеулер бізге шығармашылық
тапсырмалардың әдістемелік сипатын көрсетіп берді. Яғни оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуда мұғалімнің жетекшілігі мен ұйымдастыруы
арқылы шығармашылық тапсырмаларды қолданудың тиімділігі жоғары болатыны іс
жүзінде дәлелденді.
Дарынды да талапты жастар-бүгінгі мемлекеттің болашағы. Осы ресурсты
тиімді пайдалану үшін дарынды балаларды өз мүмкіндігін толығымен пайдалана
алатын тұлға ретінде қалыптастыру үшін қажетті жұмыстарды, оқу тәрбие
үрдісін тиімді ұйымдастыру қажет. Аталмыш міндеттерге мұғалімнің
педагогикалық іс әрекетін ғылыми тұрғыда дұрыс ұйымдастырғанда ғана қол
жеткізіледі. Қазіргі ұландар еліміздің болашақ өкілдері, тіректері болып
табылады. Сондықтан, дарынды балалардың бойындағы ерекше қасиеттерін
бағалап, психологиялық ерекшеліктерін тиісті деңгейде білу, өмірде өз
орындарын табуға жағдай жасау - өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері мен мазмұндық
ерекшеліктерін педагогикалық тұрғыда қарастыру мен оны оқу-тәрбие үрдісінде
пайдаланудың қажеттігі арасындағы қарама-қайшылық туындады. Сондықтан да
дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Дарынды балалармен жұмыс жасау
ерекшеліктері деп алдық.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының дарындылығын анықтаудың,
дамытудың теориялық негіздері мен әдістерін ашып көрсету, оларды сабақта
қолданудың жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
- дарынды балалармен жұмыс жасаудың теориялық негіздерін ашып көрсету;
- дарынды оқушылардың ерекшеліктеріне педагогикалық- психологиялық
негіздеме беру;
- дарынды оқушыларды іс-тәжірибе барысында анықтау;
-дарынды балалармен ойлау қабілетін дамыту жұмыстарының әдістемесін
жасау.
Зерттеу нысаны: дарынды бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу пәні: дарынды балалармен жұмыс жасаудың оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу болжамы: Егер, дарынды балалармен жұмыс жасау барысында
олардың психологиялық ерекшеліктерін танып білу арқылы қоғам талабына сай
тәрбие берсе, талантты тұлғаны тәрбиелеуге мүмкіндік жасалынады.
Зерттеу көздері: дарынды балалармен жұмыс туралы мерзімді басылымдар
және одан кейінгі қазақстандық, шетелдік және қазіргі ТМД елдеріндегі
ғалымдардың тәлімдік ғылыми-зерттеу еңбектері, арнайы және нормативтік
құжаттар, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан -2030
стратегиялық даму бағдарламасы, Қазакстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың халықка Жолдаулары, педагогикалық, психологиялық ғылыми
еңбектер, мектеп мұғалімдерінің ғылыми іздену бағытындағы тәжірибелері мен
мақалалары.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша психологиялық-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, ағымдық ақпараттар көзінен және
арнайы тұлғаландырылған журналдар мен интернеттен зерттеу тақырыбына сай
алынған материалдарға теориялық талдау жасау; алынған ақпаратты талдау,
салыстыру, ұқсастық көмегімен өңдеу, жүйелеу әдісі, эксперимент нәтижесін
сараптау.
Зерттеудің теориялық мәнділігі:
- дарындылық ұғымына берілген анықтамалар қарастырылды;
-дарынды балалармен жұмыс туралы педагогикалық теориялық тұрғыда
сипаттама берілді;
- бастауыш сыныпта дарындылықты анықтаудың әдістері қарастырылды;
- дарынды балалармен жұмыс жүргізуді ұйымдастыру жолдары ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Бастауыш сыныпта дарынды оқушыларды анықтап, олармен дамыту жұмыстары
жүргізілді, дарынды балаға мінездеме беріліп, дарынды бала моделі
жасалынды, мұғалімдерге дарынды балаларды анықтауға диагностикалық
әдістемелер берілді.
Зерттеу базасы:Талдықорған қаласындағы №21 орта мектеп
Зерттеу құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дарындылық ұғымы
Дарындылықты ең алғаш проблема ретінде қарастырып зерттеген Испанияның
дәрігері Ч Уарте. Оның зерттеулері дифференциалды психология ғылымындағы
алғашқы толық бағыт десе болады. Уарте осы проблеманы шешу барысында алдына
мынандай мәселелер қойды:
- адам табиғатынан бір ғылым саласынан қабілетті бола тұрып, басқа
салалардан қабілетсіз;
-адамзатта дарындылықтың тағы қандай түрлері болуы мүмкін?
-қандай да бір дарындылыққа қандай ғылым мен өнер сәйкес келеді.
-дарындылықтың бейнелерін, нышандарын қалай білуге болады?
Орыс философы В.Тредиаковский Поэзия-аспаннан түседі десе,
М.Ломоносов Әр адам ақын бола алады дейді.
Осындай көп талас-тартыстар дарындылықты зерттеуге әкеледі. Бұл 3
кезең XVII ғасырдағы ғылымның түрленуіне сәйкес келеді.
Сонымен, кемеңгерлікті құдай мен адамның бірлігі түсініскен, уақыт
өте келе биологиялық ықпалы ( тұқым қуалаушылық) пен әлеуметтік (орта)
ретінде қарастырады.
Бұл өз негізінде XVIII-XIXғ. ортасында Ағарту кезеңінде көрініс
табады. Дарындылық термині дар -сөзінен яғни орысша сый, құдайдың берген
сыйы десе, ағылшынша да giftedness сөзіндегі gift- сый деген мағынаны
білдіреді.
Көрнекті Чех педагогы, педагогиканың негізін салушылардың бірі-Я.А.
Каменский өзінің атақты Ұлы Дидактика еңбегінде : Егер адам өзінің
табиғаттан берілген тума қасиеттері, қабілеттіктерілне орай кәсіппен
шұғылданғанда, академиялық оқу істері алға жетіп, ұтымды жүрер еді-дейді.
Себебі, әр адам табиғатынан музыкант, бірі ақын, шешен, физик сонымен қатар
дәрігер, заңгер болып туады деген.
Сонымен, дарындылық, қабілет түсініктерін қарастыратын болсақ,
дарындылық- қабілеттің көрінісі, оны анықтағанда мына белгілерге сүйенген
жөн:
- көп жағдайларда қабілеттің дамуы туа біткен ерекшеліктерге, нышандарға
байланысты;
- қабілеттер тек қозғалыс, даму үстінде жүріп отырады, яғни белгілі бір
іс әрекет түрін орындауға мүмкіндік береді;
- қабілет адамның бойында қалыптасқан дағдыларға бірікпейді (Б.Ф.Теплов,
1957).
Дарындылық – бұл қабілеттердің шоғырлана көрінуі, адамның бір немесе
бірнеше әрекет түрлерінде басқа адамдармен салыстырғанда жоғары
жетістіктерге жету мүмкіндігін анықтайтын жүйелі, өмір сүру барысында
дамитын психика қасиеті.
1869 жылы Гэлтон интеллект деп атаған ерекше тапқырлық көрсеткен, ойы
ұшқыр, кретивті адамдар туралы жазған алғашқылардың бірі болып саналады.
Терман (1925) интеллект терминнің түсінігін ары қарай тарылып,
дарындылықты интеллект коэффициенті негізінде сипаттап, сол арқылы
интеллекті тест арқылы анықтады. Интеллектінің жоғары коэффициенті баланың
есейгендігі жетістіктерін болжауға мүмкіндік берерді деген қағидсы
қалыптасады.
ХХ ғасырдың 50 жылдарында интеллектіні анықтау тестіне деген таластар
туды. Ол тек шектелген академиялық көрсеткішті қана береді деді, ал
индуктивті ойлау, шешендік өнер, кең ауқымды қабылдау мен математикалық
қабілеттер назарға алынбайды деп сынады. Сыншылар тесттің басқа
қабілеттерді қамти алмайды бөлек фактілердің арасындағы байланысты аша
алмай тынық өзіндік ойлау мен басқа да таланттарды ойлау мен басқа да
таланттарды көрсете алмайтындығын атап көрсетті.
Гильфорд (1950-1967) интеллектіге қарағанда өзгеше бірегейлік көретін
кретивтілік терминге қолданды. Ол ақыл-ой әрекетінің үш өлшемді моделімен
жұмыс жасады. Бұндағы факторлар интеллектіні анықтау тестімен өлшенбейтін
еді (3)
Пассау (1955) дарындылықты қандай да бір саладан, ғылым, өнер,
әлеуметтік көзқарастардан үлкен нәтижелерге жету деп анықтады.
Сол уақытта (1955) дарындылыққа 51 анықтама берілді. 1971 жылы АҚШ-тың
Білім министрлігі марландардың (1972) анықтамасын қабылдады. Онда дарынды
балалар деп ерекше талантты және қандай да бір немесе бірнеше саладан жақсы
жоғары нәтижелер көрсете алуын айтты. Оның интеллектуалдық мүмкіндіктері
академиялық жетік білімі, креативтік ойлану, лидерлік қасиеті, көркем-
өнерпаздық қабілеттері психологтардың мүмкіндіктері жатады.
1983 жылы Танненбаум дарындылықты анықтаушы 5 факторды атады. Жалпы
интеллектуалдық мүмкіндіктер; бір мамандыққа деген мүмкіндіктері,
интеллектуалдық емес факторлар, қоршаған орта жағдайы мен кездейсоқтық.
Ересектердің дарындылығын зерттеу негізінде Ренцулли (1986) үштік
моделін ұсынады бұнда орташа жоғары, қабілеттілік, бір пәнге тақырыпқа
шоғырлануы, креактивтілігі, креативті тұлғаның ерекші белгісін қарастырған
зерттеулер дарындылық елеулі үлес қосты.
Пассау (1988) мен Тонненбоуль (1983) дарындыларды, мәдениетті
таратушы, жасап шығарушылар деп ашады. Ал оған қарсы қойылған түстік
жаттығулар деп атады.
Дарындылыққа абстрактілік қабілет, дивергенттік тәсілмен проблеманы
креактивті түрді шешу мүмкіндігі жатады.
Гетцельс креативті деп-проблеманың шешімі мен қатар оны іздеуде
қызықтыратын адамды санайды.
Гилфорд креативті тұлғаны зерттеу кезеңінде айналамалы жолмен өзі
проблеманы тауып алатын адам деп сипатталады [12].
Штернберг пен Дэвидсон 1986 жылы өз жұмыстарында біз дарындылықты
ойлап таппаймыз және ашпаймыз да деген қағиданы ұсынады.
Өзінің қажеттігіне орай әр қоғам дарындылықты өзінше анықтайды және
оны түсіну уақыт пен орналасқан мекеніне орай өзгеріп отырады.
Пассау мен Танненбаум (1988) дарындылықты анықтау тек оны ашумен
шектелмейді, сонымен қатар даму жолына, қолдау, мадақтауға әкеледі.
Фельдман (1986) дарындылықты қоршаған орта факторларына тәуелді
интеллектуалды, эмоционалды елеулі кездейсоқ шоғырлану дейді.
Философиялық және энциклопедиялық сөздіктерде талант ұғымының 2
түрлі мағынасы берілген.
1) талант-дарындылықтың қандай да бір саладан жоғары дәрежеде көрініс
беруі, ерекше қабілеттік түрі.
2) талант –(салмақ-таразы)-ең ірі (үлкен) өлшемді және ақша санау. Ерлігі
Ежелгі Греция, Египет, Вавилон, Персте және Кіші Азия жерлерінде
қолданыс тапқан.
Ежелгі дәуірде данышпан яғни гений латын тілінен genus-рухани, жан-
қолданушы ұстаз, пайғамбар, әулие деген мағынаны білдірген.
Жын-пері (әзәзіл)ежелгі грек мифологиясы мен наным-сенімінде –адамның
алдына қойған мақсаты мен ниетінің орындауына немесе (кедергі болатын
қорғаушы) себін тигізетін немесе кедергі жасайтын рухани иесі. Яғни
данышпан мен жын-пері терминдері барібір десек болады.
Кейінірек гении-ді жақсы немесе жаман мейірімді немесе мейірімсіз
рух ретінде қарастырып, оны адам мен құдай арасында қойып, адамдар
тағдырына әсер ететіні ерекше күш иесі деген.
Шынында да адамзат тарихында көптеген мейірімді және мейірімсіз
генийлер бар. Мысалы миллиондаған адам өмірін өініңіз саясатқа қатысты
шешімін орындау үшін қиған мейірімсіз генилер, Нерон, И.Грозный , Гитлер,
В.И. Сталин және т.б.
Ежелгі заман философтары Аристотель, Гераклит, Гиппократ, Демокрит,
Пифагор, Платон, Сократ кейіннен А,Баумгартен, И.Кант және т.б. адамдардың
жеке даралық өзгешеліктерін жақсы түсіне білген. Мәселен, Платон: Ақын өз
білімі немесе өнерімен емес, құдайдан берген қасиет деген. Демокритте осы
көзқараста болған. Ертеректе философтардың пікірінше, данышпандық тек өнер
саласынан ғана көрнек табады деп білген. И.Канттың ойынша, гений-тек өнер
саласында ғана болатын дарындылықтың жоғары көрнектілігі деп есептелген.
Бірақ бұл пікірді теріске шыығарғандар да табылды. Аристотсель көркемдік
шығармашылық пен интелекттік ойлау әрекеттің арасындағы байланысты көрсете
отырып ақыл-ой пайымдаушылығының әрекеті деген термин енгізді. Неміс
психологы Фреберстің ойынша, ең белсенді ерік-жігер де, тіпті сезімталдық
та дарындылықты (тудырмайды) құрамайды; гений үшін ақыл-ой сана маңызды.
И.Канттың пікірінше, гений (кемеңгер оқуды талап етпейтін адамдар олар өз
бетінше билігіне шындыққа, жақсылыққа жол табады, ал талалнт-бұл үлкен
жұмыс деген. Әлі күнге дейін педагогикалық тәжірибеде мынандай кері түсінік
бар. талант-өзі көрініс тауып,шыңға жетеді деген [13].
Келесі кезеңде XIV-XVI ғ.ғ. дарындылықты, талант, кемеңгерлікті
зерттеудегі қайта өрлеу кезеңі деп аталады. Мұнда идеалистік көзқарастардың
материалистік көзқарасқа өзгеруі талантты адамды-құдай адамы ретінде
қарамай, шығармашылық белсенді субьект деп таныды.
Атақты философ Д.Дидро: кемеңгер адамдардың біреуіне ғана аспаннан
сарайдың есігі ашылады. Мұнда негізгі ой дарындылық табиғаттан берілсе
де, оның көрініс табуы, шарықтауы оның қоршаған ортасына, алған біліміне
байланысты.
Джон Локк өзінің философиялық Опыт о человеческом труде еңбегінде:
-туа берілетін идеялар жоқ, таным әрекеті тәжірибе мен тәжірибе
негізінде қалыптасады.
-адам миы ең алғаш таза тақта сияқты
-адам сезімінде бұрын болмаған нәрсе, сезінбеген нәрсе адам миында
болмақ емес дейді.
Джон Локкк балалардың тума қасиеттерін қабылдамасада жеке дара
қабілетті балаларды оқыту керектігін мойындаған. Жан-Жак Руссо керісінше,
дарындылықты табиғаттан дей келе, дарынды балалар дамуында тәрбие кедергі
келтірмеуі керектігін айтты. Балаларға олардың қызығушылығы мен
бейімділіктеріне толық еркіндік беру керек деді. Бұл жерде қызығушылық
пен бейімділік деген терминдерді түсіндіре кетсек, қызығушылық қандай да
бір пәнге, зейінді болуы.
Ал бейімділік болса –қандай да бір салада әрекет жасай алуы. Ал
Ж.Руссоның пікірінше білімді сіз арқылы емес, өзі танып, тиісті ғылымды
оқып емес, өзі оймен тауып, өзі шығарсын
Адольф Дистервег те өзінің педагогикалық теорияларында Я.А.
Коменский, Ж.Ж. Руссо, Г.Песталоций, И.Гербарт және т.б. сияқты мәдени
сәйкестілік принципін ұстанады. Бала тәрбиесі тек табиғаттан емес, сонымен
қатар сол уақыт пен елдің мәдениетінің деңгейіне байланысты деген яғни
Дистервег қабілет пен дарындылықты қоршаған ортаға байланысты қалыптасады
дейді.
Гельвеций Ақыл-ой туралы трактатында талант пен оның жоғары
көрсеткіші-данышпандық тұқым қуалаушы еш қатысы жоқ, адам өзінің қоғамда
өмір бойы алған білімі мен тәрбиесі арқасында ие болады. [14].
Қазіргі кезде дарындылықтың 100-ден аса анықтамасы бар. Бүгінгі таңда
психологтар дарындылықтың дамуының сипаты, сапалы өзгешелігі, деңгейі-бұл
әрқашанда тұқымқуалаушылық пен әлеуметтік ортаның күрделі өзара қатынасының
нәтижесі екендігін мойындайды. Дарындылық белгілері – бұл баланың шынайы іс-
әрекетінде көрініп, бақылау арқылы бағаланатын ерекшеліктер.
Сонымен бірге, бала дарындылығы туралы оның мінезінің екі аспектісі
ретінде-инструменталды және мативациялы-қалаймын және шамам жетеді
деген категориялар негізінде, бірлігінде қарастырған дұрыс. Біріншісін,
әрекет тәсілдерін, екіншісі, шындықтың қандай да бір жағына қатынасын
сипаттайды.
Отандық педагогика мен психологияда ерекше жаңа шешімдерге әкелетін
шығармашылық термині кең қолданылған. Шетел психологиясында
шығармашылықтың қалыптасуына ықпал ететін тұлғалық және ойлау қасиеттеріның
жиынтығы креативтілік терминімен белгілі.
Шығармашылық психологиясында креативтілік атауымен белгілі болған
бағытты Э.Г.Юдин, С.М.Бернштейн, А.Н.Лук, Дж.Гилфорд, С.Медник, В.Смит,
К.Тейлор, Е. Торренс, Н.В. Кипиани, А.М. Матюшкин және тағы басқа ғалымдар
зерттеді.
Көптеген ғалымдар әр баланың туа біткен шығармашылық мүмкіндіктері
бар, ол креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте жүзеге асады деген
пікірде. Демек, шығармашылық даралықты қалыптастыру әлеуметтік орта
шарттарына тәуелді. Мектеп білім беру әдістерін қолданып, ойлау процесті
ұйымдастыру тәсілдері арқылы баланың креативтілігін дамытуды ынталандырады.
Креативтілік туралы айтқанда шығармашылық ойлау ғана емес, тұлғаның қасиеті
мен дамуы да ескерілуі керек [15].
Қазіргі білім беру тұжырымдамасының бағытының өзгергеніне қарамастан,
мектептерде оқу бағдарламасын оқушы тұлғасынан жоғары қою әлі күнге дейін
кездеседі. Оқытуда білім беруді меңгеруге, баланың интеллектісін ғана
дамытуға бағыттайды. Оқушының тұлғалық және психологиялық шығармашылық
қабілеттерін дамытуға арналған жұмыстар тең дәрежеде өткізілуі тиіс.
Білім беру жүйесінің тиімді көрсеткіші баланың дамуы болуы керек.
Зерттеушілердің пікірі бойынша, білім беруде дамытудың тиімді және
маңыздысы тұлғаға бағытталған оқыту. Мұндай оқыту тек біліммен ғана
қаруландырып қана қоймай, ең алдымен оқушылардың ойлау шығармашылық
күштерін қалыптастырады. Зерттеушілердің бұл пікірімен келіспеу мүмкін
емес. Өйткені, креативтілікті дамыту тұлғалық дамудың басты
көрсеткіштерінің бірі, тек қана креативтілік адамның өзінің даралығы мен
бірегейлігін көрсетеді.
Философия мен психологияда креативтілік категориясын зерттеу мен
анықтауда негізгі төрт бағыт айқындалды:
1. Креативтілік – шығармашылық процесс;
2. Креативтілік – жаңаны құрумен байланысты әрекет нәтижесі,
шығармашылық өнім;
3. Креативтілік – интеллектуалдық немесе шығармашылық қабілет;
4. Креативтілік – тұлғалық категория, мінез – құлық ерекшелігі.
Осы төрт бағыт өзара байланысты: креативті тұлға креативті процеспен
айналыса отырып, креативті нәтиже береді.
Оқу мен тәрбие процесін басқару тек қана оқушыларға белгілі бір білім
жүйесін меңгертіп қана қоймайды, сонымен қатар ол тұлға шығармашылық әрекет
дағдысын меңгеретін процестің әрекет формасын ұйымдастыруды да көздейді.
Әрекетті басқару объектісі креативті білім беру мен тәрбиелеу процесі.
Шығармашылық процесті тікелей қадағалау үнемі көздеген мақсатқа жеткізе
бермейтінін тәжірибелер көрсетті. Когнитивті және эмоционалды қызығушылықты
тудыратын инновациялық технологияларды қолдана отырып, шығармашылық ахуал
құру үшін жағдай жасау керек.
В.С.Шубинский шығармашылық процесті 3 сатыға бөліп, ондағы көрінетін
қабілет – қасиеттерді көрсеткен: [16]
1. Жаңаны, өзгеше, тың дүниені сезе білу, қарама қайшылықтарды түсіне
білуде сезімталдық, сындарлылық, шығармашылық ой-талғауға бейімділік,
жан дүнисінде ішкі тартысты оята білу қабілеті, ойлау қызығушылық,
яғни шығармашылық көңіл-күйдің туу кезеңі.
2. Интуиция, шығармашылық қиял, әдемілікті сезіне білу, сөз ұшқырлығы,
қайшылықтарды түсіну, ой қызметінің ерекшелігі, батылдық,
шығармашылыққа деген ішкі құштарлық, яғни оқиға образ жасаудың бағдар
ұстанар кезеңі.
3. Өзіндік сын, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, дәлелдеме,
дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу, яғни, сын дәлелдеме
сатысы.
Педагогика, психология саласындағы ғалымдардың зерттеулерін басшылыққа
ала отырып, бастауыш сынып оқушыларының креативтілігін дамытуда бір-бірімен
тығыз байланыста болатын төмендегідей қағидаларды айқындауға болады:
• Оқушының жеке психологиялық ерекшелігін ескеру;
• Оқу тәрбие процесінде оқушының ойлау әрекетінің басым болуы;
• Оқушылардың ішік сезімдерінің, яғни оқуға деген жағымды
көзқарасының оянуын белсендіруге бағытталған іс-әрекеттерді
ұйымдастыру.
• Тұлғаның адамгершілік, интеллектуалдық т.б. қасиеттерін дамыту;
• Сабақтардағы оқу тәрбие құралдарының, формаларының, әдістерінің
нақты бір мақсатқа бағытталып, түрленіп отырылуы.
Осы қағидалардың жүзеге асырылуы оқушының даму деңгейінің өсіп, ой
еңбегін өзіндік ұйымдастыра білуіне жетелейді.
Әрекеттің біркелкі, сыңаржақты қайталана беруін шығармашылық әрекет
деп айта алмаймыз. Шығармашылық пен эмоция бір – бірімен ұштаса, үйлесе
отырып, баланың әрекетінің нәтижелі болуы шығармашылықтың дамуы үшін
қажетті шарттардың бірі. Оқу-тәрбие процесінде шығармашылық термині
интеллект, қабілет, даму, дарындылық сияқты терминдермен тығыз байланысты.
Балаларды мектеп жасында дарынды, дарынсыз деп бөлу педагогиканың
адамгершілік негізіне қайшы келеді. Оның үстіне педагогика мен психология
ғылымында әрбір баланың дарындылығын анықтайтын дәл өлшем әлі табылған жоқ.
Қ.Әбдібекқызы [17] бастауыш сынып оқушыларының бала бойындағы
қасиеттерінің шығармашылық үшін тиімсіз жақтарын анықтайды:
• Төменгі сынып оқушылары небір дүниені қиялында қиыстыра алғанымен,
олардың қиялы тұрақтап, бір образды, сюжетті ұстап тұра алмайды, алдын
ала ой, идея, мақсат тумайды. Ой – қиялы тұрақсыз болғандықтан, оны
әлдебір тапсырма міндет төңірегінде тұрақтандыру өте қиын.
• Төменгі сынып шығармашылыққа өте белсендік көрсеткенімен, оны тек ойын
ретінде қабылдайды.
• Төменгі сынып оқушылары бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге шыдамсыз.
• Бастауыш сынып оқушыларында өзіндік сын мүлдем жоқтың қасы.
Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа тәрбиелеу үшін қиын кезең
екеніне қарамастан балалардың бойына жауапкершілік сезімін сіңіру керек.
Оларды шығармашылыққа бағыттап, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге
дағдыландыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының креативтілігін дамыту жолдарын қарастыра
отырып, педагогикаляқ инновациялық процесте оқытушының түрткісі мен
шығармашылығының қатынастары инновациялық әрекеттің тиімділігін қамтамасыз
етеді. Өткізілген зерттеулер өз кезегінде болашақтағы инновациялық әрекетті
болжау деңгейі мен сипатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Психикалық қасиеттер – бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз
болатын ең маңызды, ең тұрлаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі
мен темпераменті, қабілеті мен дүниетанымы, сенімі мен талғамы, қызығу
жатады.
Біз балаға қабілетті деген мінездеме береміз. Қабілеттілік әр алуан.
Мектепте оқушыларға түрлі жұмыстар жүктелгенде де олардың
кейбіреулернің ұйымдастырғыштық, екіншісінің музыкалық, үшіншісінің
суретшілік қабілеті еске алынып, бұған ерекше мән беріліп отырады. Бұл
мысаладар әр адамның әрекетінің бір түрте жарамдылығын көрсететін дара
ерекшелігі болатынын байқатады.
Ерекшеліктер іс-әрекетті орындау үстінде, әсіресе оның нәтижесінен
жақсы көрінеді.
Мәселен, біреу қолына алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды және
оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал, екінші біреу өте баяу қимылдап, сапасыз
орындайды. Бұл мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге
қарағанда әлде қайда жоғары екені көрініп тұрады.
Қандай да болсын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде
күшті біруде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамның
қабілеттілігінің бірдейлігі деп түсінеміз.
Адамның өзгеше қасиеттер ана құрсағында пайда болады. Анатомиялық
нышан – баланың ата-анасына ұқсап туу. Физиологиялық нышан – жүйке
келбетінің көрінуіне себін тигізеді. Егер адамның туысында нышан болып, ол
тәрбиеленбесе, оның қабілеті дамымайды.
Қазақстан Республикасының жаңа Білім туралы заңына мемлекеттік
саясат негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай
интеллектуалды дамуы сияқты өзекті мәселелер еңгізіліп отыр.
Дарын дегеніміз не? Талант деген не? Неліктен бұл мәселе көтерілген
жоқ па еді деген сауалдар қойып, оған жауап беріп көрейік.
Бұрыңғы кезде Кеңес мектебі жалпыға бірдей орта білім беретін
мемлекеттік білім жоспарын жүзеге асыратын, бірдей оқулықтармен,
бағдарламамен жұмыс жасайтын оқу ордасы болып табылады. Ал, балалар сан
алуан. Өйткені олардың қабілеті, икемі, қызығу, тіпті алдына қойған мақсаты
мен денсаулығы да, ой өрісі мен сөйлеуі де, сыртқы бейнесі де әр түрлі.
Ал, осы қасиеттер бастауыш сыныптарда көп байқала бермейді, байқалса
да оның орнын әр түрлі үйірмелер, сыныптан тыс жұмыстар мен жеке
оқушылармен жұмыс жасау арқылы толтыруға болады. Жоғарғы сыныптарда құрамы
әр түрлі балалар мен жұмыс істеу, әрине қиын. Ал, кеңестік кезеңде де оқу
тәрбие үрдісіндегі жеке баланың қабілетін ескеріп жұмыс жасау саралап
оқыту деп аталған.
Бүгінгі күнде өткендегілердің бәрін жоққа шығару, саралау өріс алып
бара жатқандай, ал ол мектептің де жақсы жақтары болды. Мысалы, оқушыларды
А, Б, В, т.б. топтағанда да, оқушылардың дарындылығын саралау
болатын.
Кеңестік дәуірде белгілі университеттер жанында, Мәскеу, Новосібір,
Киев, Ленинградтың ғылыми академиялық орталықтарында Дарынды балалар
орталықтары болған.
Әрине, әр түрлі байқаулар, мемлекеттік емтихандар, олимпиадалар
белгілі бір пәнен оқушының білім, білік, дағдысының жиынтығын ғана
анақтайды, ал біріақ тума талантпен туа біткен дарындылық анықталмай
қалады.
Ожеговтың сөздігінде дарындылық табиғаттан берілген ерекше қабілет деп
түсіндіріледі.
Дарындылық – үлкен нышаннан туындайтын қабілеттердің түрі.
Дарындылық адамның сәби кезінен байқалатын ерекше қабілеттілігі, өнердің
бір түріне туа бейімділігі. Мысалы, Дюрер 3 жасында өз суреттерін салған.
Моцарт 7 жасында 4 соната жазған, Гаусс 14 жасында өзін математика әлеміне
танытқан.
Қабілеті жан жақты дамыған адамды дарынды деуден гөрі қабілетті деу
орынды. Дарындылық – туа біткен ерекше қасиет. Ал қабілеттілік әр адамда
болатын еңбектенумен, ізденумен жетілетін қасиет. Дарынды бала зейінді,
зерек, алғыр, ширақ келеді. Олар жан-тәнімен беріліп істейді. Дарындылық
атадан балаға немереге, шөбереге қан арқылы берілуі мүмкін [18].
Дарындылық – балаға білім беруде туа біткен алғырлық қасиеттердің
тәрбие жүйесіндегі әдіс – тәсілдермен бірлесе келіп, жеке тұлғаны
қалыптастыруда ықпал етудің нәтижелі көрінісі.
Дарынды балалар – жалпы және арнайы дарындылығын (музыкаға, суретке,
техникаға т.б.) байқатқан балалар. Еңбек сүйгіштік, еңбек етуді ылғида
қажет етіп отыру, оралымды ойлау, талдау мен жинақтауға, жүйелі пікір
айтуға бейімділік осындай балалардың психологиясының басты белгілері.
Психологтар Б.М. Теплов, С.Н. Лейтес айтуынша, балалардың осындай
ерекшеліктері жоғарғы нерв қызметінің жұмысынан болатын қзметіне (мидағы
уақытша байланыстардың тез жасалатын, берік орнығуы, қозу және тежелу
процестерінің алмасу қабілетінің молдығы, динамикалық стериотиптердің
шапшаң жасалып, жақсы орнығуы т.б.) байланысты екенін анықтайды[19].
Дарындылықты ақыл-ойының дамуы бойынша басқадай жағдайлар бірдей
болғанда баланың өз құрдастарымен озаттық дәрежесі бойынша диагностикалау
қабылданған (ақыл-ой дарындылығы, тестері мен зияттылығының коэффиценті
осыған негізделген). Мұндай көрсеткішті асыра бағалауға болмайды, өйткені
ақылдың шығармашылық жинағының бірінші дәрежелі маңызы бар. Басқалардан
бұрын балардың көркемдік дарындылығын (музыка саласында, одан соң сурет
салуда) байқауға болады. Ғылыми саласында бәрінен гөрі математикаға
дарындылық тезірек байқалады. Баланың жалпы ақыл-ой деңгейі мен неғұрлым
арнайы қабілеттердің үлгерімділігі арасында алшақтылық болатын жағдайлар
аз емес.
Ақыл – ой қабілеті тым ерте дамыған не қайсібір саласында ерекше
айқын жетістіктерге жеткен балаларды вундеркиндтер деп атаған.
Алайда баланың тіпті ең үздік жетістіктердің өзі болашақ таланттың
жеткілікті кепіл бола алады. Туа біткен бейімділіктер индивидуалдық
психологиялық ерекшеліктердің қалыптастырудың күрделі процестің бір шарты
ғана, оның бәрі қоршаған ортаға әрекеттің сипатына өте көп байланысты.
Балада ерекше қабілеттер болуының нышандары оның жасынан ажырағысыз. Олар
көбіне кемелдену қарқынына және жастық өзгерістерге байланысты.
Дарындылықтың бағалануы тестілеуге ғана негізделмеуі керек – оның
дәрежесі мен өзіндік ерекшелігі оқыту мен тәрбиелеу барысында, балалардың
белгілі бір мазмұндағы әрекетті атқаруы кезінде байқалады. Ерте бастан
мамандандыру күн ілгері және шамадан тыс болмауы керек. Дарынды балалардың
анықталып, кемелдендіруіне арнаулы мектептер (мыс, музыка, матиматика
мектебі) факультатив сабақтар, алуан түрлі үйірмелер, студиялар, мектеп
оқушыларының олимпиядаларын, балалардың көркемдік өнерлерінің конкурстарын
өткізу және т.б. жағдай жасайды. Дарынды балалардың дамуының тежелуіне жол
беруге болмайды. Мұндай балардың оқулық жүктемесі, оқыту және тәрбиелеу
нысандары олардың мүмкіндіктеріне сай келуі тиіс. Дарынды балалар туралы
қамқорлық қабілеттерінің дамытылуы жалпы білімділік дайындықпен және
тұлғаны кемелдендірумен ұштастырылуын көздейді.
Сонымен дарынды, талантты бала деп баланың ата-ананың, мектептің
үздіксіз еңбектің жемісін айтуға болады.
Қысқасы, дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам
үшін бүгінгі күні қажет, себебі дарынды адам басқаға қарағанда көп пайда
әкеледі. Әрбір талантты адам еңбеке бейімді, ол шығармашылық тапқырлықпен
жемісті еңбек етеді.
Педагогикалық тәжірибеде интеллектіні зерттеу барысында негізгі 3
бөлімге бөлінеді. Бірінші блокқа яғни операцияға интеллектуалдық үрдістер
мен орындалатын операциялардың түрлерге бөлінуі жатады. Бұл бізге
интеллектуалды факторларды біріктіру 5 үлкен топқа бөлуге мүмкіндік береді.
1. Ұсынылған материалды қабылдау және түсіну.
2. Ес – информацияны есте сақтау және қайта жаңғырту.
3. Конвергентті ойлау – тапсырманың немесе проблеманың жалғыз ғана
дұрыс шешімін табу;
4. Дивергентті ойлау – мәселенің шешімін табу үшін жан-жақты іздену
үстінде басқаға ұқсамайтын ерекше идеялар табу.
5. Баға – берілген жағдайға байланысты дұрыс пікір табу.
Интеллектуалдық факторларды классификациялаудың 2 – тәсілі –
материалдық түріне немесе оның ішіндегі мазмұнына сәйкес келеді және олар
былай бөлінеді[20]:
1. Бейнелік (образды)
2. Символикалық
3. Семантикалық
4. Тәрбиелік
Жоғары айтылып өткен операциялады қолдану кем дегенде соңғы нәтиженің
6 түрін береді:
• Элементтер (объектілер бірлігі)
• Кластер
• Қатынастар
• Жүйелер
• Қайта құру (өзгеру)
• Болжау
Ойлаудың конвергенттік және дивергенттіке бөлінуі интеллектілік
дарындылық түсініктерінің қалыптасуына жол ашты.
Қазіргі уақытта дарындылық концепциялары өте көп. Солардың ішінде кең
тарағаны американдық ғалым Дж. Рензеллидің концепциясы. Ол дарындылыққа 3
мінездеме арқылы түсіндіреді:
1. Интеллектуалдық мүмкіндіктер (орташа деңгейден жоғары)
2. Креативтік
3. Табандылық (себептілік тапсырмаға негізделген)
Интеллект - әр адамның ақыл-ой болмысының тұрақты көрінісін
бейнелейтін, яғни сол жеке адамның ми қызметінің үнемі жоғары дәрежеде
болып, не нәрсенің шешуде ақылдың асқан шеберлікпен үстемдік етуі.
Креативтік – адамның шығармашылық дарын деңгейі, шығармашылық
қабілеті.
Табандылық – қиыншылықтар мен кедергілерге қарамстан мақсатқа қалайда
жетуге бағытталған еріктік қасиет.
Осы үшеуімен қатар тәжірибе негізіндегі білімдер мен қолайлы қоршаған
орта дарындылықтың негізін құрайды [21]
Дарынды балалар сөз тіркесі қандай да бір ерекшелікті білдіреді.
Оларды атағанда біз балалардың ерекше тобы туралы айтамыз. Бұл балалар
өзінің жолдастарынан қандай да бір қасиеттерімен ерекшеленеді.
Дарынды бала әйгілі, айқын типті кейде үздік жетістіктермен көзге
түсетін бала немесе осындай жетістіктерге жетудің алғы шарттарына ие.
Балалар дарындылығы жөніндегі атақты маман Лейтес осы проблеманы
шешудің педагогикалық жолдарын классификациялап, балаларды 3 категорияға
бөлді:
* Интеллектісі жоғары балалар;
• Қандай да бір әрекетте жоғары нәтижеге жеткен балалар;
• Креативтілігі жоғары балалар.
Нақты тәжірибеде дарынды балалардың 3 категориясы анықталды. Осыған
байланысты балаларды жеке дара оқытудың ірге тасы қаланды.
Жалпы дарындылық деңгейінің жоғары көрсеткіштерімен ерекшелінетін
балалар – дарындылардың бірінші категориясына жатады.
Дарындылардың 2 – ші тобына белгілі бір іс әрекет бойынша үлкен
жетістіктерге жеткен балалар жатады. Мысылы, олимпиядалар, жарыстарында
жүлделі орындарға жеткен балалар. Оларды тану онша қиынға түспейді. Дарынды
жас музыкантар, суретшілер, математиктер, спортсмендер арнайы оқытуға
немесе дайындауға баяғыда ие болған. Бұл балаларды көбінесе талантты деп
атайды. Оларға ерекше оқу жағдайын жасау ежелден келе жатқан дәстүр.
Дарындылардың үшінші тобына мектепте жақсы оқитын балаларды жатқызуға
болады [22].
Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның
рухани әлемін байыту, сабаққа ынта – жігерін арттыру, жеке
дарындылығын дамыту – бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі.
Өйткені, қазіргі кезеңдегі қоғамның жедел дамуы ғылым мен
техниканың дамыуымен байланысты болса, ол болашақта ғылым мен
техниканы, өндірісті дамытатын бүгінгі мектеп оқушылары. Сондықтан
мектеп оқушылары үлкен жауапкершілік пен білімдарлықты қажет етеді.
Оқушылардың өз - өзіне сенімін арттыру, олардың шығармашылығын
дамыту, өтілетін сабақтың оқу – материалын терең ұғына білуге баулу –
мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне де байланысты.
Мұғалімнің әрбір өтілетін сабағы қазіргі кездегі оқыту
талаптарына сай болып келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге
мұғалімнің күнделікті өтілетін әрбір сабағы ғылыми түрде негізделіп,
оның тәлім-тәрбиелік мәні жан-жақты ашылуы тиіс.Осы талаптардың орынды
атқаруында ғана оқушыда шығармашылық қабілет дами түсіп, оқушының оқуға,
білімге деген құштарлығы дамып отырады. Оқушы құлшынысын ұдайы дамытып
әрбір өтетін сабағын жаңаша ұйымдастыра біліп, оқытудың озық әдіс-
тәсілдерін қолдана білгенде ғана бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілеттері дами түседі.
1.2 Дарынды балалардың негізгі педагогика-психологиялық ерекшеліктері
Кеңестік, шет ел және Қазақстандық психологтардың еңбектерінде
Гилфорд Дж. Мейснер Т. және Ресей психологтары А.М Матюшкин , В.С. Юркевич
, В.М. Теплов, В.Э. Чудновский, Ю.Д.Бабаева, дарындылық түрлерін бөліп
қарастыру мәселелері көп қозғалған [23].
Дарындылықтың түрлерін бөлудің критерийлері төмендегідей:
* Іс-әрекет түрі және оны қамтамасыз ететін психика сферасы. Бұл
бірінші критерий бойынша дарындылық типтерін классификациялау іс-әрекеттің
түрінің шеңберінде жүзеге асады. Негізгі іс әрекет түрлеріне: практикалық,
теоретикалық, көркемдік-эстетикалық, коммуникативті және рухани-құндылық
жатады.
* дарындылықтың қалыптасу дәрежесі критерийі бойынша актуалды және
потенциалды дарындылықты дифференциалдауға болады.
* көріну формасы критериіне сәйкес оның және жасырын дарындылықты
қарастрады.
* іс-әрекеттің әртүрлі түрлерінде көріну кеңдігіне-байланысты жалпы
және арнайы дарындылықты бөлуге болады.
* жас ерекшелік даму ерекшеліктері критерийлері бойынша ерте және
кеш көрінетін дарындылықтар деп дифференциялауға болады.
Дарындылық дамуының психологиялық механизмдері. Дарынды балалармен
жұмыс жасаудың эффектифті әдістерін құру үшін тек қабілеттердің дамуына
ықпал ететін факторларды біліп қана қоймай, осы ықпалдың психологиялық
механизімдері туралы да хабардар болуы керек. Дарындылықтың дамуын –
анықтайтын кейбір негізгі факторлар мен механизмдерді атап өтейік:
А) қажеттілікті- мотивациялы факторлар.
Көптеген зерттеулер бала қабілеттілігінің дамуына мотивацияның маңызын
атай отырып, дарындылық феноменін белгілі бір қажеттіліктер мен мотивтер
түрлерімен байланыстрады, және танымды қажеттіліктер жетекші рольге ие
болады.
Зерттеушілердің пікірінше ойлау қажеттіліктердің айқын көріну және
өзіндік ерекшелік дәрежесі дарындылықтың дамуының түрі мен деңгейін
анықтайды.
Осы көз қарастан шығатын тұжырым дарындылықты идентификациялау үшін
баланың ойлау қажеттілігінің даму деңгейін диагностикалап өту керек дегенге
келеді.
Мотивтерді класификациялаған кезде дәстүрлі түрде-ішкі (экстринсивті)
және сыртқы (интринсивті) мотивацияларды дифференциалдайды. А.В.Хуторской
қазіргі таңда – ішкі – мотивацияны зерттеудің алты негізгі әдістемелерін
бөлуге болады деп есептейді [24].
Дарындылықтың дамуын ішкі мотивацияның ықпалымен байланыстырады.
Сыртқы жетістіктерге бағдарлану (мансап, ақша, т.б), субьектінің
шығармашылық белсенділігіне негативті әсер етеді. Шығармашылық психология
саласының белгілі маманы Н.С.Лейтес [14] өз іс әрекетіне толық берілген
адам сезінетін белсенділіктің қуанышты сезімін білдіретін тасқын немесе
ағын ұғымын енгізді. Соңғы кездері бұл түсінік дарындылық феноменін
сипаттауда жиі қолданылып жүр.
Мазмұнды аспектісінен басқа мотивтің көріну деңгейі, дәрежесі де
ескеріледі. Дарындылық психологиясының мамандары мотивацияның негізгі
сапасы ретінде оның стимулдық функциясын қарастырады. Өкінішке орай, осы
ықпалдың нақты психологиялық механизімдері толық қарастырылмайды.
Б) Компенсаторлы механизмдер, мүмкін барлық дефектілердің стимулдық
ықпалы мен олармен байланысты компенсаторлы процестер туралы пікірлер
түрлі ғылыми бағыттардың жақтаушыларымен бөліне бастады. Осылайша,
А.Адлердің ойынша дарындылықтың дамуына себепші болатын жаттығуларға түрткі
ретінде жиі жағдайда болада болатын өзінің толық жетілмегендігін сезіп
тұрады. Әсіресе бұл сезім ауыр органикалық дефектілері бар балаларға жіті
көрінеді.
Бірақ дефектінің стимулдық пікірлері түрлі сипат алады. Бір жағынан
дефектіге қарамай, басқалардан озу, әрқашанда алда болу ниеті туралы
айтылады. Екінші жағынан танып білуге деген оның ұмтылысы, өзінің
шығармашылық потенциялының жүзеге асыруға талпынып жатыр делінеді.
Компенсаторлы механизімдердің қызмет етуі мотивациялы әсер етуге ғана
дефектінің талантқа айналуын білдірмейді.
В) Тосқауылды жеңудің психологиялық механизмі. Динамикалық
дарындылықтың дамуының жеткен деңгейін диагностикалаудың орнына алға дамуға
кедергі келтіретін бөгеттерді іздеу, олардың туындауының себептерін зерттеу
мәселелері шығады. А.С. Выготскийдің идеяларын дамыта отырып бұл кедегілер
баланың өзінің социамәдениетті ортасына бейімделуінен туындайды деп
болжауға болады. Кедергілермен күресу қажеттігі психикалық функциялардың
күшеюі мен жетілуін талап етеді. Егер бұл процес табысты жүрсе, бала
қабілеттері даммды, ол кедергіні жеңуге мүмкіндік алады, осылайша
социамәдениеттік ортаға бейімделеді.
А.С. Выготский бұл процестің механизмін түсіну үшін кедергіні талдау
қажет, сонымен бірге кедергі туғызған өзгерістерді ой-елегінен өткізу керек
дегн. Кез келген кедергілер дамуды шектейді немесе тоқтайды. Бірақ
қиындықты тудыра отыра олар бір мезгілде осы дамуға стимул болады.
Ю.З.Гильбух [25] мен А.И.Доровскилердің [26] мәліметтері бойынша кедергі
жеңу механизмдерінің әрекеті интелектуалды дамудың жылдамдығымен, ал
қорғаушы механизмдер әрекетті оның баяулауымен байланысты.
Г) Санасыз процестер. Дарындылықтың дамуы мен үздік жетістіктердің
пайда болуына санасыз процестерге елеулі роль береді. Дарынды балаларды
оқыту мен тәрбиелеу әдістері саналы процестерге бағдарланған. Аз
зерттеушілер ғана өз алдына интуицияны, т.б. дамытуға бағытталған әдіс,
тәсілдерді жасауды мақсат қояды. Ұсынылған осы әдістер психологиялық
қауіпсіздік талаптарына сәйкес келмейді.
Дарындылық көрсеткіштерінің формаларына: ойлаудың оралымындағы,
ойлаудың жемістілігі, зейіннің жоғарылығы, есте сақтау қабілетінің
жоғарлығы қызығушылықтарымен дейімділіктері жатады. Осыларға анықтама беру
арқылы біз дарынды баланың анықтамасын шығарамыз.
Ойдың оралымдығы. Әрі тез әрі жеңіл шешімдер таба білу, қандайдай
ситуация болмасын жаңаша стратегиялар ойлап табу, ассоциациялық байланыстар
орната білу және бір құбылыстан екішісіне ауыса білуді екінші сөзбен
атағанда ойлаудың оралымдығы дейміз.
Ойлаудың оралымдығының жоғары көрсеткіші – оған қарама – қарсы түсінік
ойлаудың салғырттығы немесе баяу ойлану сияқты сирек құбылыс болып
табылады. Сол себепті де ойлау оралымдылығының жоғары көрсеткіші тек
дарынды балаларға тән деп есептейміз.
Ойлау оралымдығы баланың бұрыңғы алған тәжірибесіне тығыз байланысты,
яғни білім көлемі мені іскерлігі және т.б. Бірақ дарындылықты тек осы
түсініктермен ғана шектеу жеткіліксіз.
Ойлаудың жемістілігі немесе оны екінші сзбен ойдың шапшандығы деп
атайды. Ол көбінесе ойлауды топтастыру икемділігі ретінде қарстырады. Бұл
қасиет дарындылықты басқа қырынан тануға көмектеседі. Неғұрлым идея көп
болса соғұрлым олардың ішінен қолайлырағын таңдауға мүмкіндік бар
идеялардың молығы бір жағынан негізгі болып саналса, екінші жағынан
шығармашылыққа қажетті алғы шарт болып табылады. Дарынды балаларға
идеялардың молдығы тән. Себебі, олар қандайда бір проблнмалық ситуацияларға
жауап ретінде идеялардың көптігін пайдаланады.
Жаңа идея дегеніміз бұл- бұл жерде алғашқы түсініктер мен ойларға
ассоциациялық түсініктеме беру емес. Алғы түсініктер мен идеялардың бірігуі
мазмұны жағынан қолдау тапқан, ал бұл жағдай тек қана осы түсініктердің
алдында тұрған объектівті құбылыстардың көрінісі болған кезде орындалады.
Алғашқы да бұдан туған ойлар шындыққа ұласпайтын сияқты көрінеді, бірақ
терендеп зерттесек жаңа көзқарастардың негізі болуға көмектеседі.
Дарынды балалардың құрдастарына қарағанда ерекше бір нәрсені болжап
алдын- ала сезу секілді қабілеттер тән. Бұл құбылыс психологияда бірнеше
аспектілер бойынша қарастырылады:
• Бір мәселенің алдын алу шешімін табу;
• Интуиция;
• Шығатын нәтижені алдын ала көз алдына елестете алуы;
• Қандайда бір оқиға болмасын организмнің оған дайын болуы;
• Озық көрініс беру.
Болжай білу қабілеті дарынды балалармен қатар өзге жай баларға да тән.
Атақты психолог А.В.Брушлинский былай деп айтқан екен Адам ой жаттығуын
шеше отырып, ол ең аз дегенде алдындағы шешімдік болжайды.
Дарынды балаларды бұл қасиет ерекше көрінге тіпті алдын-ала сезе білу
қасиеті тек қана оқу жаттығуларын шешумен ғана шектелмей, сонымен қатар
шынайы өмірдің басқада көріністерін, әлеуметтік құбылыстар дамуын да
болжайды.
Дарынды балалардағы болжау мүмкіндігі бәрінен бұрын дивергенті типтегі
тапсырмаларды шешуге бейімділігі, ойлау оралымдығы, ойлау жемістілігінің
дамуы дарындылыққа түсініктеме береді.
Танымдылық қабілет дамуының ерекшеліктері.
Қызығушылық – Білуге құштарлық – Ойлау қажеттілік. Алдымен осы
түсініктерге жеке-жеке тоқталып өтсек.
Қызығушылық – адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы. Қызығущылық
адамның өміріндегі нақты шындық көріністі терең жаңа бір фактіны жете
білуіне және сол арқылы іс әрекетіндегі бағыты мен бағдарын мақсатын
айқындауға мүмкіндік береді.
Адамның қызығушылығын қанағаттандыру, оны одан әрі жаңа бір
қызығушылыққа, дүниеойлау жаңа бір биік сатысына жетектейді.
Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе, соғұрлым адамда
қызыққан іс-әрекеттің орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығушылық
туғызатын объекті болуы керек. Бұл – осы қасиеттердің ерекшелігі. Ол адам
қызығушылығындағы белгі бір мақстақа жетуіне құрам ретінде қажет. Сондықтан
жас ұрпақ тәрбиесінде оларға білім беруде қолданатын әдіс – тәсілдерде
қызығушылық туғызу белгілі дәрежеде маңызды рольде ие болады. Адамға
қызығушылықтың тұрақтылығы оның қызығушылығының уақыт ұзақтылығы мен оған
жету жолындағы шапшандыққа байланысты. Оған қоса сол қызығудан туған
мақсатқа жету жолындағы қиындықты жеңе алуына байланысты.
Білуге құштарлық – бұл қоршаған өмірді терең де толық білуге
құштарлық. Білуге құмарлық адамды жаңа білім, жаңа шеберлік, жұмыста жаңа
әдіс іздеуге жетелейді. Осы ізденуде қуаттылық пен тұрақтылық пайда болады,
адам өмірін бай да мақсатты етеді.
Әр педагогқа таныс білім шыңына апаратын әйгілі басқыш осы
түсініктерменберіледі. Бұл баспалдақтың бірінші басқышында барлық дарынды
және дарынсыз оқушылар тұрады.
Дәстүрі педагогикада айтылғандай, әрбір дені сау балаға әр нәрсеге
әуестік, қызығушылық интеллектілік қабілеттер тән.
Қызығушылықтың білімге деген құштарлығына ұлғаюы, ал оның ары қарай
танымдылық қажеттілікке ұласуы дарынды дарынды балаларды тәрбиелеуде өте
маңызды. Дегенмен, балалардың көпшілігінде қоршаған әлемді тануға деген
қызығушылығы, ынтасы жеткілікті дәрежеде білімге деген құштарлыққа өспейді.
Жай балаларға қарағанда аталған қасиеттер дарындыларға тән.
Дарынды балалар өздерінің зерттеулеріне шек қоймайды. Оларға тән
қасиет ерте жастан қалыптасады және барлық жас кезендерінде олардың маңызды
ерекшелігі болып қала береді. Балалар дарындылығы бойынша атақты маман
Лейтес былай дейді: ақыл-ой ізденісі, оған түсетін салмақ дарындыларға тән,
тіпті олардың кейбіреулерінің қабілеттері бірден көбінесе де кеңінен шыға
бастайды. Осыған байланысты белгілі дәрежеде ойлау қажеттіліктер дамуының
өте жоғары деңгейі танылады. Лейтестің айтуы бойынша, білуге деген балалық
құштарлықты сақтап қалу мүмкін болса, қабілеттіліктердің дамуына тұрақты
стимул (ынталандыру) береді.
Зейіннің шоғырлануы. Дарынды балаларға зейінің жоғары деңгейде
шоғырлануы тән. Ол дегеніміз, біріншіден, тапсырмаға бар зейінін аудару,
екіншіден, көптеген кедергілерге қарамастан информациялар қабылдау кезінде
көздеген мақсатқа жету, үшіншіден, алған мәліметті тиімді икемдеу
мүмкіншілігі болып саналады.
Өте жоғары деңгейдегі есте сақтау қабілеті. Фактілерді, оқиғаларды,
абстрактілі ұғымдарды, түрлі белгілерді есте сақтау – дарындылықтың нышаны
болып табылады.
Дарынды балалар көбінесе өздерінің есте сақтау қабілеттерімен таң
қалдырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz