Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу
Ф.7.34-03
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Азаматтық құқық және азаматтық іс жүргізу кафедрасы
Мамандығы Құқықтану 5В030100
БЕКІТЕМІН
Кафедра
меңгерушісі
Азаматтық құқық және
азаматтық іс жүргізу
з.ғ.к. Рахметова Г.Р._
29 _12___ _2021__ ж
Т А П С Ы Р М А № ______
дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
Студент Амантай Бексұлтан Серікбайұлы ЮМ-18-1к3 тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу
тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелері
Университет бойынша __29___12 2021 ж № 497с бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі _22.04.2022____
Жұмысты орындауға берілген мәліметтер: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Экология кодексі 2021 жылғы 2
қаңтар № 400-VI- ҚPЗ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,
Қазақстан Республикасының Азаматтық процесстік кодексі, Қазақстан
Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі 2014 жылғы 5 шілде
№ 235-V- ҚPЗ.
Дипломдық жұмысты орындауға қатысты сұрақтар:
1Қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық қауіпсіздік мәні және жалпы
қажеттілік сипаттамасы.
2Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу бойынша заңнаманы жетілдіру
мен олардың тиімділігін арттыру мәселелесі.
3Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін туындайтын жауапкершілік мәселелері.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№ Бөлімдері Беттер Тапсырманы
рс саны орындау
күндері
1 Кіріспе 5-7 4.01.2022-24.
01.2022
2 Қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық 8-27 25.01.2022-
қауіпсіздік мәні және жалпы қажеттілік 14.02.2022
сипаттамасы
3 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу 28-40 15.02.2022-
бойынша заңнаманы жетілдіру мен олардың 15.03.2022
тиімділігін арттыру мәселелесі
4 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін туындайтын 41-47 16.03.2022-
жауапкершілік мәселелері 08.04.2022
5 Қорытынды 48-450 07.04.2022-14
.04.2022
6 Пайдаланған әдебиеттер тізімі 51 15.04.2022-20
.04.2022
Барлығы 5-51
Ұсынылған негізгі әдебиеттер
1 Д.Ж.Жумагажинов., Г.Б.Ахмеджанова., Экологическое право РКУчебно-
методическое пособие.Павлодар 2008г.с103.
2 Культелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан Учебник-Алмата
2007. С284.
3Стамкулова Г.А. Правовые основы охраны, воспроизводства и использования
нелесного растительного мира в РК. А., 2001.
4Сулейменова С.Ж. Правовая охрана вод от антропогенного воздействия. А.,
2001
Тапсырманың берілген күні 04 __01____2022 ж.
Тапсырманың аяқталу күні ___22 04________ 2022 ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі Орынтаев Ж.Қ.
Тапсырма орындауға алған студент
Амантай Б.С.
АННОТАЦИЯ
Методы правового регулирования возмещения экологического вреда и
вопросы повышения их эффективности
Амантай Б.С.
Научный руководитель-Орынтаев Ж.Қ.
Год:2022
Объем -51
Объект дипломной работы и методы исследования. Объект исследования
выступает система общественных отношений, связанных с правовое
регулирования возмещения экологического вреда и вопросы повышения их
эффективности.
Целью исследования является является комплексное изучение
теоретических и практических проблем правового регулирования и
правоприменительной практики по вопросам реализации мер гражданско-правовой
ответственности за негативное воздействие на объекты окружающей природной
среды, как объекты гражданского права, повлекшее нарушение экологических
норм и причинение вреда гражданам и организациям.
ANNOTATION
Methods of legal regulation of compensation for environmental
damage and issues of increasing their effectiveness
Amantai B.S.
Scientific adviser - Oryntaev Zh.K.
Year:2022
Volume -51
The object of the thesis and research methods. The object of the
study is the system of public relations related to the legal regulation of
compensation for environmental damage and issues of increasing their
effectiveness.
The aim of the study is a comprehensive study of theoretical and
practical problems of legal regulation and law enforcement practice on the
implementation of measures of civil liability for the negative impact on
environmental objects, as objects of civil law, resulting in violation of
environmental standards and causing harm to citizens and organizations.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘНІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ
ҚАЖЕТТІЛІК СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің теориялық
аспектілері ... ... ... .8
1.2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен
ерекшеліктері ... ... .13
2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗИЯНДЫ ӨТЕУДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ БОЙЫНША ЗАҢНАМАНЫ
ЖЕТІЛДІРУ МЕН ОЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. Қоршаған ортаны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
бойынша заңдарды жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Қазақстандағы экологиялық мәселелердің қазіргі жағдайы және шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ТУЫНДАЙТЫН ЖАУАПКЕРШІЛІК
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
КІРІСПЕ
Ғылыми мәселені бағалаудың қазіргі жағдайы. Қазақстандағы тәуелсіздік
жылдары экологиялық кауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүлде жаңа мемлекеттік
жүйесінің құрылуының және калыптасуының, Қазақстан Республикасының
қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы
ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесін - қоршаған ортаны қорғау мен
табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау
және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты
қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды қамтамасыз етті.
Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше
жоғары техногендік салмақ түсіретін, табиғат пайдаланудың көбінесе шикізат
жүйесі қалыптасты. Сондықтан әзірге экологиялық жағдайдың түбегейлі
жақсаруы әзір бола қойған жоқ әрі ол бұрынғысынша биосфераның
тұрақсыздануына, оның қоғамның тіршілік әрекеті үшін қажетті қоршаған
ортаның сапасын оның қолдау қабілетін жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердің
тозуымен сипатталады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдарда елімізде болып
жатқан түбегейлі әлеуметтік-саяси өзгерістер ұлттық қауіпсіздік мәселесін,
оның ішінде экологиялық қауіпсіздік аспектілерін жаңа ғылыми көзқарастар
тұрғысынан қарастыруды уақыт талабынан туындайтын өмірлік маңызды мәселе
қатарына шығарып отыр.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы заңында ұлттық
қауіпсіздік, адамның және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің серпінді дамуын
қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы ұлттық мүдделерінiң нақты және
ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-күйi ретінде анықталады [1].
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігі тұжырымдамасында ұлттық қауiпсiздiктiң құрамдас бөлiгi ретiнде
экологиялық қауiпсiздiк тұрақты дамудың мiндеттi шарты болып табылады және
табиғи жүйелердi сақтаудың және қоршаған ортаның тиiстi сапасын қолдаудың
негiзi болады деп берілген [2].
Қазақстан Республикасының экологиялық Кодексі бойынша экологиялық
қауiпсiздiк - жеке адамның, қоғамның және мемлекеттiң өмiрлiк маңызды
мүдделерi мен құқықтарының қоршаған ортаға антропогендiк және табиғи әсер
ету нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуының жай- күйi [3].
Экологиялық қауіпсіздік мәселесі - бүгінгі таңдағы адамзат
өркениетінің аса ауқымды мәселелерінің бірі болып отыр. Аталмыш мәселенің
пайда болуының басты алғышарты - қоршаған ортаға адамзат перзентінің
антропогендік және техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы тигізіп келген
әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың
басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік қатынастарының
ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі - экономикалық реформалардың
ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен интеграциялануына) түрткі болды.
Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен өткен V Халықаралық экологиялық
конгресс (Жапония, 1990), Қоршаған ортаны қоғау жөніндегі конференция
(Бразилия, 1992), ХХVІІ Халықаралық географиялық конгресс (АҚШ, 1992) және
Йоханнесбург (ОАР, 2003) қаласында өткен бүкілдүниежүзілік экологиялық
форум – аталмыш мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр
Диплом жұмысының негізгі мақсаты. Зерттеу жұмысында анықталғандай
Қазақстанның бүкіл аумағының экологиялық жағдайы өте нашар. Бұл өз
кезегінде азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіреді. Бұл
жұмыстың мақсаты бүгін қоршаған ортаны, ондағы тіршілік иелерін оның
залалынан қорғаудың мәселелерін талдау және заңнамаларды жетілдіру
жөніндегі ғылыми негізді ұсынымдар әзірлеу болып табылады. Соған орай
экология саласында құқықтық зерттеулерді жан-жақты жүргізу қажет. Алға
қойылған осы мақсаттар келесі міндеттерді жүктейді:
- заңнама базасын жетілдіру;
- қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік басқармасының
- институционалдық негізін құру;
- мемлекеттік ,өндірістік, және қоғамдық бақылау жүйесін жетілдіру;
- қоршаған ортаның мониторинг жүйесін дамыту;
- табиғат қорғау жұмыстарын ғылыми қамтамасыз ету;
- экономикалық тетіктерді жетілдіру;
- әлеуметтік әріптестік тетіктерін дамыту;
- экологиялық білім беру жүйесін жетілдіру;
- халықаралық ынтымақтастықты дамыту.
Қазақстан Республикасының Конституциясының негізінде азаматтардың
қолайлы қоршаған ортада өмір сүру құқығы танылған. Қоршаған ортаның
қолайсыздығынан келтірілген залалдың орнын толтыру құқығы да негізделген.
Бірақ бұл өте күрделі теориялық та практикалық та маңызы зор мәселе.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы және тәжірибелік маңыздылығы. Бұл
жұмыста Қазақстандағы экологиялық мәселелерді шешу үшін қолданатын заңдарға
талдау жасап, қоршаған ортаны экологиялық ластанудан қорғауға
байланысты, құзыретті органдар қабылдаған нормативтік актілерді
қарастырады. Сонымен қатар қоршаған орта ұғымы, қоршаған ортаны қорғау
туралы заңдарды бұзу салдарынан келтірілген зиян, қоршаған ортаны
ластанудан құқықтық қорғаудың түсінігі кеңінен ашылып, оның негізгі
айырымдылық белгілері көрсетіледі. Сонымен бірге бұл бағыттағы мемлекеттік
басқарудың түсінігі, басқару органдарының қызметі, жүйесі ашылып
көрсетіледі. Тәжірибелік маңыздылығы сонда, жұмыстағы идеялар, қорытынды
мен ұсыныстар қоршаған ортаны ластанудан қорғаудың құқықтық негіздерін одан
әрі ғылыми зерттеуге негіз болады, оның теориялық қорын кеңейтеді. Бұл
қоршаған ортаны ластанудан қорғауға, одан келген материалдық залалды
өтеуге, сауықтыруға байланысты мәселелерді шешу барысында негізгі
материалдар бола алады. Алынған нәтижелер ұйымдастырушылық құрылымдар мен
нормативтік қорды жетілдіру мәселесін шешу барысында тиісті органдардың
пайдалануына болады. Жұмыста қарастырылған ғылыми жұмыстың талдау
қорытындысы жоғарғы оқу орындарындағы экологиялық-құқықтық пәндерді оқыту
және қоршаған ортаны ластанудан қорғаудың және келтірілген залалды өтеудің
құқықтық мәселесін одан әрі зерттеу барысында пайдаланылуы мүмкін.
Осы күрделі мәселені шешу көптеген ғылымдардың атсалысуын қажет етеді.
Соның ішінде құқық ғылымының рөлі зор. Құқық - бұл саладағы туындаған
қоғамдық қатынастарды реттеп, олардың дамуын қамтамасыз етеді. Заңгер-
эколог ғалымдар соңғы жылдары қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселелерінің кейбір аспектілерін зерттеді. Ол ғалымдар Әбдірайымов Б.Ж.,
Бектұрғанов Ә.Е., Байсалов С., Байдельдинов Д.Л., Еренов А.Е., Мұхитдинов
Н.Б., Сахипов М.С., Насырова Л.Р., Тукеев А.Ж., Мороз С.П., Стамқұлұлы Ә.,
Сүлейменов М.К., Әбдірайымов Б.Ж., Хаджиев А.Қ., Қосанов Ж.Х., Еркінбаева
Л.Қ,, Қуандықов Қ.Ж. еңбектерінің маңызы зор. Осы теориялық еңбектердің
қорытындысының негізінде алғаш рет Қазақстанда нақты қоғамдық қатынастардың
көрінісі бейнеленген, әрі сол қатынастарды өркениетті деңгейде реттеуге
қабілетті заңдар мен нормативтік -құқықтық актілер қабылданды.
Дипломдық жұмыс объектісі және зерттеу әдістері. Бұл жұмыстың
объектісі - қоршаған ортаны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мәселелерін зерттеуге байланысты туындайтын құқықтық
қатынастар болып табылады және оларды шешу шаралары жұмыстың пәнін құрайды.
Жұмыста танымның жалпы ғылымдық әдістері және салыстырмалы-құқықтық
талдау, функционалды-құрылымдық талдау, жүйелі және тарихи амалдар сияқты
арнайы ғылыми әдістер және т.б. қолданылған. Aлғa қойылғaн мaқcaттaрғa жету
үшін жүйелік әдіcтер қолдaнылумен қaттaр оcы caлaны реттейтін нормaлaрды
қиcынды-зaңгерлік тaлдaу жолы қолдaнылды.
Тұжырымдалған нәтижелер: Бұл жұмысты қоршаған ортаны қорғау туралы
заңдарды бұзу салдарынан туындайтын азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
құқықтық негіздерінің теориялық мәселелеріне талдау жасап, оны
қалыптастыру ,бұл бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми
тұрғыдан зерттеп, олардың тиімділігін арттырудың негіздерін ашу болып
табылады. Зерттеу базасын қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзу
салдарынан туындайтын азаматтық құқықтық жауапкершіліктің құқықтық негізі
болатын Қазақстан Республикасының нормативтік актілері, салыстырмалы
түрдегі кейбір шет мемлекеттердің нормативтік актілері, халықаралық шарттар
мен келісімдер құрайды. Сонымен бірге зерттеу жұмысын жүргізу барысында
заңгер-ғалымдардың, құқық теоретиктерінің еңбектері, ондағы тұжырымдар
назарға алынды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘНІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ
ҚАЖЕТТІЛІК СИПАТТАМАСЫ
1.1Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің теориялық аспектілері
Соңғы жылдарда елімізде болып жатқан түбегейлі әлеуметтік-саяси
өзгерістер ұлттық қауіпсіздік мәселесін, оның ішінде экологиялық
қауіпсіздік аспектілерін жаңа ғылыми көзқарастар тұрғысынан қарастыруды
уақыт талабынан туындайтын өмірлік маңызды мәселе қатарына шығарып отыр.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы заңында ұлттық
қауіпсіздік, адамның және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің серпінді дамуын
қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы ұлттық мүдделерінiң нақты және
ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-күйi ретінде анықталады.
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігі тұжырымдамасында ұлттық қауiпсiздiктiң құрамдас бөлiгi ретiнде
экологиялық қауiпсiздiк тұрақты дамудың мiндеттi шарты болып табылады және
табиғи жүйелердi сақтаудың және қоршаған ортаның тиiстi сапасын қолдаудың
негiзi болады деп берілген.
Қазақстан Республикасының экологиялық Кодексі бойынша экологиялық
қауiпсiздiк - жеке адамның, қоғамның және мемлекеттiң өмiрлiк маңызды
мүдделерi мен құқықтарының қоршаған ортаға антропогендiк және табиғи әсер
ету нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуының жай- күйi [3].
Экологиялық қауіпсіздік мәселесі - бүгінгі таңдағы адамзат
өркениетінің аса ауқымды мәселелерінің бірі болып отыр. Аталмыш мәселенің
пайда болуының басты алғышарты - қоршаған ортаға адамзат перзентінің
антропогендік және техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы тигізіп келген
әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың
басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік қатынастарының
ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі – экономикалық реформалардың
ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен интеграциялануына) түрткі болды.
Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен өткен V Халықаралық экологиялық
конгресс (Жапония, 1990), Қоршаған ортаны қоғау жөніндегі конференция
(Бразилия, 1992), ХХVІІ Халықаралық географиялық конгресс (АҚШ, 1992) және
Йоханнесбург (ОАР, 2003) қаласында өткен бүкілдүниежүзілік экологиялық
форум – аталмыш мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр.
Ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөліктерінің ішінде, экологиялық
қауіпсіздік мәселесі ерекше орын алады. Ол бірқатар объективті себептерге
байланысты:
Біріншіден, экологиялық қауіпсіздік адамзаттың өмірлік маңызды
қажеттілігі- қоршаған ортаны қорғаумен тығыз байланысты.
Екіншіден, экология мәселелерін шешу және экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси және басқа да
мәселелерін шешуінің маңызды шарты.
Үшіншіден, қазіргі таңдағы экологиялық ахуал, экологиялық жағдайдың,
оның ішінде ауыз су сапасының күрт нашарлауы, дүлей зілзалалар мен табиғи
және техногендiк сипаттағы өзге де төтенше жағдайлар, эпидемиялар мен
эпизоотиялар экологиялық қауіпсіздікті мемлекет дамуының маңызды мәселесіне
айналдырып отыр.
Экологиялық қауіпсіздікті ғылыми тұрғыдан нақтылау қажеттілігіне
байланысты көптеген ғалымдардың назары осы мәселеге аударылып отыр.
Дегенмен, ғылыми әдебиеттерде әлі күнге дейін осы ұғым төңірегінде әр алуан
тұжырымдамалар қалыптасқан. Біріншілері экологиялық қауіпсіздікті адамзат,
қоғам және қоршаған ортаның антропогенді факторлардың және табиғи
апаттардың зиянды ықпалынан қорғану жағдайы деп түсіндірсе, екіншілері
экологиялық қауіпсіздікті қоршаған ортаны қорғаудың құрамдас бөлігі ретінде
қарастырады, үшінші топтағы ғалымдар бұл мәселені табиғи қорларды тиімді
пайдалану қатарына да жатқызады.
Б. Прохоров экологиялық қауіпсіздік түсінігін халықтың өміріне және
қоршаған ортаның сапасына, табиғи және антропогенді факторлардың кері
әсерлерін болдырмау бойынша ғылыми негізделген жағдайы деп түсіндіреді.
А.С. Тимошенко экологиялық қауіпсіздік - бұл қоршаған ортаны қорғау
мәселелерінің эволюциясының нәтижесі деп қарастырады. Автордың
көзқарасынан, бір-бірін толықтырып, әрі анықтайтын қоршаған ортаны қорғау
және экологиялық қауіпсіздік түсініктерін етене жақын қарастыратындығы
байқалады.
М.М. Бринчук пікірі бойынша экологиялық қауіпсіздік - бұл қоршаған
ортаны қорғаудың негізгі қағидаты және осыған сәйкес қоршаған ортаға зиянды
ықпалды қарастыратын барлық іс-әрекеттер заңнамада қарастырылып, тәжірибеде
іске асырылып отырған құқықтық немесе басқа да табиғатты қорғау шаралары
экологиялық қауіпсіздік тұрғысынан бағалануы қажет. Осы көзқарасқа сәйкес
экологиялық қауіпсіздік түсінігі қоршаған ортаны қорғау түсінігіне
кіреді және оның негізгі бөлігі, негізгі қағидаты болып табылады.
А.И. Лагунова бойынша қоршаған ортаны қорғау және экологиялық
қауіпсіздік санаттары тығыз байланыста және кейбір жағдайларда толық
сәйкестікте болғанымен, олардың біртектілігі туралы пікір қалыптастыру
дұрыс емес, өйткені олардың анықтамасында елеулі айырмашылықтар бар.
Табиғатты қорғау - табиғи қорларды және объектілерді болашақ ұрпаққа
тиісті жағдайда қалдыру үшін қорғау және сақтау болып табылады. Ал
экологиялық қауіпсіздікті А.И. Лагунова табиғи объектілерді қасақана
әрекеттерден, қауіптерден қорғауға бағытталған қорғаныс жағдайы, ол
табиғатты өрескел әрекеттерден қорғау үшін қорғаныс жүйесін құруды
білдіреді, деп түсіндіреді.
Н.Ф. Раймерс экологиялық қауіпсіздікті екі түрлі мағынада қарастырады:
- табиғи ортаға, адамзатқа қауіп қатерлерден қорғайтын іс-әрекеттер,
жағдайлар және процестер жиынтығы;
- жер шарының барлық аймақтарындағы экологиялық тепе -теңдікті
қамтамасыз етуші жағдайлар, құбылыстар және іс- әрекеттер кешені.
Экологиялық қауiпсiздiк - халық қауіпсiздiгiнiң маңызды бiр бөлiгi.
Экологиялық қауіпсiздiк бағытындағы Мемлекеттiк саясаттың мақсаты – табиғи
жүйенi тиімді қолдану және оның заңмен қорғалуы, сондай-ақ, адам өмiрiндегi
ең маңызды жағдайларды ескере отырып, табиғатқа залал тигiзбеу. Өндiрiстi
дамытумен қатар ғылыми-техникалық зерттеулердi күшейту болып табылады.
Экологиялық қауіпсіздік ішкі және сыртқы болып бөліне отыра, үш
негізгі түсініктерге сүйенеді: экологиялық мүдделер, экологиялық
қауіптер, экологиялық қорғау.
Экологиялық мүдделер – қоғамның табиғатпен үйлесімде болып, таза
ауамен демалып, таза ауыз сумен қамтамасыз етілуі және еліміздің табиғи
қорларын тиімді пайдалану. Жалпы экономиканы, заңдар мен қоғамды жаппай
экологиялық мүддеге жұмыс істетудің маңызы зор. Мұның ішінде экологиялық
сақтандыру жөніндегі жаңа заң жобасын қарастыру маңызды.
Экологиялық қауіптер - мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зақым
келтіру, сонымен қатар Қазақстанның мүдделеріне қарсы стратегиялық
ресурстарды қолдану, инвестициялық белсенділікке кедергі келтіру,
Қазақстанның сыртына бақылауға алынбаған капиталдың шығарылымы. Сонымен
қатар экологиялық ахуалдың күрт нашарлауы, табиғи апаттар мен табиғи және
техногендiк сипаттағы өзге де төтенше жағдайлар, iндеттер мен жануарлар
iндеттерi.
Экологиялық қауiп – антропогендiк және табиғи әсерлер ықпалынан, соның
iшiнде дүлей зiлзалаларды қоса алғанда, зiлзалалар мен апаттар салдарынан
қоршаған ортаның жай-күйi бұзылуының, өзгеруiнiң болуымен немесе
ықтималдығымен сипатталатын, жеке адам мен қоғамның өмiрлiк маңызы бар
мүдделерiне қауiп төндiретiн жай-күй. Ал экологиялық қорғау қоршаған ортаны
қорғау бойынша адамзаттың, халықаралық қауымдастықтың және мемлекеттің
жүргізетін кешенді іс- шаралары.
Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін Қазақстанда жаңа реформалар,
әлеуметтік-қоғамдық өзгерістер болды. Кеңестік тәжірибеге сүйене отырып,
жаңа экономикалық жағдайда Қазақстанда әлеуметтік- экологиялық жағдайдың
қалыптасу тарихы, еліміздің әлеуметтік жағдайы мен ахуалы, халықаралық
ынтымақтастықтың маңызы мен мәні, Жаңа экологиялық саясаттағы ақтаңдақтар
мен қателіктердің алдын алу мәселелері қарастырылды.
Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мүлде жаңа мемлекеттiк
жүйесiнiң құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және
аумақтық таралған жүйесiн - қоршаған ортаны қорғау
мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны
қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттiк
саясатты қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз еттi.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негiздерi
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996 жылғы 30 сәуiрдегi өкiмiмен
мақұлданған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасына енгiзiлiп, онда өтпелi
кезеңнiң экологиялық басымдықтары, атап айтқанда, жекешелендiрудiң
экологиялық проблемалары, табиғат қорғау заңнамасының, мемлекеттiк бақылау
және сараптаманың, табиғат пайдаланудың экономикалық тетiктерiнiң, қоршаған
орта мониторингiнiң жүйесiн құру қажеттiлiгiнiң мәселелерi қарастырылған
болатын.
Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды
пайдалануға көзқарастардың өзгеруiне, қоршаған ортаны сақтауды ескере
отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуды жүзеге асыруға негiз болды.
Қазақстан Республикасында қоғамдық дамуда елеулi өзгерiстер орын алды.
Мемлекет дамуының стратегиялық құжаттары әзiрлендi, табиғат қорғау
заңнамасының негiзi құрылды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша
бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметiн
басқару жүйесі құрылды. Мысалы, 2002 жылы - Атмосфералық ауаны қорғау
туралы Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында Президенттiң
Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы (1996 жыл) және Мұнай
туралы (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары, 2003 жылы - Орман, Су және Жер
кодекстерi қабылданды. Заңға тәуелдi қажеттi нормативтiк құқықтық
актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп, бекiтiлдi.
Қазақстан Республикасының экологиялық кодексінде қабылданған
экологиялық заңнаманың негізгі принцптері төмендегідей түрде берілген:
1. Қазақстан Республикасының орнықты дамуын қамтамасыз ету;
2. экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
3. экологиялық қатынастарды реттеу кезiндегi экожүйелi көзқарас;
4. қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк реттеу және табиғи
ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттiк басқару;
5. қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген басқа түрде залал
келтiрудi болдырмау жөнiнде алдын алу шараларының мiндеттiлiгi;
6. Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын бұзғаны үшiн
жауаптылықтан бұлтартпау;
7. қоршаған ортаға келтiрiлген залалды өтеу мiндеттiлiгi;
8. қоршаған ортаға әсер етудiң ақылы болу және оған рұқсат алу тәртiбi;
9. табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде
неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеушi технологияларды
қолдану;
10. қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi мемлекеттiк органдар қызметiнiң
өзара әрекеттестiгi, үйлесiмдiлiгi мен жариялылығы;
11. табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға,
азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемiтуге ынталандыру;
12. экологиялық ақпараттың қолжетiмдiлiгi;
13. табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде
ұлттық мүдделердi қамтамасыз ету;
14. Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының халықаралық құқық
принциптерiмен және нормаларымен үйлесуi;
15. жоспарланып отырған шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық
қауiптiлiгi презумпциясы және оны жүзеге асыру туралы шешiмдер
қабылдаған кезде қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерiн
бағалау мiндеттiлiгi болып табылады [3].
Солардың ішінде: қоршаған орта сапасын тұрақтандыру, адам өміріне
жайлы келетін ортаны қамтамасыз ету, келер ұрпақ үшін табиғи байлықтарды
қорғау мен солардың өндірілуі мен пайдаланылуын тиімді ету секілді
мақсаттар бар. Қоршаған ортаның басымдылығына мыналар жатады:
- кедейлікпен күресу;
- халықтың денсаулығына қатысты экологиялық қауіптің алдын алу жəне
деңгейін төмендету;
- шөлге айналумен күресу;
- биологиялық əралуандықты сақтау;
- көшетханалық орындардан бөлінетін газ жəне озон қабатын бұзатын
заттармен қатар, атмосфераға тасталатын қалдықтарды қысқарту;
- ауыз суға қолжетім деңгейін кеңейту;
- трансшекаралық қоршаған орта мəселелерін шешу;
- қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіру;
- радиациялық жəне биохимиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, төмендегідей тұжырымдар
жасауға болады:
Экологиялық қауіпсіздік - Қазақстан Республикасы ұлттық
қауіпсіздігінің құрамдас бөлігі болып табылады және өзіндік күрделі
құрылымға ие. Экологиялық қауіпсіздіктің екі бағыты бар – табиғи
қауіпсіздік және техногенді қауіпсіздік.
Экологиялық қауіпсіздіктің негізі экологиялық мүдделер, экологиялық
қауіп қатерлер және экологиялық қорғау болып табылады. Сондықтан да ұлттық
мүдделер қатарына экологиялық мүдделерді де айқындау маңызды. Біздің
елімізде қазіргі таңда экологиялық қауіп-қатерлер саны да өсіп келеді.
Әрине жоғарыда көрсетіп өткендей, мемлекет тарапынан экологиялық саясатқа,
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жете көңіл бөлініп отыр.
Дегенмен, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін бірқатар шаралар
жақсартуды талап етеді.
Біріншіден, экологиялық қауіпсіздікті сақтау, осы саладағы заңнаманы
жетілдірумен тығыз байлынысты.
Екіншіден, қолданыстағы заңнамаға талдау жүргізу арқылы экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету шаралары бойынша толықтырулар жасаған маңызды.
Үшіншіден, экологиялық қауіпсіздікті қаматамасыз ету бағытындағы
атқарушы билік органдарының қызметін жандандыру қажет.
Төртіншіден, экологиялық сақтандыру жүйесін арттыру маңызды.
Жер қойнауының байлығы - барша келер ұрпақтың игілігі. Бәріміз мұндай
байлық қолымызда болмағандағыдай өмір сүріп, жұмыс істеуге тиіспіз, - деп
Елбасымыз атап өткендей, еліміздің қолда бар байлығын сақтау, оны тиімді
пайдаланып, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы жарқын
болашақта өмір сүру өзіміздің қолымызда.
1.2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен
ерекшеліктері
Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты мен ерекшеліктерін
айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және құқықтық зор мағынаға ие
болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол қоршаған ортаның ауыр күйімен
байланысты. Соңғы кездері қоғамдық экологиялық қатынастарға қол сұғудың
әлеуметтік заңдылығының елеулі түрде өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол
келтіретін зиянның сипаты күрделене түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып
отыр. Кей жағдайларда оның жағымсыз салдары ұзақ уақыттан кейін және мүлдем
өзге аумақта пайда болуы ықтимал. Бұл оның шекарамен теңдесетін табиғатын
танытады.
Сонымен бірге, экологиялық құқық теориясында экологиялық зиян ұғымын
зерттеуге көп мән берілмеуде.
Экологиялық құқық бұзушылық және экологиялық зиян ұғымдарын
теориялық тұрғыдан терең зерттеу қажеттілігіне 80-ші жылдардың басында
белгілі ғалым С.Б.Байсалов назар аударған. Қазақстандық құқықтық әдебиетте
экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мәселелері бойынша жекелеген
зерттеулер шығып, онда қаралып отырған мәселенің кейбір аспектілері өз
шешімін тапты. Сонымен бірге, экологиялық зиян ұғымының жалпы жұршылыққа
танылған бірыңғай анықтамасы әзірше жоқ.
Экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан келтірілген зиянның ұғымы туралы
мәселе тиісті құқық бұзушылық объектісі ұғымымен тығыз байланыста
қарастырылады, себебі заңсыз әрекеттердің салдарынан нақ осы экологиялық
ортаның өзіне зиян келтіргендіктен ол жалпы құқық бұзушылық объектісіне
айналады.
Заң әдебиетінде заңсыз құқық бұзушылық болмайды деп әділ айтылып жүр,
қандай да болмасын құқық бұзушылық зиян әкеледі, себебі қоғамдық қатынастар
қол сұғу объектісі болып табылады.
Осыған орай, экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымы жөніндегі
ғалымдардың көзқарасын қысқаша қарастырып, зерделеген жөн.
Кейбіреу экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық
және материялдық емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан,
тозу және күйреуден қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай-ақ
жалпы қоршаған ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның
денсаулығы мен материалдық құндылықтарды не қоршаған ортаның сапасын,
басқалары-құқық қорғау мүддесін алып жүр[4].
Кейбір ғалымдар заң тұрғысынан маңызды әлеуметтік қатынастар мен
оларды реттейтін құқықтық нормалардың ажырамас байланысы туралы тұжырымға
негіздеп, құқық бұзушылық объектісінің құрамына заңнаманың табиғатты қорғау
және табиғи ресурстар саласындағы нормаларын және олар реттейтін қоғамдық
қатынастарды енгізіп отыр.
Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғылымындағы осы құқықтық санат
бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық
сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып
отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Мысалы, қазақстандық ғалымдардың Правовое обеспечение рационального
природопользования атты еңбегінде экологиялық құқық бұзушылық объектісі
адамның қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы тиімді қарым-қатынасты
қолдануға, табиғи байлықты сақтап, қалпына келтіруге, оларды тиімді
пайдалануға бағытталған, қоғам қызметінің нәтижелерінің тікелей немесе
жанама түрде табиғатқа және адам денсаулығына зиянды ықпалының алдын алатын
шаралар жүйесін жүзеге асыру барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар,
сондай-ақ мемлекеттің табиғи объектілеріне жеке меншікті қорғау жөнінде
қалыптасқан қатынастар ретінде берілген.
Осы соңғы көзқарасты қолдай отырып, қазіргі өзгерген экономикалық және
саяси-әлеуметтік жағдайлар бұл ұғымды кеңейтіп, оған субъективтік
экологиялық құқықтарды (оның ішінде табиғи ресурстарға мүліктік құқықтарды)
қорғау бойынша қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қосуды талап етеді.
Сонымен, құқық нормалары арқылы реттелетін және қорғалатын, табиғи
ресурстарға меншік және өзге мүліктік құқық қатынастардан, табиғатты
пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастарынан, қоршаған ортаны зиянды
әсерден қорғау жөніндегі қатынастардан, субъективтік экологиялық құқықтарды
және адам мен азаматтың заңды құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардан
тұратын, жалпы қоршаған орта мен оның жеке құрамдары бойынша қоғамдық
қатынастардаң жиынтығы экологиялық құқық бұзушылық объектісі болып
табылады.
Мұндай түсінік экологиялық заңсыз әрекет нәтижесінде жағымсыз әсер
алуы мүмкін алуан түрлі әлеуметтік қатынастардың тұтастай кешенін қамтиды.
Экологиялық құқық саласындағы мамандар экологиялық құқық нормаларымен
тыйым салынған әрекеттер жасалған кезде экологиялық қатынастарға зиян,
әдеттегідей, сол қатынастардың нысанына әсер ету арқылы жүзеге асырылады
деп есептейді.Осыған байланысты экологиялық құқық бұзушылықтың объектісі
мен нысанасының арақатынасын анықтау қажеттілігі туады.
Қоғамдық қатынастарға себеп болған құбылыстар сол қатынастардың
нысанасы болып табылады және оның субъектілерінің танымдық және практикалық
қызметі жүзеге асырылады. Экологиялық қатынастар нысанасы әрқашанда
материалдық нысанан екені белгілі, себебі қоршаған орта мен оның құрамы
материалдық қабаттан тұрады.
Экологиялық құқық бұзушылық объектісі мен нысанасының айырмашылығы
мынада: заң материалдық дүниенің заттарын емес, қоғамдық қатынастардың
элементтері ретіндегі заттарды (мүлікті) қорғайды, және оларға қол сұғу
тиісті қоғамдық қатынастарға қол сұғу болып табылады. Сондықтан біз
қоршаған ортаны және оның құрамын экологиялық құқық бұзушылық объектісі
ретінде қарастыратын авторлармен келісе алмаймыз.
Демек, жалпы табиғат объектілері мен қоршаған орта материалдық,
басқаша айтқанда, заттай объектілер болып табылады. Олар арқылы экологиялық
құқық қатынастары қарым қатынастарын белгілі бір қырлары мен қасиеттері
танылады.
Құқықтық қорғауға алынған табиғи объектілердің шеңбері ҚР Экологиялық
кодексінде белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа, су, жер, оның қойнауы,
жануарлар мен өсімдіктер, сондай-ақ климат жатады [5].
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті
түрде мынадай белгілері:
1. табиғи жаратылысы;
2. экологиялық жүйелермен өзара байланысы болуы тиіс.
Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз
әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекеттер қатарына жатқызу үшін ол
жасалған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи
байланыста болуға тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды,
зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға
жатқызуға болмайды.
Жоғарыда айтылғандардың маңыздылығына қарамастан, осы санатпен
байланысты мәселеллер мұнымен шектелмейді. Осы орайда экологиялық құқық
бұзушылық салдарынан келтірілген зиян және экологиялық зиян ұғымдарының
ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен
қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық
тәртіпке келтірілген зиян. Демек, экологиялық құқық бұзушылық жасау барлық
жағдайда жалпы экологиялық құқықтық тіртіпке зиян келтіреді, ал оны біз
экологиялық құқық нормаларымен бекітілетін және реттелетін қоғамдық
қатынастардың ұйымдастырылуы деп түсінеміз.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық нормалармен қатар
субъективтік құқықтар бұзылып, құқық бұзушылықтың нысаны - нақты мүліктік
және мүліктік емес игіліктердің маңызы төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі түрі көрсетіледі - заң-
әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты зиян (субъективтік құқықты
бұзу, мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса
да, заң-әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар
аударылады.
Сонымен, заңға қарсы әрекет салдары ретінде экологиялық-құқықтық
нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастарды бұзушылық экологиялық құқық
бұзушылық объектісіне келтірілген зиянның әлеуметтік сипатын ашып
көрсетеді. Сондай-ақ, экологиялық құқық бұзушылық нысанасына тікелей
жағымсыз әсер еткен жағдайда, мұндай әрекеттер өзінің физикалық сипаты
бойынша материалдық болып, заттай объектілерді бұзу немесе жою арқылы
танылады.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: кез
келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ортаға оның
сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы
келтірілген зиянды былай топтастыруға болады;
1. жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң-әлеуметтік
мағынадағы зиян);
2. қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін
азайту арқылы келтірілген нақты зиян.
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің
құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды
бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды
кесу және т.б., қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе-теңдікті
сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи
ресурстардың меншік иесі-мемлекетке немесе жекелеген табиғат пайдаланушыға
мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортаға келтірілетін
жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей-
тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына
келтірілетін болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау
нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен
айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек.
Заң әдебиетінде қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып
жүр. Кейде қоршаған ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам
мен оның мекендеген ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және
тұрақты түрде алмасуы қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында
жетілдірілген және өзгерген табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп
түсіндіріледі. Кейбір авторлар қоршаған ортаның сапасы биологиялық,
химиялық және өзге де қасиеттермен белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері
оны-табиғи ортаның нормативтік жағынан бекітілген, мемлекет тарапынан
қамтамасыз етілген, адам мен қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың
биологиялық, экономикалық және әлеуметтік - мәдени талаптарын
қанағаттандыратын жиынтығы деп нақтылай түседі.
Біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің
жиынтығымен сипатталады.
1. Биологиялық тұрғыдан алып қарағанда, қоршаған ортаның адамның өмірі
мен денсаулығы үшін қолайлы күйі оның сапасының өлшемі болып табылады.
Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара байланысы мен өзара
шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи ортасымен өзара
әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - дем алу, шөл басу, тамақтану
сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке элементтері тікелей
қанағаттандырады. Ал, бұл-қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан тазалық
(ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді.
2.Табиғи байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі
экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан
адамның минералды ресурстарды, өсіидіктер мен жануарлар өнімдерін
пайдаланбауы мүмкін емес, ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының
азаюына әкеп соқтырады. Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе-
теңдіктің, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін.
Алайда жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің
табиғи жолдарын есекере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде
пайдалану немесе жаңартылмайтын табиғи ресурстарды тұтынудың әлеуметтік
және экономикалық тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе-
теңдіктің бұзылуына шектеу болар еді.
Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы адамзаттың даму
барысына көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін (өнеркәсіп, ауыл
шаруашылық, энергетика, көлік т.б.) қанағаттандыруды қамтамасыз етуге тиіс.
Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің экономикалық көрсеткіштері оның
ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресурстарының
өндірушілік қабілеті.
3.Әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы адамның
эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі
тиіс, себебі табиғатпен қарым-қатынас барысында адам өзінің физиологиялық
және материалдық қана емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Бұған осы орайда қоршаған ортаның сапасын алуан-түрлілік
және эстетикалық байлық сияқты өлшемдерге жауап беруі қажет.
4.Құрылымдық функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта
экологиялық орнықтылық (экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи
экологиялық байланыстардың сақталуы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
1. қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы);
2. табиғи ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи
ресурстардың өндірушілік қабілеті;
3. алуан түрлілік және эстетикалық байлық;
4. экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы
жатады.
Бұл қоршаған орта келтірілетін зиянның құрылымына не әлеуметтік-
мәдени, не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді.
Сондай-ақ олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе-теңдіктің
жоғалуына әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдық-
функционалдық бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің
деңгейіне байланысты.
Бұл орайда, жоғарыда аталған аспектілердің кез келгені жалпы қоғам
үшін және жекелеген табиғат пайдаланушы үшін міндетті түрде жағымсыз
материалдық салдарға әкеп соқтыратынын атап көрсеткен жөн, ал ол табиғи
объектілерді қайта өңдеуге және жақсартуға бұрын жұмсалған қаражаттарды,
көзделген табысты жоғалтуға, оны қалпына келтіру үшін шығындануға мәжбүр
етеді. Сондықтан біз А.Хаджиевтің экологиялық зиян келтірген кезде оның
соңының міндетті түрде жағымсыз экономикалық салдардың ере жүретіні туралы
пікірін толық қуаттаймыз. Алайда, біз оның табиғатқа келтірілген
экономикалық зиянның экологиялық зардаптар келтіре алмайтыны туралы
тұжырымына келісе алмаймыз.
Мысалы, аулауға рұқсат етілген жануарлар, құстар, балықтардың табиғи
ортасында оларды заңсыз аулаудың салдарынан келтірілген зиянның экологиялық
өлшемдері жоқ. Мұндай әрекеттердің заңсыздығы тиісті рұқсат қағаздарының
болмауында, сондықтан бұл жерде жағымсыз экологиялық салдардың пайда болуы
туралы айтуға ешқандай негіз жоқ. Б.Г.Розовский айтқандай, бір атылған
броконьерлік оқ болашақта биосфераның өзгеруіне әкеп соғады десек, шындыққа
қарсы шығамыз.
Сондықтан табиғи ресурстар санының азаюына әкеп соқтырған (отауға және
сатуға арналған орман алқаптарының жойылуы, т.с.с.) нақты зиян олардың
жүдеуіне немесе өзге жағымсыз экологиялық салдарға әкеледі деуге болмайды.
Мұндайда мемлекетке немесе табиғат пайдаланушыға келтірілген мүліктік зиян
туралы айтқан жөн.
Бұл көзқарасты Д.Л.Байдельдинов те қолдайды. Ол табиғатқа келтірілген
зиянды екі дербес: экономикалық және экологиялық зиянға ұсынады.
Экономикалық зиян табиғат пайдаланушылардың мүліктік мүддесін қозғайды
және заттандыруға келеді. Мұндай зиянның орнын толтыру жалпы азаматтық-
құқықтық жауапкершілік негіздер бойынша жүргізіледі.Экологиялық зиян
табиғаттың хал-ахуалын қозғайды... Экологиялық зиянның салдарын жою үшін
ақшалай төлемдер емес, табиғи объектіні бастапқы қалпына келтіру жөніндегі
жұмыстар жүргізілуі қажет.
Сонымен, экологиялық зиян деп қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды
бұзудың нәтижесінде қоршаған ортаның жай-күйі сапасының нашарлауын немесе
жағымсыз экологиялық салдарға әкеп соқтыра алатын оның санының азаюын,
сондай-ақ осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және материалдық
емес игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының азаюын
ұғынған жөн.
Қоршаған ортаның қандай да болмасын жекелеген құрамына жағымсыз әсер
оның жалпы жай-күйінің әсер ететіндіктен жеке табиғи объектілерге зиян
келтіру туралы тікелей айтылмайды. Сондықтан табиғи объектіге келтірілген
зиян қоршаған ортаға келтірілген зиянның түрі болып табылады.
Экологиялық зиянның ерекшеліктерінің анық көрінетініне ғалымдардың
барлығы ортақ.
Біріншіден, жағымсыз антропогендік әсер көбіне нақты табиғи объектіге
тікелей зиян келтіріп қана қоймай, онымен байланысты басқа да объектілерге
немесе жалпы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Бұл бұзылған жойылған
объектінің барлық табиғат жүйесімен экологиялық байланыстардың жойылуына
әкеп соқтырады.
Табиғи-ғылыми тұрғыдан табиғат орта қолдан өзгертілген кез келген
жағдайда жасанды өзгерісті немесе жаңа табиғи жүйелерді жоюға бағытталған,
бір-біріне тізілген табиғи реакциялар пайда болады.
Сонымен, қоршаған орта элементтерінің өзара байланысына және өзара
тәуелділігіне негізделген зиянды салдар тізбекшісінің туындау мүмкіндігі
- экологиялық зиянның ерекшелігі болып табылады.
Екіншіден, зиянды салдардың барлығы бірден біліне бермейді, олардың
көбі потенциялды сипатта.
Үшіншіден, экологиялық зиянның маңызды бір ерекшелігі – оны
экономикалық тұрғыдан бағалау үшін алдымен жағымсыз антропогендік әсер
салдарының көлемін анықтау қажет. Сондықтан, тап сол кезеңдегі ғылыми-
техникалық мүмкіндіктерге сәйкес анықталып, көлемі белгіленген жағымсыз
өзгерістерді ғана экологиялық зиян деп тануға болады.
Төртіншіден, экологиялық зиянның пайда болуының ерекше нысандары бар.
Олар туралы төменде айтылады.
Экологиялық зиянның пайда болу нысандары алуан түрлі.
Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар
арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің
ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық
жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы және оның
компоненттері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи
объектілер және жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы,
жойылуы) арқылы байқалады.
Сонымен, экологиялық зиянның негізгі түріне: табиғи ресурстарды ластау
тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластау Қазақстан Республикасының Экологиялық
кодексінде қоршаған ортаға ықтимал қауіпті химиялық және биологиялық
заттардың, өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түсуі, сондай-ақ қоршаған
ортаға шудың, тербелістің, магнитті өрістердің және өзге зиянды физикалық
ықпалдардың әсері деп белгіленеді.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері - физикалық, химиялық,
биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің
температуралық-энергетикалық (жылумен ластау), толқынды (жарық, шу,
электромагнитті ластау) өзгерістерімен байланысты.
Жылумен ластау – температураның табиғи деңгейден кезең-кезеңімен
немесе ұзақ мерзімге көтерілуі.
Жарықпен ластау - өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі құбылыстарға
әкеп соқтыруы мүмкін жасанды жарық көздерінің әсері нәтижесінде
мекендердегі табиғи жарықтың бұзылуы.
Шумен ластау - көлік, өнеркәсіптік құрылыстар, тұрмыстық құралдар
жұмысының нәтижесінде және т.б. себептерден табиғи шу деңгейінен асу және
шу сипаттамаларының (дыбыс мерзімділігінің, күшінің қалыптан тыс өзгеруі.)
Электромагниттік ластау қоршаған ортаның электромагниттік
қасиеттерінің (электр, радио, ТД жүйелерінен) өзгеруі нәтижесінде
туындайды. Электромагниттік ластау кең ауқымды және жергілікті құбылыстарды
туғыза отырып, электрондық жүйелер жұмысының бұзылуына және нәзік клеткалық
және молекулярлық биологиялық құрылымдардың өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Электромагниттік өзгерістерден қорғалудың негізгі тәсілі - ластау көзінен
қауіпсіз ара қашықтық белгілеу қажет. Электромагниттік толқындар көбіне
ғимараттар қабырғалары мен төбелерінің материалдары арқылы сіңіріліп,
шағылысады.
Радиоактивтік ластау - қоршаған ортадағы элементтер мен заттардың
табиғи радиоактивтік ахуал мен деңгейден асып кетуімен байланысты (бұл
ретте радиоактивтік ластау физикалық және химиялық ластау ретінде бірдей
қарастырылуы мүмкін). Ядролық реакторлардың жұмысы, сондай-ақ изотоптарды
өндіру және қолдану барысында пайда болатын қолданылмайтын радиоактивтік
заттар - радиоактивтік қалдықтар болып табылады. Радиоактивтік қалдықтарға
сондай-ақ радионуклидтер құрамы белгіленген нормадан асып, өз қорын игерген
және әрі қарай қолдануға келмейтін материалдар, бұйымдар, құрал-жабдықтар
немесе зақымданған радионуклид көздері жатады. Физикалық жай-күйі бойынша
радиоактивтік қалдықтар шаң-газ тектес, сұйық және қатты, ал белсенділігі
бойынша баяу, орташа және жоғары белсенділерге бөлінеді. Шаң-газ
тастандылары радиоактивтік аэрозольдардан тазалау шаң ұстағыштардың барлық
түрлерін қолану арқылы жүзеге асырылады. Баяу және орта белсенді суларды
радионуклидтерден тазалау үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады (буындыру, ион
алмасу, сорбиялық тәсілдер және т.б.). Радиоактивтік қалдықтар арнайы
полигондарда мұқият көмілуге тиіс [6].
Химиялық ластау - қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи
құрамын қалпынан арттырып өзгертетін үлы заттардың оған енуі нәтижесінде
қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Құрамында қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама
түрде, қолма-қол немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын
заттарды немесе қоспалары бар органикалық немесе органикалық емес химиялық
зат, қоспа немесе өнім улы зат болып табылады.
Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май жағылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Азаматтық құқық және азаматтық іс жүргізу кафедрасы
Мамандығы Құқықтану 5В030100
БЕКІТЕМІН
Кафедра
меңгерушісі
Азаматтық құқық және
азаматтық іс жүргізу
з.ғ.к. Рахметова Г.Р._
29 _12___ _2021__ ж
Т А П С Ы Р М А № ______
дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
Студент Амантай Бексұлтан Серікбайұлы ЮМ-18-1к3 тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу
тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелері
Университет бойынша __29___12 2021 ж № 497с бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі _22.04.2022____
Жұмысты орындауға берілген мәліметтер: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Экология кодексі 2021 жылғы 2
қаңтар № 400-VI- ҚPЗ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,
Қазақстан Республикасының Азаматтық процесстік кодексі, Қазақстан
Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі 2014 жылғы 5 шілде
№ 235-V- ҚPЗ.
Дипломдық жұмысты орындауға қатысты сұрақтар:
1Қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық қауіпсіздік мәні және жалпы
қажеттілік сипаттамасы.
2Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу бойынша заңнаманы жетілдіру
мен олардың тиімділігін арттыру мәселелесі.
3Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін туындайтын жауапкершілік мәселелері.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№ Бөлімдері Беттер Тапсырманы
рс саны орындау
күндері
1 Кіріспе 5-7 4.01.2022-24.
01.2022
2 Қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық 8-27 25.01.2022-
қауіпсіздік мәні және жалпы қажеттілік 14.02.2022
сипаттамасы
3 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу 28-40 15.02.2022-
бойынша заңнаманы жетілдіру мен олардың 15.03.2022
тиімділігін арттыру мәселелесі
4 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін туындайтын 41-47 16.03.2022-
жауапкершілік мәселелері 08.04.2022
5 Қорытынды 48-450 07.04.2022-14
.04.2022
6 Пайдаланған әдебиеттер тізімі 51 15.04.2022-20
.04.2022
Барлығы 5-51
Ұсынылған негізгі әдебиеттер
1 Д.Ж.Жумагажинов., Г.Б.Ахмеджанова., Экологическое право РКУчебно-
методическое пособие.Павлодар 2008г.с103.
2 Культелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан Учебник-Алмата
2007. С284.
3Стамкулова Г.А. Правовые основы охраны, воспроизводства и использования
нелесного растительного мира в РК. А., 2001.
4Сулейменова С.Ж. Правовая охрана вод от антропогенного воздействия. А.,
2001
Тапсырманың берілген күні 04 __01____2022 ж.
Тапсырманың аяқталу күні ___22 04________ 2022 ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі Орынтаев Ж.Қ.
Тапсырма орындауға алған студент
Амантай Б.С.
АННОТАЦИЯ
Методы правового регулирования возмещения экологического вреда и
вопросы повышения их эффективности
Амантай Б.С.
Научный руководитель-Орынтаев Ж.Қ.
Год:2022
Объем -51
Объект дипломной работы и методы исследования. Объект исследования
выступает система общественных отношений, связанных с правовое
регулирования возмещения экологического вреда и вопросы повышения их
эффективности.
Целью исследования является является комплексное изучение
теоретических и практических проблем правового регулирования и
правоприменительной практики по вопросам реализации мер гражданско-правовой
ответственности за негативное воздействие на объекты окружающей природной
среды, как объекты гражданского права, повлекшее нарушение экологических
норм и причинение вреда гражданам и организациям.
ANNOTATION
Methods of legal regulation of compensation for environmental
damage and issues of increasing their effectiveness
Amantai B.S.
Scientific adviser - Oryntaev Zh.K.
Year:2022
Volume -51
The object of the thesis and research methods. The object of the
study is the system of public relations related to the legal regulation of
compensation for environmental damage and issues of increasing their
effectiveness.
The aim of the study is a comprehensive study of theoretical and
practical problems of legal regulation and law enforcement practice on the
implementation of measures of civil liability for the negative impact on
environmental objects, as objects of civil law, resulting in violation of
environmental standards and causing harm to citizens and organizations.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘНІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ
ҚАЖЕТТІЛІК СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің теориялық
аспектілері ... ... ... .8
1.2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен
ерекшеліктері ... ... .13
2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗИЯНДЫ ӨТЕУДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ БОЙЫНША ЗАҢНАМАНЫ
ЖЕТІЛДІРУ МЕН ОЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. Қоршаған ортаны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
бойынша заңдарды жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Қазақстандағы экологиялық мәселелердің қазіргі жағдайы және шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ТУЫНДАЙТЫН ЖАУАПКЕРШІЛІК
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
КІРІСПЕ
Ғылыми мәселені бағалаудың қазіргі жағдайы. Қазақстандағы тәуелсіздік
жылдары экологиялық кауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүлде жаңа мемлекеттік
жүйесінің құрылуының және калыптасуының, Қазақстан Республикасының
қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы
ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесін - қоршаған ортаны қорғау мен
табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау
және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты
қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды қамтамасыз етті.
Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше
жоғары техногендік салмақ түсіретін, табиғат пайдаланудың көбінесе шикізат
жүйесі қалыптасты. Сондықтан әзірге экологиялық жағдайдың түбегейлі
жақсаруы әзір бола қойған жоқ әрі ол бұрынғысынша биосфераның
тұрақсыздануына, оның қоғамның тіршілік әрекеті үшін қажетті қоршаған
ортаның сапасын оның қолдау қабілетін жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердің
тозуымен сипатталады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдарда елімізде болып
жатқан түбегейлі әлеуметтік-саяси өзгерістер ұлттық қауіпсіздік мәселесін,
оның ішінде экологиялық қауіпсіздік аспектілерін жаңа ғылыми көзқарастар
тұрғысынан қарастыруды уақыт талабынан туындайтын өмірлік маңызды мәселе
қатарына шығарып отыр.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы заңында ұлттық
қауіпсіздік, адамның және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің серпінді дамуын
қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы ұлттық мүдделерінiң нақты және
ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-күйi ретінде анықталады [1].
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігі тұжырымдамасында ұлттық қауiпсiздiктiң құрамдас бөлiгi ретiнде
экологиялық қауiпсiздiк тұрақты дамудың мiндеттi шарты болып табылады және
табиғи жүйелердi сақтаудың және қоршаған ортаның тиiстi сапасын қолдаудың
негiзi болады деп берілген [2].
Қазақстан Республикасының экологиялық Кодексі бойынша экологиялық
қауiпсiздiк - жеке адамның, қоғамның және мемлекеттiң өмiрлiк маңызды
мүдделерi мен құқықтарының қоршаған ортаға антропогендiк және табиғи әсер
ету нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуының жай- күйi [3].
Экологиялық қауіпсіздік мәселесі - бүгінгі таңдағы адамзат
өркениетінің аса ауқымды мәселелерінің бірі болып отыр. Аталмыш мәселенің
пайда болуының басты алғышарты - қоршаған ортаға адамзат перзентінің
антропогендік және техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы тигізіп келген
әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың
басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік қатынастарының
ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі - экономикалық реформалардың
ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен интеграциялануына) түрткі болды.
Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен өткен V Халықаралық экологиялық
конгресс (Жапония, 1990), Қоршаған ортаны қоғау жөніндегі конференция
(Бразилия, 1992), ХХVІІ Халықаралық географиялық конгресс (АҚШ, 1992) және
Йоханнесбург (ОАР, 2003) қаласында өткен бүкілдүниежүзілік экологиялық
форум – аталмыш мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр
Диплом жұмысының негізгі мақсаты. Зерттеу жұмысында анықталғандай
Қазақстанның бүкіл аумағының экологиялық жағдайы өте нашар. Бұл өз
кезегінде азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіреді. Бұл
жұмыстың мақсаты бүгін қоршаған ортаны, ондағы тіршілік иелерін оның
залалынан қорғаудың мәселелерін талдау және заңнамаларды жетілдіру
жөніндегі ғылыми негізді ұсынымдар әзірлеу болып табылады. Соған орай
экология саласында құқықтық зерттеулерді жан-жақты жүргізу қажет. Алға
қойылған осы мақсаттар келесі міндеттерді жүктейді:
- заңнама базасын жетілдіру;
- қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік басқармасының
- институционалдық негізін құру;
- мемлекеттік ,өндірістік, және қоғамдық бақылау жүйесін жетілдіру;
- қоршаған ортаның мониторинг жүйесін дамыту;
- табиғат қорғау жұмыстарын ғылыми қамтамасыз ету;
- экономикалық тетіктерді жетілдіру;
- әлеуметтік әріптестік тетіктерін дамыту;
- экологиялық білім беру жүйесін жетілдіру;
- халықаралық ынтымақтастықты дамыту.
Қазақстан Республикасының Конституциясының негізінде азаматтардың
қолайлы қоршаған ортада өмір сүру құқығы танылған. Қоршаған ортаның
қолайсыздығынан келтірілген залалдың орнын толтыру құқығы да негізделген.
Бірақ бұл өте күрделі теориялық та практикалық та маңызы зор мәселе.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы және тәжірибелік маңыздылығы. Бұл
жұмыста Қазақстандағы экологиялық мәселелерді шешу үшін қолданатын заңдарға
талдау жасап, қоршаған ортаны экологиялық ластанудан қорғауға
байланысты, құзыретті органдар қабылдаған нормативтік актілерді
қарастырады. Сонымен қатар қоршаған орта ұғымы, қоршаған ортаны қорғау
туралы заңдарды бұзу салдарынан келтірілген зиян, қоршаған ортаны
ластанудан құқықтық қорғаудың түсінігі кеңінен ашылып, оның негізгі
айырымдылық белгілері көрсетіледі. Сонымен бірге бұл бағыттағы мемлекеттік
басқарудың түсінігі, басқару органдарының қызметі, жүйесі ашылып
көрсетіледі. Тәжірибелік маңыздылығы сонда, жұмыстағы идеялар, қорытынды
мен ұсыныстар қоршаған ортаны ластанудан қорғаудың құқықтық негіздерін одан
әрі ғылыми зерттеуге негіз болады, оның теориялық қорын кеңейтеді. Бұл
қоршаған ортаны ластанудан қорғауға, одан келген материалдық залалды
өтеуге, сауықтыруға байланысты мәселелерді шешу барысында негізгі
материалдар бола алады. Алынған нәтижелер ұйымдастырушылық құрылымдар мен
нормативтік қорды жетілдіру мәселесін шешу барысында тиісті органдардың
пайдалануына болады. Жұмыста қарастырылған ғылыми жұмыстың талдау
қорытындысы жоғарғы оқу орындарындағы экологиялық-құқықтық пәндерді оқыту
және қоршаған ортаны ластанудан қорғаудың және келтірілген залалды өтеудің
құқықтық мәселесін одан әрі зерттеу барысында пайдаланылуы мүмкін.
Осы күрделі мәселені шешу көптеген ғылымдардың атсалысуын қажет етеді.
Соның ішінде құқық ғылымының рөлі зор. Құқық - бұл саладағы туындаған
қоғамдық қатынастарды реттеп, олардың дамуын қамтамасыз етеді. Заңгер-
эколог ғалымдар соңғы жылдары қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселелерінің кейбір аспектілерін зерттеді. Ол ғалымдар Әбдірайымов Б.Ж.,
Бектұрғанов Ә.Е., Байсалов С., Байдельдинов Д.Л., Еренов А.Е., Мұхитдинов
Н.Б., Сахипов М.С., Насырова Л.Р., Тукеев А.Ж., Мороз С.П., Стамқұлұлы Ә.,
Сүлейменов М.К., Әбдірайымов Б.Ж., Хаджиев А.Қ., Қосанов Ж.Х., Еркінбаева
Л.Қ,, Қуандықов Қ.Ж. еңбектерінің маңызы зор. Осы теориялық еңбектердің
қорытындысының негізінде алғаш рет Қазақстанда нақты қоғамдық қатынастардың
көрінісі бейнеленген, әрі сол қатынастарды өркениетті деңгейде реттеуге
қабілетті заңдар мен нормативтік -құқықтық актілер қабылданды.
Дипломдық жұмыс объектісі және зерттеу әдістері. Бұл жұмыстың
объектісі - қоршаған ортаны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мәселелерін зерттеуге байланысты туындайтын құқықтық
қатынастар болып табылады және оларды шешу шаралары жұмыстың пәнін құрайды.
Жұмыста танымның жалпы ғылымдық әдістері және салыстырмалы-құқықтық
талдау, функционалды-құрылымдық талдау, жүйелі және тарихи амалдар сияқты
арнайы ғылыми әдістер және т.б. қолданылған. Aлғa қойылғaн мaқcaттaрғa жету
үшін жүйелік әдіcтер қолдaнылумен қaттaр оcы caлaны реттейтін нормaлaрды
қиcынды-зaңгерлік тaлдaу жолы қолдaнылды.
Тұжырымдалған нәтижелер: Бұл жұмысты қоршаған ортаны қорғау туралы
заңдарды бұзу салдарынан туындайтын азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
құқықтық негіздерінің теориялық мәселелеріне талдау жасап, оны
қалыптастыру ,бұл бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми
тұрғыдан зерттеп, олардың тиімділігін арттырудың негіздерін ашу болып
табылады. Зерттеу базасын қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзу
салдарынан туындайтын азаматтық құқықтық жауапкершіліктің құқықтық негізі
болатын Қазақстан Республикасының нормативтік актілері, салыстырмалы
түрдегі кейбір шет мемлекеттердің нормативтік актілері, халықаралық шарттар
мен келісімдер құрайды. Сонымен бірге зерттеу жұмысын жүргізу барысында
заңгер-ғалымдардың, құқық теоретиктерінің еңбектері, ондағы тұжырымдар
назарға алынды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘНІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ
ҚАЖЕТТІЛІК СИПАТТАМАСЫ
1.1Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің теориялық аспектілері
Соңғы жылдарда елімізде болып жатқан түбегейлі әлеуметтік-саяси
өзгерістер ұлттық қауіпсіздік мәселесін, оның ішінде экологиялық
қауіпсіздік аспектілерін жаңа ғылыми көзқарастар тұрғысынан қарастыруды
уақыт талабынан туындайтын өмірлік маңызды мәселе қатарына шығарып отыр.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы заңында ұлттық
қауіпсіздік, адамның және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің серпінді дамуын
қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы ұлттық мүдделерінiң нақты және
ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-күйi ретінде анықталады.
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігі тұжырымдамасында ұлттық қауiпсiздiктiң құрамдас бөлiгi ретiнде
экологиялық қауiпсiздiк тұрақты дамудың мiндеттi шарты болып табылады және
табиғи жүйелердi сақтаудың және қоршаған ортаның тиiстi сапасын қолдаудың
негiзi болады деп берілген.
Қазақстан Республикасының экологиялық Кодексі бойынша экологиялық
қауiпсiздiк - жеке адамның, қоғамның және мемлекеттiң өмiрлiк маңызды
мүдделерi мен құқықтарының қоршаған ортаға антропогендiк және табиғи әсер
ету нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуының жай- күйi [3].
Экологиялық қауіпсіздік мәселесі - бүгінгі таңдағы адамзат
өркениетінің аса ауқымды мәселелерінің бірі болып отыр. Аталмыш мәселенің
пайда болуының басты алғышарты - қоршаған ортаға адамзат перзентінің
антропогендік және техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы тигізіп келген
әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың
басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік қатынастарының
ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі – экономикалық реформалардың
ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен интеграциялануына) түрткі болды.
Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен өткен V Халықаралық экологиялық
конгресс (Жапония, 1990), Қоршаған ортаны қоғау жөніндегі конференция
(Бразилия, 1992), ХХVІІ Халықаралық географиялық конгресс (АҚШ, 1992) және
Йоханнесбург (ОАР, 2003) қаласында өткен бүкілдүниежүзілік экологиялық
форум – аталмыш мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр.
Ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөліктерінің ішінде, экологиялық
қауіпсіздік мәселесі ерекше орын алады. Ол бірқатар объективті себептерге
байланысты:
Біріншіден, экологиялық қауіпсіздік адамзаттың өмірлік маңызды
қажеттілігі- қоршаған ортаны қорғаумен тығыз байланысты.
Екіншіден, экология мәселелерін шешу және экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси және басқа да
мәселелерін шешуінің маңызды шарты.
Үшіншіден, қазіргі таңдағы экологиялық ахуал, экологиялық жағдайдың,
оның ішінде ауыз су сапасының күрт нашарлауы, дүлей зілзалалар мен табиғи
және техногендiк сипаттағы өзге де төтенше жағдайлар, эпидемиялар мен
эпизоотиялар экологиялық қауіпсіздікті мемлекет дамуының маңызды мәселесіне
айналдырып отыр.
Экологиялық қауіпсіздікті ғылыми тұрғыдан нақтылау қажеттілігіне
байланысты көптеген ғалымдардың назары осы мәселеге аударылып отыр.
Дегенмен, ғылыми әдебиеттерде әлі күнге дейін осы ұғым төңірегінде әр алуан
тұжырымдамалар қалыптасқан. Біріншілері экологиялық қауіпсіздікті адамзат,
қоғам және қоршаған ортаның антропогенді факторлардың және табиғи
апаттардың зиянды ықпалынан қорғану жағдайы деп түсіндірсе, екіншілері
экологиялық қауіпсіздікті қоршаған ортаны қорғаудың құрамдас бөлігі ретінде
қарастырады, үшінші топтағы ғалымдар бұл мәселені табиғи қорларды тиімді
пайдалану қатарына да жатқызады.
Б. Прохоров экологиялық қауіпсіздік түсінігін халықтың өміріне және
қоршаған ортаның сапасына, табиғи және антропогенді факторлардың кері
әсерлерін болдырмау бойынша ғылыми негізделген жағдайы деп түсіндіреді.
А.С. Тимошенко экологиялық қауіпсіздік - бұл қоршаған ортаны қорғау
мәселелерінің эволюциясының нәтижесі деп қарастырады. Автордың
көзқарасынан, бір-бірін толықтырып, әрі анықтайтын қоршаған ортаны қорғау
және экологиялық қауіпсіздік түсініктерін етене жақын қарастыратындығы
байқалады.
М.М. Бринчук пікірі бойынша экологиялық қауіпсіздік - бұл қоршаған
ортаны қорғаудың негізгі қағидаты және осыған сәйкес қоршаған ортаға зиянды
ықпалды қарастыратын барлық іс-әрекеттер заңнамада қарастырылып, тәжірибеде
іске асырылып отырған құқықтық немесе басқа да табиғатты қорғау шаралары
экологиялық қауіпсіздік тұрғысынан бағалануы қажет. Осы көзқарасқа сәйкес
экологиялық қауіпсіздік түсінігі қоршаған ортаны қорғау түсінігіне
кіреді және оның негізгі бөлігі, негізгі қағидаты болып табылады.
А.И. Лагунова бойынша қоршаған ортаны қорғау және экологиялық
қауіпсіздік санаттары тығыз байланыста және кейбір жағдайларда толық
сәйкестікте болғанымен, олардың біртектілігі туралы пікір қалыптастыру
дұрыс емес, өйткені олардың анықтамасында елеулі айырмашылықтар бар.
Табиғатты қорғау - табиғи қорларды және объектілерді болашақ ұрпаққа
тиісті жағдайда қалдыру үшін қорғау және сақтау болып табылады. Ал
экологиялық қауіпсіздікті А.И. Лагунова табиғи объектілерді қасақана
әрекеттерден, қауіптерден қорғауға бағытталған қорғаныс жағдайы, ол
табиғатты өрескел әрекеттерден қорғау үшін қорғаныс жүйесін құруды
білдіреді, деп түсіндіреді.
Н.Ф. Раймерс экологиялық қауіпсіздікті екі түрлі мағынада қарастырады:
- табиғи ортаға, адамзатқа қауіп қатерлерден қорғайтын іс-әрекеттер,
жағдайлар және процестер жиынтығы;
- жер шарының барлық аймақтарындағы экологиялық тепе -теңдікті
қамтамасыз етуші жағдайлар, құбылыстар және іс- әрекеттер кешені.
Экологиялық қауiпсiздiк - халық қауіпсiздiгiнiң маңызды бiр бөлiгi.
Экологиялық қауіпсiздiк бағытындағы Мемлекеттiк саясаттың мақсаты – табиғи
жүйенi тиімді қолдану және оның заңмен қорғалуы, сондай-ақ, адам өмiрiндегi
ең маңызды жағдайларды ескере отырып, табиғатқа залал тигiзбеу. Өндiрiстi
дамытумен қатар ғылыми-техникалық зерттеулердi күшейту болып табылады.
Экологиялық қауіпсіздік ішкі және сыртқы болып бөліне отыра, үш
негізгі түсініктерге сүйенеді: экологиялық мүдделер, экологиялық
қауіптер, экологиялық қорғау.
Экологиялық мүдделер – қоғамның табиғатпен үйлесімде болып, таза
ауамен демалып, таза ауыз сумен қамтамасыз етілуі және еліміздің табиғи
қорларын тиімді пайдалану. Жалпы экономиканы, заңдар мен қоғамды жаппай
экологиялық мүддеге жұмыс істетудің маңызы зор. Мұның ішінде экологиялық
сақтандыру жөніндегі жаңа заң жобасын қарастыру маңызды.
Экологиялық қауіптер - мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зақым
келтіру, сонымен қатар Қазақстанның мүдделеріне қарсы стратегиялық
ресурстарды қолдану, инвестициялық белсенділікке кедергі келтіру,
Қазақстанның сыртына бақылауға алынбаған капиталдың шығарылымы. Сонымен
қатар экологиялық ахуалдың күрт нашарлауы, табиғи апаттар мен табиғи және
техногендiк сипаттағы өзге де төтенше жағдайлар, iндеттер мен жануарлар
iндеттерi.
Экологиялық қауiп – антропогендiк және табиғи әсерлер ықпалынан, соның
iшiнде дүлей зiлзалаларды қоса алғанда, зiлзалалар мен апаттар салдарынан
қоршаған ортаның жай-күйi бұзылуының, өзгеруiнiң болуымен немесе
ықтималдығымен сипатталатын, жеке адам мен қоғамның өмiрлiк маңызы бар
мүдделерiне қауiп төндiретiн жай-күй. Ал экологиялық қорғау қоршаған ортаны
қорғау бойынша адамзаттың, халықаралық қауымдастықтың және мемлекеттің
жүргізетін кешенді іс- шаралары.
Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін Қазақстанда жаңа реформалар,
әлеуметтік-қоғамдық өзгерістер болды. Кеңестік тәжірибеге сүйене отырып,
жаңа экономикалық жағдайда Қазақстанда әлеуметтік- экологиялық жағдайдың
қалыптасу тарихы, еліміздің әлеуметтік жағдайы мен ахуалы, халықаралық
ынтымақтастықтың маңызы мен мәні, Жаңа экологиялық саясаттағы ақтаңдақтар
мен қателіктердің алдын алу мәселелері қарастырылды.
Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мүлде жаңа мемлекеттiк
жүйесiнiң құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және
аумақтық таралған жүйесiн - қоршаған ортаны қорғау
мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны
қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттiк
саясатты қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз еттi.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негiздерi
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996 жылғы 30 сәуiрдегi өкiмiмен
мақұлданған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасына енгiзiлiп, онда өтпелi
кезеңнiң экологиялық басымдықтары, атап айтқанда, жекешелендiрудiң
экологиялық проблемалары, табиғат қорғау заңнамасының, мемлекеттiк бақылау
және сараптаманың, табиғат пайдаланудың экономикалық тетiктерiнiң, қоршаған
орта мониторингiнiң жүйесiн құру қажеттiлiгiнiң мәселелерi қарастырылған
болатын.
Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды
пайдалануға көзқарастардың өзгеруiне, қоршаған ортаны сақтауды ескере
отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуды жүзеге асыруға негiз болды.
Қазақстан Республикасында қоғамдық дамуда елеулi өзгерiстер орын алды.
Мемлекет дамуының стратегиялық құжаттары әзiрлендi, табиғат қорғау
заңнамасының негiзi құрылды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша
бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметiн
басқару жүйесі құрылды. Мысалы, 2002 жылы - Атмосфералық ауаны қорғау
туралы Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында Президенттiң
Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы (1996 жыл) және Мұнай
туралы (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары, 2003 жылы - Орман, Су және Жер
кодекстерi қабылданды. Заңға тәуелдi қажеттi нормативтiк құқықтық
актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп, бекiтiлдi.
Қазақстан Республикасының экологиялық кодексінде қабылданған
экологиялық заңнаманың негізгі принцптері төмендегідей түрде берілген:
1. Қазақстан Республикасының орнықты дамуын қамтамасыз ету;
2. экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
3. экологиялық қатынастарды реттеу кезiндегi экожүйелi көзқарас;
4. қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк реттеу және табиғи
ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттiк басқару;
5. қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген басқа түрде залал
келтiрудi болдырмау жөнiнде алдын алу шараларының мiндеттiлiгi;
6. Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын бұзғаны үшiн
жауаптылықтан бұлтартпау;
7. қоршаған ортаға келтiрiлген залалды өтеу мiндеттiлiгi;
8. қоршаған ортаға әсер етудiң ақылы болу және оған рұқсат алу тәртiбi;
9. табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде
неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеушi технологияларды
қолдану;
10. қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi мемлекеттiк органдар қызметiнiң
өзара әрекеттестiгi, үйлесiмдiлiгi мен жариялылығы;
11. табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға,
азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемiтуге ынталандыру;
12. экологиялық ақпараттың қолжетiмдiлiгi;
13. табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде
ұлттық мүдделердi қамтамасыз ету;
14. Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының халықаралық құқық
принциптерiмен және нормаларымен үйлесуi;
15. жоспарланып отырған шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық
қауiптiлiгi презумпциясы және оны жүзеге асыру туралы шешiмдер
қабылдаған кезде қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерiн
бағалау мiндеттiлiгi болып табылады [3].
Солардың ішінде: қоршаған орта сапасын тұрақтандыру, адам өміріне
жайлы келетін ортаны қамтамасыз ету, келер ұрпақ үшін табиғи байлықтарды
қорғау мен солардың өндірілуі мен пайдаланылуын тиімді ету секілді
мақсаттар бар. Қоршаған ортаның басымдылығына мыналар жатады:
- кедейлікпен күресу;
- халықтың денсаулығына қатысты экологиялық қауіптің алдын алу жəне
деңгейін төмендету;
- шөлге айналумен күресу;
- биологиялық əралуандықты сақтау;
- көшетханалық орындардан бөлінетін газ жəне озон қабатын бұзатын
заттармен қатар, атмосфераға тасталатын қалдықтарды қысқарту;
- ауыз суға қолжетім деңгейін кеңейту;
- трансшекаралық қоршаған орта мəселелерін шешу;
- қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіру;
- радиациялық жəне биохимиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, төмендегідей тұжырымдар
жасауға болады:
Экологиялық қауіпсіздік - Қазақстан Республикасы ұлттық
қауіпсіздігінің құрамдас бөлігі болып табылады және өзіндік күрделі
құрылымға ие. Экологиялық қауіпсіздіктің екі бағыты бар – табиғи
қауіпсіздік және техногенді қауіпсіздік.
Экологиялық қауіпсіздіктің негізі экологиялық мүдделер, экологиялық
қауіп қатерлер және экологиялық қорғау болып табылады. Сондықтан да ұлттық
мүдделер қатарына экологиялық мүдделерді де айқындау маңызды. Біздің
елімізде қазіргі таңда экологиялық қауіп-қатерлер саны да өсіп келеді.
Әрине жоғарыда көрсетіп өткендей, мемлекет тарапынан экологиялық саясатқа,
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жете көңіл бөлініп отыр.
Дегенмен, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін бірқатар шаралар
жақсартуды талап етеді.
Біріншіден, экологиялық қауіпсіздікті сақтау, осы саладағы заңнаманы
жетілдірумен тығыз байлынысты.
Екіншіден, қолданыстағы заңнамаға талдау жүргізу арқылы экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету шаралары бойынша толықтырулар жасаған маңызды.
Үшіншіден, экологиялық қауіпсіздікті қаматамасыз ету бағытындағы
атқарушы билік органдарының қызметін жандандыру қажет.
Төртіншіден, экологиялық сақтандыру жүйесін арттыру маңызды.
Жер қойнауының байлығы - барша келер ұрпақтың игілігі. Бәріміз мұндай
байлық қолымызда болмағандағыдай өмір сүріп, жұмыс істеуге тиіспіз, - деп
Елбасымыз атап өткендей, еліміздің қолда бар байлығын сақтау, оны тиімді
пайдаланып, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы жарқын
болашақта өмір сүру өзіміздің қолымызда.
1.2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен
ерекшеліктері
Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты мен ерекшеліктерін
айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және құқықтық зор мағынаға ие
болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол қоршаған ортаның ауыр күйімен
байланысты. Соңғы кездері қоғамдық экологиялық қатынастарға қол сұғудың
әлеуметтік заңдылығының елеулі түрде өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол
келтіретін зиянның сипаты күрделене түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып
отыр. Кей жағдайларда оның жағымсыз салдары ұзақ уақыттан кейін және мүлдем
өзге аумақта пайда болуы ықтимал. Бұл оның шекарамен теңдесетін табиғатын
танытады.
Сонымен бірге, экологиялық құқық теориясында экологиялық зиян ұғымын
зерттеуге көп мән берілмеуде.
Экологиялық құқық бұзушылық және экологиялық зиян ұғымдарын
теориялық тұрғыдан терең зерттеу қажеттілігіне 80-ші жылдардың басында
белгілі ғалым С.Б.Байсалов назар аударған. Қазақстандық құқықтық әдебиетте
экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мәселелері бойынша жекелеген
зерттеулер шығып, онда қаралып отырған мәселенің кейбір аспектілері өз
шешімін тапты. Сонымен бірге, экологиялық зиян ұғымының жалпы жұршылыққа
танылған бірыңғай анықтамасы әзірше жоқ.
Экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан келтірілген зиянның ұғымы туралы
мәселе тиісті құқық бұзушылық объектісі ұғымымен тығыз байланыста
қарастырылады, себебі заңсыз әрекеттердің салдарынан нақ осы экологиялық
ортаның өзіне зиян келтіргендіктен ол жалпы құқық бұзушылық объектісіне
айналады.
Заң әдебиетінде заңсыз құқық бұзушылық болмайды деп әділ айтылып жүр,
қандай да болмасын құқық бұзушылық зиян әкеледі, себебі қоғамдық қатынастар
қол сұғу объектісі болып табылады.
Осыған орай, экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымы жөніндегі
ғалымдардың көзқарасын қысқаша қарастырып, зерделеген жөн.
Кейбіреу экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық
және материялдық емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан,
тозу және күйреуден қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай-ақ
жалпы қоршаған ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның
денсаулығы мен материалдық құндылықтарды не қоршаған ортаның сапасын,
басқалары-құқық қорғау мүддесін алып жүр[4].
Кейбір ғалымдар заң тұрғысынан маңызды әлеуметтік қатынастар мен
оларды реттейтін құқықтық нормалардың ажырамас байланысы туралы тұжырымға
негіздеп, құқық бұзушылық объектісінің құрамына заңнаманың табиғатты қорғау
және табиғи ресурстар саласындағы нормаларын және олар реттейтін қоғамдық
қатынастарды енгізіп отыр.
Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғылымындағы осы құқықтық санат
бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық
сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып
отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Мысалы, қазақстандық ғалымдардың Правовое обеспечение рационального
природопользования атты еңбегінде экологиялық құқық бұзушылық объектісі
адамның қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы тиімді қарым-қатынасты
қолдануға, табиғи байлықты сақтап, қалпына келтіруге, оларды тиімді
пайдалануға бағытталған, қоғам қызметінің нәтижелерінің тікелей немесе
жанама түрде табиғатқа және адам денсаулығына зиянды ықпалының алдын алатын
шаралар жүйесін жүзеге асыру барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар,
сондай-ақ мемлекеттің табиғи объектілеріне жеке меншікті қорғау жөнінде
қалыптасқан қатынастар ретінде берілген.
Осы соңғы көзқарасты қолдай отырып, қазіргі өзгерген экономикалық және
саяси-әлеуметтік жағдайлар бұл ұғымды кеңейтіп, оған субъективтік
экологиялық құқықтарды (оның ішінде табиғи ресурстарға мүліктік құқықтарды)
қорғау бойынша қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қосуды талап етеді.
Сонымен, құқық нормалары арқылы реттелетін және қорғалатын, табиғи
ресурстарға меншік және өзге мүліктік құқық қатынастардан, табиғатты
пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастарынан, қоршаған ортаны зиянды
әсерден қорғау жөніндегі қатынастардан, субъективтік экологиялық құқықтарды
және адам мен азаматтың заңды құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардан
тұратын, жалпы қоршаған орта мен оның жеке құрамдары бойынша қоғамдық
қатынастардаң жиынтығы экологиялық құқық бұзушылық объектісі болып
табылады.
Мұндай түсінік экологиялық заңсыз әрекет нәтижесінде жағымсыз әсер
алуы мүмкін алуан түрлі әлеуметтік қатынастардың тұтастай кешенін қамтиды.
Экологиялық құқық саласындағы мамандар экологиялық құқық нормаларымен
тыйым салынған әрекеттер жасалған кезде экологиялық қатынастарға зиян,
әдеттегідей, сол қатынастардың нысанына әсер ету арқылы жүзеге асырылады
деп есептейді.Осыған байланысты экологиялық құқық бұзушылықтың объектісі
мен нысанасының арақатынасын анықтау қажеттілігі туады.
Қоғамдық қатынастарға себеп болған құбылыстар сол қатынастардың
нысанасы болып табылады және оның субъектілерінің танымдық және практикалық
қызметі жүзеге асырылады. Экологиялық қатынастар нысанасы әрқашанда
материалдық нысанан екені белгілі, себебі қоршаған орта мен оның құрамы
материалдық қабаттан тұрады.
Экологиялық құқық бұзушылық объектісі мен нысанасының айырмашылығы
мынада: заң материалдық дүниенің заттарын емес, қоғамдық қатынастардың
элементтері ретіндегі заттарды (мүлікті) қорғайды, және оларға қол сұғу
тиісті қоғамдық қатынастарға қол сұғу болып табылады. Сондықтан біз
қоршаған ортаны және оның құрамын экологиялық құқық бұзушылық объектісі
ретінде қарастыратын авторлармен келісе алмаймыз.
Демек, жалпы табиғат объектілері мен қоршаған орта материалдық,
басқаша айтқанда, заттай объектілер болып табылады. Олар арқылы экологиялық
құқық қатынастары қарым қатынастарын белгілі бір қырлары мен қасиеттері
танылады.
Құқықтық қорғауға алынған табиғи объектілердің шеңбері ҚР Экологиялық
кодексінде белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа, су, жер, оның қойнауы,
жануарлар мен өсімдіктер, сондай-ақ климат жатады [5].
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті
түрде мынадай белгілері:
1. табиғи жаратылысы;
2. экологиялық жүйелермен өзара байланысы болуы тиіс.
Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз
әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекеттер қатарына жатқызу үшін ол
жасалған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи
байланыста болуға тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды,
зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға
жатқызуға болмайды.
Жоғарыда айтылғандардың маңыздылығына қарамастан, осы санатпен
байланысты мәселеллер мұнымен шектелмейді. Осы орайда экологиялық құқық
бұзушылық салдарынан келтірілген зиян және экологиялық зиян ұғымдарының
ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен
қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық
тәртіпке келтірілген зиян. Демек, экологиялық құқық бұзушылық жасау барлық
жағдайда жалпы экологиялық құқықтық тіртіпке зиян келтіреді, ал оны біз
экологиялық құқық нормаларымен бекітілетін және реттелетін қоғамдық
қатынастардың ұйымдастырылуы деп түсінеміз.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық нормалармен қатар
субъективтік құқықтар бұзылып, құқық бұзушылықтың нысаны - нақты мүліктік
және мүліктік емес игіліктердің маңызы төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі түрі көрсетіледі - заң-
әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты зиян (субъективтік құқықты
бұзу, мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса
да, заң-әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар
аударылады.
Сонымен, заңға қарсы әрекет салдары ретінде экологиялық-құқықтық
нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастарды бұзушылық экологиялық құқық
бұзушылық объектісіне келтірілген зиянның әлеуметтік сипатын ашып
көрсетеді. Сондай-ақ, экологиялық құқық бұзушылық нысанасына тікелей
жағымсыз әсер еткен жағдайда, мұндай әрекеттер өзінің физикалық сипаты
бойынша материалдық болып, заттай объектілерді бұзу немесе жою арқылы
танылады.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: кез
келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ортаға оның
сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы
келтірілген зиянды былай топтастыруға болады;
1. жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң-әлеуметтік
мағынадағы зиян);
2. қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін
азайту арқылы келтірілген нақты зиян.
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің
құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды
бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды
кесу және т.б., қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе-теңдікті
сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи
ресурстардың меншік иесі-мемлекетке немесе жекелеген табиғат пайдаланушыға
мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортаға келтірілетін
жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей-
тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына
келтірілетін болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау
нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен
айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек.
Заң әдебиетінде қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып
жүр. Кейде қоршаған ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам
мен оның мекендеген ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және
тұрақты түрде алмасуы қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында
жетілдірілген және өзгерген табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп
түсіндіріледі. Кейбір авторлар қоршаған ортаның сапасы биологиялық,
химиялық және өзге де қасиеттермен белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері
оны-табиғи ортаның нормативтік жағынан бекітілген, мемлекет тарапынан
қамтамасыз етілген, адам мен қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың
биологиялық, экономикалық және әлеуметтік - мәдени талаптарын
қанағаттандыратын жиынтығы деп нақтылай түседі.
Біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің
жиынтығымен сипатталады.
1. Биологиялық тұрғыдан алып қарағанда, қоршаған ортаның адамның өмірі
мен денсаулығы үшін қолайлы күйі оның сапасының өлшемі болып табылады.
Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара байланысы мен өзара
шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи ортасымен өзара
әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - дем алу, шөл басу, тамақтану
сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке элементтері тікелей
қанағаттандырады. Ал, бұл-қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан тазалық
(ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді.
2.Табиғи байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі
экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан
адамның минералды ресурстарды, өсіидіктер мен жануарлар өнімдерін
пайдаланбауы мүмкін емес, ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының
азаюына әкеп соқтырады. Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе-
теңдіктің, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін.
Алайда жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің
табиғи жолдарын есекере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде
пайдалану немесе жаңартылмайтын табиғи ресурстарды тұтынудың әлеуметтік
және экономикалық тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе-
теңдіктің бұзылуына шектеу болар еді.
Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы адамзаттың даму
барысына көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін (өнеркәсіп, ауыл
шаруашылық, энергетика, көлік т.б.) қанағаттандыруды қамтамасыз етуге тиіс.
Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің экономикалық көрсеткіштері оның
ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресурстарының
өндірушілік қабілеті.
3.Әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы адамның
эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі
тиіс, себебі табиғатпен қарым-қатынас барысында адам өзінің физиологиялық
және материалдық қана емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Бұған осы орайда қоршаған ортаның сапасын алуан-түрлілік
және эстетикалық байлық сияқты өлшемдерге жауап беруі қажет.
4.Құрылымдық функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта
экологиялық орнықтылық (экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи
экологиялық байланыстардың сақталуы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
1. қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы);
2. табиғи ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи
ресурстардың өндірушілік қабілеті;
3. алуан түрлілік және эстетикалық байлық;
4. экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы
жатады.
Бұл қоршаған орта келтірілетін зиянның құрылымына не әлеуметтік-
мәдени, не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді.
Сондай-ақ олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе-теңдіктің
жоғалуына әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдық-
функционалдық бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің
деңгейіне байланысты.
Бұл орайда, жоғарыда аталған аспектілердің кез келгені жалпы қоғам
үшін және жекелеген табиғат пайдаланушы үшін міндетті түрде жағымсыз
материалдық салдарға әкеп соқтыратынын атап көрсеткен жөн, ал ол табиғи
объектілерді қайта өңдеуге және жақсартуға бұрын жұмсалған қаражаттарды,
көзделген табысты жоғалтуға, оны қалпына келтіру үшін шығындануға мәжбүр
етеді. Сондықтан біз А.Хаджиевтің экологиялық зиян келтірген кезде оның
соңының міндетті түрде жағымсыз экономикалық салдардың ере жүретіні туралы
пікірін толық қуаттаймыз. Алайда, біз оның табиғатқа келтірілген
экономикалық зиянның экологиялық зардаптар келтіре алмайтыны туралы
тұжырымына келісе алмаймыз.
Мысалы, аулауға рұқсат етілген жануарлар, құстар, балықтардың табиғи
ортасында оларды заңсыз аулаудың салдарынан келтірілген зиянның экологиялық
өлшемдері жоқ. Мұндай әрекеттердің заңсыздығы тиісті рұқсат қағаздарының
болмауында, сондықтан бұл жерде жағымсыз экологиялық салдардың пайда болуы
туралы айтуға ешқандай негіз жоқ. Б.Г.Розовский айтқандай, бір атылған
броконьерлік оқ болашақта биосфераның өзгеруіне әкеп соғады десек, шындыққа
қарсы шығамыз.
Сондықтан табиғи ресурстар санының азаюына әкеп соқтырған (отауға және
сатуға арналған орман алқаптарының жойылуы, т.с.с.) нақты зиян олардың
жүдеуіне немесе өзге жағымсыз экологиялық салдарға әкеледі деуге болмайды.
Мұндайда мемлекетке немесе табиғат пайдаланушыға келтірілген мүліктік зиян
туралы айтқан жөн.
Бұл көзқарасты Д.Л.Байдельдинов те қолдайды. Ол табиғатқа келтірілген
зиянды екі дербес: экономикалық және экологиялық зиянға ұсынады.
Экономикалық зиян табиғат пайдаланушылардың мүліктік мүддесін қозғайды
және заттандыруға келеді. Мұндай зиянның орнын толтыру жалпы азаматтық-
құқықтық жауапкершілік негіздер бойынша жүргізіледі.Экологиялық зиян
табиғаттың хал-ахуалын қозғайды... Экологиялық зиянның салдарын жою үшін
ақшалай төлемдер емес, табиғи объектіні бастапқы қалпына келтіру жөніндегі
жұмыстар жүргізілуі қажет.
Сонымен, экологиялық зиян деп қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды
бұзудың нәтижесінде қоршаған ортаның жай-күйі сапасының нашарлауын немесе
жағымсыз экологиялық салдарға әкеп соқтыра алатын оның санының азаюын,
сондай-ақ осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және материалдық
емес игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының азаюын
ұғынған жөн.
Қоршаған ортаның қандай да болмасын жекелеген құрамына жағымсыз әсер
оның жалпы жай-күйінің әсер ететіндіктен жеке табиғи объектілерге зиян
келтіру туралы тікелей айтылмайды. Сондықтан табиғи объектіге келтірілген
зиян қоршаған ортаға келтірілген зиянның түрі болып табылады.
Экологиялық зиянның ерекшеліктерінің анық көрінетініне ғалымдардың
барлығы ортақ.
Біріншіден, жағымсыз антропогендік әсер көбіне нақты табиғи объектіге
тікелей зиян келтіріп қана қоймай, онымен байланысты басқа да объектілерге
немесе жалпы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Бұл бұзылған жойылған
объектінің барлық табиғат жүйесімен экологиялық байланыстардың жойылуына
әкеп соқтырады.
Табиғи-ғылыми тұрғыдан табиғат орта қолдан өзгертілген кез келген
жағдайда жасанды өзгерісті немесе жаңа табиғи жүйелерді жоюға бағытталған,
бір-біріне тізілген табиғи реакциялар пайда болады.
Сонымен, қоршаған орта элементтерінің өзара байланысына және өзара
тәуелділігіне негізделген зиянды салдар тізбекшісінің туындау мүмкіндігі
- экологиялық зиянның ерекшелігі болып табылады.
Екіншіден, зиянды салдардың барлығы бірден біліне бермейді, олардың
көбі потенциялды сипатта.
Үшіншіден, экологиялық зиянның маңызды бір ерекшелігі – оны
экономикалық тұрғыдан бағалау үшін алдымен жағымсыз антропогендік әсер
салдарының көлемін анықтау қажет. Сондықтан, тап сол кезеңдегі ғылыми-
техникалық мүмкіндіктерге сәйкес анықталып, көлемі белгіленген жағымсыз
өзгерістерді ғана экологиялық зиян деп тануға болады.
Төртіншіден, экологиялық зиянның пайда болуының ерекше нысандары бар.
Олар туралы төменде айтылады.
Экологиялық зиянның пайда болу нысандары алуан түрлі.
Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар
арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің
ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық
жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы және оның
компоненттері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи
объектілер және жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы,
жойылуы) арқылы байқалады.
Сонымен, экологиялық зиянның негізгі түріне: табиғи ресурстарды ластау
тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластау Қазақстан Республикасының Экологиялық
кодексінде қоршаған ортаға ықтимал қауіпті химиялық және биологиялық
заттардың, өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түсуі, сондай-ақ қоршаған
ортаға шудың, тербелістің, магнитті өрістердің және өзге зиянды физикалық
ықпалдардың әсері деп белгіленеді.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері - физикалық, химиялық,
биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің
температуралық-энергетикалық (жылумен ластау), толқынды (жарық, шу,
электромагнитті ластау) өзгерістерімен байланысты.
Жылумен ластау – температураның табиғи деңгейден кезең-кезеңімен
немесе ұзақ мерзімге көтерілуі.
Жарықпен ластау - өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі құбылыстарға
әкеп соқтыруы мүмкін жасанды жарық көздерінің әсері нәтижесінде
мекендердегі табиғи жарықтың бұзылуы.
Шумен ластау - көлік, өнеркәсіптік құрылыстар, тұрмыстық құралдар
жұмысының нәтижесінде және т.б. себептерден табиғи шу деңгейінен асу және
шу сипаттамаларының (дыбыс мерзімділігінің, күшінің қалыптан тыс өзгеруі.)
Электромагниттік ластау қоршаған ортаның электромагниттік
қасиеттерінің (электр, радио, ТД жүйелерінен) өзгеруі нәтижесінде
туындайды. Электромагниттік ластау кең ауқымды және жергілікті құбылыстарды
туғыза отырып, электрондық жүйелер жұмысының бұзылуына және нәзік клеткалық
және молекулярлық биологиялық құрылымдардың өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Электромагниттік өзгерістерден қорғалудың негізгі тәсілі - ластау көзінен
қауіпсіз ара қашықтық белгілеу қажет. Электромагниттік толқындар көбіне
ғимараттар қабырғалары мен төбелерінің материалдары арқылы сіңіріліп,
шағылысады.
Радиоактивтік ластау - қоршаған ортадағы элементтер мен заттардың
табиғи радиоактивтік ахуал мен деңгейден асып кетуімен байланысты (бұл
ретте радиоактивтік ластау физикалық және химиялық ластау ретінде бірдей
қарастырылуы мүмкін). Ядролық реакторлардың жұмысы, сондай-ақ изотоптарды
өндіру және қолдану барысында пайда болатын қолданылмайтын радиоактивтік
заттар - радиоактивтік қалдықтар болып табылады. Радиоактивтік қалдықтарға
сондай-ақ радионуклидтер құрамы белгіленген нормадан асып, өз қорын игерген
және әрі қарай қолдануға келмейтін материалдар, бұйымдар, құрал-жабдықтар
немесе зақымданған радионуклид көздері жатады. Физикалық жай-күйі бойынша
радиоактивтік қалдықтар шаң-газ тектес, сұйық және қатты, ал белсенділігі
бойынша баяу, орташа және жоғары белсенділерге бөлінеді. Шаң-газ
тастандылары радиоактивтік аэрозольдардан тазалау шаң ұстағыштардың барлық
түрлерін қолану арқылы жүзеге асырылады. Баяу және орта белсенді суларды
радионуклидтерден тазалау үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады (буындыру, ион
алмасу, сорбиялық тәсілдер және т.б.). Радиоактивтік қалдықтар арнайы
полигондарда мұқият көмілуге тиіс [6].
Химиялық ластау - қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи
құрамын қалпынан арттырып өзгертетін үлы заттардың оған енуі нәтижесінде
қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Құрамында қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама
түрде, қолма-қол немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын
заттарды немесе қоспалары бар органикалық немесе органикалық емес химиялық
зат, қоспа немесе өнім улы зат болып табылады.
Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май жағылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz