Әлемдік мұнай әлемдік үлесі өндірісіндегі үлесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
1 Тарау. Дүние жүзінің отын-энергетикалық
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... .
2 Тарау. Отын-энергетика кешенінің табиғи-ресурстық потенциалы ... ...
3 Тарау Қазақстан Республикасының отын-энергетика кешенінің құрлымдық
бөліктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
3.1 Көмір
өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
3.2 Мұнай және газ
өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.3
Электрэнергетика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...

Кіріспе
Отын-энергетикалық кешен отын өнеркәсібі мен электр энергетикасын
біріктіреді. Оның негізгі міндеті халықты, шаруашылықтың барлық салаларын
қамтамасыз ету үшін энергияның әр түрін өндіру және сыртқа шығару. Отын-
энергетикалық кешені отынды өндіру мен оны алғашқы өңдеуді, электр
энергиясы мен жылу өндіру, оларды тұтынушыларға электр жеткізу желісі мен
құбыр арқылы жеткізіп беру процестерін қамтиды.
Отын-энергетика кешені еліміздегі барлық шаруашылық жұмыстарын қамтып,
еңбек өнімділігін арттыруға көмектеседі.
Қазақстанның Отын-энергетикалық кешен жоғары өсу қарқыны, күрделі
жұмсалымға тартымдылығы, басқа салааралық кешендермен тығыз байланысы
ерекшелендіреді. Оның үлесіне барлық өнеркәсіп жұмыс-шыларының 20%-ы және
күрделі жұмсалымның 23 бөлігі тиеді. Отын-энергетика кешені - металлургия
өнімдерінің ірі тұтынушысы. Оның тапсырыстарын ірі машина жасау зауыттары
орындайды. Отын темір жолмен тасымалданатын жүктің жартысынан көбін және су
көлігі жүктерінің 910 бөлігін құрайды.
Кешеннің ауданды қалыптастырудағы рөлі зор: энергетикалық көздер
өндірісті тартып, қалалар мен кенттердің өсуіне серпін береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты ел экономикасының маңызды бөлігі – отын-
энергетикалық кешенінде жүзеге асқан және болып жатқан құрлымдық
өзгерістерді анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
Бірінші Қазақстан Республикасының отын-энергетика кешенін қалыптастырушы
факторы болып табылатын – еліміздің табиғи-ресурстық потенциалын қарастыру.
Екінші еліміздің отын-энергетика кешенінің құрастырушы өнеркәсіп
салаларындағы өзгерістерді анықтау және отын-энергетика кешенінің қазіргі
жағдайын көрсету.

1-Тарау. Дүние жүзінің отын-энергетикалық кешені

Дүниежүзілік шаруашылық жүйесінің негізгі салаларының бірі — отын-
энергетика кешені. Бастапқы энергетика байлықтарын дүние жүзі бойынша
өндіру және тұтыну ұдайы өсіп келеді. Ол 1900 жыл 1 миллиард тонна шартты
отыннан 1990 жыл 10 миллиард тоннаға дейін өсті, ал 2000 жыл 14 миллиард
тоннаға жетті.
Соңғы 200 жыл ішінде дүниежүзілік отын-энергетика өнеркәсібі өзінің
дамуында басты екі кезеңнен өтті. 19 ғасырдың өн бойында және 20 ғасырдың 1-
жартысында көмір кезеңі болды, яғни дүниежүзілік отын-энергетика балансының
құрылымында көмір отыны басым болды. Одан кейін мұнай-газ кезеңі келді. Бұл
— қатты отынмен салыстырғанда неғұрлым тиімді энергия көзі. 20 ғасырдың 80-
жылдары дүниежүзілік энергетика өз дамуының 3-кезеңіне өтті, ол бірнеше
ондаған жылдарға созылмақ. Бұл уақыт ішінде, негізінен, сарқылатын
минералдық отын байлықтарын пайдаланудан гөрі қалпына келетін және
сарқылмайтын байлықтарға (Күн, жел, атом энергиясы, т.б.) негізделген
энергетикаға біртіндеп көшу жүзеге асуға тиіс.

Мұнай және газ өнеркәсібі

Мұнай өнеркәсібі — дүниежүзілік шаруашылықтың Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін қарқынды өркендеген саласы. Дүниежүзіндегі басты мұнай
алаптары дамушы елдер аумағында орналасқан. Әлемдік нарықта бағасының ұдайы
өзгеріске түсетіндігіне қарамастан, мұнай мен одан алынатын өнімдер
стратегиялық маңызы бар ресурс болып отыр. Мұнайды көп мөлшерде өндіріп,
шетке шығаратын елдердің халықаралық деңгейде айрықша орны бар, тіпті
олардың геосаяси жағдайына мұнай қоры елеулі түрде ықпал етеді деуге
болады. Мұнай өнеркәсібі — күшті монополияланған саланың бірі, дүниежүзі
бойынша мұнай саласында АҚШ пен Батыс Еуропаның аса ірі ұлтаралық
компаниялары жетекші орын алады. Бұған қарсы тұру мақсатында 1960 жылы
мұнай экспорттайтын дамушы елдер арнайы ұйым (ОПЕК) құрды. Ұйымның негізгі
мақсаты — осы ұйымға мүше елдердің мұнайды өндіру және сыртқа сатумен
байланысты қызметін халықаралық деңгейде үйлестіру. XX ғасырдың соңына
қарай дүниежүзінде өндірілген 3,5 млрд т (газ конденсатымен қоса) мұнайдың
40%-ға жуығы ОПЕК елдеріне тиесілі болды. Ресей әлемдегі жетекші мұнай
өндіретін елдердің бірі.
Жан басына шаққанда мұнай өндіруден дүниежүзінде Кувейт 1-орын алады (2008
жылы — 54,6 т). Қазақстан Республикасында 2008 жылы 70,7 млн т мұнай
өндірілді; жан басына шаққандағы көрсеткіш 4,36 т болды.
Мұнай — аса маңызды экспорттық тауар, дүниежүзінде өндірілетін
мұнайдың 45%-ға жуығы сыртқа сатылады. Мұнайды өндіретін (Парсы
шығанағы елдері, Латын Америкасы мен Африка елдері) және тұтынатын
байланысты мұнай тасымалы күрделі көлік жүйесіне айналып отыр. Қазіргі
заманғы ірі порттар мен жүк сыйымдылығы аса жоғары танкерлер, қуатты мұнай
құбырлары осы мақсатқа жұмылдырылған. Негізгі тасымал жолдары Парсы
шығанағынан Батыс Еуропаға және Жапонияға, АҚШ-қа бағытталған. Сонымен
қатар Венесуэла мен Мексика мұнайы АҚШ порттарына жеткізіледі. Аса ірі
мұнай құбырлары Ресейдің мұнайлы аудандарын Еуропа елдерімен
байланыстырады. Канада мұнайы АҚШ-қа құбыр арқылы жеткізіледі. Теңіздегі
қайраңдық (шельф) кен орындарында өндірілген мұнай құрлыққа суасты
құбырлары арқылы тасымалданады. Қазіргі кезде олар 500 м-ден төмен
тереңдікте орналастырылған.
Мұнай өндіру мен тасымалдау қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізуде.
1977 жылы Оңтүстік Африка жағалауында әрқайсысының жүк сыйымдылығы 330 мың
т болатын екі мұнай таситын танкер соқтығысып қирады. 1989 жылы Аляска
жағалауында қайраңға тұрып қалған "Вальдес" танкерінен суға 40 мың т мұнай
ағып жайылған. 2002 жылы күзде Испания жағалауларында (Галиссия) болған
мұнай апаты да қоршаған ортаға зор зиян тигізді.
Мұнай өңдеу кәсіпорындары, әдетте, шикізат көзіне жақын жерде немесе
аса ірі портты қалаларда орналасады. Қазіргі кезде дүниежүзінде ірілі-
ұсақты 700-ден астам мұнай өңдейтін зауыттар жұмыс істейді. Олардың 30-ға
жуығының қуаттылығы жылына 15 млн т-дан асып түседі. Мұнай өнімдеріне
қатысты экологиялық талаптардың күшейтілуі бұл салада ғылым мен техниканың
жетістіктерін кеңінен қолдануға итермелейді. Мысалы, дүниежүзінде
өндірілетін бензиннің жартысынан астамының құрамында зиянды қорғасын жоқ,
ал АҚШ пен Германияда, Жапонияда тек осындай бензин ғана пайдаланылады.
Дүниежүзілік шаруашылық жүйесінде мұнай өнеркәсібінің орны ерекше.
Мұнайды дүние жүзінің 80 елінде (жылына 3,5 миллиард тонна) өндіреді. 2000
жылғы дерек бойынша ірі мұнай өндіретін елдер (миллион тонна есебімен):
Ресей (385), АҚШ (365), Сауд Арабиясы (325), Мексика (145), Ирак (100),
Қытай (140), Біріккен Араб Әмірлігі (90), Иран (115), Канада (95),
Ұлыбритания (95), Венесуэла (95). Қазақстан мұнай өндірудің көлемі жағынан
(35 миллион тонна; 2000) дүние жүзінде 18 орында, ал мұнайдың барланған
қоры жағынан 5 орында. Дүние жүзіндегі мұнайдың барланған қорының 65%-і
ОПЕК-ке (мұнайды экспорттаушы елдер ұйымы), оның ішінде Парсы шығанағы
елдерінің үлесіне тиеді.

Кесте 1
Елдер Мұнай қоры бойынша Әлемдік мұнай
әлемдік үлесі % өндірісіндегі үлесі %
Сауд Арабиясы 27 16
Ресей 13 15
Ирак 10 5
Біріккен Араб 10 4
Әмірліктері
Кувейт 10 4
Иран 9 7
Венесуэла 7 6
Ливия 3 3
Нигерия 2 4
Қазақстан 2 2
АҚШ 2 0

Сурет 1
Дүние жүзіндегі басты мұнай өндіретін елдер, 2008 ж(млн т)

Кесте 2
Страны с крупнейшими запасами нефти (млрд баррелей) 2011г.
Страна Запасы % от мировых Добыча На сколько лет
запасов хватит
Саудовская Аравия264,5 19,1 10 007 72
Венесуэла 211,2 15,3 2471 234
Иран 137,0 9,9 4245 88
Ирак 115,0 8,3 2460 128
Кувейт 101,5 7,3 2508 111
ОАЭ 97,8 7,1 2849 94
Россия 77,4 5,6 10 270 21
Ливия 46,4 3,4 1659 77
Казахстан 39,8 2,9 1757 62
Нигерия 37,2 2,7 2402 42
Канада 32,1 2,3 3336 26
США 30,9 2,2 7513 11
Катар 25,9 1,9 1569 45
Китай 14,8 1,1 4071 10
Бразилия 14,2 1,0 2137 18
Члены ОПЕК 1068,4 77,2 34 324 85
Весь мир 1383,2 100,0 82 095 46

Сурет 2
Мұнай экспорттаушы алғашқы он ел(млрд баррелей 2006 ж)

Дүниежүзілік газ өнеркәсібі 20 ғасырдың 2-жартысында айтарлықтай
дамыды. 90-жылдардың ортасында дүние жүзінде орта есеппен 2 триллион тонна
газ өндірілді. Ол жақын уақытқа дейін, негізінен, экономикасы дамыған
елдерге шоғырланған болатын. Бірақ, соңғы 20 жыл ішінде газ өндіру дамушы
елдерде де өсе бастады. Бұл елдер газды сұйытылған күйінде, сондай-ақ,
құрлықаралық су асты газ құбырларымен экспортқа шығаруды жолға қойған. Ірі
газ өндіретін елдер (миллиардм3): Ресей (640), АҚШ (500), Канада (120),
Нидерланд (75), Ұлыбритания (50). Қазақстан газ қорының көлемі (1,4
триллионм3) жағынан дүние жүзінде алдыңғы орындардың бірінде, ал газ
өндіруден (10 миллиардм3) 40 — 45 орындарда.
Табиғи газбен қатар, мұнайға серік газды өндірудің де маңызы зор. Газ
энергетикалық мақсатта ғана емес, химиялық шикізат ретінде азот
тыңайтқыштары мен полимер өндірісінде пайдаланылады. Табиғи газдың маңызды
кен орындары Солтүстік Америка мен Батыс Еуропа, Парсы шығанағы, Ресей жері
мен Орта Азияда шоғырланған. Қазіргі кезде кептеген елдер (Бруней,
Малайзия, Норвегия және Ұлыбритания) табиғи газды теңіздегі газ
кәсіпшіліктерінен өндіреді, су астындағы газ жинау қондырғылары 500 м-ден
астам тереңдікте жұмыс істейді. Қазіргі кезде дамыған елдердің отын-
энергетика құрылымында газ үлесі көмірмен бірдей мөлшерде. 2006 жылы
дүниежүзінде 3646 млрд м3 табиғи газ өндірілді, оның 36%-ға жуығы Ресей мен
АҚШ-тың үлесіне тиесілі (40-сызбанұскаға қараңдар). Қазақстанда 2008 жылы
32,9 млрд м3 табиғи газ өндірілді, яғни жан басына шаққанда 1474 м3-ден
келеді.

Сурет 3
Дүние жүзіндегі жетекші газ өндіруші елдер,пайызбен

Сурет 4
Ірі газ өндіретін елдер (млрд м³)

Сурет 5
Десятка стран – лидеров по добыче природного газа в 2009 г., млрд куб.м

Көмір өнеркәсібі

Дүниежүзі бойынша көмір өндірісінің қарқыны бәсеңдегенімен, бұл
байырғы шикізат түрі әлі де болса көптеген елдердің отын-энергетика
құрылымында елеулі орын алады. XX ғасырдың 50—60-жылдары мұнай өндірудің
артуына байланысты көмір өнеркәсібі күйзеліске ұшырап, көптеген шахталар
жабылып қалған болатын. XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап мұнай бағасының
өсуі көмірді ашық әдіспен өндіруге болатын ірі кен орындарының қайтадан
өркендеуіне себепші болды. Сонымен қатар көмір өндіру географиясында
өзгерістер болды. Батыс Еуропа шахталары жабылып, Азия басты өндіру
аймағына (барлық көмірдің 45%-ын береді) айналды. Қазақстан көмір өндіретін
жетекші 10 елдің қатарына енеді, мұнда 2007 жылы 103 млн т көмір өндірілді.
Дүниежүзі бойынша өндірілетін көмірдің 12%-ы ғана экспортқа шығарылады.
Көмір экспортында Аустралия мен ОАР, АҚШ жетекші орын алса, импортында
Батыс Еуропа елдері мен Жапония басымдылық танытады.

Кесте 3
Жылдық көмір өндірісі (млн. т)
Мемлекеттер
Ел Каменный уголь Бурый уголь Всего %
АҚШ 111338 135305 238308 28,9
Ресей 49088 107922 157010 19,0
Қытай 62200 52300 114500 13,9
Индия 90085 2360 92445 10,2
Австралия 38600 39900 78500 8,6
ОАР 48750 0 48750 5,4
Украина 16274 17879 34153 3,8
Қазақстан 28151 3128 31279 3,4
Польша 14000 0? 14000 1,5
Бразилия 0 10113 10113 1,1
Германия 183 6556 6739 0,7
Колумбия 6230 381 6611 0,7
Канада 3471 3107 6578 0,7
Чехия 2094 3458 5552 0,6
Индонезия 740 4228 4968 0,5
Түркия 278 3908 4186 0,5
Мадагаскар 198 3159 3357 0,4
Пакистан 0 3050 3050 0,3
Болгария 4 2183 2187 0,2
Таиланд 0 1354 1354 0,1
Солтүстік Корея 300 300 600 0,1
Жаңа Зеландия 33 538 571 0,1
Испания 200 330 530 0,1
Зимбабве 502 0 502 0,1
Румыния 22 472 494 0,1
Венесуэла 479 0 479 0,1
Барлығы 478771 430293 909064 101,0

Сурет 6
Дүние жүзі бойынша көмір өндіру көлемі (мың тонна)

Энергетика

Энергияның экономикалық жағынан ең тиімді, экологиялық жағынан
қауіпсіз әмбебап түрі болып саналатын электр энергиясын өндіру үшін алуан
түрлі минералды шикізат, су және атом энергиясы пайдаланылады. Минералды
отынмен жұмыс істейтін жылу электрстансылары (ЖЭС) шикізат көздерінде және
ірі тұтыну орталықтарында орналасады; олардың жалпы электр энергиясының
өндірісіндегі үлесі — 63%.
Су электрстансылары (СЭС) дүниежүзінде өндірілетін электр энергиясының
15-ін береді. Су энергиясы ресурстары, негізінен, дамушы елдерде
шоғырланған, сондықтан әзірше толық игерілмей келеді. Мысалы, Латын
Америкасында су энергиясы қорынын 10%-ы, Африкада 5%-ы ғана игерілген.
Энергияның бұл түрін пайдалануда AҚШ пен Ресей алдыңғы орында, бірақ жан
басына шаққандағы көрсеткіш бойынша Норвегия басымдылық көрсетеді.
Атом электрстансыларының (АЭС) да маңызы артып келеді. Олар
дүниежүзінде өндірілетін электр энергиясының 17%-ын, Францияда 80%-ын
береді. Соңғы кездері электр энергиясын сарқылмайтын балама энергия
көздерінен (жел, гелио-, геотермалдық, толысу энергиясы) де алатын болды.
Электр энергиясын өндіру жыл сайын артып келеді; соңғы 50 жылда оның
көрсеткіші 14 есе артты. Оның басым бөлігі әлемдегі жетекші елдер үлесіне
тиесілі болды.
Қазақстанда 2008 жылы 80,3 млрд кВтсағ, яғни жан басына шаққанда 4959
кВтсағ электр энергиясы өндірілді. Елімізді бұл көрсеткіш бойынша басқа
елдермен салыстырып көріңдер.

Сурет 7
Әлемдік электроэнергия өндірісінің құрылысы,2003 жыл(%)

Кесте 5
Жан басына шаққанда электр энергиясын өндіру, 2006 жыл (кВтсағ)

Көп өндіретін елдер Мөлшері Аз өндіретін елдер Мөлшері
Норвегия 29 522 Конго Демокр. Республ. 109
Канада 18 472 Ангола 85
Швеция 17 022 Судан 67
АҚШ 13 450 Танзания 62
Аустралия 11 546 Эфиопия 20

Сурет 8
Әлем энергетикалық балансының құрылысы (%) 2008 жыл

2-тарау. Отын-энергетика кешенінің табиғи-ресурстық потенциалы.

Белгілі бір территорияның табиғат жағдайы мен ресурстар жиынтығы оның
табиғи-ресурстық потенциалын құрайды. Оның құрлымы сол аймақтың, ауданның,
мемлекеттің әр түрлі табиғат жағдайлары мен ресурстарының арақатынасынан
тұрады. Табиғи-ресурстық потенциал деп территорияның (ауданның,
мемлекеттің, экономикалық зонаның) табиғи-ресурстық байлығының тұтас
көлемінің құндық мөлшерін айтамыз.
Табиғи ортаның адамның өмір сүруі мен шаруашылықтың дамуына және
орналасуына әсер етуін зерттеу экономикалык және элеуметтік географияның
басты тақырыптарының бірі болып саналады.
Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік сфераларының тарихи даму
кезеңдерінде табиғи факторлардың әсерін ескермеу мүмкін емес. Көптеген
елдердің әеуметтік-экономикалық дамуында, әсіресе алғашқы кезеңдерде
пайдалы қазбалар, тиімді экономикалық-географиялык орын, табиғат жағдайлары
зор роль аткарды. Қазақстанның табиғат ресурстары (әсіресе пайдалы
қазбалары) өндіргіш күштердің дамуына, құрылымына, орналасуына және
территориялық ұйымдастырылуына басты әсер етті. Өндірістің көптеген
салаларының экономикалық тиімді дамуы мен орналасуы: отын-энергетикалық,
минералдык-шикізат, агро-климаттық, биологиялық, рекреациялық жер және су
т.б. ресурстарға сандық пен сапалық түрғыда баға беру, олардың техникалық,
гидрогеологиялық, технологиялық ерекшеліктері, қорларының территориялық
шоғырлануы мен орайлас орналасуы, өндіру мен өңдеу жағдайлары, тасымалдау
мен экономикалық тұтыну ерекшеліктері және т.б. себептерге байланысты.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде табиғат факторы экономиканың дамуын
тұрақтандыру мен потенциалын ұлғайтуда басты роль атқарады. Бұл үшін
Қазакстан үкіметі минералдык шикізат ресурстарын тиімді және кешенді
пайдалану бағдарламасын жасады. Мұнда елімізді экономикалық дағдарыстан
алып шығу үшін тау-кен өнеркәсібінің базалық сала бола беретіні арнайы
көрсетілген. Яғни бұл саланың дамуы тек қана шикізат өндірмей, құрылымдык
өзгеріс аркылы, жартылай фабрикат пен дайын өнімдерді өндіруді көздейді.
Табиғат ресурстары деп өндіріс күштерінің белгілі бір даму сатысында
қоғамның қажетін қанағаттандыру үшін материалдық өнімдерді өндіруге
пайдаланатын табиғат денелері мен күштерін, нақты айтқанда, табиғат
ресурстарының өндіріс құрал-жабдықтары мен тулынатын өнімдерге айналуын
айтамыз. Қазақстан Республикасы жер койнауындағы пайдалы қазбалар байлығы
бойынша дүние жүзі елдерінің ішінде алдыңғы қатарлы орынды алады. Кеңес
үкіметі кезеңінде Қазакстанның аграрлық-индустриалдық елге айналуы, одақтық
территориялық еңбек бөлінісіндегі жетекші орын алуы, КСРО-ның маманданған
ірі экономикалық ауданына айналуы көбінесе табиғат ресурстарына байланысты.
Минералдық-шикізат ресурстарын өндіру мен өңдеу өнеркәсіп салаларының
Қазақстан және оның экономикалық аудандары бойынша жалпы өнеркәсіптегі
үлесі (XX ғасырдың 70-ші жж. (% есебімен) біршама екенін мына кестеден
көруге болады.

Кесте 7. Қазақстан экономикалық аудандары бойынша тау-кен өнеркәсібінің
үлесі, % есебімен.
Экономикалық аудандар Өнеркәсіптегі Өнеркәсіптік негізгі қоры
жұмысшылардың көлеміндегі үлесі
санындағы үлесі
Қазақ ССР-і 27,4 7,8
Батыс Қазақстан 19,4 58,2
Солтүстік Қазақстан 21,6 52,1
Орталық Қазақстан 56,2 84,4
Оңтүстік Қазақстан 10,8 29,8
Шығыс Қазақстан 40,0 63,5

Кестеге қарасақ, республикада және Оңтүстік Қазақстаннан басқа
аудандарда тау-кен өнеркәсібі және оның өнімдерін өңдеу үлесі өнеркәсіптің
негізгі қоры көлемінде жартысынан асып түседі, ал Орталық Қазақстанда 84,4
%-ға жетеді. Ғалымдардың есептеуі бойынша, Қазақстан Республикасы дүние
жүзінде табиғат ресурстары қоры бойынша 6-шы орын алады. Зерттелген табиғат
ресурстары қоры 10 трлн. АҚШ долл. шамасында бағаланып отыр. Жан басына
шаққанда мұнай, газ, көмір, темір, хром мен марганец, көптеген түсті металл
рудалары, фосфат қорларымен қамтамасыз етілу көрсеткіші дүние жүзілік орта
көрсеткіштен жоғары болып отыр. Қазіргі уақытта 60 элемент өндіріледі және
шаруашылықта шикізат ретінде пайдаланылады, елімізде 500-ден астам пайдалы
қазбалар кен орыны белгілі, одан 1225-тен астам минералдық-шикізатты табуға
болады. Қазакстанның жер қойнауындағы пайдалы казбаларды өндіру және жаңаша
қарайтын уақыт жетті. Бұрынғыдай кен орындарын (Кеңес үкіметі кезеңінде)
бақылаусыз, ысыраптық жолмен игеру, келешекті ойламай, уақытша экономикалық
нәтижелерге жетуді ғана көздеу, табиғатты қорғау және сақтау туралы
заңдарды дұрыс орындамау т.б. нарықтық экономиканың даму заңдылықтарына,
егеменді тэуелсіз мемлекетіміздің экономикалық және әлеуметтік даму
саясатына сәйкес келмейді. Қазақстан Республикасы Президентінің 27 қаңтар
1996 жылғы Жарлығы бойынша Жер қойнауы байлығын және қоршаған табиғат
ортаны қорғау деген заң қабылданған. Бұл заң бойынша жер қойнауы байлығы,
яғни пайдалы қазбалар, мемлекеттік меншік болып есептеледі. Онда жер
койнауы байлығын тиімді, кешенді және қауіпсіз пайдалану, қоршаған табиғи
ортаны қорғау, республика мен оның аймақтарының мүдделерін үйлестіру сияқты
мәселелер қаралған.
Әр мемлекеттің басты міндеті — өзінің табиғат байлығына, оның ішінде
пайдалы қазбаларға мемлекеттік кадастр жасау мен потенциалдық құнын
есептеу.
Энергия мен шикізат өнеркәсіптің материалдық негізі бола тұрып, оның
дамуына, орналасуына, еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға көп әсер етеді.
Мысалы, 1 т шойын алу ушін 2 т коксті көмір, 2-2,5 т темір рудасы, 0,5 т
отқа төзімді балшық пен ізбес керек; 1 т мыс өндіру ушін 100 т мыс рудасын
өңдеу; 1 т қалайы алу үшін 300 т руда қажет.
Қазақстан Республикасы территориясында маңызы жағынан жер қойнау
ресурстарын 4 топқа: локалдық, аймақтық, мемлекеттік және халықаралық деп
бөлуге болады. Жалпы еліміз бойынша соңғы екі топтағы ресурстардың ролі
басым және олар өндірістің құрылымы мен оны территориялық ұйымдастыруда
маңызы зор. Сондықтан Қазақстан экономикасының стратегиясы мен тактикасын
айқындау, өндіргіш күштерінің дамуы мен орналасуын болжау табиғат
ресурстарына байланысты.
Бұған мысал соңғы жылдардағы (1997 ж. бастап) Қазақстан экономиксының
тұрақтанып, ішкі жалпы өнімнің аздап та болса өсуі кен-тау өнеркәсібінің
дамуы мен орналасуына байланысты болып отыр.
Еліміздің негізгі пайдалы қазбаларын ашу, зерттеу, потенциалдық және
өнеркәсіптік қорына жалпы баға беру XX ғасырдың 70-ші жылдары жасалды.

Кесте 2. Кеңес үкіметі кезеңіндегі минералдық-шикізат және отын-
энергетикалық ресурстардың экономикалық аудандар бойынша орналасуы (XX ғ.
70-ші жж., % есебімен жиынтықталған үлесі)
Кесте 8
Экономикалық аудандар Отын-энергетикаҚара металл Түсті металл
лық ресурстары рудалары рудалары
Батыс Қазақстан
Мұнай, млн. т 202,089 24240 80800
Газ, млн. текше м 1430577,000 100170 686,880
Конденсат, млн. т 547,911 43840 120560
Ақтөбе
Мұнай, млн. т 226,764 27240 90800
Газ, млн. текше м 196212,000 13720 94080
Конденсат, млн, т 75,149 6000 16500
Атырау
Мұнай, млн. т 910,586 109320 364400
Газ, млн. текше м 490895,000 34370 235680
Конденсат, млн. т 188,013 15040 41360
Маңғыстау
Мұнай, млн. т 370621 44520 148400
Газ, млн. текше м 110372,317 7700 52800
Конденсат, млн. т 42,273 3360 9240
Оңтүстік Қазақстан
Мұнай, млн. т 0,000
Газ, млн. текше м 5722,000 420 2880
Конденсат, млн. т 2,192 160 440
Жамбыл
Мұнай, млн. т 0,000
Газ, млн. текше м 15150,000 1050 7200
Конденсат, млн. т 5,802 480 1320
Қызылорда
Мұнай, млн. т 61,874 7440 24800
Газ, млн. текше м 22121,000 1540 10560
Конденсат, млн. т 8,472 720 1980
Қарағанды
Мұнай, млн. т 68,441 8160 27200
Газ, млн. текше м 7813,000 560 3840
Конденсат, млн. т 2,992 240 660
Қазақстан Республикасы бойынша барлығы
Мұнай, млн. т 1840,375 220800 736000
Газ, млн. текше м 2278862,317 159530 1093920
Конденсат, млн. т 872,804 69840 192060

Шығыста Алтай, оңтүстікте Тянь-Шань тауларынан басталатын өзендер бірегей
су энергиялық ресурстарымен көзге түседі. Жалпы электр энергия қоры — 160
млрд. кВт-сағ (Іле, Ертіс т.б.). Бірак өзендердің су режимі және халықтың
орналасу ерекшеліктеріне байланысты ірі су электр стансаларын салу тиімсіз.
Сонымен бірге құрғакшылық климат жылдары өзендер көп суды жоғалтады (булану
және фильтрация).
Қазақстан табиғи-климаттық ерекшелігіне байланысты әр түрлі сар-
қылмайтын энергия ресурстарына бай. Бұған әсіресе тау аңғарлары мен ашык
кеңістіктердегі жел энергия ресурстары, күн энергиясы, мұнай және газ кен
орындарындағы артық қысымдар, кейбір кәсіпорындардың қалдықтарын жатқызуға
болады. Олардың қоры республиканың қазіргі пайдаланып жүрген электр
энергиясының көлемінен он шақты есе артық. Сондықтан бұл энергия қорларын
кешенді пайдалану, тау етегі аймақтарында, ауылдық елді мекендерде
кішігірім электр стансаларын салу елімізді арзан энергия көздерімен
жабдықтауға әсер ететіні және экологиялық мәселелерді біршама шешетіні
сөзсіз. Мысалы, мамандардың айтуынша, республикамызда 3042 млн. кВт
шамасында жел энергиясын, өндіріп пайдалануымызға болады, әсіресе Алматы
облысы, Шелек ауданында Жоңғар қақпасынан және Шелек дәлізінен соқкан
желдің күш-қуаты осы жерде электр стансаларын орнатуға толық мүмкіндік
береді. Шелек дәлізінде қуаты 100 МВт болатын жел электр стансасының
кұрылысы басталды. Мұндай стансаларға керекті құрал-жабдықтарды АҚШ,
Жапония, Германия, Дания, Украина елдері шығарады.

Карта 1
3 Тарау. Қазақстан Республикасының отын-энергетика кешенінің құрлымдық
бөліктері

Қазақстанның пайдалы қазбалар қойнауы картасына көз жіберсек республиканың
жеке аймақтары пайдалы қазбаның, соның ішінде рудалы пайдалы қазба
жөнінен ерекше көзге түседі. Мысалы, Кенді Алтай қорғасынға, күміске, сирек
кездесетін металдарға бай, ал Қазақтың ұсақ шоқысы мысқа, қорғасынға,
мырышқа, вольфрамға, темір, марганец, молибденнің нағыз кен орны болса,
Торғай иінінде, боксит, темір рудасы, асбест мол шоғырланған. Мұғалжар
хромит пен никельдің кен орны, Қарасу жотасы фосфорит, қорғасын, мырыш,
ванадий мен темір рудасының кеніне бай.
1991 жылы отын-энергетика кешені салаларының жиынтық үлесі өнеркәсіптің
жалпы өнімінде 12,6 %-ға тең болды, ал 2003 жылы бұл көрсеткіш 51,6 %-ға
өсті. Оның ішінде көмір өнеркәсібі үлесі осы ретпен 3,0 %-дан 38,2 %-ға,
газ өнеркәсібі 0,4 %-дан 1 %-ға, мұнай өңдеу өнеркәсібі 2,0%-дан 3,9 %-ға,
электроэнергетика 4,8 %-дан 8,1 %-ға өсті. Өнеркәсіпке бөлінген барлық
инвестицияда отын-энергетика кешенінің үлесі 1991 жылы - 52,5, 2003 жылы -
83,1 % болса, оның ішінде осыған сәйкес көмір өнеркәсібі- 10,4, 1,6%, мұнай
жэне газ өнеркәсібінде — 31,5, 78 %, электроэнергетикада 10,6 және 3,5 %
болды.
Тау-кен өнеркәсібінің өндірістік құрылымында мұнай және ілеспе газ
өндірудің үлесі 81,4 %, газ өнеркәсібі - 1,4 %, көмір және лигнит өндірісі
3,8 %-ды құрайды. Осыған байланысты мұнай-газ өнеркәсібі Қазақстанның
мемлекеттік бюджетінің 40 % кірісін және 65 % экспорттық тауарын құрап
отыр.

3.1 Көмір өнеркәсібі

Қазақстанда көмір өнеркәсібі алғашқы даму кезеңі Орал-Кузнецк
металлургиялық комбинатының (УКК) дамуымен байланысты. 15 қыркүйек 1931
жылы Қарағанды көмір бассейнінің негізінде КСРО-да үшінші көмір базасын
құруға шешім қабылданды, оның алдына қойған мақсаты Магнитогорск
металлургия комбинатын коксты көмірмен, Поволжье мен Орта Азия, Оңтүстік
Орал, Қазақстан жылу электр стансаларын энергетикалы көмірмен қамтамасыз
ету болды. 1941 жылы Қарағанды көмір бассейні 7 млн. т. көмір өндірді.
Бұдан басқа Байқоңыр, Леңгір көмір кендері жұмыс жасады және олардың
көмірін Қарсақбай мыс зауыты, Шымкент қорғасын зауыты, Алматы, Талдыкорған,
Тараз калалары пайдаланды. Көмір өндірудің қарқыны өсті, 1958-1965 жж.
Қарағанды бассейнінің көмір өндіруден үлесі КСРО-да 6,1 %-дан 7,3 %-ға
дейін үлғайды. 1954-ші жылдан бастап Екібастұз көмір бассейні игеріле
бастады, 1965 ж. мұнда 14,3 млн. т. көмір өндірілді. Ашық әдіспен көмір
өндірудің үлесі артуына байланысты Қазақстан 1965 ж. КСРО көмірінің 35 %-ын
өндірді.
Қазіргі уақытта, Қазақстанда 300-ден астам тас көмір және қоңыр кө-мір
кен орындары бар. Жалпы геологиялық қоры 190 млрд. т шамасында деп
есептеледі. Оның барланған қоры 35,8 млрд. т (дүние жүзі қорының 3,7 %).
Аудандар бойынша: Шығыс Қазақстанда - 3,04 млрд.т, Батыс Қазақстанда —
1,79, Солтүстік Қазақстанда — 18,52, Оңтүстік Қазакстанда — 0,48, Орталық
Қазакстанда — 11,0 млрд. т көмір қоры шоғырланған. Бірақ олардың барлау
және зерттелу деңгейі әр түрлі. Негізгі көмір қоры 23 ірі бассейндер мен
кен орындарында орналасқан.
Дүние жүзінде бір жылда 3,5 млрд.т көмір өндіріледі. 1990 жылдың
басында дүние жүзінде өндірілетін көмірдің 16 бөлігін Кеңес Одағы өн-
дірді, ал Қазақстанның үлесі әлемде 3,7 %-ға тең болды. Дүние жүзілік
энергияны өндіруде көмірдің үлесі 44 % болса, Польша (96), Қытай (70), ОАР
(90), АҚШ (58) елдері сияқты энергия өндірудің негізгі отыны ретінде
Қазақстан көмірді пайдаланады, оның үлесі 68-78 %-ға тең. Керісінше,
Мексика, Сауд Аравиясы, Иран, Бразилия мұнайды пайдалануда бұл елдердің
үлесі 55-66 %-ға тең. Қазіргі уақытта Қазакстан көмір өндіруден алғашқы 10
елдің қатарына (80 % көмір өндіру бес елдің: АҚШ, Үндістан, ОАР, Ресей
үлесіне тиеді) жатады, оның әлемдегі үлесі 2,2 % көмір өндіреді, сонымен
бірге Қазақстан көмірді экспорттайтын 10 елдің ішіне кіреді (3 %-ға жуық
дүние жүзілік көмірдің экспорты).
Қазақстан 1995 жылы экспортқа 20,7 млн.т.көмір шығарса 2001 жылы 27,5
млн.т ұлғайды. Қазақстан көмірінің импортерлері Ресей және Қырғызстан.
Осыған сәйкес импорт 1,2 млн т 20 млн т азайды. ТМД елдерінің ішінде
көмірдің қоры мен өндіруден Қазақстан Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші
орынды алады, ал жан басына шаққанда 15,3 т, яғни Ресей мен Украина бұл
көрсеткіш бойынша Қазакстаннан 3 есе төмен. 1960-1988 ж. көмір өндіру
көлемі 4,4 есеге көбейсе, ал 1988-1997 жж. 2,4 есеге азайды. 2000 жылдағы
көмір өндіру көлемі 1980 ж. деңгейімен пара-пар. Кеңес үкіметі кезінде
көмір өнеркәсібі мемлекет қарамағында, ал өндірген көмір бір орталықтан
жоспарлы түрде тұтынуға таратылып отырды.
Қарағанды көмір бассейнінде Кеңес үкіметі кезеңінде 26 шахта, 3 көмір
разрезі (Бөрлі, Қушекі, Шүбаркөл) жұмыс жасады, жылына 50 млн. т дейін
көмір өндіріп отырды (Одақтың 30 %-на дейін). Қалыптасқан байланыстың
ыдырауы, көлік құнының үлғаюы, өндірілген көмірді тұтынушыға сату үшін
басқа көмір бассейндерімен бәсекелеске түсу, шахталардың технологиялық
құрал-жабдықтарының ескіруі, мемлекеттік дотацияның болмауы Қарағанды
көмірінің нарықтық экономикада бәсекелестік қабілетінің азаюына әкеп соқты.
1996 ж. шілде айында Испат-Кармет АҚ-ның көмір департаменті құрылып, ол
15 шахта мен әр түрлі қызмет көрсететін кәсіпорындарды сатып алды. Қалған
шахталар мен разрездер Қарағандыкөмір бірлестігіне кірді. Қазіргі уақытта
Қарағанды бассейні еліміздің 32,1 % көмірін өндіреді (2003).
2003 ж. 25,8 млн. т өндірілген көмірдің 73,6 %-ы ішкі рынокка, 26,4 %-
ы экспортқа (Ресей, Қырғызстан, Орта Азия елдері (барлығы 10 елге) көмір
шығарылды. Өндірілген көмірдің 48,5 %-ы Миттал Стил Теміртау ААҚ (бұрынғы
Испат-Кармет АҚ), 29,9 %-ы Корпорациясы Қазақмыс АҚ Бөрлі көмір
департаменті үлесіне тиеді. Сонымен бірге Шұбаркөлкөмір ААҚ, Халықаралық
көмір технологиясы ЖАҚ, Укрказкөмір ЖШС, Отрар ЖШС, Топаз ЖШС,
Есен ЖШС, Фирма Рапид ЖШС, шахта Западная ЖШС кәсіпорындары көмір
өндіруден көзге түседі (Қарағанды облысында көмір өндірумен 31 кәсіпорын
айналысады.
Екібастүз көмір бассейні энергетикалық көмір өндіреді. Мұнда көмір
1867 жылдан белгілі болса да (Қарабидайық кен орыны), кеннің игеруі 1954 ж.
басталды. Ол ашық әдіспен өндірілуіне байланысты ТМД елдерінің ішінде ең
арзан көмір шығарады. Мұнда аса ірі Богатырь (жылдық өнімділік қуаты 50
млн. т), Северный (қуаты 10 млн. т) және Восточный (қуаты 20 млн. т)
разрездер жұмыс жасайды. 1990-1997 жж. көмір өндіру 31 %-ға кеміді.
Шетелдік инвесторлардың қатысуына байланысты бассейндердегі жағдай біршама
түзелді. Богатырь разрезін американдық Аксесс Индастриз корпорациясы,
Северный разрезін ресей акционерлік коғамы РАО Россия сатып алды. Соңғы
кезеңдерде Торғай, Теңіз-Қоржынкөл, Төменгі Іле (Алматы облысы) т.б.
бассейндердің жекелеген кеніш орындары игеріле бастады. Мысалы, Қаражыра
көмір кен орнында (Семей аймағы) көмір сапасы, өнеркәсіпке пайдалану
тиімділігі, ашық әдіспен өндірілуі, тұтынушылардың бар бо-луы, географиялык
орыны оның тез қарқынмен игерілуіне себеп болды. Әзірше разрездің қуаты 3
млн. т, ал болашақта 10 млн. дейін жетеді. Бұл кеніш орыны базасында
болашақта ірі жылу электр стансасын салу көз-деліп отыр. Соның аркасында
Солтүстік-Шығыс Қазақстанда электр энергиясының жетіспеушілігін азайтуға
және Қытайға көмір мен электр энергиясын сатуға мүмкіндік туады. Қазакстан
облыстары бойынша көмір өнеркәсібінің дамуы мен таралуын мына кестеден
көруге болады.
Кесте 10. Қазақстан облыстарының көмір өндіруден өзіндік үлесі, % есебімен
Жылдар
Облыстар
1991 1993 1995 1997 2000 2003
Қазақстан Республикасы 100 100 100 100 100 100
Шығыс Қазақстан 0,1 0,6 1,6 3,1 3,5 4,9
Қарағанды 36,0 33,4 23,3 23,0 23,9 32,1
Павлодар 63,5 65,4 74,6 73,4 72,2 62,3
Басқа облыстар (Ақмола, Жамбыл, 0,1 0,1 0,005 0,4 0,7
Оңтүстік Қазақстан, Алматы)

Қазіргі уақытта Қазақстан көмір өнеркәсібінде жұмыс жасайтын басты
кәсіпорындар Богатырь Аксесс Көмір ЖАҚ (бұл компанияның үлесіне
еліміздегі көмір өндірудің жартысынан астамы тиеді), Евразия-лық
энергетикалық корпорация АҚ екібастұз көмірін өндіру және тұтынушыға
таратумен айналысады (мұның республикадағы үлесі 22,1 %-ға тең), Миттал
Стил Теміртау ААҚ еліміздің 11,4% көмірін өндіреді, мұның шаруашылықта
басты маңызы - қара металлургия өнеркәсібін коксты көмірмен қамтамасыз
етеді. Мұнымен бірге Майку-бен Вест АҚ еліміздің 93,2 % лигнит (қоңыр
көмір) өнімін өндіреді.
Шығыс Қазақстан Кендірлік көмір кен орыны кеңінен игерілген. Мұнда тас
көмір өндірумен бірге жанғыш шақпақ тас шығарылады және көбінесе оны химия
өнеркәсібінде шикізат ретінде пайдаланады.
Барлық өндірілген көмірдегі тас көмірдің үлесі 95,3 %, оның ішінде
коксты көмір — 13,7 %, қоңыр көмір — 4,7 %. Қазақстан экономистерінің
айтуынша, таяу жылдарда көмір Қазақстанның электр мен жылу энергияларын
алатын басты отын болып қала береді. Республика көмір қорына өте бай және
барлық облыстарда кен орындары кездеседі. Оның дамуындағы басты мәселелер:
көмір өндіруді жетілдіру, өзіндік құнын азайтудың жолын іздеу, тұтыну
нарығына, оның ішінде экспортқа шыға білу, тікелей инвестицияны тарта білу.
Мұнай-газ өнеркәсібіне қарағанда, шетел инвесторлары көмірге аз көңіл бөліп
отыр. Жалпы күрделі қаржының көлемінде 1991-2000 жж. көмір өндіруде
өндірістік инвестициянын, үлесі 10,4 %-дан 1,4 %-ға дейін кеміп кетті.
Барлық өндірген көмірдің 65,3 %-ы өз елімізде тұтынылады, ал 34,7 %-ы
экспортқа шығарылады, яғни республикалық барлық экспорт көлемінің 1,8 %-ын
құрайды.
Көмір өнеркәсібінің жалпы өнеркәсіп өнімінің көлеміндегі үлесі 1,7 %
болды, яғни 1990 жылмен салыстырғанда 4,6 %-ға азайды. Қазір көмір
өнеркәсібінде 28,8 мың адам еңбек жасайды (өнеркәсіптегі барлық
жұмыскерлердің - 3,4 %-ы). Орта айлық жалақысы 23,4 мың теңге. Тас көмірдің
өзіндік құны 1 т - 516-563 теңге, лигниттің (қоңыр көмір) 1 т 500—530 теңге
құрады. Болашақта елімізде көмірдің приоритеттік тенденциясы энергиялық
отын ретінде сақталады. Біріншіден, басқа энергиялық отындармен
салыстырғанда үлкен көлемде қорымен, екін-шіден, қазіргі өндіру деңгейінде
мұнайдың қоры — 40 жылға, газ — 60 жылға, уран 30 жылға ғана жетеді деген
болжам бар. Ал, көмірдің коры 600 жылға жетеді .
Қазақстанда көмір өндіретін кәсіпорындардың қуаты қазіргі уақытта 63 %-
ға ғана пайдаланылып отыр. Оның басты себебі ескі құрал-жабдықтардың
моралдық тозып, ескіруі (2000 ж. Қазақстан көмір өнеркәсібінің құрал-
жабдықтарының тозуы 56,2 %-ға жетті, ал оларды ауыстыру коэффициенті 89 %
ғана болды). Өндірістік қуаты толығымен пайдаланса, көмір өндіруді 44 млн.
т дейін ұлғайтуға болады. Сондықтан Қазақстан көмір өнеркәсібінің болашақ
дамуы жаңа технологияға көшуге байланысты болса, екіншіден, Азия
мемлекеттерінің экономикасының жылдам дамуына тәуелді. Көмір өнеркәсібі
өнімдеріне сұраныс ұлғаюы мүмкін. Дегенмен, Дүниежүзілік энергетикалық
агенттігі және Әлемдік банктің болжамы бойынша, дүние жүзінде көмірге
сұраныс орташа қарқынмен дамуы мүмкін. Оған себеп, бір жағынан, қоршаған
орта мен климатты қорғау болса, екінші жағынан, энергетика саласында жаңа
технологиялық өзгерістерге байланысты болады.

3.2 Мұнай және газ өнеркәсібі

Әлемдік мұнай-газ өнеркәсібінің даму тарихы 1889 ж. Пенсильванияда (АҚШ) ең
алғашқы мұнай қондырғысының жұмыс жасауынан басталады. Қазақстанда мұнай
өндіру өнеркәсібінің дамуын 1899 ж. Қаршұңғыл (Атырау облысы) мұнай зерттеу
кезінде атылған мұнай фонтанынан бастау керек. 1911 ж. сәуір айында Доссор
мұнай кен орыны ашылды. 1917жылға дейін бұл аймақта 117 мұнай өндіретін
және 166 зерттеу мұнай скважиналары жұмыс жасады. 1915 ж. Мақат кен орнында
мұнай өндіру басталды. 1929 ж. Оңтүстік Мақат, Оңтүстік Байшунас,
Жаңабогатинск кен орындары ашылды. Осы жылдары Ембі мұнай-газ ауданының
тұзды-куполдық мүнай-газ құрылымы анықтала бастады. 30-шы жж. Сағыз,
Жақсымай, Шұбарқұдық, Құлсары, Қосшағыл т.б. кен орынында газ қоры
игеріліп, осы аймақта пайдаланыла бастады. 1939 ж. салынған Атырау-
Қандыағаш темір жол желісі Ембі мұнай-газ ауданын басқа өнеркәсіп
аудандармен, оның ішінде мұнай өңдеу орталықтармен, байланыс жасауға
мүмкіндік берді. 1935 ж. ұзындығы 726 км Атырау-Орск мұнай құбыры салынып,
Орск мұнай өңдеу зауытында қазақстандық мұнайды өңдеуге мүмкіндік туды.
1940 ж. мұнай өндіру 700 мың тжетті. Соғыс жылдары (1941-1945) Ембі мұнай-
газ ауданы үлкен роль атқарады.
Қазіргі уакытта Орал-Ембі мұнай-газ провинциясын қазақстандық қара
алтынның отаны, ал 1899 ж. Қазақстанда мұнай өндірудің туған жылы деп
жүрміз. 1944-1945 жж. Атырау мұнай өңдеу зауыты салынып, іске қосылды. 50-
60-шы жж. геологиялық барлау жұмыстары Каспий маңы ойпатында, Волга-Жайық
өзендерінің су айрықтарының батысында, Маңғыстау түбегінде жүргізілді.
Соның нәтижесінде бұл аймақтар мұнай мен газ қорына бай аудандардың
қатарына жатқызылды. Қаратон, Тереңөзек, Боранкөл, Прорва сияқты кен
орындары ашылды.
Қазақстан мұнай-газ химия кешенінің даму кезеңдерінің бірі — Маңғыстау мен
Үстіртте мұнай және газ өндіруді бастау, Мақат-Ақтау— Жетібай-Жаңаөзен
темір жолы, мұнай құбырлары: Актау-Жетібай-Өзен, Жаңаөзен-Самара (бір
тармағы Атырау қаласына дейін) Қазақстан газ өңдеу зауыты (Жаңаөзен) салуға
байланысты.
1960 ж. мұнай өндіру 1,6 млн. т болса, 1965 ж. — 2 млн., 1970 ж. 13,2 млн.
т-ға (газ конденсантын қосқанда) жетті. 1960-1970 жж. мұнай өндіру көлемі
8,2 есеге көбейді. Табиғи газ өндіру 1970 ж. 2,1 млрд. текше м жетті. 1970-
1990 жж. мұнай өндіру 2 есеге, табиғи газ 3,2 есеге көбейді

Кесте 11. Мұнай және табиғи газ өндіру көлемінің қарқыны.

Жылдар Мұнай Табиғи газ,
(газ конденсантын млрд. текше м
қосқанда), млн. т
1960 1,6 -
1970 13,2 2,1
1980 18,6 4,3
1985 22,8 5,4
1990 25,8 7,1
1995 20,6 5,9
1996 22,9 6,5
1997 25,7 8,1
1998 25,9 7,9
1999 30,1 9,9
2000 35,3 11,5
2001 36,1 11,6
2002 47,3 14,1
2003 51,4 16,2

Мұнай мен газ конденсанты және табиғи газды өндірудің азаюы 90-шы жж.
екінші жартысына сәйкес келді. Экономикалық дағдарысқа байланысты мұнай мен
газ конденсанты өнімнің көлемі 1990-1995 жж. 20,1 %-ға, табиғи газ 37 %-ға
азайды. Дегенмен, 1996-1997 жж. мұнай және газ өнеркәсіптері, кара мен
түсті металлургиямен бірге тұрақты даму қарқынын көрсетті. Соның арқасында
1997 ж. аяғында Қазақстанда макроэкономикалық тұрақтануға мүмкіндік туды.
Өнеркәсіптің бұл са-лалары еліміздің экономикасының дамуында маңызды роль
атқарады. 1995—2000 жж. мүнай мен газ конденсантын өндіру 20,2 %-ға, табиғи
газ 32,6 %-ға өсті.
Мұнай жэне газ өнеркәсібі Қазақстан экономикасының құрылымында басты
роль атқарады. 2003 ж. өнеркәсіптің жалпы өнімінің көлемінде мұнай өндіру
өнеркэсібінің үлесі — 38,2 % (1991 ж. — 2,2 %), газ өнеркәсібі 1 % (1991 ж.
— 0,4 %) болды. Мұнай өңдеу өнеркәсібі — 3,9 % (1991 ж. — 2 %), яғни барлық
өнеркәсіптің 43,1 % жалпы өнімін берді. Тау-кен өнеркәсібінің үлесі 84,4 %-
ға тең.
Болжам бойынша, мұнай өндіру 2015 ж. 120—140 млн. т, газ өндіру 45—50
млрд. текше м жетеді. Яғни дүние жүзінде мұнай өндіруден 26-шы орынан
алғашқы он елдің қатарына кіруі мүмкін. Мұнай мен газ өндірудің жылдамдау
қаркыны олардың корының көлеміне байланысты. Қазіргі уақытта дүние жүзінде
3,7 млрд. т мұнай өндіріледі (1990 ж. — 21,2 млн. т). Егер, мұнайды осындай
қаркынмен өндірсе, барланған мұнай қоры 40 жылға ғана жетеді. Қазақстанда
барланған мұнайдың қоры 3 млрд. т, табиғи газ — 2 трлн. текше м. Яғни
осыған сәйкес 115 жэне 250 жылға жетеді деген болжам бар. Мұнай өндірудің
болашағы Каспий теңізінің қазақстандық секторына (қайраңына) байланысты,
болжам бойынша, ондағы көмірсутегі шикізатының мөлшері 12-17 млрд. т
құрайды. Таратып айтар болсақ, Каспий маңы ойпатының тұз асты
шөгінділерінде 7-10 млрд., тұз үсті шөгінділерінде — 1 млрд. Бозащы аймағы
мезозой кезеңінің теңіз бөлігінде 3-5 млрд., ал Маңғыстау аймағы мезозой
кезеңінің теңіз бөлігінде 1,5—2 млрд. т көмір сутегі шикізат қоры
жинақталған. Қашаған кен орнында барланған 1647,9 млн. т мұнай, 884 мың т
газ конденсанты, 966 млрд. текше м газ игерілмей күтіп жатыр. Каспий
қайраңында 2005 ж. 0,5 млн. т, 2010 ж. — 40 млн. т, 2015 ж. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.