Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарына кешенді географиялық сипаттама
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік университеті
География кафедрасы
Дипломдық жұмыс тақырыбы :
Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарына салыстырмалы кешенді
географиялық сипаттама
Дайындаған: Шыңғысқызы Е
Тексерген : Құлманиева С.С.
Орал-2009
Жоспар :
Кіріспе
І.Бөлім Әкімшілік аймақтарды зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері
І-1. Әдебиеттерге шолу
І-2. Зерттеу әдістері
Негізгі бөлім
ІІ -Бөлім. Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарына кешенді
географиялық сипаттама
ІІ-1. Екі облысқа физткалық-географиялық сипаттама
1-А) Екі облыстың географиялық жағдайына сипаттама
1-Б) Екі облыстың геологиялық құрылымы мен тектоникалық
құрылымы
1-В) Екі облыстың жер бедері
1-Г) Екі облыстың пайдалы қазба байлықтары
1-Д) Екі облыстың климаты,жер беті,жер асты сулары
1-Е) Екі облыстың топырақ жамылғысы, жануарлар мен өсімдіктер
әлемі
1-Ж) Екі облыстың табиғат байлықтары оны тиімді пайдалану және
қорғау.
ІІ-2. Екі облысқа эконом-географиялық сипаттама.
2-А) Екі облыстың экономикалық- географиялық жағдайы
2-Б) Екі облыстың халқы
2-В) Екі облыстың өнеркәсіп кешендері
2-Г) Екі облыстың агроөнеркәсіп кешендері
2-Д) Екі облыстың көлік географиясы
2-Е) Екі облыстың сыртқы экономикалық байланыстары
2-Ж) Екі облыстың қоршаған ортасының экологиялық
проблемалары
ІІІ-Бөлім. Кешенді сипаттамадан анықталған ұқсастықтары мен
Айырмашылықтары.
Қорытынды.
І-Бөлім.
І-1. Дипломдық жұмысты орындау барысында мен 30-шақты арнаулы
әдебиеттер мен көптеген көпшілік ақпараттар мәліметтерін қарастырдым.Сонда
байқағаным бұл екі облыстың территориясын көптеген ғалымдар өте ертеден
бері зерттеген:1-ден Батыс Қазақстан облысының географиялық зерттелу
тарихының кезеңдеріне тоқталып өтетін болсақ,осы өлке туралы алғашқы
географиялық мәліметтерді б.э.д.Ү-ғасырдың 40-30жылдарында жазылған ұлы
грек ғалымы,әрі саяхатшы Геродоттың Геродоттың Тарих деген еңбегінен
табамыз. Онда Каспий теңізі және оның солтүстігінде жатқан территориялар
жөнінде біршама маағлұматтар берген.Мысалға:Геродоттың ...Каспийден
солтүстік бағытқа қарай көз жеткісіз кең дала созылған, ол одан әрі таулы
өлкелерге айналады,-деген сипаттамасынан қазіргі Каспий маңы ойпаты,Жалпы
Сырт пен Орал таулары жайында айтылғанын көруге болады.
Ал біздің эрамыздың 90-168 жылдары өмір сүрген атақты грек ғалымы
Клавдий Птоломейдің картасында қазіргі Жайық өзені Даиск деген атпен
берілгені және оның Каспий теңізіне құйып жатқаны түсірілген.Бұл-Жайық
өзенінің және Каспий маңы ойпатының территориясын картада кескіндеген
тұнғыш географиялық еңбек болып табылады.
Батыс Қазақстан өңірінің алғашқы зерттеушілерінің қатарына Ресей Ғылым
Академиясының корреспондент-мүшесі П.И.Рычковтың(1712-1777),Орынбор
губерниясының топографиясы(1726ж)деген еңбегінде осы өлкеге толық
географиялық сипаттама берген,сонымен қатар сол кезде Ресей Ғылым
Академиясының Географиялық департаментінбасқарып тұрған атақты орыс
ғалымы М.В.Ломоносовтың жасаған жоспары бойынша Қазақстан территориясын
арнайы зерттейтін академиялық экспедициялар ұйымдастырылып,осы өлкені
зерттеуге бірнеше академиктер қатысқан:соның ішіндеС.Г.Гмелин,И.И.Лепехин
және П.С.Палластардың еңбектері күні бүгінге дейін мәнін жойған жоқ.Осы
өңірдің табиғаты жөнінде П.С.ПалластыңРесей империясының провинцияларына
саяхат(1773-1783)деген еңбегінен көптеген мәліметтер алуға болады,соның
ішінде ол Жайық өзінің алабы туралы 400-беттік толық ландшафтық сипаттама
жазған.И.И.Лепехин Жайық өзенінің өсімдіктері мен жануарлар дүниесіне толық
сипаттама берген.
Орыстың табиғаттану ғылымының үлкен қайраткері Н.А.Северцев Қазақстанға
7рет ғылыми-зерттеу экспедициясын ұйымдастырды.Соның ішінде осы өлкені
зерттеген арнайы экспедициясында(1860-1862ж.ж)Жайық өзенінің су
режиміне,оның ихтиофаунасына,қызыл балықтың өніп-өсу мәселелеріне көп
көңіл бөлді.Осы зерттеулердің нәтижесінде Н.А.Северцев:Жайық өзенін
зоологиялық,географиялық және топографиялық жағынан қазақ даласынан бөліп
алып қарауға болмайды,-деген тұжырымға келді.
1928-1929 жылдары көрнекті ғалымдар И.В.Ларин мен Е.А.Дрогоневская осы
облыстың территориясына арнайы топографиялық,геологиялық және
геоботаникалық зерттеулер жүргізді.
1928жылы атақты географ Л.С.Берг Шалқар көлінде балық аулау мәселесін
анықтау үшін арнайы зерттеу жүргізген болатын.
Облыстың топырақ жамылғысын және микрожер бедерін зерттеуге 1933-
1941жылдары бірнеше ғалымдар қатысты.Сонымен бірге 1937жылы И.И.Худяков
1951-1955жылдары Т.Ф.Якубов және А.Г.Гаел өлкенің құмды аудандарында арнайы
географиялық зерттеу жүргізді.
1941-1951 жылдары Жайық өзенінің орталық алқабының ландшафтасын
Ф.Н.Мильков арнайы зерттеді.1960-1962 жылдары облыстың топырақ жамылғысын
зерттеу үшін Н.Н.Котин бастаған экспедиция жұмыс істеген,осы зерттеулердің
нәтижесінде Н.Н.Котиннің Орал облысының топырағы деген еңбегі жарық
көрді.
Жайық өзенінің табиғаты және экономикалық әлеуметтік проблемаларын
зерттеуде өзімнің оқу ордам Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің
Жаратылыстану-география факультетінің оқытушы-ғалымдарымыздың еңбектері
айтарлықтай.Облыстың территориясында 1933-1982 жылдар арасында үзбей
геоботаникалық зерттеулер жүргізген бұрынғы КСРО географиялық қоғамның
құрметті мүшесі,Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген қайраткер,биология
ғылымының докторы,профессор В.В.Ивановтың еңбегі ерекше.Осы өлкені зерттеу
нәтижесінде ол 300-ден астам ғылыми еңбек жазды.
Облыс территориясының терең қабаты мұнай мен газға бай екенін
геологиялық зерттеулер дәлелдеп берген болатын.Осы зерттеулер нәтижесінде
1970-1990 жылдар арасында Қарашығанақ мұнай-газ конденсатының кеніші
ашылды,қазір Қазақстанның экономикасында алатын орны өте зор.
Сонымен қатар Батыс Қазақстан табиғаты,халқы,шаруашылығын зерттеулер
біздің география кафедрасының ғалымдарының еңбектерінде жарық көруде.
Енді Маңғыстау облысының зерттелу тарихына тоқталып өтсек. Біздің
заманымызға дейінгі 129 жылы ашылған шығыстан батыс елдеріне бет түзейтін
Ұлы Жібек жолының бір тармағы ретінде сол кезден бастап, Маңғыстау түбегі
мен Үстірт арқылы өтетін (Хазардан Хорезмге дейінгі) керуен жолы
пайдаланыпты.
Бұл жолдардың өзі батыста да, шығыста да белгілі бола бастауына жағдай
жасады, ал Маңғышылақ деген атау ІХ ғасырдан бастап кеңінен қолданылған.Осы
кезеңдердегі өлке туралы тек саудагерлердің қалдырған шамалы мәліметтері
болмаса, Маңғыстау шын мәнінде зерттелген жоқ.
Маңғыстау ХҮШ ғасырдың басынан бастап,Ресей империясының өмірлік
мүддесі бір аймаққа айнала бастады. Орта Азия рыногын алу және Үндістанға
шығу арманы- Ресейге аралық өлкелерді (Қазақстанды) барлауына және
зерттеуіне жол ашты. Қақпаның теңіз жағалауларындағы ыңғайлы қойнаулары,
жолдар мен су көздері жөнінде әскери-географиялық мәлімет жинақталды.
ХҮШғасыр- Маңғыстаудың жан-жақты зерттеле бастаған уақыты.Осы кезең
ішінде орыс үкіметі көптеген әскери экспедицияларды жабдықтап, түбекке
аттандырды. 1834жылы Г.С.Карелин басқарған отряд Каспий теңізінің шығыс
бөлігіндегі Өлі – Қолтық, Қайдақ шығанақтарын картаға түсіріп,сол жылы
Қызылтас маңында Новопетровск бекінісін салды. Мұндағы мақсат- сол кездегі
генерал-губернатор С.Перовскийдің ойынша- теңіздегі қарақшылықты жою,Адай
руына жүгенсалу, Хиуа мен сауданы күшейту болды. Дегенмен, бұл жай
жаратылыстанушы Григорий Сильч Карелиннің (1801-1872) Маңғыстауды
зерттеудегі сіңірген еңбегін жоққа шығара алмайды.
ХІХ ғасырда Маңғыстауды бірнеше орыс экспедициясы аралап,мәлімет
жинақтады. 1834 жылы Карелин,одан кейін М.И.Иванин экспедициясы қазіргі
Форт-Шевченко қаласын салса (1845жылы), А.И.Антипов (1851), М.И.Доронин мен
Э.Эйхвальд (1871), Н.Ломакин (1873-1874ж.ж.) басқарған экспедициялары
Маңғыстауда болды. Осы кезде өлкені әскери зерттеушілер аралап, оны картаға
түсіріп, байлықтары жөнінде алғашқы мәліметтерді жинақтай бастады.
Аталған отрядтардың барлығы әскери болды, олардың кейбірі жергілікті
халыққа қысым көрсетті, әсіресе М.Ломокин мен Скобелов отряды 1864-1874
ж.ж. көтерілісті басып- жаншуға ат салысты.
Маңғыстаудың ғылыми тұрғыдан зерттеле бастауы ХІХ ғасырдың соңғы
кезеңінен күшейе түсті.Осы кезеңде Н.П.Барботде Марни (1889), В.П.Семенов
(1896), Н.И.Андрусов (1888-1889), М.М.Василевский (1908) Маңғыстаудың
геологиясын зерттеудің пионері болды, осы салада әсіресе Николай
Андрусовтың еңбегі өте зор.
ХХ ғасыр Маңғыстаудың кең ауқымды игерілу кезеңі болды. Маңғыстау
мұнайын ашуға ықпал еткен – М.Баярунастың,С.Н.Алексейчиктің еңбектері.
М.Баярунас 1911,1926-1928ж.ж. маңғыстауда геологиялық іздеулер
жүргізіп, фосфорит,тас көмір кендерін ашқан.Оған жергілікті білімдар
азамат, жоғары білімді,іс жүзінде өлкеден шыққан тұңғыш географ-
Оразмағанбет Тұрмағанбетұлы (1882-1942) елеулі көмек көрсеткен.
Оразмағанбет Маңғыстауда Қызылсу деген жерде дүниеге келген. Әкесі
Тұрмағанбет орта дәулетті кісі болған. Оразмағанбет Бұхардағы Шерғазы
медресесінде оқып, араб-парсы тілдерін жетік меңгерген.Ол Маңғыстаудың жер
құрылысы, ауа райы, өсімдігі жөнінде көп ізденді.Кейін Стамбұлда екі жыл
оқып, Еуропада болады.1916жылы Маңғыстауға қайтып келіп,мектеп ашып, өлкені
зерттей бастайды. 1920жылдары Михаил Викентьевич Баярунаспен дос, әрі істес
болып, оның кен көздерін іздеуіне, табуына ,Маңғыстау геологиясы жөнінде
материалды толықтыруына көмектеседі.Өзі де өлке туралы жазбалар қалдырады.
1930жылдардың аяғында сталиндік жазалаудың құрбаны болды, жазбалары жойылып
кетті.
ХХғасыр – Маңғыстауды географиялық тұрғыдан жан-жақты,кемелді зерттеу
заманы болды. Оның геология мен тектоникасын Алексеев Л.В.,Луппов
Н.П.,Савельев А.А.,Жукова Б.А., геоморфологиясын – Геплер С.Ю.,Клейнер
Ю.М.,Федорович Б.А., жерасты суларын –Сыдықов Ж.С., топырағын – Герасимов
И.П., Жамалбеков Е.,Боровский В.М.,т.б. зерттеді.Жалпы географияның аталған
салалары болсын, басқа (геоботоника,ландшафттану,климатоло гия) салалары
болсын, Маңғыстау мен Үстіртті зерттеген адамдар саны өте көп, ал жазылған
еңбектер бірнеше жүздеп саналады.
1960 жылдары мұнай кен орындарының ашылып, өлкенің шаруашылық жағынан
игеріле бастауына байланысты, географиялық зерттеулер жүйелі арнаға түсті.
Оның геоморфологиясы, жерасты сулары, топырағы мен өсімдігі,климаты жөнінде
елеулі ізденістер болып, еңбектер жазылды. Өлкенің тарихы мен
қатар,географиясы, жер-су атаулары, табиғаты жөнінде құнды материалдар
жинаған бірінші өлкетанушы Есбол Өмірбайұлының сіңірген еңбегі-
Маңғыстауды зерттеу ісіне қосылған үлкен үлес.
Маңғыстауды ХХ ғасырда Маңғыстау еткен осы геологтар мен географтар
десек,артық айтпаған болар едік. Бұл өлке географиялық тұрғыдан толық
зерттеліп болды, енді географқа істейтін іс қалған жоқ деген сөз емес.Бұрын
қазыналы түбек саналып келген Маңғыстауды тек байлықтың қоймасы ғана
емес,өзіне тән әсем де ,көрікті табиғаты сезімтал да жараланғыш Маңғыстау
екендігін зерттей алатын, оны түсіне,сезіне және қорғай алатын – біздерміз.
Әр заман өз талабын қояды.Тәуелсіз Қазақстан азаматына Маңғыстау
туралы құпия сырлар жеткілікті,оларды ашу,зерттеу,жұртшылыққа ұсыну- саналы
ұрпақ,біздің абыройлы міндетіміз, парызымыз.
Сондықтан алдағы уақытта мен география маманығын алып шығатын болғандықтан
осы киелі Маңғыстауымды одан әрі зерттеп,өркендеп көркейтуге үлесімді
қосамын деген мақсат бар.Алла қосса.
І-2. Жұмысымның бұл тарауы Зерттеу әдістері.Біріншіден зерттеу
әдістің түрлеріне тоқталып өтейін.Зерттеу әдіс түрлері:
1.Салыстырмалы сипаттама.
2.Картографиялық әдіс.
3.Экспидициялық әдіс.
4.Аэрокосмостық әдіс.
5.Математикалық әдіс.
6.Модельдеу әдісі.
Салыстырмалы сипаттаманы жұмысымның соңында жазамын.Экспедициялық
әдістерді жоғарыда айтып кеттім.Аэрокосмостық әдісті Батыс Қазақстан
облысының әкімі Қ.Көшербаев мырза болғанда Орал қаласына арнайы сапармен
келген ғарышкер Т.Мұсабаевпен кездесу өткізіп БҚО-ның аэрокосмостық
картасын түсіріп әкелуді сұрады.Осы БҚО-ның аэрокосмостық картасы облыстың
ауыл шаруашылығына сондай-ақ басқа да салаларына көп жақсы жағдай
жасады.Қазір Маңғыстау облысының әкімі Қ:Көшербаев мырза Маңғыстау
облысының да аэрокосмостық картасын түсірірту жоспарда оны іске асыру
жолында
Қ.Көшербаевтың БҚО-на да,қазір Маңғыстау облысына да істеп жатқан
істері мен еңбегі өте зор.
Модельдеу әдістері де қазір кең түрде қолданылуда.БҚО-ның бірнеше
физикалық,экономикалық карталары бар.Соңғы карта Западно-Казахстанская
Область кешенді картасы,масштабы 1:1000000.Маңғыстау облысының
физиаклық,экономикалық карталарының көбі
Менің дипломдық жұмысымның зерттеуінде жоғарыда келтірілген әдістердің
элементтері пайдаланылды.Бірақ соның ішінде негізгі жұмысымның бағдарламасы
Максаковскийдің ұсынылған жоспарымен құрылды.
1-А)Жұмысымның жоспары бойынша екі облыстың географиялық орнына
сипаттама беремін.Бірінші Батыс Қазақстан облысының географиялық орнына
тоқталып өтейін: Батыс Қазақстан облысы – Қазақстанның батысында, Жайық
өзенінің екі бетіндегі кең жазықтықты, қыратты аймақта орналасқан.
Қазіргі алып жатқан территориясының көлемі 151,2 мың шаршы шақырымға
жетеді немесе Қазақстан территориясының 5,9%-ін құрайды.Обылыс территориясы
солтүстіктен 425 шақырымға, шығыстан батыс бағытта 585 шақырымға созылып
жатыр.Өзінің көлемі жөнінен кейбір Еуропа елдерінен әлдеқайда үлкен.Ал
Қазақстан Республикасының 14 облысының ішінде жер көлемі жөнінен 8 орын
алады.
Оның физикалық-географиялық жағдайы жөнінен мына ерекшелерін атап
өтуге болады:
1-ден Облыстың территориясы 48-51 °35 ` солтүстік ендік және 45°30`-54
°35` шығыс бойлықтардың арасын қамтиды.
2-ден Еуразия континетінің ішкі ауданында жатыр, яғни Атлант мұхитының
және оның теңізерінен 2,5 мың шақырым қашықтықта орналасқан.Солтүстік мұзды
мұхит ауданымен екі ортадағы қашықтық керісінше анағұрлым жақын, сондықтан
оның климатының қатаң континентті болуына, сонымен бірге топырақ
жамылғысымен, өсімдіктер дүниесіне, табиғатына үлкен әсер етеді.
3-ден Облыстың территориясы жазықты-қыратты жер бедерінен тұрады.Ең
биік нүктесі 235 м. Ембі үстірт.Каспий маңы ойпатының 0 м. Депрессиясы
Калмыково елді мекенінің ендігінен басталады.
Жалпы территориясының дала және шөлейт зонасында орналасуы адам
өміріне онша қолайсыздық жасамайды.Жайық өзені және оның су жинау алабы
облыс табиғатына өзіндік әсерін тигізеді.
Облыстың территориясының табиғи шекарасы Ресейдің Астархань,Волгоград
облыстарымен Каспий маңы ойпатының алабымен өтеді,Саратов,Самара
облыстарымен Жалпы Сырт сілімдерімен,Қазақстанның Ақтөбе облысымен Ембі
үстіртінің бөктерімен, ал Атырау облысымен Каспий маңы ойпатының Нарын,
Тайсойған құмдарының етектерін қамтып жатыр.
Батыс Қазақстан облысы 1932 жылы наурыздың 10-шы жұлдызында құрылған
болатын.Осы кезден бері оның территориясының, шекаралық аймағында
өзгерістер болған жоқ.
Облыстың территориясы жер шарының 24 сағаттық белдеуінің Лондон
қаласынан өтетін Гринвичи 0-дік меридианнан есептегенде 4-ші сағаттық
белдеуде орналасқан. Қазақстан Республикасының орталығы Астана қаласынан 2
сағаттық, Ресей мемлекетінің астанасы Москва қаласынан 1 сағаттық
айырмашылығы бар.
Батыс Қазақстан облысының территориясын 5 физикалық-географиялық
ауданға бөлуге болады:
1. Қоңыржай-құрғақ дала ауданы.
2. Өте құрғақ дала ауданы.
3. Батыс шөлейтті Аралсор-өзен аралық ауданы.
4. Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы.
5. Шөлді Нарын құм ауданы.
1.Қоңыржай-құрғақ дала ауданы-облыстың солтүстік бөлігін алып
жатыр.Тектоникалвқ тарихында платформалы кристалды негіздің үстінде
қалыптасқан палеозой,мезозой,кайназой эрасының шөгінді жыныстары жер бетіне
жақын немесе шығып жатады.Жалпы территориясының үстіңгі қабаты төртік
дәуірдің шөгінді жыныстары тұрады.Бұл ауданның жер бедерін биік жоталы
болып келетін Жалпы Сырт Орал алды үстіртінің оңтүстік сілемдері көмкеріп
тұрады.Климаты құрғақ, жылы агроклиматтық ауданға жатады.Қыстың орташа
ұзақтығы 125-130 күн аралығында.Жылына орташа жауын-шашын мөлшері 300
мм.Топырағы негізінен қою қызғылт карбонатты механикалық құрамы сазды және
ауыр құмдауыт сазды болып келеді,қарашірік қабаты 45-50 см, құнарлы
органикалық бөлімі 3-4%-тей болады.Осы қою қызғылт топырақта өсетін табиғи
өсімдіктер негізінен ақ селеулі-юозды болып келеді.Гүлді шөптесінді
өсімдіктермен қатар бұталар кездеседі.Жануарлар дүниесінен далада
кездесетін саршұнақ,қосяқ,дала тышқандары,дала
алақоржындары,жыртқыштардан:қасқыр, түлкі,күзен,қарсақ мекендейді.Бұл зонада
құстардың ондаған түрлері,бауырымен жорғалаушылардың кейбір түрлері
кездеседі.
2.Өте құрғақ дала аудандары-негізінен облыс территориясының ортаңғы
бөлігін алып жатырОның құрамына Жалпы Сырт қыратының бір бөлігі,Каспий маңы
ойпатының солтүстік бөлігі енеді.Жер бедері биіктеу келеді.Ал батыс бөлігі
кең жазықты және көп жерін Шежін-Дөренгі суы мол жайылмасының кеңістігі
алып жатыр,Бұл аудан негізінен құрғақ, өте жылы агроклиматтық аймаққа
кіреді.Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері 220-230 мм.Қыс кезінде тұрақты қар
жамылғысы 110-120 тәулік шамасында, ал оның қалыңдығы 20-25 см.Жалпы осы
өте құрғақ дала ауданында қызғылт топырақ басым.Бұл қоңыр топыраққа
қарағанда қарашірік қабаты жұқалау 40-45см,құнарлығы 2-5% шамасында.Осы
топырақ жамылғысының негізінде жусанды,ақселеуді өсімдіктер алқабы
қалыптасқан.
3.Батыс шөлейтті Аралсор өзен аралық ауданы-Облыстың батыс бөлігін
алып жатыр,шығысында Көшім өзенінің аңғарымен, Жаңақала ауданының
көлтабандарымен шектеседі.Каспий маңы ойпатының ең төмен майысқан бөлігі
осы ауданның территориясына кіреді.Климаты шөлейт зонасына тән қатаң
континентті құрғақ болып келеді.Жаз айларында аңызақ 20-50 тәулікке дейін
созылады.Тұрақты қар жамылғысы 80-100 тәуліктей,оның қалыңдығы 15-20 см.Бұл
ауданның жалпы территориясын көктемгі,жазғы,күзгі жайылымдарға кең түрде
пайдаланады.Жануарлар дүниесі шөлейт зонасына тән түрлерден және дала
зонасының өкілдерінен тұрады.Бұл ауданда жаз кезінде ақбөкендер топ-тобымен
жиі кездеседі.
4.Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы-Каспий маңы ойпатының Көшім және
Жайық өзендерінің аралығы мен Батыс Қазақстан облысының оңтүстік-шығыс
бөліктерін алып жатыр.Климаты- өзіне ендік бойынша көршілес жатқан
физикалық-географиялық ауданға ұқсас,бірақ шығысқа қарай құрғақ орташа ыссы
агроклиматты алқапта жатыр.Батыс Қазақстан облысының оңтүстігінде
жатқанымен ауаның қыс айларындағы температурасы төмен (-14,4*)-қа дейін
жетеді.Жаз кезінде абсолютті максимум +44*-қа дейін жетеді.Жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері 214-215 мм.Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданының
топырақ жамылғысы ашық қызғылт,шалғынды қызғылт,шалғынды-ашық және сортаң
топырақты түрлерінен қалыптасқан.Өсімдік дүниесі жусанды-боз және аралас
әртүрлі шөптесін өсімдіктерден,изен,қоңырбас тұрады.Орманда
қайың,көктерек,қарағаш сияқты ағаш түрлері өседі.Сор мен сортаңды жерлерде
қара жусанды өсімдік алқабы басым болады.Өзен аңғарында,жайылмасында
шалғынды қызғылт топырақта өсетін шөптесін өсімдіктер,бұталар,қамысты-
қоғалы және тоғайлы ормандар алқабы басым келеді.Шөлейт зонасының жануарлар
дүниесі саршұнақ,қосаяқ,құм тышқаны,құм қояндары мекендейді.Құстардың және
бауырымен жорғалаушылардың осы зонаға тән түрлері кездеседі.
5.Шөлді Нарын құмы ауданы-облыстың оңтүстік бөлігінде орналасқан.Шөлді
Нарын құмының физикалық-географиялық ауданы өте құрғақ,ыстық агроклиматтық
алқапқа кіреді.Жазы ыстық болғанымен,қыс айларының орташа температурасы
12,5-13*.Құмды шағылды алқаптардың аралығындағы ашық жерлер шалғынды
топырақтың негізінде әр түрлі астық тұқымдас өсімдіктерге бай болып
келеді.Құмды алқаптардың солтүстік бөлігінде сортаң-сұрғылт топырақтар
қалыптасқан жерлерде ақ жусанды және ақ жусанды-еркек шөптесін өсімдіктер
топтары өседі.Жануарлар дүниесінде шөл зонасына тән түрлері
кездеседі.Әсіресе бауырымен жорғалаушылардың түрі көп.
Екіншіден Маңғыстау облысының географиялық орнына тоқталып өтсем:
Маңғыстау - Қазақстанның оңтүстік-батыс бөлігінен орын алған. Бүкіл
жер шары көлемінде алып қарағанда, Еуразия құрлығының ортасында, Еуропа мен
Азияның түйіскен өңірінде орналасқан.Қазіргі алып жатқан аумағы 165,6 мың
шаршы шақырым.Қазақстан Республикасының 14 облысының ішінде жер көлемі
жөнінен 7-орын алады.
Физикалық-географиялық жағдайы жөнінде мынадай ерекшеліктерді айтуға
болады:Облыстың шеткі нүктелері төмендегідей: батысы — Каспий теңізіндегі
Құлалы аралы 50.002 ш.б. 44°.572 с.е; шығысы - Қазакстанның Ақтөбе облысы
және Өзбекстан, Маңғыстаудың шектескен жерінде 56°.452 ш.б пен 45°.О92 с.е;
оңтүстігі - облыстың Түрікменстан шекарасындағы Қапыланқыр шыңдарының жар
қабағы 41°. 152 с.е пен 55°402 ш.б; ал қиыр солтүстігі — Атырау облысымен
шекарадағы Желтау 46°.262 с.е пен 55°.2О2 ш.б. болып табылады.
Маңғыстау облысының ең биік нүктесі — Шығыс Қаратау жотасындағы Бесшоқы
тауы, биіктігі теңіз деңгейінен 556 м жоғары. Ал ең төменгі нүктесі —
Қарақия немесе Батыр ойысының түбі, ол теңіз деңгейінен 132 метр төменде
жатыр. Жалпы бұл ойыс өзінің тереңдігі жөнінен дүние жүзінде бесінші орын
алады. Облыстың солтүстік-батысы мен батысын Каспий теңізі жиектеп жатыр,
оңтүстігі мен шығысында көрші мемлекеттер Түрікменстан мен Өзбекстан
орналасқан.
Ал солтүстік-шығыста Маңғыстау еліміздің Ақтөбе және солтүстігінде
Атырау облыстарымен шектеседі.
Маңғыстау — қазақ елінің кең дүниеге ашылған теңіз қақпасы. Ол арқылы
Иран, Әзірбайжан, Түрікменстан және Ресеймен байланыс жасалынады.Сонымен
қатар Еділ-Дон каналы арқылы Дүниежүзілік мұхитқа шығуға болады.
1-Б)Батыс Қазақстан обылысының тектоникасы мен геологиясына сипаттама
берейін:Облыс тектоникасы:Облыс территориясы кембрийге дейінгі қатты
кристалды негізден тұратын Шығыс Еуропа платформасының құрамына
кіреді.Сол себепті бұл аймақтар тау түзелу процесіне
ұшырамаған.Геосинклиналды ауданда кездесетін шөгінді жыныстардың
қатпарлануы немесе жанартау процестері бұл аймақтарда болмаған.
Каспий маңы ойпатының Еділ- Каспий иілген бөлігі-геологиялық құрылымы
жөнінде қатты қабықтың ең терең түскен аймағы.Кристалды жыныстар мұнда
3000 м-ден астам тереңде және палеозой мен мезокайназой шөгінділерінің
астында жатыр, ал кей жерлерде тереңдігі 15000 метірге дейін жетеді.
Бұл Каспий маңы синеклизасында төменгі палеозойдан кайназой
кезеңіне дейінгі жыныстар платформаның жәй бірқалыпты иілісінің
әсерінен көп өзгеріске ұшырамаған. Осындай тектоникалық тарихы оны
Қазақстан территориясының көбіне тау түзілу процесіне ұшыраған басқа
аудандарынан ерекшеленіп тұрады.
Бір ерекшелігі тұз күмбездері көп кездеседі.Олардың пайда болуы
орогендік қозғалыстарға байланысты.Осының әсерінен пермь, мезозой және
үштік дәуір жыныстары көп жерде негізінен ғаныш пен тұз қатпарларына
бүгілген.
Каспий маңы ойпатында шоғырланып қалыптасқан тұз күмбездері жер
шарының басқа ешбір жерінде кездеспеді. Тұз күмбездері облыстың әсіресе
оңтүстік-шығыс және шығыс бөліктерінде көп кездеседі.
Осы аудандарда қазіргі кезде мол мұнай қоры табылып отыр.
Каспий маңы синеклизасының үстін ұзақ уақыт су басып жатқан кезін
ақшағыл алабы аймағына жатқызады.Бұл алаптың ұзынша тармағы қазіргі Қара
теңізге қарай созылып кеткен. Ақшағылдан кейін келетін Апшерон алабы
шағынырақ болған.Ол қалыңдығы 400 м. құм, конгломерат, саз қалдырған.
Төрттік шөгінділер қалыңдығы 30 метрден астам теңіздік және
континенттік жыныстардан тұрады.Теңіз тұнбалары арасында Баку, Хазар,
Төменгі және Жоғарғы Хвалын трансгрессиялары қалдырған теңіз фаунасы бар
саз және құм қабаттарынан тұрады. Оларда континенттік шөгінділер лёсс
тәріздес саздақ, құм шымтезекті топырақ қабатымен кезектесіп келеді.
Осыған мысал келтіретін болсақ төрттік дәуір кезінде Каспий теңізінің
үлкен теңіз трансгрессиясы болды. Бұлар: Баку, Хазар, Хвалын деген
кезеңдерге бөлінеді. Осы теңіздің суы көтеріліп жайылған кезеңдерде Батыс
Қазақстан облысының территориясы түгелге жақын бірнеше мыңдаған жылдар бойы
теңіздің түбі болып келді.
Облыстың қазіргі территориясында болған тектоникалық өзгерістер оның
белгілі бір геологиялық құрлысын қалыптастырған.
Каспий маңы синиклизасы бірте-бірте төменде түсу кезінде, бұл аймақты
жоғарыда көрсетілгендей теңіз суы басқан.Теңіз жануарларының қалдықтары,
тұздар және континентті шөгінділер белгілі бір қабат қалыптастырып шөгіп
отырған.Сол теңіз түбінің құрғақ жағалаулардан қашықтығына қарай құмды
және сазды шөгінділердің түстері әр түрлі болып келеді.
Мысалға қазіргі өзен жағалауларының беткейлі жарқабақтарынан түрлі
шөгінді қабықтарын көруге болады. Ал кейбір минералды жыныстардың
қалдықтары көп кездеседі.Сондықтан облыстың территориясында әр түрлі
геологиялық кезеңде пайда болған жыныстарды кездестіругеғ болады.
Геологиялық картадан облыс территориясының көп бөлігін төрттік
дәуірдің жыныстары жауып жатқанын, солтүстік-шығыс,шығыс,оңтүстік
аймақтарда пермь,триас,юра, бор және палоген,неоген дәуірлерінде
қалыптасқан жыныстардың жер бетіне жақын немесе шығып жатқанын көруге
болады.
Тұзды қабаттың астында шамамен 3000 м-дей тереңдікте, негізінен
карбонаттардан тұратын девон дәуірінің жыныстары кездеседі.Бұл қабаттарда
қазіргі кезде мұнай және минералды тұзды су қоры бары анықталды.Каспий
маңы ойпатының орталық аудандарында 8000 м тереңдік шамасында таскөмір
дәуірінің жыныстары қалыптасқан.Бұл қабаттар мұнай мен газ бай.
Пермь дәуірінің жыныстары бүкіл Каспий маңы ойпатында кең
тараған.Бұл қабатта карбонатты, сульфатты жыныстар,тас тұзы, ғаныш
кездеседі.Мысалы Батыс Қазақстан және Атырау обылыстарының шекаралас
жерінде Индер тұзды күмбезінің қалыңдығы 2000 м-ге дейін жетеді.
Мезазой дәуірінде триас,юра және бор дәуірінің шөгінді жыныстары
қалыптасқан.Бұлар негізінен карбонатты жыныстардан тұрады.Әсіресе көп
бөлігін құрлыс материалдары ретінде пайдаланатын құм,доломит,сазды жыныстар
құрайды.Олардың түстері сұрғылт болып келеді де,құрамында
пирит,кальциттердің түрлері көп кездеседі.Осы аталған жыныстар триас,юра
дәуіріне тән.
Ал бор дәуірінің жыныстары жалпы облыс территориясында біркелкі
таралған. Бұлар тұз күмбезі көтерілген аудандарда жер бетіне жақын немесе
шығып жатады. Бор дәуірінің жыныстары құм, әктастан және мергелден тұрады.
Олардың қалыңдығы тіпті жүз метрден астам.
Облыстың солтүстігінде, қазіргі жалпы Сырттың етегінде палеоген және
неоген жыныстарының қабаттары кездеседі. Бұлар ұсақ түйіршікті құм мен
саздан тұрады. Құмында әртүрлі малта тастар араласқан сары саз кездеседі.
Егерде геологиялық картаға қарап айтатын болсақ, Батыс Қазақстан
облысы территориясының негізгі бөлігі төрттік дәуірдің шөгінділері. Бұлар
континентті жағдайда қалыптасқан әр түрлі саздар, құмдауыттар, құм. әктасты
саздар.Сонда төрттік дәуір кезеңі қазіргі жер бедерін қалыптастыруға үлкен
әсерін тигізген.
1-Б)Маңғыстау облысының тектоникасымен геологиялық құрылымы.Маңғыстау
облысы тектоникалық құрылымы жағынан түгелдей дерлік Тұран платформасына
кіреді,тек Оңтүстік Жылыой жері ғана Шығыс Еуропа платформасының ең
оңтүстік-шығыс шеті болып табылады.
Маңғыстау өлкесі өзінің геосинклиникалық даму кезеңінен палеозой
заманының соңғы бөлімінде және мезозой заманында зор қарқынмен өткізді.
Ежелгі кембрийге дейін жынысты қабат Тетис теңізінің астында ұзақ уақыт
қалып,палеозой шөгінді жыныстарымен жабылды. Палеозой заманының соңғы
дәуірінде (девон,карбон,пермь) көтерілу процесі басталып, тау жыныстары
қатпарлана бастады. Бұл уақытта өлке теңіз астында қала берді.
Осы кезде болашақ Маңғыстау тау жүйесінің негізі жасалынды.Мезозойдың
орта шенінде (юра дәуірі) қаратау таулары қалыптаса бастады және бұл
кезеңді жаңа мезозой орогенезі (тау түзілісі) деп атайды. Мезозойдың соңғы
дәуірі мен кайнозой заманы тектоникалық дамудың салыстырмалы түрде
тұрақталуымен көзге түседі.Бұл кезде Қаратау таулары сыртқы процестердің
(күн,жел,су,үгілу) әрекеті нәтижесінде бұзыла бастайды. Көтерілу процесі
бол палеоген дәуірінде де жүрді.
Каспий теңізі неогенде жеке теңізге айналып, өлкенің кейінгі
тектоникалық дамуына да, жер бедерінің қалыптасуына да елеулі ықпал етті.
Құрылымдардың оң және теріс формалары - антиклинальдар мен
синклинальдар өздерінің көлемі, бағдарлануы және қозғалу жылдамдығының әр
тірлілігіне орай үлкенірек тектоникалық аймақтарға бөлінеді.
Облыс жері осындай үш аймақтан тұрады:
Бірінші - Солтүстік аймақ, ол Солтүстік Маңғыстау, Жылы-ой,
Солтүстік Үстіртті қамтиды және солтүстік батыстан оңтүстік-шығысқа созылып
жатқан тектоникалық майысулар жүйесі болып табылады. Бірқатар көтерілулер
мен майысу зоналарынан тұрады. Оның ішінде ірі Солтүстік Бозащы көтерілу
зонасы Бозащы түбегінің солтүстік-батыс бөлігін алып жатыр. Бұл жерде пермь
-триас платформасы 1-1,5 км тереңдікте орналасқан, еш жерде жер бетіне
шықпайды. Фундамент қалың мезозой және кайнозой шөгінді қабатымен жабылған.
Екінші - Орталық аймақ, ол Орта Маңғыстау мен Орта Үстіртгі
біріктіреді. Орталық аймақ солтүстік аймаққа параллель созылған
тектоникалық бұзылымдар (яғни таулар) жүйесі. Бұл жерлерде пермь-триас, юра
дәуірінің шөгінді қабаты күшті дислокацияланған (бұзылған). Жүйенің шегінде
бірқатар антиклипинальдар (Түпқараған-Қаратау, Бекі-Басқұдық) және
синклинальдар (Шақырған, Босаға т.б.) орналасқан. Пермь-триас фундаменті
аймақтың шеткі бөліктерінде 1,5-3 км тереңдікте жатса, орталық бөлігінде
(Қаратау, Қаратаушық) және кейбір жерлерде (Қарамая, Тынымбай, Көкесем,
т.б.) бөліктерінде жер бетіне шығып жатады.
Үшінші - Оңтүстік аймақ, (Оңтүстік Маңғыстау мен Оңтүстік Үстірт). Ол
да бірінші аймақ сияқты тектоникалық майысулар жүйесі болып табылады,
платформалық фундамент бұл аймақта 2,5 км-ден 4 км-ге дейін
төмендейді.Облыстың қазіргі заманғы тектоникалық дамуы.
Облыс жері қазіргі кезде де тектоникалық тұрғыдан алғанда даму
үстінде. Ғарыштан алынған мәліметтер мен соңғы геофизикалық зерттеулер
нәтижесі облыс жерінің геодинамикалық белсенділігі арта түскендігін
көрсетеді. Яғни, тектоникалық өзгерістер пермь-триас фундаментінің астында,
10-12 км тереңдегі күрделі қозғалыстардың салдарынан болып отыр. 1986 жылы
көкек айында, 1989 жылы қыркүйек айында облыс тұрғындары күштілігі 3-4
балдық жер сілкінісінің куәсі болды. Дәстүрлі жер сілкінулер болмайтын
аймақ деп саналған Маңғыстауда осыдан 10-12 мың жыл бұрын және біздің
заманымыздың 1310 жылы күшті жер сілкіністері болғандығы анықталып отыр.
Осының бәрі өлкедегі жер сілкіну, жалпы қазіргі тектоникалық даму
мәселелерін зерттеуді қолға алуды талап етеді.Жалпы неотектоникалық
бақылаулар облыс жерінің жыл сайын бірнеше ондаған миллиметрге көтеріліп
келе жатқандығын анықтап отыр. Оған қарапайым дәлелдеме -1930-77 жылдары
төмендеген Каспий теңізі осы кезге дейін 1,8 метрге көтерілді, бірақ дәл
осы деңгейдегі бұрынғы су басқан территорияны әлі күнге дейін толық су
қамтыған жоқ, бұл - теңіз деңгейінің көтерілуімен қатар құрлықта баяу
көтеріліп келеді.
Облыстың қазіргі кезеңдегі тектоникалық процестеріне техногендік
фактордың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Жер астынан мұнай мен газдың көп
өндірілуі, сондай-ақ судың көп болуы, жердің төмен қарай отыруына әкеп
соқтырады. Мұндай факторлардың қатарына Қошқар атадағы қалдық көлдің
(ауданы 70 км2) жер қабығына түсіретін күшін және ядролық жарылыстардың
күшін жатқызуға болады.
Облыстың геологиялық құрылысы . Қазақстанның басқа өңірлеріне
қарағанда онша күрделі емес. Дегенмен, облыс жерінің 5-6 географиялық
ауданға бөлінуінің өзі оның геологиялық құрылысының әркелкілігін көрсетеді.
Тас көмір (карбон) дәуіріне дейінгі дәуірлердің жыныстары
Маңғыстаудың еш жерінде кездеспейді, өйткені олар 4-10 км тереңдікте
шөгінді қабат астында жатыр. Маңғыстаудың тау жыныстары жасына, қалыптасу
уақытына қарай мынадай тәртіппен бөлінеді:
Палеозой эрасы Маңғыстау облысының территориясында кембрийге дейінгі,
сондай-ақ палеозойдың тас көмір дәуіріне дейінгі жынысты қабаты
кездеспейді, олар қалың шөгінді қабаттың астында қалған.
Пермь жыныстары триас жыныстарымен бірге Маңғыстаудың платформалық
фундаментін құрайды, ал жер бетіне Батыс және Шығыс Қаратау, Қаратаушық
жоталарында, Тұмғашы, Тынымбай, Құнанбай, Қарашек, Қарамая, Көкесем жеке
тауларында шығып жатады. Негізінен құм тастарынан түзілген, сондай-ақ
аргилиттер де кездеседі. Аргилиттер - күшті қысымның әсерінен тығыздалып
пайда болған сазды шөгінді жыныстар. Ол суға езілмейді және суды
өткізбейді.Құм тастардың түсі сан алуан: қара күлгіннен, қоңыр қызғылт, көк
жасыл түске дейінгі түрлері кездеседі.
Мезозой эрасы. Оның барлық дәуірлері Маңғыстауда толық көрсетілген.
Алғашқысы - триас дәуірінің тау жыныстары тек қана пермь қабатының үстінде,
яғни жоғарыда аталған жоталар мен жеке тауларда ғана кездеседі. Триас
жыныстарының негізгі бөлігін қара қызыл тас құмдар мен көк жасыл тақта
тастар, сондай-ақ басқа да цементелген шөгінді жыныстар құрайды.
Жалпы пермь және триас дәуірінің жыныстар қабаты герцин тау түзілісінен
кейінгі Тұран плаформасының фундаментін құрайды. Ал оның үстін жапқан
кейінгі дәуірлердің (мезозой, кайнозой) шөгінділері платформаның жамылғы
қабатын түзеді. Пермь-триас қабатында көптеген рудалық пайдалы қазбалар
(мыс, темір, т.б.) қалыптасқан.
Мезозойдың екінші Юра дәуірінің жыныстары жер бетінде Қаратау,
Тұмғашы, Қарамая антиклинальдерінің екі қанатында. Батыс Қаратаудың
солтүстік жағындағы аңғарларда, ірі ақтаулық куэсталардың ортаңғы
қабаттарында кездеседі. Сондай-ақ юра жыныстары Бекі-Басқұдық
антиклиналінің күмбезді бөлігін алып жатыр, негізінен саздардан (қара сұр,
жасыл сұр), құмтастардан, құмтасты әктастардан түзілген. Қабатта темірдің,
марганецтің белгілері кездеседі.
Бор дәуірі жыныстары Таулы Маңғыстау мен Оңтүстік Маңғыстаудың
солтүстік - шығыс (Бекі - Басқұдық, Бостанқұм т.б) бөлігін тұтастай алып
жатыр. Түпқарағандағы ірі сайларда (Түбіжік, Қаңқа баба) палеоген және
неоген қабаттарының астынан шығып жатады. Аты айтып тұрғандай, аталмыш
дәуірінің негізгі түзуші жынысы - кәдімгі жазатын бор. Одан басқа саздар,
мергель, әктастар кездеседі.Тотыққан қоңыр құмтастар Жармыш, Жапырақты
куэсталарының жоғарғы жабын қабатын құрайды, ал Тұщыбек, Шайыр-Сарыкез,
Ақмыш маңындағы "шар" тастар осы дәуірдің құм тастарынан түзілген. Бор
дәуірінің қабаттарында фосфорит плиталары кездеседі.
Кайнозой эрасы (заманы). Палеоген жыныстары Бозащы өңірінің оңтүстік,
Ақтауға жақын бөлігін, Бекі-Басқұдық жерін және Үстірт шыңдарының төменгі
шөгіндегі қабаттарын құрайды, сондай-ақ ағынсыз ойыстардың (Қарынжарық,
Өзен, Қарақия, т.б.) жарларында, Түбіжік, Қаңқа баба сайларында да палеоген
жыныстары кездеседі.Жыныс түзушілер - құмдар мен құмтастар, әктастар және
мергельдер. Ақтау куэсталарының тік жағы бор мен мергельден түзілген.
Палеоген дәуірінің шөгінді қабатында "адай свитасы" деп аталған кішкене,
ақшыл сұр, бор түсті мергель қабаты бар.
Неоген. Түпқараған, Оңтүстік Маңғыстау, Үстірт территориясын
толықтай неоген дәуірінің сазды қабаты жауып жатыр. Ал таулы Маңғыстау
шағын неоген қабаттарынан түзілген территориялар болғанымен, басым
көпшілігі үгітіліп, жел мен су әрекеттерінің нөтижесінде жойылып кеткен.
Саздан басқа әктастар кездеседі. Дәуірдің соңғы кезеңінде болған сармат
теңізінің шөгіндісінен құнды қүрылыс материалы болып саналатын "Маңғыстау
ұлутасы" пайда болған. Ұлутасқа көтеріңкі Маңғыстау мен Үстірт жері
(Бейнеу, Кетік, Жетібай, Қарақыз-Қызылтұран) өте бай.
Төрттік немесе антропогендік дәуір. Соңғы 2 миллион жыл уақытта
қалыптасқан осы ең жас геологиялық қабаттың ең көп тараған жері - Бозащы
түбегі, Оңтүстік Жылыой өңірі, сонымен қатар теңіз жағалауындағы төмен
орналасқан алқаптарда кездеседі. Соңғысы - осы дәуірдегі теңіздің
тартылуынан құрлықта қалып қойған шөгінді қабат. Жел әрекетінен ағынсыз
ойыстардың түбіне төрттік дәуірдің құмдары жинақталған. Төрттік дәуірдің
негізгі жыныстары - құмдар мен сорлар.
1-В)Батыс Қазақстан облысының жер бедері:Батыс қазақстан облысының
территориясы Шығыс Еуропа жазығының жалғасы. Сондықтан жер бедері негізінен
жазық болып келеді. Оның солтүстігімен Шығыс бөлігінде онша биік емес
қыраттар кездеседі. Орталық және оңтүстік бөлігі ойпатты жазық болып келіп,
шамамен 490 с.е. қарай (Қалмақты елді мекені) Каспий маңы депрессиясы
(теңіз деңгейінен төмен жататын территориялар) басталады. Ол Атырау
облысының территориясында Каспий теңізіне дейін -28 метр деңгнейіне жетеді.
Батыс Қазақстан облысының территориясын 5-географиялық ауданға бөлуге
болады:1.Жалпы Сырт 2.Сырт алды жарлы биіктік.3.Орал маңы(Ембі)
үстірті.4.Каспий маңы ойпаты 5.Жайық өзеннің ортаңғы және төменгі ағысының
аңғары.
1.Облыстың солтүстік бөлігін Жалпы Сырт сілемдері алып жатыр.Жер бедері
толқынды,тайыз ойлы және қырлы болып келеді.Жалпы Сырттың ең биік жері 80-
150 метрге дейін жетеді.Кейбір төбелер ол деңгейден де асып кетеді.Деркөл
өзенінің басталуы жергілікті халық Ешкі тауы деп атайтын төбенің биіктігі
251 метр, Тасты-Мар -200 метр.
2.Сырт алды жарлы биіктік – Жалпы Сырт пен Орал маңы (Ембі) үстіртінің
оңтүстік беткейлерін алып жатыр.Бұл негізінен Каспий маңы ойпатымен
аралықта ендік бағытта жіңішке белдеу болып қалыптасқан.Кішірек өзендердің
аралығымен солтүстіктен оңтүстікке қарай тілімденіп,бірнеше суайрықтық
жазықтарға бөлінеді.Баку трангрессиясына байланысты борлы шөгінділер
биіктігі 65-90 метрге дейін.Хвалын кезеңінде тән теңіздік шөгінділер екінші
сатылы жазықтар қалыптастырған.
3.Облыстың солтүстік –шығыс бөлігін Орал маңы (Ембі) үстірті алып жатыр.
Жер бедері бірнеше өзен аңғарларымен тілімденген. Осы жерден ағып өтетін
Шыңғырлау және Елек өзендерінің негізгі суайрықтарын құрайды. Орташа
биіктігі 110-235 м. аралығында. Осы Орал маңы үстіртінде Батыс Қазақстан
облысының ең биік нүктесі жатыр. Ол-Ақтау, абсалют биіктігі-279 м. Орал
маңы үстіртін құрайтын жыныстар бор дәуірінде пайда болған. Оның үстіңгі
қабатын төрттік дәуірдің сарғыш, сұрғылт саз және құм қабаттары жауып
жатыр, кейбір жерлерінде борлы қабаттар кездеседі. Сондықтан да жергілікті
халық бұл жерлерге Ақтау, Ақсай, Ақдөң деген атаулар берген.
4.Батыс Қазақстан облысының көп жерін Каспий маңы ойпатының солтүстік
бөлігі алып жатыр.Ойпаттың солтүстік-шығысынан оңтүстік-батысына қарай жер
бетінің биіктігі төмендей береді.
Жалпы Каспий маңы ойпатында көктем кезінде еріген қар суын жинайтын
ойпаңдар мен көршіктер, үлкен көлтабандар көп.Кейбір жерлерде үлкен
көлтабандардың көлемі едәуір үлкен болып келеді.Орташа тереңдігі 2-4 метр
аралығында, мұнда шұрайлы әр түрлі өсімдіктер өседі.
Каспий маңы ойпатында кең тараған жер бедерінің бір түрі –
сорлар.Олардың тереңдігі 10-20 метрге жетеді.Облыстағы көлемділері Арал
соры,Әукетай,Түрке соры.Каспий маңы ойпатының оңтүстік және оңтүстік-батыс
бөліктерінде құмды шалғындар көп тараған.Үлкен территорияны алып жатқан-
Нарын құмы.
5.Жайық өзенінің ортаңғы және төменгі ағысының аңғары- жер бедеріне
өзінің көптеген жылдар бойы ағысының әсерімен бірнеше белгілер
қалдырған..Жайық өзені аңғарының солтүстік бөлігінде қазіргі жайылмасының
басқа төрт сатылы жазықтық ,ал оңтүстігінде Каспий маңы ойпатында екі
сатылы жазық пен қазіргі жайылма пайда болған.
Батыс Қазақстан облысының территориясында жердің беткі қабығының
қозғалыс процестері әр кезде болып тұрған.Соның себептерінен әсіресе тұз
қабаты тектоникалық өзгерістерге көбірек ұшыраған. Оның қазіргі жер
бедеріндегі көрінісі биіктігі 20-50 метр шамасындағы үсті тегіс
дөңестер.Тұзды күмбездер саны Каспий маңы ойпатында бір жарым
мыңдай.Солардың ішінде Шалқар көлінің маңындағы Сантастың биіктігі 71 метр
және Сасай тұзды күмбезі 94 метрге жетеді.
Жалпы Батыс Қазақстан облысының жер бедері жазық болып келгендіктен,
шаруашылыққа пайдалануға өте қолайлы. Дегенмен көп аудандарда кездесетін
сор,сай-сала,жыралар ауыл шаруашылығы жерінің сапасын кемітеді.Сол сияқты
мелиорациялық жұмыстардың дұрыс жүргізілмеуінен топырақ қабаты эрозияға
ұшырап отырады.Жер бедерінің осындай антропогендік өзгерістерге ұшырамауына
аса көңіл бөлуге тиіспіз.Өйткені бұл біз өмір сүріп отырған орта.Оны қорғау
баршамыздың міндетіміз.
1-В)Маңғыстау облысының жер бедері.Маңғыстау жер бедерінің геологиялық
даму кезеңі юра-палеоген дәуірінде аяқталып,геоморфологиялық даму кезеңі
басталды.Бірінші кезеңде жер бедерінің қалыптасуына ішкі күштер
(тектоникалық қозғалыстар)ықпал етсе,екіншісінде сыртқы күштер,яғни
үгітілу,жел мен су әрекеті басым болды.
Физикалық және химиялық үгітілу нәтижесінде Қаратаудың пермь-триас
жыныстары бұзылып,тау үсті бірте-бірте тегістеле бастады.
Маңғыстаудың жер бедерінің қазіргі бейнесін қалыптастырған ең басты
күш- Каспий теңізінің деңгейінің көтерілу мен төмен түсу (трангрессия және
регрессия) нәтижесі болып отыр.Төрттік дәуірге дейін Маңғыстау жиі теңіз
астында қалып қойып отырған.Палеогеннің соңғы,неогеннің бастапқы кезеңінде
Маңғыстауды Сармат теңізі басып жатты.Осы кезде Маңғыстауды теңіз толық
жауып,тек Отпан-Бесшоқы биіктері арал түрінде тұрды.Неоген дәуірінде Каспий
теңізі ақшағыл,апшерон трангрессияларын басынан кешірді.Ал төрттік дәуірде
төрт теңіз трангрессиясы(баку,хазар,хвалын,жаң акаспий)болып өтті.Бұлардың
барлығы тек Бозащы және Жылыой өңірлерінде ғана өтті.Маңғыстау облысының
жер бедері Баку теңіз көтерілуіне дейін негізінен қалыптасып,төрттік дәуір
басына қарай өлке жер бедерінің қазіргі пішінінде қалыптасып болды.Шерқала
өңірі Орталық Маңғыстау немесе Таулы Маңғыстаудың бір пұшпағы болып
табылады.
Таулы Маңғыстаудың жоталар жүйесі - Батыс Қазақстан шетіндегі ең жас
герциндік қатпарлану аймағы. Орта сармат заманында осыдан 10 миллион жылдай
бұрын Маңғыстау түбегі түгелдей дерлік теңіз астында жатқан, тек шалқар
теңіздің ортасындағы аралдардай болып осы күнгі Отпан және Бесшоқы биіктері
орналасқан Батыс және Шығыс Қаратаулардың биік бөліктері ғана су бетінен
көрініп жатқан еді. Сарматтың соңына таман (9 млн. жыл бұрын) басталған
тектоникалық құрылымдардың дамуы теңіздің тартылуына алып келді. Теңіз, ең
алдымен, антиклинальдық көтерілулердің күмбезінен кетті, бірақ
синклинальдық түсулерде ол әлі де біраз уақыт сақталды. Неогендік теңіз
кері шегінгеннен кейін, Маңғыстау түбегінің қазіргі жер бедерінің қалыптасу
заманы басталды.
Жер бедерінің қалыптасу процесі Маңғыстау түбегінің үздіксіз
дифференцияланған көтерілуі аясында жүріп жатты. Яғни бір жер біресе төмен
түсіп, аккумуляция зонасы болса, біресе көтеріліп, эрозия процесіне ұшырап
отырды. Неоген қабаты Маңғыстаудың көп бөлігінде жойылып кетті. Бұл жойылу
ең алдымен Маңғыстау қатпарлы жүйесінің ең жоғары көтерілген тұстарында
болды. Бұған карстық және дефляциялық процестермен қатар жүрген сай-жыра
торының дамуы да ықпал етті.
Қаратау мегаантиклиналінің орнында миоцен-плиоценде ірі көтеріңкілік
(возвышенность) пайда болды. Эрозиялық процестердің және тау жыныстарының
тығыздықтарының алуан түрлілігі нәтижесінде юра мен бордың борпылдақ
(рыхлых) жыныстарында сай-жыралар торының дамуы барысында бүгінгі Қаратау
маңы аңғарлары қалыптасты.Қаратау маңы аңғарларының жер бедері күрделі,
тайпақ еңістерді куэстер мен жалдар (гряда) бөліп жатады, осы жалдар мен
куэсттер юра мен төменгі бор борпылдақ шөгінділері арасында тығыздалған
құмтастардың қабат, қаттарының болуына орай пайда болған.
Көтеріңкіліктің орта бөлігінде пермь-триастың тығыз жыныстарынан
тұратын Қаратау жотасы пайда болды, жиек жағында жоғарғы бор мен
палеогеннің қатты жыныстарынан - Солтүстік және Оңтүстік Ақтаулардың
куэсттік жоталары пайда болды.
Кейінірек Қаратау жотасының өзін эрозия процесінің нәтижесінде пайда
болған көлденең бағытты аңғарлар үш дербес массивке бөліп жіберді, олар -
Батыс және Шығыс Қаратаулар, Қаратаушық.
Батыс Каратау жотасы батыс-солтүстік батыстан шығыс-оңтүстік шығысқа
қарай 45 км-ге созылып жатыр. Ені 5-15 км. Жотаның биіктік көрсеткіштері
250 метрден 450 метрге дейін өзгеріп отырады. Ең биік нүктесі - Отпан
(мұхит деңгейінен 533 м) Қаратау массивінің пенепленденген биігінің үстінен
тағы да 100 метрге көтеріліп тұрады. Батыс Қаратаудың солтүстік беткейі,
яғни Шайыр мен Ақмышқа қараған беткейі биігірек, тігірек және каньон
тәрізді шатқалдар және сайлардың жиі торымен көбірек тілімденген. Пермь
және триас заманының арасында конгломераттары мен әктасты қабаттары
кездесіп тұратын құмтастарынан, сланецтерден, алевролиттерден тұрады.
Жотаның етек тұстарында жер бетіне юраның ала шұбар түсті шөгінділері -
саздар, алевролиттер, құмтастар, сирегірек болса да, құмдар шығып жатады.
Солтүстік Актау. Ол Сарытас-Қошақ шығанақтарынан шығыста Үстірт
ернектеріне дейін жіңішке жолақ түрінде созылып жатыр. Жотаны бірнеше
тұсынан қапылар - эрозиялық өтпек сай-шатқалдар кесіп өтеді. Осы қапылар
Солтүстік Ақтау жоталарын бөліп қана қоймайды, сол бөліктерге аттарын да
береді, яғни батыстан шығысқа қарай жотаның Қаушы, Емді, Мырзатай, Ақмая,
Солтүстік Ақтау, Қасқыржол сияқты дербес жоталарын атауға болады.
Солтүстік Ақтаудың жер бедері куэсттік, оның оңтүстік беткейлері тік,
жартасты. Олар 100-200 метрлік биіктіктен етегіндегі жазықтарға қарай
құлап, жартасты, алып тасты, тасты қирандылар түрінде болады. Кейде
ернектері құм астында қалып көрінбейді. Солтүстік беткейлері жатаған,
сансыз сай-салалармен жырымдалған. Әсіресе етек тұсында.
Жотаның шыңдары 200-300 метрлік биіктікте орналасып, жіңішке жолақ
түрінде жотаның су айрығының биік тұсымен созылып жатады, тек кейбір
жерлерінде ғана олар плато пішініне ие болып, 2-2,5 км-ге кеңейіп кетеді.
Солтүстік Ақтау жоталары жоғарғы бор және палеогендік октастардан,
бордан, құмтастардан түзілген. Оңтүстік макробеткейлері ақ, сұр түсті
әктастардан тұрса, олардың астынан аппақ бор қабаттары да көрініп жатады.
Массивтік жекелеген бөліктерінде әктастардың үстінде тығыз құмтасты, құмды
сауытталған сияқты қабат та болады.
Солтүстік Ақтауға эрозия мен эолдық үгітілу нәтижесінде қалыптасқан
рельефтің алуан түрлі элементтері тән, көп санды, алуан пішін-формалы
қалған таулар (останцы), алуан мөлшерлі домалатпа тастар (валуны), ұялар,
қуыстар, үңгір-кеуектермен көркемделген навестер, тік құлама жарлар
кездеседі.
Тауаралык анғар. Қаратау мен Солтүстік Ақтау жотасының арасында
тауаралық аңғарлар бар, олар юра жөне бор заманының шөгінділерінің
денудациясы нәтижесінде пайда болған. Жер бедері күрделірек. Солтүстік
Ақтау мен Шығыс Қаратау арасындағы аңғарлық бөлікте куэсттер көп, Шетпеден
солтүстікке қарай барынша көп шоғырланған. Бұл куэсттер жоталарға параллель
түрде созылып, бір немесе бірнеше қатар болып тұрады. Олардың жарлары тік
(40-45), салыстырмалы биіктіктері 10-20 м болады. Тік жағы - Қаратау жаққа,
жатаған жағы - Ақтау жаққа қарайды, жоғарғы юраның құмды-сазды
шөгінділерінен тұрады, олардың үстін тығыз құмтастардың карнизі немесе,
сирегірек те болса, әктастардың карнизі жауып жатыр.
Жер бедерінің орта формалары: Егер Тұран ойпатын немесе Каспий маңы
ойпатын, Сарыарқаны үлкен алып жер бедері дейтін (макроструктура) болсақ,
Үстірт, Қаратау жоталары, Қарақия ойысы, Түйесу құмы сияқтылар орта бедер
(мезоструктура) формалары болып табылады. Ал жеке төбешік, жыра, жартас не
үңгір, өз ретінде ұсақ жер бедері (морфомүсін) болады. Маңғыстау облысының
орта бедер формаларына: аласа таулар, куэст таулар, биік үстірттер
(қырлар), ойпаттар, сондай-ақ сорлар, ағынсыз ойыстар мен құмдар
жатады.Аласа таулар - ұзақ геологиялық уақыт ішінде үгітілудің нәтижесінде
бұзылып, үстіңгі жағы тегістелген, биіктігі 200-600 м болатын жер бедерінің
формасы. Олардың үстін үгітілу, тегістелу беті немесе пенеплен деп атайды.
Маңғыстаудағы аласа таулар - Батыс және Шығыс Қаратау.
Куэсттер - шөгінді қабаттың бұзылып, көтерілудің нәтижесінде бір жағы
биік, тік беткейлі, екінші беткейі жатаған, аласа болып қалыптасқан тау.
Мұндай тауларға Оңтүстік және Солтүстік Ақтаулар жатады. Бұл таулардың
Қаратауға қараған жағы тік, көбіне жарлы беткей болса, екінші беткейі
тегіс, жатаған болып, көп жағдайда жазық үстірттермен астасып, байқалмай
жатады.
Үстірттердің беті салыстырмалы түрде тегіс, жазық болады. Олар
тектоникалық көтерілулер (струкгуралық үстірт) немесе биік жерлердің
үстінің, жиегінің сыртқы геологиялық күштер (су,жел) әсерінен
(денудациялық) пайда болады.
Ойпаттар - тектоникалық ойыстардың (көбіне теңіз ойы) геологиялық
уақыт ішінде шөгінді қабатпен толып, тегістелуінің нәтижесі. Маңғыстау
ойпаттары (Бозащы, Жылыой) Каспий теңізінің төрттік дәуірге дейін теңіз
түбі болған.
Ағынсыз ойыстар - Қазақстан бойынша тек Маңғыстау түбегіне ғана тән
жер бедерінің формасы. Оның пайда болуы жөнінде пікірлер жеткілікті (жел,
су, тектоника), бірақ ғалымдар нақты тоқтамға келе қойған жоқ . Олар тегіс
жердегі жай жағы бітеу, тұйық ойыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География кафедрасы
Дипломдық жұмыс тақырыбы :
Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарына салыстырмалы кешенді
географиялық сипаттама
Дайындаған: Шыңғысқызы Е
Тексерген : Құлманиева С.С.
Орал-2009
Жоспар :
Кіріспе
І.Бөлім Әкімшілік аймақтарды зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері
І-1. Әдебиеттерге шолу
І-2. Зерттеу әдістері
Негізгі бөлім
ІІ -Бөлім. Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарына кешенді
географиялық сипаттама
ІІ-1. Екі облысқа физткалық-географиялық сипаттама
1-А) Екі облыстың географиялық жағдайына сипаттама
1-Б) Екі облыстың геологиялық құрылымы мен тектоникалық
құрылымы
1-В) Екі облыстың жер бедері
1-Г) Екі облыстың пайдалы қазба байлықтары
1-Д) Екі облыстың климаты,жер беті,жер асты сулары
1-Е) Екі облыстың топырақ жамылғысы, жануарлар мен өсімдіктер
әлемі
1-Ж) Екі облыстың табиғат байлықтары оны тиімді пайдалану және
қорғау.
ІІ-2. Екі облысқа эконом-географиялық сипаттама.
2-А) Екі облыстың экономикалық- географиялық жағдайы
2-Б) Екі облыстың халқы
2-В) Екі облыстың өнеркәсіп кешендері
2-Г) Екі облыстың агроөнеркәсіп кешендері
2-Д) Екі облыстың көлік географиясы
2-Е) Екі облыстың сыртқы экономикалық байланыстары
2-Ж) Екі облыстың қоршаған ортасының экологиялық
проблемалары
ІІІ-Бөлім. Кешенді сипаттамадан анықталған ұқсастықтары мен
Айырмашылықтары.
Қорытынды.
І-Бөлім.
І-1. Дипломдық жұмысты орындау барысында мен 30-шақты арнаулы
әдебиеттер мен көптеген көпшілік ақпараттар мәліметтерін қарастырдым.Сонда
байқағаным бұл екі облыстың территориясын көптеген ғалымдар өте ертеден
бері зерттеген:1-ден Батыс Қазақстан облысының географиялық зерттелу
тарихының кезеңдеріне тоқталып өтетін болсақ,осы өлке туралы алғашқы
географиялық мәліметтерді б.э.д.Ү-ғасырдың 40-30жылдарында жазылған ұлы
грек ғалымы,әрі саяхатшы Геродоттың Геродоттың Тарих деген еңбегінен
табамыз. Онда Каспий теңізі және оның солтүстігінде жатқан территориялар
жөнінде біршама маағлұматтар берген.Мысалға:Геродоттың ...Каспийден
солтүстік бағытқа қарай көз жеткісіз кең дала созылған, ол одан әрі таулы
өлкелерге айналады,-деген сипаттамасынан қазіргі Каспий маңы ойпаты,Жалпы
Сырт пен Орал таулары жайында айтылғанын көруге болады.
Ал біздің эрамыздың 90-168 жылдары өмір сүрген атақты грек ғалымы
Клавдий Птоломейдің картасында қазіргі Жайық өзені Даиск деген атпен
берілгені және оның Каспий теңізіне құйып жатқаны түсірілген.Бұл-Жайық
өзенінің және Каспий маңы ойпатының территориясын картада кескіндеген
тұнғыш географиялық еңбек болып табылады.
Батыс Қазақстан өңірінің алғашқы зерттеушілерінің қатарына Ресей Ғылым
Академиясының корреспондент-мүшесі П.И.Рычковтың(1712-1777),Орынбор
губерниясының топографиясы(1726ж)деген еңбегінде осы өлкеге толық
географиялық сипаттама берген,сонымен қатар сол кезде Ресей Ғылым
Академиясының Географиялық департаментінбасқарып тұрған атақты орыс
ғалымы М.В.Ломоносовтың жасаған жоспары бойынша Қазақстан территориясын
арнайы зерттейтін академиялық экспедициялар ұйымдастырылып,осы өлкені
зерттеуге бірнеше академиктер қатысқан:соның ішіндеС.Г.Гмелин,И.И.Лепехин
және П.С.Палластардың еңбектері күні бүгінге дейін мәнін жойған жоқ.Осы
өңірдің табиғаты жөнінде П.С.ПалластыңРесей империясының провинцияларына
саяхат(1773-1783)деген еңбегінен көптеген мәліметтер алуға болады,соның
ішінде ол Жайық өзінің алабы туралы 400-беттік толық ландшафтық сипаттама
жазған.И.И.Лепехин Жайық өзенінің өсімдіктері мен жануарлар дүниесіне толық
сипаттама берген.
Орыстың табиғаттану ғылымының үлкен қайраткері Н.А.Северцев Қазақстанға
7рет ғылыми-зерттеу экспедициясын ұйымдастырды.Соның ішінде осы өлкені
зерттеген арнайы экспедициясында(1860-1862ж.ж)Жайық өзенінің су
режиміне,оның ихтиофаунасына,қызыл балықтың өніп-өсу мәселелеріне көп
көңіл бөлді.Осы зерттеулердің нәтижесінде Н.А.Северцев:Жайық өзенін
зоологиялық,географиялық және топографиялық жағынан қазақ даласынан бөліп
алып қарауға болмайды,-деген тұжырымға келді.
1928-1929 жылдары көрнекті ғалымдар И.В.Ларин мен Е.А.Дрогоневская осы
облыстың территориясына арнайы топографиялық,геологиялық және
геоботаникалық зерттеулер жүргізді.
1928жылы атақты географ Л.С.Берг Шалқар көлінде балық аулау мәселесін
анықтау үшін арнайы зерттеу жүргізген болатын.
Облыстың топырақ жамылғысын және микрожер бедерін зерттеуге 1933-
1941жылдары бірнеше ғалымдар қатысты.Сонымен бірге 1937жылы И.И.Худяков
1951-1955жылдары Т.Ф.Якубов және А.Г.Гаел өлкенің құмды аудандарында арнайы
географиялық зерттеу жүргізді.
1941-1951 жылдары Жайық өзенінің орталық алқабының ландшафтасын
Ф.Н.Мильков арнайы зерттеді.1960-1962 жылдары облыстың топырақ жамылғысын
зерттеу үшін Н.Н.Котин бастаған экспедиция жұмыс істеген,осы зерттеулердің
нәтижесінде Н.Н.Котиннің Орал облысының топырағы деген еңбегі жарық
көрді.
Жайық өзенінің табиғаты және экономикалық әлеуметтік проблемаларын
зерттеуде өзімнің оқу ордам Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің
Жаратылыстану-география факультетінің оқытушы-ғалымдарымыздың еңбектері
айтарлықтай.Облыстың территориясында 1933-1982 жылдар арасында үзбей
геоботаникалық зерттеулер жүргізген бұрынғы КСРО географиялық қоғамның
құрметті мүшесі,Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген қайраткер,биология
ғылымының докторы,профессор В.В.Ивановтың еңбегі ерекше.Осы өлкені зерттеу
нәтижесінде ол 300-ден астам ғылыми еңбек жазды.
Облыс территориясының терең қабаты мұнай мен газға бай екенін
геологиялық зерттеулер дәлелдеп берген болатын.Осы зерттеулер нәтижесінде
1970-1990 жылдар арасында Қарашығанақ мұнай-газ конденсатының кеніші
ашылды,қазір Қазақстанның экономикасында алатын орны өте зор.
Сонымен қатар Батыс Қазақстан табиғаты,халқы,шаруашылығын зерттеулер
біздің география кафедрасының ғалымдарының еңбектерінде жарық көруде.
Енді Маңғыстау облысының зерттелу тарихына тоқталып өтсек. Біздің
заманымызға дейінгі 129 жылы ашылған шығыстан батыс елдеріне бет түзейтін
Ұлы Жібек жолының бір тармағы ретінде сол кезден бастап, Маңғыстау түбегі
мен Үстірт арқылы өтетін (Хазардан Хорезмге дейінгі) керуен жолы
пайдаланыпты.
Бұл жолдардың өзі батыста да, шығыста да белгілі бола бастауына жағдай
жасады, ал Маңғышылақ деген атау ІХ ғасырдан бастап кеңінен қолданылған.Осы
кезеңдердегі өлке туралы тек саудагерлердің қалдырған шамалы мәліметтері
болмаса, Маңғыстау шын мәнінде зерттелген жоқ.
Маңғыстау ХҮШ ғасырдың басынан бастап,Ресей империясының өмірлік
мүддесі бір аймаққа айнала бастады. Орта Азия рыногын алу және Үндістанға
шығу арманы- Ресейге аралық өлкелерді (Қазақстанды) барлауына және
зерттеуіне жол ашты. Қақпаның теңіз жағалауларындағы ыңғайлы қойнаулары,
жолдар мен су көздері жөнінде әскери-географиялық мәлімет жинақталды.
ХҮШғасыр- Маңғыстаудың жан-жақты зерттеле бастаған уақыты.Осы кезең
ішінде орыс үкіметі көптеген әскери экспедицияларды жабдықтап, түбекке
аттандырды. 1834жылы Г.С.Карелин басқарған отряд Каспий теңізінің шығыс
бөлігіндегі Өлі – Қолтық, Қайдақ шығанақтарын картаға түсіріп,сол жылы
Қызылтас маңында Новопетровск бекінісін салды. Мұндағы мақсат- сол кездегі
генерал-губернатор С.Перовскийдің ойынша- теңіздегі қарақшылықты жою,Адай
руына жүгенсалу, Хиуа мен сауданы күшейту болды. Дегенмен, бұл жай
жаратылыстанушы Григорий Сильч Карелиннің (1801-1872) Маңғыстауды
зерттеудегі сіңірген еңбегін жоққа шығара алмайды.
ХІХ ғасырда Маңғыстауды бірнеше орыс экспедициясы аралап,мәлімет
жинақтады. 1834 жылы Карелин,одан кейін М.И.Иванин экспедициясы қазіргі
Форт-Шевченко қаласын салса (1845жылы), А.И.Антипов (1851), М.И.Доронин мен
Э.Эйхвальд (1871), Н.Ломакин (1873-1874ж.ж.) басқарған экспедициялары
Маңғыстауда болды. Осы кезде өлкені әскери зерттеушілер аралап, оны картаға
түсіріп, байлықтары жөнінде алғашқы мәліметтерді жинақтай бастады.
Аталған отрядтардың барлығы әскери болды, олардың кейбірі жергілікті
халыққа қысым көрсетті, әсіресе М.Ломокин мен Скобелов отряды 1864-1874
ж.ж. көтерілісті басып- жаншуға ат салысты.
Маңғыстаудың ғылыми тұрғыдан зерттеле бастауы ХІХ ғасырдың соңғы
кезеңінен күшейе түсті.Осы кезеңде Н.П.Барботде Марни (1889), В.П.Семенов
(1896), Н.И.Андрусов (1888-1889), М.М.Василевский (1908) Маңғыстаудың
геологиясын зерттеудің пионері болды, осы салада әсіресе Николай
Андрусовтың еңбегі өте зор.
ХХ ғасыр Маңғыстаудың кең ауқымды игерілу кезеңі болды. Маңғыстау
мұнайын ашуға ықпал еткен – М.Баярунастың,С.Н.Алексейчиктің еңбектері.
М.Баярунас 1911,1926-1928ж.ж. маңғыстауда геологиялық іздеулер
жүргізіп, фосфорит,тас көмір кендерін ашқан.Оған жергілікті білімдар
азамат, жоғары білімді,іс жүзінде өлкеден шыққан тұңғыш географ-
Оразмағанбет Тұрмағанбетұлы (1882-1942) елеулі көмек көрсеткен.
Оразмағанбет Маңғыстауда Қызылсу деген жерде дүниеге келген. Әкесі
Тұрмағанбет орта дәулетті кісі болған. Оразмағанбет Бұхардағы Шерғазы
медресесінде оқып, араб-парсы тілдерін жетік меңгерген.Ол Маңғыстаудың жер
құрылысы, ауа райы, өсімдігі жөнінде көп ізденді.Кейін Стамбұлда екі жыл
оқып, Еуропада болады.1916жылы Маңғыстауға қайтып келіп,мектеп ашып, өлкені
зерттей бастайды. 1920жылдары Михаил Викентьевич Баярунаспен дос, әрі істес
болып, оның кен көздерін іздеуіне, табуына ,Маңғыстау геологиясы жөнінде
материалды толықтыруына көмектеседі.Өзі де өлке туралы жазбалар қалдырады.
1930жылдардың аяғында сталиндік жазалаудың құрбаны болды, жазбалары жойылып
кетті.
ХХғасыр – Маңғыстауды географиялық тұрғыдан жан-жақты,кемелді зерттеу
заманы болды. Оның геология мен тектоникасын Алексеев Л.В.,Луппов
Н.П.,Савельев А.А.,Жукова Б.А., геоморфологиясын – Геплер С.Ю.,Клейнер
Ю.М.,Федорович Б.А., жерасты суларын –Сыдықов Ж.С., топырағын – Герасимов
И.П., Жамалбеков Е.,Боровский В.М.,т.б. зерттеді.Жалпы географияның аталған
салалары болсын, басқа (геоботоника,ландшафттану,климатоло гия) салалары
болсын, Маңғыстау мен Үстіртті зерттеген адамдар саны өте көп, ал жазылған
еңбектер бірнеше жүздеп саналады.
1960 жылдары мұнай кен орындарының ашылып, өлкенің шаруашылық жағынан
игеріле бастауына байланысты, географиялық зерттеулер жүйелі арнаға түсті.
Оның геоморфологиясы, жерасты сулары, топырағы мен өсімдігі,климаты жөнінде
елеулі ізденістер болып, еңбектер жазылды. Өлкенің тарихы мен
қатар,географиясы, жер-су атаулары, табиғаты жөнінде құнды материалдар
жинаған бірінші өлкетанушы Есбол Өмірбайұлының сіңірген еңбегі-
Маңғыстауды зерттеу ісіне қосылған үлкен үлес.
Маңғыстауды ХХ ғасырда Маңғыстау еткен осы геологтар мен географтар
десек,артық айтпаған болар едік. Бұл өлке географиялық тұрғыдан толық
зерттеліп болды, енді географқа істейтін іс қалған жоқ деген сөз емес.Бұрын
қазыналы түбек саналып келген Маңғыстауды тек байлықтың қоймасы ғана
емес,өзіне тән әсем де ,көрікті табиғаты сезімтал да жараланғыш Маңғыстау
екендігін зерттей алатын, оны түсіне,сезіне және қорғай алатын – біздерміз.
Әр заман өз талабын қояды.Тәуелсіз Қазақстан азаматына Маңғыстау
туралы құпия сырлар жеткілікті,оларды ашу,зерттеу,жұртшылыққа ұсыну- саналы
ұрпақ,біздің абыройлы міндетіміз, парызымыз.
Сондықтан алдағы уақытта мен география маманығын алып шығатын болғандықтан
осы киелі Маңғыстауымды одан әрі зерттеп,өркендеп көркейтуге үлесімді
қосамын деген мақсат бар.Алла қосса.
І-2. Жұмысымның бұл тарауы Зерттеу әдістері.Біріншіден зерттеу
әдістің түрлеріне тоқталып өтейін.Зерттеу әдіс түрлері:
1.Салыстырмалы сипаттама.
2.Картографиялық әдіс.
3.Экспидициялық әдіс.
4.Аэрокосмостық әдіс.
5.Математикалық әдіс.
6.Модельдеу әдісі.
Салыстырмалы сипаттаманы жұмысымның соңында жазамын.Экспедициялық
әдістерді жоғарыда айтып кеттім.Аэрокосмостық әдісті Батыс Қазақстан
облысының әкімі Қ.Көшербаев мырза болғанда Орал қаласына арнайы сапармен
келген ғарышкер Т.Мұсабаевпен кездесу өткізіп БҚО-ның аэрокосмостық
картасын түсіріп әкелуді сұрады.Осы БҚО-ның аэрокосмостық картасы облыстың
ауыл шаруашылығына сондай-ақ басқа да салаларына көп жақсы жағдай
жасады.Қазір Маңғыстау облысының әкімі Қ:Көшербаев мырза Маңғыстау
облысының да аэрокосмостық картасын түсірірту жоспарда оны іске асыру
жолында
Қ.Көшербаевтың БҚО-на да,қазір Маңғыстау облысына да істеп жатқан
істері мен еңбегі өте зор.
Модельдеу әдістері де қазір кең түрде қолданылуда.БҚО-ның бірнеше
физикалық,экономикалық карталары бар.Соңғы карта Западно-Казахстанская
Область кешенді картасы,масштабы 1:1000000.Маңғыстау облысының
физиаклық,экономикалық карталарының көбі
Менің дипломдық жұмысымның зерттеуінде жоғарыда келтірілген әдістердің
элементтері пайдаланылды.Бірақ соның ішінде негізгі жұмысымның бағдарламасы
Максаковскийдің ұсынылған жоспарымен құрылды.
1-А)Жұмысымның жоспары бойынша екі облыстың географиялық орнына
сипаттама беремін.Бірінші Батыс Қазақстан облысының географиялық орнына
тоқталып өтейін: Батыс Қазақстан облысы – Қазақстанның батысында, Жайық
өзенінің екі бетіндегі кең жазықтықты, қыратты аймақта орналасқан.
Қазіргі алып жатқан территориясының көлемі 151,2 мың шаршы шақырымға
жетеді немесе Қазақстан территориясының 5,9%-ін құрайды.Обылыс территориясы
солтүстіктен 425 шақырымға, шығыстан батыс бағытта 585 шақырымға созылып
жатыр.Өзінің көлемі жөнінен кейбір Еуропа елдерінен әлдеқайда үлкен.Ал
Қазақстан Республикасының 14 облысының ішінде жер көлемі жөнінен 8 орын
алады.
Оның физикалық-географиялық жағдайы жөнінен мына ерекшелерін атап
өтуге болады:
1-ден Облыстың территориясы 48-51 °35 ` солтүстік ендік және 45°30`-54
°35` шығыс бойлықтардың арасын қамтиды.
2-ден Еуразия континетінің ішкі ауданында жатыр, яғни Атлант мұхитының
және оның теңізерінен 2,5 мың шақырым қашықтықта орналасқан.Солтүстік мұзды
мұхит ауданымен екі ортадағы қашықтық керісінше анағұрлым жақын, сондықтан
оның климатының қатаң континентті болуына, сонымен бірге топырақ
жамылғысымен, өсімдіктер дүниесіне, табиғатына үлкен әсер етеді.
3-ден Облыстың территориясы жазықты-қыратты жер бедерінен тұрады.Ең
биік нүктесі 235 м. Ембі үстірт.Каспий маңы ойпатының 0 м. Депрессиясы
Калмыково елді мекенінің ендігінен басталады.
Жалпы территориясының дала және шөлейт зонасында орналасуы адам
өміріне онша қолайсыздық жасамайды.Жайық өзені және оның су жинау алабы
облыс табиғатына өзіндік әсерін тигізеді.
Облыстың территориясының табиғи шекарасы Ресейдің Астархань,Волгоград
облыстарымен Каспий маңы ойпатының алабымен өтеді,Саратов,Самара
облыстарымен Жалпы Сырт сілімдерімен,Қазақстанның Ақтөбе облысымен Ембі
үстіртінің бөктерімен, ал Атырау облысымен Каспий маңы ойпатының Нарын,
Тайсойған құмдарының етектерін қамтып жатыр.
Батыс Қазақстан облысы 1932 жылы наурыздың 10-шы жұлдызында құрылған
болатын.Осы кезден бері оның территориясының, шекаралық аймағында
өзгерістер болған жоқ.
Облыстың территориясы жер шарының 24 сағаттық белдеуінің Лондон
қаласынан өтетін Гринвичи 0-дік меридианнан есептегенде 4-ші сағаттық
белдеуде орналасқан. Қазақстан Республикасының орталығы Астана қаласынан 2
сағаттық, Ресей мемлекетінің астанасы Москва қаласынан 1 сағаттық
айырмашылығы бар.
Батыс Қазақстан облысының территориясын 5 физикалық-географиялық
ауданға бөлуге болады:
1. Қоңыржай-құрғақ дала ауданы.
2. Өте құрғақ дала ауданы.
3. Батыс шөлейтті Аралсор-өзен аралық ауданы.
4. Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы.
5. Шөлді Нарын құм ауданы.
1.Қоңыржай-құрғақ дала ауданы-облыстың солтүстік бөлігін алып
жатыр.Тектоникалвқ тарихында платформалы кристалды негіздің үстінде
қалыптасқан палеозой,мезозой,кайназой эрасының шөгінді жыныстары жер бетіне
жақын немесе шығып жатады.Жалпы территориясының үстіңгі қабаты төртік
дәуірдің шөгінді жыныстары тұрады.Бұл ауданның жер бедерін биік жоталы
болып келетін Жалпы Сырт Орал алды үстіртінің оңтүстік сілемдері көмкеріп
тұрады.Климаты құрғақ, жылы агроклиматтық ауданға жатады.Қыстың орташа
ұзақтығы 125-130 күн аралығында.Жылына орташа жауын-шашын мөлшері 300
мм.Топырағы негізінен қою қызғылт карбонатты механикалық құрамы сазды және
ауыр құмдауыт сазды болып келеді,қарашірік қабаты 45-50 см, құнарлы
органикалық бөлімі 3-4%-тей болады.Осы қою қызғылт топырақта өсетін табиғи
өсімдіктер негізінен ақ селеулі-юозды болып келеді.Гүлді шөптесінді
өсімдіктермен қатар бұталар кездеседі.Жануарлар дүниесінен далада
кездесетін саршұнақ,қосяқ,дала тышқандары,дала
алақоржындары,жыртқыштардан:қасқыр, түлкі,күзен,қарсақ мекендейді.Бұл зонада
құстардың ондаған түрлері,бауырымен жорғалаушылардың кейбір түрлері
кездеседі.
2.Өте құрғақ дала аудандары-негізінен облыс территориясының ортаңғы
бөлігін алып жатырОның құрамына Жалпы Сырт қыратының бір бөлігі,Каспий маңы
ойпатының солтүстік бөлігі енеді.Жер бедері биіктеу келеді.Ал батыс бөлігі
кең жазықты және көп жерін Шежін-Дөренгі суы мол жайылмасының кеңістігі
алып жатыр,Бұл аудан негізінен құрғақ, өте жылы агроклиматтық аймаққа
кіреді.Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері 220-230 мм.Қыс кезінде тұрақты қар
жамылғысы 110-120 тәулік шамасында, ал оның қалыңдығы 20-25 см.Жалпы осы
өте құрғақ дала ауданында қызғылт топырақ басым.Бұл қоңыр топыраққа
қарағанда қарашірік қабаты жұқалау 40-45см,құнарлығы 2-5% шамасында.Осы
топырақ жамылғысының негізінде жусанды,ақселеуді өсімдіктер алқабы
қалыптасқан.
3.Батыс шөлейтті Аралсор өзен аралық ауданы-Облыстың батыс бөлігін
алып жатыр,шығысында Көшім өзенінің аңғарымен, Жаңақала ауданының
көлтабандарымен шектеседі.Каспий маңы ойпатының ең төмен майысқан бөлігі
осы ауданның территориясына кіреді.Климаты шөлейт зонасына тән қатаң
континентті құрғақ болып келеді.Жаз айларында аңызақ 20-50 тәулікке дейін
созылады.Тұрақты қар жамылғысы 80-100 тәуліктей,оның қалыңдығы 15-20 см.Бұл
ауданның жалпы территориясын көктемгі,жазғы,күзгі жайылымдарға кең түрде
пайдаланады.Жануарлар дүниесі шөлейт зонасына тән түрлерден және дала
зонасының өкілдерінен тұрады.Бұл ауданда жаз кезінде ақбөкендер топ-тобымен
жиі кездеседі.
4.Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы-Каспий маңы ойпатының Көшім және
Жайық өзендерінің аралығы мен Батыс Қазақстан облысының оңтүстік-шығыс
бөліктерін алып жатыр.Климаты- өзіне ендік бойынша көршілес жатқан
физикалық-географиялық ауданға ұқсас,бірақ шығысқа қарай құрғақ орташа ыссы
агроклиматты алқапта жатыр.Батыс Қазақстан облысының оңтүстігінде
жатқанымен ауаның қыс айларындағы температурасы төмен (-14,4*)-қа дейін
жетеді.Жаз кезінде абсолютті максимум +44*-қа дейін жетеді.Жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері 214-215 мм.Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданының
топырақ жамылғысы ашық қызғылт,шалғынды қызғылт,шалғынды-ашық және сортаң
топырақты түрлерінен қалыптасқан.Өсімдік дүниесі жусанды-боз және аралас
әртүрлі шөптесін өсімдіктерден,изен,қоңырбас тұрады.Орманда
қайың,көктерек,қарағаш сияқты ағаш түрлері өседі.Сор мен сортаңды жерлерде
қара жусанды өсімдік алқабы басым болады.Өзен аңғарында,жайылмасында
шалғынды қызғылт топырақта өсетін шөптесін өсімдіктер,бұталар,қамысты-
қоғалы және тоғайлы ормандар алқабы басым келеді.Шөлейт зонасының жануарлар
дүниесі саршұнақ,қосаяқ,құм тышқаны,құм қояндары мекендейді.Құстардың және
бауырымен жорғалаушылардың осы зонаға тән түрлері кездеседі.
5.Шөлді Нарын құмы ауданы-облыстың оңтүстік бөлігінде орналасқан.Шөлді
Нарын құмының физикалық-географиялық ауданы өте құрғақ,ыстық агроклиматтық
алқапқа кіреді.Жазы ыстық болғанымен,қыс айларының орташа температурасы
12,5-13*.Құмды шағылды алқаптардың аралығындағы ашық жерлер шалғынды
топырақтың негізінде әр түрлі астық тұқымдас өсімдіктерге бай болып
келеді.Құмды алқаптардың солтүстік бөлігінде сортаң-сұрғылт топырақтар
қалыптасқан жерлерде ақ жусанды және ақ жусанды-еркек шөптесін өсімдіктер
топтары өседі.Жануарлар дүниесінде шөл зонасына тән түрлері
кездеседі.Әсіресе бауырымен жорғалаушылардың түрі көп.
Екіншіден Маңғыстау облысының географиялық орнына тоқталып өтсем:
Маңғыстау - Қазақстанның оңтүстік-батыс бөлігінен орын алған. Бүкіл
жер шары көлемінде алып қарағанда, Еуразия құрлығының ортасында, Еуропа мен
Азияның түйіскен өңірінде орналасқан.Қазіргі алып жатқан аумағы 165,6 мың
шаршы шақырым.Қазақстан Республикасының 14 облысының ішінде жер көлемі
жөнінен 7-орын алады.
Физикалық-географиялық жағдайы жөнінде мынадай ерекшеліктерді айтуға
болады:Облыстың шеткі нүктелері төмендегідей: батысы — Каспий теңізіндегі
Құлалы аралы 50.002 ш.б. 44°.572 с.е; шығысы - Қазакстанның Ақтөбе облысы
және Өзбекстан, Маңғыстаудың шектескен жерінде 56°.452 ш.б пен 45°.О92 с.е;
оңтүстігі - облыстың Түрікменстан шекарасындағы Қапыланқыр шыңдарының жар
қабағы 41°. 152 с.е пен 55°402 ш.б; ал қиыр солтүстігі — Атырау облысымен
шекарадағы Желтау 46°.262 с.е пен 55°.2О2 ш.б. болып табылады.
Маңғыстау облысының ең биік нүктесі — Шығыс Қаратау жотасындағы Бесшоқы
тауы, биіктігі теңіз деңгейінен 556 м жоғары. Ал ең төменгі нүктесі —
Қарақия немесе Батыр ойысының түбі, ол теңіз деңгейінен 132 метр төменде
жатыр. Жалпы бұл ойыс өзінің тереңдігі жөнінен дүние жүзінде бесінші орын
алады. Облыстың солтүстік-батысы мен батысын Каспий теңізі жиектеп жатыр,
оңтүстігі мен шығысында көрші мемлекеттер Түрікменстан мен Өзбекстан
орналасқан.
Ал солтүстік-шығыста Маңғыстау еліміздің Ақтөбе және солтүстігінде
Атырау облыстарымен шектеседі.
Маңғыстау — қазақ елінің кең дүниеге ашылған теңіз қақпасы. Ол арқылы
Иран, Әзірбайжан, Түрікменстан және Ресеймен байланыс жасалынады.Сонымен
қатар Еділ-Дон каналы арқылы Дүниежүзілік мұхитқа шығуға болады.
1-Б)Батыс Қазақстан обылысының тектоникасы мен геологиясына сипаттама
берейін:Облыс тектоникасы:Облыс территориясы кембрийге дейінгі қатты
кристалды негізден тұратын Шығыс Еуропа платформасының құрамына
кіреді.Сол себепті бұл аймақтар тау түзелу процесіне
ұшырамаған.Геосинклиналды ауданда кездесетін шөгінді жыныстардың
қатпарлануы немесе жанартау процестері бұл аймақтарда болмаған.
Каспий маңы ойпатының Еділ- Каспий иілген бөлігі-геологиялық құрылымы
жөнінде қатты қабықтың ең терең түскен аймағы.Кристалды жыныстар мұнда
3000 м-ден астам тереңде және палеозой мен мезокайназой шөгінділерінің
астында жатыр, ал кей жерлерде тереңдігі 15000 метірге дейін жетеді.
Бұл Каспий маңы синеклизасында төменгі палеозойдан кайназой
кезеңіне дейінгі жыныстар платформаның жәй бірқалыпты иілісінің
әсерінен көп өзгеріске ұшырамаған. Осындай тектоникалық тарихы оны
Қазақстан территориясының көбіне тау түзілу процесіне ұшыраған басқа
аудандарынан ерекшеленіп тұрады.
Бір ерекшелігі тұз күмбездері көп кездеседі.Олардың пайда болуы
орогендік қозғалыстарға байланысты.Осының әсерінен пермь, мезозой және
үштік дәуір жыныстары көп жерде негізінен ғаныш пен тұз қатпарларына
бүгілген.
Каспий маңы ойпатында шоғырланып қалыптасқан тұз күмбездері жер
шарының басқа ешбір жерінде кездеспеді. Тұз күмбездері облыстың әсіресе
оңтүстік-шығыс және шығыс бөліктерінде көп кездеседі.
Осы аудандарда қазіргі кезде мол мұнай қоры табылып отыр.
Каспий маңы синеклизасының үстін ұзақ уақыт су басып жатқан кезін
ақшағыл алабы аймағына жатқызады.Бұл алаптың ұзынша тармағы қазіргі Қара
теңізге қарай созылып кеткен. Ақшағылдан кейін келетін Апшерон алабы
шағынырақ болған.Ол қалыңдығы 400 м. құм, конгломерат, саз қалдырған.
Төрттік шөгінділер қалыңдығы 30 метрден астам теңіздік және
континенттік жыныстардан тұрады.Теңіз тұнбалары арасында Баку, Хазар,
Төменгі және Жоғарғы Хвалын трансгрессиялары қалдырған теңіз фаунасы бар
саз және құм қабаттарынан тұрады. Оларда континенттік шөгінділер лёсс
тәріздес саздақ, құм шымтезекті топырақ қабатымен кезектесіп келеді.
Осыған мысал келтіретін болсақ төрттік дәуір кезінде Каспий теңізінің
үлкен теңіз трансгрессиясы болды. Бұлар: Баку, Хазар, Хвалын деген
кезеңдерге бөлінеді. Осы теңіздің суы көтеріліп жайылған кезеңдерде Батыс
Қазақстан облысының территориясы түгелге жақын бірнеше мыңдаған жылдар бойы
теңіздің түбі болып келді.
Облыстың қазіргі территориясында болған тектоникалық өзгерістер оның
белгілі бір геологиялық құрлысын қалыптастырған.
Каспий маңы синиклизасы бірте-бірте төменде түсу кезінде, бұл аймақты
жоғарыда көрсетілгендей теңіз суы басқан.Теңіз жануарларының қалдықтары,
тұздар және континентті шөгінділер белгілі бір қабат қалыптастырып шөгіп
отырған.Сол теңіз түбінің құрғақ жағалаулардан қашықтығына қарай құмды
және сазды шөгінділердің түстері әр түрлі болып келеді.
Мысалға қазіргі өзен жағалауларының беткейлі жарқабақтарынан түрлі
шөгінді қабықтарын көруге болады. Ал кейбір минералды жыныстардың
қалдықтары көп кездеседі.Сондықтан облыстың территориясында әр түрлі
геологиялық кезеңде пайда болған жыныстарды кездестіругеғ болады.
Геологиялық картадан облыс территориясының көп бөлігін төрттік
дәуірдің жыныстары жауып жатқанын, солтүстік-шығыс,шығыс,оңтүстік
аймақтарда пермь,триас,юра, бор және палоген,неоген дәуірлерінде
қалыптасқан жыныстардың жер бетіне жақын немесе шығып жатқанын көруге
болады.
Тұзды қабаттың астында шамамен 3000 м-дей тереңдікте, негізінен
карбонаттардан тұратын девон дәуірінің жыныстары кездеседі.Бұл қабаттарда
қазіргі кезде мұнай және минералды тұзды су қоры бары анықталды.Каспий
маңы ойпатының орталық аудандарында 8000 м тереңдік шамасында таскөмір
дәуірінің жыныстары қалыптасқан.Бұл қабаттар мұнай мен газ бай.
Пермь дәуірінің жыныстары бүкіл Каспий маңы ойпатында кең
тараған.Бұл қабатта карбонатты, сульфатты жыныстар,тас тұзы, ғаныш
кездеседі.Мысалы Батыс Қазақстан және Атырау обылыстарының шекаралас
жерінде Индер тұзды күмбезінің қалыңдығы 2000 м-ге дейін жетеді.
Мезазой дәуірінде триас,юра және бор дәуірінің шөгінді жыныстары
қалыптасқан.Бұлар негізінен карбонатты жыныстардан тұрады.Әсіресе көп
бөлігін құрлыс материалдары ретінде пайдаланатын құм,доломит,сазды жыныстар
құрайды.Олардың түстері сұрғылт болып келеді де,құрамында
пирит,кальциттердің түрлері көп кездеседі.Осы аталған жыныстар триас,юра
дәуіріне тән.
Ал бор дәуірінің жыныстары жалпы облыс территориясында біркелкі
таралған. Бұлар тұз күмбезі көтерілген аудандарда жер бетіне жақын немесе
шығып жатады. Бор дәуірінің жыныстары құм, әктастан және мергелден тұрады.
Олардың қалыңдығы тіпті жүз метрден астам.
Облыстың солтүстігінде, қазіргі жалпы Сырттың етегінде палеоген және
неоген жыныстарының қабаттары кездеседі. Бұлар ұсақ түйіршікті құм мен
саздан тұрады. Құмында әртүрлі малта тастар араласқан сары саз кездеседі.
Егерде геологиялық картаға қарап айтатын болсақ, Батыс Қазақстан
облысы территориясының негізгі бөлігі төрттік дәуірдің шөгінділері. Бұлар
континентті жағдайда қалыптасқан әр түрлі саздар, құмдауыттар, құм. әктасты
саздар.Сонда төрттік дәуір кезеңі қазіргі жер бедерін қалыптастыруға үлкен
әсерін тигізген.
1-Б)Маңғыстау облысының тектоникасымен геологиялық құрылымы.Маңғыстау
облысы тектоникалық құрылымы жағынан түгелдей дерлік Тұран платформасына
кіреді,тек Оңтүстік Жылыой жері ғана Шығыс Еуропа платформасының ең
оңтүстік-шығыс шеті болып табылады.
Маңғыстау өлкесі өзінің геосинклиникалық даму кезеңінен палеозой
заманының соңғы бөлімінде және мезозой заманында зор қарқынмен өткізді.
Ежелгі кембрийге дейін жынысты қабат Тетис теңізінің астында ұзақ уақыт
қалып,палеозой шөгінді жыныстарымен жабылды. Палеозой заманының соңғы
дәуірінде (девон,карбон,пермь) көтерілу процесі басталып, тау жыныстары
қатпарлана бастады. Бұл уақытта өлке теңіз астында қала берді.
Осы кезде болашақ Маңғыстау тау жүйесінің негізі жасалынды.Мезозойдың
орта шенінде (юра дәуірі) қаратау таулары қалыптаса бастады және бұл
кезеңді жаңа мезозой орогенезі (тау түзілісі) деп атайды. Мезозойдың соңғы
дәуірі мен кайнозой заманы тектоникалық дамудың салыстырмалы түрде
тұрақталуымен көзге түседі.Бұл кезде Қаратау таулары сыртқы процестердің
(күн,жел,су,үгілу) әрекеті нәтижесінде бұзыла бастайды. Көтерілу процесі
бол палеоген дәуірінде де жүрді.
Каспий теңізі неогенде жеке теңізге айналып, өлкенің кейінгі
тектоникалық дамуына да, жер бедерінің қалыптасуына да елеулі ықпал етті.
Құрылымдардың оң және теріс формалары - антиклинальдар мен
синклинальдар өздерінің көлемі, бағдарлануы және қозғалу жылдамдығының әр
тірлілігіне орай үлкенірек тектоникалық аймақтарға бөлінеді.
Облыс жері осындай үш аймақтан тұрады:
Бірінші - Солтүстік аймақ, ол Солтүстік Маңғыстау, Жылы-ой,
Солтүстік Үстіртті қамтиды және солтүстік батыстан оңтүстік-шығысқа созылып
жатқан тектоникалық майысулар жүйесі болып табылады. Бірқатар көтерілулер
мен майысу зоналарынан тұрады. Оның ішінде ірі Солтүстік Бозащы көтерілу
зонасы Бозащы түбегінің солтүстік-батыс бөлігін алып жатыр. Бұл жерде пермь
-триас платформасы 1-1,5 км тереңдікте орналасқан, еш жерде жер бетіне
шықпайды. Фундамент қалың мезозой және кайнозой шөгінді қабатымен жабылған.
Екінші - Орталық аймақ, ол Орта Маңғыстау мен Орта Үстіртгі
біріктіреді. Орталық аймақ солтүстік аймаққа параллель созылған
тектоникалық бұзылымдар (яғни таулар) жүйесі. Бұл жерлерде пермь-триас, юра
дәуірінің шөгінді қабаты күшті дислокацияланған (бұзылған). Жүйенің шегінде
бірқатар антиклипинальдар (Түпқараған-Қаратау, Бекі-Басқұдық) және
синклинальдар (Шақырған, Босаға т.б.) орналасқан. Пермь-триас фундаменті
аймақтың шеткі бөліктерінде 1,5-3 км тереңдікте жатса, орталық бөлігінде
(Қаратау, Қаратаушық) және кейбір жерлерде (Қарамая, Тынымбай, Көкесем,
т.б.) бөліктерінде жер бетіне шығып жатады.
Үшінші - Оңтүстік аймақ, (Оңтүстік Маңғыстау мен Оңтүстік Үстірт). Ол
да бірінші аймақ сияқты тектоникалық майысулар жүйесі болып табылады,
платформалық фундамент бұл аймақта 2,5 км-ден 4 км-ге дейін
төмендейді.Облыстың қазіргі заманғы тектоникалық дамуы.
Облыс жері қазіргі кезде де тектоникалық тұрғыдан алғанда даму
үстінде. Ғарыштан алынған мәліметтер мен соңғы геофизикалық зерттеулер
нәтижесі облыс жерінің геодинамикалық белсенділігі арта түскендігін
көрсетеді. Яғни, тектоникалық өзгерістер пермь-триас фундаментінің астында,
10-12 км тереңдегі күрделі қозғалыстардың салдарынан болып отыр. 1986 жылы
көкек айында, 1989 жылы қыркүйек айында облыс тұрғындары күштілігі 3-4
балдық жер сілкінісінің куәсі болды. Дәстүрлі жер сілкінулер болмайтын
аймақ деп саналған Маңғыстауда осыдан 10-12 мың жыл бұрын және біздің
заманымыздың 1310 жылы күшті жер сілкіністері болғандығы анықталып отыр.
Осының бәрі өлкедегі жер сілкіну, жалпы қазіргі тектоникалық даму
мәселелерін зерттеуді қолға алуды талап етеді.Жалпы неотектоникалық
бақылаулар облыс жерінің жыл сайын бірнеше ондаған миллиметрге көтеріліп
келе жатқандығын анықтап отыр. Оған қарапайым дәлелдеме -1930-77 жылдары
төмендеген Каспий теңізі осы кезге дейін 1,8 метрге көтерілді, бірақ дәл
осы деңгейдегі бұрынғы су басқан территорияны әлі күнге дейін толық су
қамтыған жоқ, бұл - теңіз деңгейінің көтерілуімен қатар құрлықта баяу
көтеріліп келеді.
Облыстың қазіргі кезеңдегі тектоникалық процестеріне техногендік
фактордың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Жер астынан мұнай мен газдың көп
өндірілуі, сондай-ақ судың көп болуы, жердің төмен қарай отыруына әкеп
соқтырады. Мұндай факторлардың қатарына Қошқар атадағы қалдық көлдің
(ауданы 70 км2) жер қабығына түсіретін күшін және ядролық жарылыстардың
күшін жатқызуға болады.
Облыстың геологиялық құрылысы . Қазақстанның басқа өңірлеріне
қарағанда онша күрделі емес. Дегенмен, облыс жерінің 5-6 географиялық
ауданға бөлінуінің өзі оның геологиялық құрылысының әркелкілігін көрсетеді.
Тас көмір (карбон) дәуіріне дейінгі дәуірлердің жыныстары
Маңғыстаудың еш жерінде кездеспейді, өйткені олар 4-10 км тереңдікте
шөгінді қабат астында жатыр. Маңғыстаудың тау жыныстары жасына, қалыптасу
уақытына қарай мынадай тәртіппен бөлінеді:
Палеозой эрасы Маңғыстау облысының территориясында кембрийге дейінгі,
сондай-ақ палеозойдың тас көмір дәуіріне дейінгі жынысты қабаты
кездеспейді, олар қалың шөгінді қабаттың астында қалған.
Пермь жыныстары триас жыныстарымен бірге Маңғыстаудың платформалық
фундаментін құрайды, ал жер бетіне Батыс және Шығыс Қаратау, Қаратаушық
жоталарында, Тұмғашы, Тынымбай, Құнанбай, Қарашек, Қарамая, Көкесем жеке
тауларында шығып жатады. Негізінен құм тастарынан түзілген, сондай-ақ
аргилиттер де кездеседі. Аргилиттер - күшті қысымның әсерінен тығыздалып
пайда болған сазды шөгінді жыныстар. Ол суға езілмейді және суды
өткізбейді.Құм тастардың түсі сан алуан: қара күлгіннен, қоңыр қызғылт, көк
жасыл түске дейінгі түрлері кездеседі.
Мезозой эрасы. Оның барлық дәуірлері Маңғыстауда толық көрсетілген.
Алғашқысы - триас дәуірінің тау жыныстары тек қана пермь қабатының үстінде,
яғни жоғарыда аталған жоталар мен жеке тауларда ғана кездеседі. Триас
жыныстарының негізгі бөлігін қара қызыл тас құмдар мен көк жасыл тақта
тастар, сондай-ақ басқа да цементелген шөгінді жыныстар құрайды.
Жалпы пермь және триас дәуірінің жыныстар қабаты герцин тау түзілісінен
кейінгі Тұран плаформасының фундаментін құрайды. Ал оның үстін жапқан
кейінгі дәуірлердің (мезозой, кайнозой) шөгінділері платформаның жамылғы
қабатын түзеді. Пермь-триас қабатында көптеген рудалық пайдалы қазбалар
(мыс, темір, т.б.) қалыптасқан.
Мезозойдың екінші Юра дәуірінің жыныстары жер бетінде Қаратау,
Тұмғашы, Қарамая антиклинальдерінің екі қанатында. Батыс Қаратаудың
солтүстік жағындағы аңғарларда, ірі ақтаулық куэсталардың ортаңғы
қабаттарында кездеседі. Сондай-ақ юра жыныстары Бекі-Басқұдық
антиклиналінің күмбезді бөлігін алып жатыр, негізінен саздардан (қара сұр,
жасыл сұр), құмтастардан, құмтасты әктастардан түзілген. Қабатта темірдің,
марганецтің белгілері кездеседі.
Бор дәуірі жыныстары Таулы Маңғыстау мен Оңтүстік Маңғыстаудың
солтүстік - шығыс (Бекі - Басқұдық, Бостанқұм т.б) бөлігін тұтастай алып
жатыр. Түпқарағандағы ірі сайларда (Түбіжік, Қаңқа баба) палеоген және
неоген қабаттарының астынан шығып жатады. Аты айтып тұрғандай, аталмыш
дәуірінің негізгі түзуші жынысы - кәдімгі жазатын бор. Одан басқа саздар,
мергель, әктастар кездеседі.Тотыққан қоңыр құмтастар Жармыш, Жапырақты
куэсталарының жоғарғы жабын қабатын құрайды, ал Тұщыбек, Шайыр-Сарыкез,
Ақмыш маңындағы "шар" тастар осы дәуірдің құм тастарынан түзілген. Бор
дәуірінің қабаттарында фосфорит плиталары кездеседі.
Кайнозой эрасы (заманы). Палеоген жыныстары Бозащы өңірінің оңтүстік,
Ақтауға жақын бөлігін, Бекі-Басқұдық жерін және Үстірт шыңдарының төменгі
шөгіндегі қабаттарын құрайды, сондай-ақ ағынсыз ойыстардың (Қарынжарық,
Өзен, Қарақия, т.б.) жарларында, Түбіжік, Қаңқа баба сайларында да палеоген
жыныстары кездеседі.Жыныс түзушілер - құмдар мен құмтастар, әктастар және
мергельдер. Ақтау куэсталарының тік жағы бор мен мергельден түзілген.
Палеоген дәуірінің шөгінді қабатында "адай свитасы" деп аталған кішкене,
ақшыл сұр, бор түсті мергель қабаты бар.
Неоген. Түпқараған, Оңтүстік Маңғыстау, Үстірт территориясын
толықтай неоген дәуірінің сазды қабаты жауып жатыр. Ал таулы Маңғыстау
шағын неоген қабаттарынан түзілген территориялар болғанымен, басым
көпшілігі үгітіліп, жел мен су әрекеттерінің нөтижесінде жойылып кеткен.
Саздан басқа әктастар кездеседі. Дәуірдің соңғы кезеңінде болған сармат
теңізінің шөгіндісінен құнды қүрылыс материалы болып саналатын "Маңғыстау
ұлутасы" пайда болған. Ұлутасқа көтеріңкі Маңғыстау мен Үстірт жері
(Бейнеу, Кетік, Жетібай, Қарақыз-Қызылтұран) өте бай.
Төрттік немесе антропогендік дәуір. Соңғы 2 миллион жыл уақытта
қалыптасқан осы ең жас геологиялық қабаттың ең көп тараған жері - Бозащы
түбегі, Оңтүстік Жылыой өңірі, сонымен қатар теңіз жағалауындағы төмен
орналасқан алқаптарда кездеседі. Соңғысы - осы дәуірдегі теңіздің
тартылуынан құрлықта қалып қойған шөгінді қабат. Жел әрекетінен ағынсыз
ойыстардың түбіне төрттік дәуірдің құмдары жинақталған. Төрттік дәуірдің
негізгі жыныстары - құмдар мен сорлар.
1-В)Батыс Қазақстан облысының жер бедері:Батыс қазақстан облысының
территориясы Шығыс Еуропа жазығының жалғасы. Сондықтан жер бедері негізінен
жазық болып келеді. Оның солтүстігімен Шығыс бөлігінде онша биік емес
қыраттар кездеседі. Орталық және оңтүстік бөлігі ойпатты жазық болып келіп,
шамамен 490 с.е. қарай (Қалмақты елді мекені) Каспий маңы депрессиясы
(теңіз деңгейінен төмен жататын территориялар) басталады. Ол Атырау
облысының территориясында Каспий теңізіне дейін -28 метр деңгнейіне жетеді.
Батыс Қазақстан облысының территориясын 5-географиялық ауданға бөлуге
болады:1.Жалпы Сырт 2.Сырт алды жарлы биіктік.3.Орал маңы(Ембі)
үстірті.4.Каспий маңы ойпаты 5.Жайық өзеннің ортаңғы және төменгі ағысының
аңғары.
1.Облыстың солтүстік бөлігін Жалпы Сырт сілемдері алып жатыр.Жер бедері
толқынды,тайыз ойлы және қырлы болып келеді.Жалпы Сырттың ең биік жері 80-
150 метрге дейін жетеді.Кейбір төбелер ол деңгейден де асып кетеді.Деркөл
өзенінің басталуы жергілікті халық Ешкі тауы деп атайтын төбенің биіктігі
251 метр, Тасты-Мар -200 метр.
2.Сырт алды жарлы биіктік – Жалпы Сырт пен Орал маңы (Ембі) үстіртінің
оңтүстік беткейлерін алып жатыр.Бұл негізінен Каспий маңы ойпатымен
аралықта ендік бағытта жіңішке белдеу болып қалыптасқан.Кішірек өзендердің
аралығымен солтүстіктен оңтүстікке қарай тілімденіп,бірнеше суайрықтық
жазықтарға бөлінеді.Баку трангрессиясына байланысты борлы шөгінділер
биіктігі 65-90 метрге дейін.Хвалын кезеңінде тән теңіздік шөгінділер екінші
сатылы жазықтар қалыптастырған.
3.Облыстың солтүстік –шығыс бөлігін Орал маңы (Ембі) үстірті алып жатыр.
Жер бедері бірнеше өзен аңғарларымен тілімденген. Осы жерден ағып өтетін
Шыңғырлау және Елек өзендерінің негізгі суайрықтарын құрайды. Орташа
биіктігі 110-235 м. аралығында. Осы Орал маңы үстіртінде Батыс Қазақстан
облысының ең биік нүктесі жатыр. Ол-Ақтау, абсалют биіктігі-279 м. Орал
маңы үстіртін құрайтын жыныстар бор дәуірінде пайда болған. Оның үстіңгі
қабатын төрттік дәуірдің сарғыш, сұрғылт саз және құм қабаттары жауып
жатыр, кейбір жерлерінде борлы қабаттар кездеседі. Сондықтан да жергілікті
халық бұл жерлерге Ақтау, Ақсай, Ақдөң деген атаулар берген.
4.Батыс Қазақстан облысының көп жерін Каспий маңы ойпатының солтүстік
бөлігі алып жатыр.Ойпаттың солтүстік-шығысынан оңтүстік-батысына қарай жер
бетінің биіктігі төмендей береді.
Жалпы Каспий маңы ойпатында көктем кезінде еріген қар суын жинайтын
ойпаңдар мен көршіктер, үлкен көлтабандар көп.Кейбір жерлерде үлкен
көлтабандардың көлемі едәуір үлкен болып келеді.Орташа тереңдігі 2-4 метр
аралығында, мұнда шұрайлы әр түрлі өсімдіктер өседі.
Каспий маңы ойпатында кең тараған жер бедерінің бір түрі –
сорлар.Олардың тереңдігі 10-20 метрге жетеді.Облыстағы көлемділері Арал
соры,Әукетай,Түрке соры.Каспий маңы ойпатының оңтүстік және оңтүстік-батыс
бөліктерінде құмды шалғындар көп тараған.Үлкен территорияны алып жатқан-
Нарын құмы.
5.Жайық өзенінің ортаңғы және төменгі ағысының аңғары- жер бедеріне
өзінің көптеген жылдар бойы ағысының әсерімен бірнеше белгілер
қалдырған..Жайық өзені аңғарының солтүстік бөлігінде қазіргі жайылмасының
басқа төрт сатылы жазықтық ,ал оңтүстігінде Каспий маңы ойпатында екі
сатылы жазық пен қазіргі жайылма пайда болған.
Батыс Қазақстан облысының территориясында жердің беткі қабығының
қозғалыс процестері әр кезде болып тұрған.Соның себептерінен әсіресе тұз
қабаты тектоникалық өзгерістерге көбірек ұшыраған. Оның қазіргі жер
бедеріндегі көрінісі биіктігі 20-50 метр шамасындағы үсті тегіс
дөңестер.Тұзды күмбездер саны Каспий маңы ойпатында бір жарым
мыңдай.Солардың ішінде Шалқар көлінің маңындағы Сантастың биіктігі 71 метр
және Сасай тұзды күмбезі 94 метрге жетеді.
Жалпы Батыс Қазақстан облысының жер бедері жазық болып келгендіктен,
шаруашылыққа пайдалануға өте қолайлы. Дегенмен көп аудандарда кездесетін
сор,сай-сала,жыралар ауыл шаруашылығы жерінің сапасын кемітеді.Сол сияқты
мелиорациялық жұмыстардың дұрыс жүргізілмеуінен топырақ қабаты эрозияға
ұшырап отырады.Жер бедерінің осындай антропогендік өзгерістерге ұшырамауына
аса көңіл бөлуге тиіспіз.Өйткені бұл біз өмір сүріп отырған орта.Оны қорғау
баршамыздың міндетіміз.
1-В)Маңғыстау облысының жер бедері.Маңғыстау жер бедерінің геологиялық
даму кезеңі юра-палеоген дәуірінде аяқталып,геоморфологиялық даму кезеңі
басталды.Бірінші кезеңде жер бедерінің қалыптасуына ішкі күштер
(тектоникалық қозғалыстар)ықпал етсе,екіншісінде сыртқы күштер,яғни
үгітілу,жел мен су әрекеті басым болды.
Физикалық және химиялық үгітілу нәтижесінде Қаратаудың пермь-триас
жыныстары бұзылып,тау үсті бірте-бірте тегістеле бастады.
Маңғыстаудың жер бедерінің қазіргі бейнесін қалыптастырған ең басты
күш- Каспий теңізінің деңгейінің көтерілу мен төмен түсу (трангрессия және
регрессия) нәтижесі болып отыр.Төрттік дәуірге дейін Маңғыстау жиі теңіз
астында қалып қойып отырған.Палеогеннің соңғы,неогеннің бастапқы кезеңінде
Маңғыстауды Сармат теңізі басып жатты.Осы кезде Маңғыстауды теңіз толық
жауып,тек Отпан-Бесшоқы биіктері арал түрінде тұрды.Неоген дәуірінде Каспий
теңізі ақшағыл,апшерон трангрессияларын басынан кешірді.Ал төрттік дәуірде
төрт теңіз трангрессиясы(баку,хазар,хвалын,жаң акаспий)болып өтті.Бұлардың
барлығы тек Бозащы және Жылыой өңірлерінде ғана өтті.Маңғыстау облысының
жер бедері Баку теңіз көтерілуіне дейін негізінен қалыптасып,төрттік дәуір
басына қарай өлке жер бедерінің қазіргі пішінінде қалыптасып болды.Шерқала
өңірі Орталық Маңғыстау немесе Таулы Маңғыстаудың бір пұшпағы болып
табылады.
Таулы Маңғыстаудың жоталар жүйесі - Батыс Қазақстан шетіндегі ең жас
герциндік қатпарлану аймағы. Орта сармат заманында осыдан 10 миллион жылдай
бұрын Маңғыстау түбегі түгелдей дерлік теңіз астында жатқан, тек шалқар
теңіздің ортасындағы аралдардай болып осы күнгі Отпан және Бесшоқы биіктері
орналасқан Батыс және Шығыс Қаратаулардың биік бөліктері ғана су бетінен
көрініп жатқан еді. Сарматтың соңына таман (9 млн. жыл бұрын) басталған
тектоникалық құрылымдардың дамуы теңіздің тартылуына алып келді. Теңіз, ең
алдымен, антиклинальдық көтерілулердің күмбезінен кетті, бірақ
синклинальдық түсулерде ол әлі де біраз уақыт сақталды. Неогендік теңіз
кері шегінгеннен кейін, Маңғыстау түбегінің қазіргі жер бедерінің қалыптасу
заманы басталды.
Жер бедерінің қалыптасу процесі Маңғыстау түбегінің үздіксіз
дифференцияланған көтерілуі аясында жүріп жатты. Яғни бір жер біресе төмен
түсіп, аккумуляция зонасы болса, біресе көтеріліп, эрозия процесіне ұшырап
отырды. Неоген қабаты Маңғыстаудың көп бөлігінде жойылып кетті. Бұл жойылу
ең алдымен Маңғыстау қатпарлы жүйесінің ең жоғары көтерілген тұстарында
болды. Бұған карстық және дефляциялық процестермен қатар жүрген сай-жыра
торының дамуы да ықпал етті.
Қаратау мегаантиклиналінің орнында миоцен-плиоценде ірі көтеріңкілік
(возвышенность) пайда болды. Эрозиялық процестердің және тау жыныстарының
тығыздықтарының алуан түрлілігі нәтижесінде юра мен бордың борпылдақ
(рыхлых) жыныстарында сай-жыралар торының дамуы барысында бүгінгі Қаратау
маңы аңғарлары қалыптасты.Қаратау маңы аңғарларының жер бедері күрделі,
тайпақ еңістерді куэстер мен жалдар (гряда) бөліп жатады, осы жалдар мен
куэсттер юра мен төменгі бор борпылдақ шөгінділері арасында тығыздалған
құмтастардың қабат, қаттарының болуына орай пайда болған.
Көтеріңкіліктің орта бөлігінде пермь-триастың тығыз жыныстарынан
тұратын Қаратау жотасы пайда болды, жиек жағында жоғарғы бор мен
палеогеннің қатты жыныстарынан - Солтүстік және Оңтүстік Ақтаулардың
куэсттік жоталары пайда болды.
Кейінірек Қаратау жотасының өзін эрозия процесінің нәтижесінде пайда
болған көлденең бағытты аңғарлар үш дербес массивке бөліп жіберді, олар -
Батыс және Шығыс Қаратаулар, Қаратаушық.
Батыс Каратау жотасы батыс-солтүстік батыстан шығыс-оңтүстік шығысқа
қарай 45 км-ге созылып жатыр. Ені 5-15 км. Жотаның биіктік көрсеткіштері
250 метрден 450 метрге дейін өзгеріп отырады. Ең биік нүктесі - Отпан
(мұхит деңгейінен 533 м) Қаратау массивінің пенепленденген биігінің үстінен
тағы да 100 метрге көтеріліп тұрады. Батыс Қаратаудың солтүстік беткейі,
яғни Шайыр мен Ақмышқа қараған беткейі биігірек, тігірек және каньон
тәрізді шатқалдар және сайлардың жиі торымен көбірек тілімденген. Пермь
және триас заманының арасында конгломераттары мен әктасты қабаттары
кездесіп тұратын құмтастарынан, сланецтерден, алевролиттерден тұрады.
Жотаның етек тұстарында жер бетіне юраның ала шұбар түсті шөгінділері -
саздар, алевролиттер, құмтастар, сирегірек болса да, құмдар шығып жатады.
Солтүстік Актау. Ол Сарытас-Қошақ шығанақтарынан шығыста Үстірт
ернектеріне дейін жіңішке жолақ түрінде созылып жатыр. Жотаны бірнеше
тұсынан қапылар - эрозиялық өтпек сай-шатқалдар кесіп өтеді. Осы қапылар
Солтүстік Ақтау жоталарын бөліп қана қоймайды, сол бөліктерге аттарын да
береді, яғни батыстан шығысқа қарай жотаның Қаушы, Емді, Мырзатай, Ақмая,
Солтүстік Ақтау, Қасқыржол сияқты дербес жоталарын атауға болады.
Солтүстік Ақтаудың жер бедері куэсттік, оның оңтүстік беткейлері тік,
жартасты. Олар 100-200 метрлік биіктіктен етегіндегі жазықтарға қарай
құлап, жартасты, алып тасты, тасты қирандылар түрінде болады. Кейде
ернектері құм астында қалып көрінбейді. Солтүстік беткейлері жатаған,
сансыз сай-салалармен жырымдалған. Әсіресе етек тұсында.
Жотаның шыңдары 200-300 метрлік биіктікте орналасып, жіңішке жолақ
түрінде жотаның су айрығының биік тұсымен созылып жатады, тек кейбір
жерлерінде ғана олар плато пішініне ие болып, 2-2,5 км-ге кеңейіп кетеді.
Солтүстік Ақтау жоталары жоғарғы бор және палеогендік октастардан,
бордан, құмтастардан түзілген. Оңтүстік макробеткейлері ақ, сұр түсті
әктастардан тұрса, олардың астынан аппақ бор қабаттары да көрініп жатады.
Массивтік жекелеген бөліктерінде әктастардың үстінде тығыз құмтасты, құмды
сауытталған сияқты қабат та болады.
Солтүстік Ақтауға эрозия мен эолдық үгітілу нәтижесінде қалыптасқан
рельефтің алуан түрлі элементтері тән, көп санды, алуан пішін-формалы
қалған таулар (останцы), алуан мөлшерлі домалатпа тастар (валуны), ұялар,
қуыстар, үңгір-кеуектермен көркемделген навестер, тік құлама жарлар
кездеседі.
Тауаралык анғар. Қаратау мен Солтүстік Ақтау жотасының арасында
тауаралық аңғарлар бар, олар юра жөне бор заманының шөгінділерінің
денудациясы нәтижесінде пайда болған. Жер бедері күрделірек. Солтүстік
Ақтау мен Шығыс Қаратау арасындағы аңғарлық бөлікте куэсттер көп, Шетпеден
солтүстікке қарай барынша көп шоғырланған. Бұл куэсттер жоталарға параллель
түрде созылып, бір немесе бірнеше қатар болып тұрады. Олардың жарлары тік
(40-45), салыстырмалы биіктіктері 10-20 м болады. Тік жағы - Қаратау жаққа,
жатаған жағы - Ақтау жаққа қарайды, жоғарғы юраның құмды-сазды
шөгінділерінен тұрады, олардың үстін тығыз құмтастардың карнизі немесе,
сирегірек те болса, әктастардың карнизі жауып жатыр.
Жер бедерінің орта формалары: Егер Тұран ойпатын немесе Каспий маңы
ойпатын, Сарыарқаны үлкен алып жер бедері дейтін (макроструктура) болсақ,
Үстірт, Қаратау жоталары, Қарақия ойысы, Түйесу құмы сияқтылар орта бедер
(мезоструктура) формалары болып табылады. Ал жеке төбешік, жыра, жартас не
үңгір, өз ретінде ұсақ жер бедері (морфомүсін) болады. Маңғыстау облысының
орта бедер формаларына: аласа таулар, куэст таулар, биік үстірттер
(қырлар), ойпаттар, сондай-ақ сорлар, ағынсыз ойыстар мен құмдар
жатады.Аласа таулар - ұзақ геологиялық уақыт ішінде үгітілудің нәтижесінде
бұзылып, үстіңгі жағы тегістелген, биіктігі 200-600 м болатын жер бедерінің
формасы. Олардың үстін үгітілу, тегістелу беті немесе пенеплен деп атайды.
Маңғыстаудағы аласа таулар - Батыс және Шығыс Қаратау.
Куэсттер - шөгінді қабаттың бұзылып, көтерілудің нәтижесінде бір жағы
биік, тік беткейлі, екінші беткейі жатаған, аласа болып қалыптасқан тау.
Мұндай тауларға Оңтүстік және Солтүстік Ақтаулар жатады. Бұл таулардың
Қаратауға қараған жағы тік, көбіне жарлы беткей болса, екінші беткейі
тегіс, жатаған болып, көп жағдайда жазық үстірттермен астасып, байқалмай
жатады.
Үстірттердің беті салыстырмалы түрде тегіс, жазық болады. Олар
тектоникалық көтерілулер (струкгуралық үстірт) немесе биік жерлердің
үстінің, жиегінің сыртқы геологиялық күштер (су,жел) әсерінен
(денудациялық) пайда болады.
Ойпаттар - тектоникалық ойыстардың (көбіне теңіз ойы) геологиялық
уақыт ішінде шөгінді қабатпен толып, тегістелуінің нәтижесі. Маңғыстау
ойпаттары (Бозащы, Жылыой) Каспий теңізінің төрттік дәуірге дейін теңіз
түбі болған.
Ағынсыз ойыстар - Қазақстан бойынша тек Маңғыстау түбегіне ғана тән
жер бедерінің формасы. Оның пайда болуы жөнінде пікірлер жеткілікті (жел,
су, тектоника), бірақ ғалымдар нақты тоқтамға келе қойған жоқ . Олар тегіс
жердегі жай жағы бітеу, тұйық ойыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz