Қазақ тілінің маңызы
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Қазақ тіліндегі дін негізді паремиология
Орындаған:Қанай Н.Е
Тексерген:Жакупов Ж.А
Жоспары
КІРІСПЕ
I Қазақ тілі тарихы
1.1 Қазақ тілінің маңызы
1.2 Паремиология
1.3 Қазақ паремиологиясының қалыптасуы
II Паремиологияның шығу тарихы
2.1 Қазақ паремиологиясының бағыты
2.2 Дін негізді паремиологияның дербес түрде қалыптасуы
2.3 Паремиологияның ғылым ретінде дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл халықтың қоғамдық, әлеуметтік өмірімен, саяси – экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденеді. Сондықтан да қоғам өмірінің даму қарқыны әр түрлі тарихи дәуірде түрліше деңгейде көрінетіні сияқты, әдеби тілдің де даму шеңбері бірде кеңейіп, бірде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерістер тілдің барлық категорияларын өз ішіне алады. Бірақ қандай өзгеріс болмасын, тіл қалай дамымасын, ол өзінің адамдар арасындағы қатынас құралы ретіндегі қызметін өз дәрежесінде атқара береді. Әсіресе, егемендік алған көптеген халықтардың әдеби тілдерінің бүгінгі кемелденген кезінде тілдің атқаратын қызметі орасан зор, себебі тіл неғұрлым кемелденген болса, тіл мәдениеті, сол тілді дүниеге келтірген халық менталитеті де соғұрлым жоғары болмақшы.
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң – мұқтажы мен тұрмыстық жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал – мәтелдер халықтың рухани өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал – мәтелсіз тілдегі ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани – мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік тұтуында. Басқаша айтқанда, әр тіл – өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес, этнолингвистика,социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан – жақты қарастыру нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты. Тілдегі мақал – мәтелдер – мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты жинайды, сақтайды және жеткізеді.
Қазақтың белгілі паремиолог – ғалымы Ә.Қайдар мақал – мәтел туралы былай дейді: Қазақ мақал – мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі болмысын танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан мәні өте зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың бәріне мақал – мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан – ақ қалыптасқан табиға реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай шоғырландырып қарағанда ғана көрінеді
Мақал – мәтелдердің табиғатына тән ерекшеліктердің қатарына, ең алдымен, олардың жанр түрінде іштей жіктелуін, өмір – тіршілігіміздің сан – саласын қамтитын көп тақырыптылығын жатқызуға болады. Сондай – ақ, мақал – мәтелдер өзінің өте көнелігімен де, ғасырлар асып, бізге жеткен өзіндік дәстүрімен де ерекшеленетін, ой мен тілдің өзара түйісуі негізінде дүниеге келіп, жанр ретінде қалыптасқан құбылыс ретінде де назар аударады. Осы ерекшеліктеріне байланысты мақал – мәтелдер ауыз әдебиетінің әрі көркем сөз өрнегі, үлгісі, көркем мәтіннің тілі ретінде лингвистиканың зерттеу обьектісі бола алады. Сонымен қатар, мақал – мәтелдер этнолингвистиканың да ең бір құнарлы обьектісі болып саналады. Өйткені, мақал – мәтел табиғаты халқымыздың барша болмысымен қат – қабат астарласып жатыр, мақал – мәтел жасаудың принциптері мен мотивтік негіздері ұлттық менталитетке, ежелден қалыптасқан салт – дәстүрге, дүниетанымға, болмыстағы заттар мен құбылыстарды абстракция, салыстыру, ұқсату, теңеу, қарама – қарсы қою т.б. тәсілдер арқылы танып – білуге ыңғайлы обьект болып саналады.
Қазіргі кезеңде Тіл мен мәдениет мәселесіне қатысты тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен, мәдениеттің дерегі ретінде тілдегі мақал – мәтелдер әлі де жеткіліксіз қарастырылуда. Мақал – мәтелдер шығармашылықтың нәтижесінде ғана дүниеге келіп, ұлттық болмыстың барлық саласына қатысты ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді. Осылардың бәрін мақал – мәтел фактілеріне талдау жасай отыра белгілі бір жүйемен қарастыру тақырыптың тың және өзекті екендігін көрсетеді. Зерттеу жұмысының өзектілігін арттыра түсетін тағы бір фактор – қазақ мақалдарының жасалуындағы бейнелілік пен тілдік ерекшеліктерінің зерттелуі, мақал – мәтелдердің көркем мәтіндегі орны туралы пайымдап, мақал – мәтелдегі этномәдени белгілердің символдық мәнін ашуға талпыныс жасалғандығы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі мақал – мәтелдерді топтастыру принциптерін анықтау арқылы олардың тіл жүйесіндегі алатын орнын белгілеу, мақал – мәтелдердің қоғамда қалыптасуына негіз болған о бастағы факторлар мен әр алуан уәждерді анықтау, сонымен бірге мақал – мәтелдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде сан, сапа жағынан ғана емес, мазмұн – мағынасына байланысты әр түрлі деңгей дәрежесін анықтау.
Бұл мақсаттарды орындау үшін жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- қазақ паремиологиясының дербес пән ретінде қалыптасуындағы антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің маңызын көрсету;
- дүниенің паремиологиялық бейнесінің қазақ этносының мәдени бейнесімен сабақтастығын зерделеу;
- заттық – тақырыптық топтастыруды этнолингвистикалық (Адам - Қоғам - Табиғат) принциптерімен тоғыстыра қарастыру;
- паремиология практикасында мақал – мәтелдерді заттық – тақырыптық белгілер бойынша топтастыру;
- мақал – мәтел құрамындағы киелі сандар мен дәстүрлі сандардың этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалуын зерделеу ;
- мақал – мәтелдердің ұлттық мәдениет пен этникалық танымды, ділдік тұғырды бейнелеудегі рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Қазақ мақал – мәтелдерінің бейнелілігін айқындап, мақал – мәтелдердің көркем мәтіндегі қолданысын, олардың автор бейнесі мен кейіпкер тіліндегі тілдік – стильдік, ұлттық танымдық қызметін көрсетіп, олардың құрамындағы этномәдени атауларды анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Зерттеудің нысаны бойынша мынадай мәселелер ғылыми шешімін тапты:
- қазақ тіл білімінде жасалған мақал – мәтелдер алғаш рет паремиологиялық зерттеудің арнайы нысанына айналып, олардың мазмұндық құрылымының астарына жинақталған ұлттық – мәдени ақпарат сандық кодқа түсірілген, тілдік тұрғыдан алғаш рет зерделенді;
- тілдің паремиологиялық қоры – тіл және мәдениет тұтастығына негізделетін этномәдени ақпараттық жүйенің құрамдас бөлігі екені анықталды;
- мақал – мәтелдер этнолингвистикалық жағынан сараланды;
- мақал – мәтелдер тілдік – прагматикалық тұрғыдан зерттеуге түсіп, жан-жақты талданды.
Дипломдық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында нақты міндеттерге байланысты салыстыру, жүйелеу әдістері, сондай – ақ тіл дамуының танымдық және ұлттық – мәдени үдерісін айқындайтын сөз мағынасына компоненттік, мәтіндік талдау тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Қазақ тілі тарихы
1.1 Қазақ тілінің маңызы
Қазақ тілі тарихы шартты түрде: а) ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең; ә) ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезең болып екіге бөлінеді. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең 19 ғ-дың 2-жартысынан басталады. Қазақ тілінің граммат. құрылысы туралы алғашқы мәліметтер Н.И.Ильминскийдің Материалы к изучению киргиз-казахского наречия (1860–61) деген еңбегінде ұшырасады. Бұл – қазақ тілінің кейбір ерекшеліктерімен таныстыруға арналған тұңғыш еңбек. Кейін М.А.Терентьевтің Грамматика турецкая‚ персидская‚ киргизская и узбекская (1875), П.М.Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка (1894‚ 1897)‚ В.В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка (1897)‚ т.б. еңбектер жарық көрді. Қазақ тілін таныстыру мақсатын көздегендіктен бұл еңбектерде белгілі бір категориялардың сырын ашу, оның ерекшеліктерін анықтау жағы қарастырылмаған. Олар негізінен қазақ тілінің заңдылықтарын, орыс тілімен салыстырып, сол тілдің негізінде түсіндіруге тырысты. 19 ғ-дың 2-жартысында қазақ тілінің лексикографиялық жұмыстары қауырт қолға алынып‚ дами бастады. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде 40-қа жуық сөздік жарық көрді.
Орыстардың Ресей империясына қараған халықпен қарым-қатынас жасауына көмектесу мақсатын көздеген бұл сөздіктер қазақтың сөздік құрамын хатқа түсіріп‚ жаңа‚ көне сөздердің мағынасын ашып көрсетті. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңнің өзі: а) қуғын-сүргінге дейінгі кезең (1912–29); ә) қуғын-сүргіннен кейінгі кезең (1930–88) болып екіге бөлінеді. Қ. т. б-нің ғыл. ретінде қалыптасып, дамуы А.Байтұрсыновтың есімімен тығыз байланысты. Оның қазақ тілі оқулығы ретінде жазған Тіл-құрал атты еңбегінде, мақалалары мен баяндамаларында тіл білімінің өзекті мәселелері сөз болады. Қ. т. б-нің салалары: Әліппе мен емле. 19 ғ-дың 2-жартысында Ы.Алтынсарин қазақ жазуын орыс графикасына негіздеуге талпыныс жасаса, 20 ғ-дың басында Байтұрсынов қолданылып келген араб графикасын жетілдіре отырып, қазақ жазуына икемдеді. Бұл орайда ғалым қазақ тіліндегі дауысты және дауыссыз дыбыстар санын анықтап, үндестік заңдылығын, тілдің фонологиялық ерекшеліктерін айқындап шықты. Байтұрсыновтың Қ. т. б-нің фонетика, фонология салалары бойынша жасаған тұжырымдары Е.Омаров, Қ.Кемеңгеров, Т.Шонанов, Ж.Аймауытов, Қ.Жұбанов еңбектерінде жалғасын тапты. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі, дауыстылар мен дауыссыздар санын дәл айқындау, қазақ жазуына негіз болатын принцип таңдау мәселесі көптеген талас тудырып, Еңбекші қазақ, Жаңа мектеп, т.б. басылым беттерінде мақалалар жарық көріп, қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде талқыланды.
Байтұрсыновтың оқулықтары, мақалалары Қ. т. б-нің грамматика саласының қалыптасуына да негіз болды. Ғалым сөз жүйесі мен түрлері, сөйлем жүйесі мен түрлері деп атаған оқу құралдарында қазақ тілінің морфология, синтаксис салаларын арнайы зерттеп, оқушыларға түсінікті де жеңіл тілмен жеткізуге тырысты. Осы еңбектер арқылы сөз тіркесі, сөйлем, бастауыш, баяндауыш, зат есім, етістік, толықтауыш, т.б. атаулар қалыптасып‚ тұрақталды. Байтұрсыновтың грамматика саласындағы еңбектерінде функционалды грамматика, сөзжасам мәселелері де қарастырылды. Ғалымның сөзжасамға қатысты тұжырымдары кейінгі еңбектерде дамытылды. Лексикология және лексикография. Оқулық жазу ісімен бірге осы ғыл. салалары бойынша атауларды қалыптастыру қатар жүрді. Мәселен, Байтұрсынов тілге қатысты зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, есімше, көсемше, т.б. атауларды қазақ тілінің өз байлығын пайдалана отырып ойластырды. Сол сияқты жаратылыстану және гуманит. сала бойынша оқулықтар жазған ғалымдар салалық атауларды қалыптастырып, бір атаудың бірнеше баламасы болуына байланысты оларды бір жүйеге түсіруге, тұрақтандыруға ерекше мән берді. Бұл кезеңдегі сөздіктердің дені уақыт талабына сәйкес атаулық сөздіктер болғанымен, түсіндірме сөздіктің де, фразеол. сөздіктің де, диалектологиялық сөздіктің де жүгін арқалады. Тіл тарихы және диалектология жеке ғыл. ретінде қалыптаса қоймаса да, жекелеген мақалаларда тіл тарихы, диалектология мәселелері сөз болды. Мыс., Аймауытовтың Тіл туралы (Еңбекші қазақ, 1926, 9 наурыз), Әдебиет тілі мен емле (Еңбекші қазақ, 1929, 12 мамыр), Кемеңгеровтің Қазақша-орысша тілмаш туралы түсінік (Еңбекші қазақ, 1926, 24 қараша), Дұрыс па? Бұрыс па? (Еңбекші қазақ 1926‚ 10 қараша), т.б. мақалаларында жергілікті тіл ерекшеліктері, кейбір сөздердің этимологиясы сөз болды. Сонымен қатар Қ. т. б-нің өзекті мәселелеріне қатысты съезд, конференциялар ұйымдастырылды. Мыс., 1924 ж. 12–18 маусымда Орынбор қаласында өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінің күн тәртібінде жазу ережелері, әліппе, қазақша пән атаулары мәселелері сөз болса, 1927 ж. 28–29 сәуірде Ташкент қаласында өткен бас қосуда жазу‚ әліпби‚ емле мәселесі талқыланды. Ал 1929 ж. 2–4 маусымда Қызылорда қаласында өткен ғыл.-орфографиялық конференцияда емле, атау мәселесі қаралды. 1934 ж. Қазақтың ұлт мәдениеті ғыл.-зерт. ин-тының құрылуына байланысты қазақ тілін зерттеу мәселесі жүйелі жүргізіле бастады. 1936 ж. КСРО ғылым академиясының Қазақстандағы бөлімшесі құрылып, шағын сөздіктер, лингвист. жинақтар шығарылып, ғыл.-әдістемелік мақалалар жарық көрді, орфография‚ терминология мәселелері сөз болды. Осы жылдары орта мектеп пен пед. уч-щелерге арналған граммат. ғыл. еңбектер, сөздіктер басылып шықты. 1946 ж. Қазақстан ғылым академиясының құрылуы, оның құрамында Тіл және әдебиет ин-тының ұйымдастырылуы, 1961 жылдан Тіл білімі ин-тының бөлініп шығуы – Қ. т. б-нің көптеген мәселелерін шешуге, ғыл.-зерт. жұмыстарының жан-жақты жүргізілуіне, мамандардың көптеп даярлануына жағдай туғызды. 1960–70 жылдар аралығында. Қ. т. б-нің кенжелеп қалған салалары бойынша көптеген монографиялар жазылды. Фонетика мәселелерін салыстырмалы түрде зерттеу, ғыл., көркем әдебиет, мерзімді баспасөз тілдерінің, әдеби тіл тарихының, тіл мәдениеті, орыс тілі мен қазақ тілін салыстыра қарастыру мәселелері, т.б. қолға алынды.
1930 жылдан бастап салыстырмалы фонетика саласы пайда болды. Жұбановтың еңбектерінде тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру заңдылығы, сөздердің буын құрылысы қарастырылды, араб графикасын латын жазуына ауыстыруға байланысты Еңбекші қазақ газетінде бас әріпті алу мәселелері көп талас тудырды. Жазу ауыстыруға орай әріп таңдау, қазақтың төл дыбыстарына әріп белгілеу, әсіресе басқа тілдерден енген сөздерді жазуда баспасөз бетінде көптеген пікірталастар болды. Дұрыс айтылу ережелеріне ерекше мән беріліп, қазақ тілінің орфографиялық сөздігі бірнеше рет жарық көрді. Грамматика. 1930–40 жылдардан бастап сөз таптары мен олардың жекелеген категориялары туралы арнайы еңбектер көптеп жарық көрді. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде сөзжасам жеке сала ретінде қарастырылған болса‚ ұлт зиялылары саяси қуғын-сүргінге ұшыраған 30-жылдары сөзжасам әр сөз табына қатысты‚ морфология шеңберінде сөз болды. 1940 жылдан бастап синтаксистің жекелеген мәселелері моногр. тұрғыдан зерттелді. Қазақ тіліндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің түрлері анықталды, жақсыз сөйлемнің, құрмалас сөйлемдердің сыр-сипаты ашылып, ауызекі сөйлеу тілінің синтаксисі туралы едәуір мәлімет берілді. Қазақ тілінің ғыл. курсы 1954 ж. Қазіргі қазақ тілі деген атпен жарық көрді. 1962 ж. фонетика мен морфология тарауларынан құралған Қазіргі қазақ тілі‚ 1967 ж. морфология‚ синтаксис салаларын қамтыған Қазақ тілінің грамматикасы атты екі томдық басылып шықты. Ал 1980 ж. сөзжасамның нысаны‚ өзіндік ерекшелігі анықталып‚ морфологиядан бөлек‚ дербес сала ретінде бөлініп шықты. Сонымен қатар синтаксис саласы да едәуір дамыды. Қазақ тіліндегі сөздердің байланысу тәсілдері, сөздердің орын тәртібі зерттелді.
1950 жылдарға дейін лексикология жеке пән ретінде оқытылмай‚ негізінен, мақала көлемінде ғана сөз болып келсе‚ Ғ.Мұсабаев тұңғыш рет лексиканың ғыл. курсын жазды. 1950–60 жылдардан бастап лексиканың түрлі топтарының (синоним, омоним, архаизм, историзм, кірме, біріккен сөздер, т.б.) ерекшеліктерін анықтау жөнінде зерттеулер жүргізіліп келеді. І.Кеңесбаев идиома мен фразеология мәселелерін зерттеп‚ Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін жасап шықты (1977). Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі‚ Абай тілі сөздігі‚ синонимдер сөздігі‚ лингвист.‚ орфографиялық‚ диалектологиялық‚ орфоэпиялық‚ кері алфавиттік, т.б. сөздіктер жарық көрді. Сонымен қатар орыс‚ араб-иран‚ моңғол және Батыс Еуропа тілдерінің қазақ тілімен қарым-қатынасын зерттеуге мол материал беретін бірнеше екі тілді сөздіктер басылып шықты.
Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған тұста ономастика мәселелері ішінара сөз болғанымен‚ көлемді еңбектер 1950–60 жылдардан бастап жазылды. 1960 ж. Тіл білімі ин-ты жанынан ономастика бөлімі құрылып, топонимика, антропономика бойынша монографиялар жарық көрді.
Бұл сала заман талабына сай түрлі кезеңдерді бастан кешті. Ұлт зиялылары қудаланғаннан кейін қазақ тілінде баламасы бола тұрса да, шет тілден енген сөздерді орыс тіліндегі қалпында қазақ тіліне қабылдай беру үрдіске айналды. Атауларды орыс тіліндегі нұсқасына сәйкес жазу қазақ әліпбиіне е, ю, я, ъ, ь, ц, ч тәрізді әріптердің енуіне жол ашты. 1981 ж. Тіл білімі ин-тында Терминология және аударма теориясы бөлімінің ашылуына байланысты атаулардың жасалу жолдары‚ тәсілдері‚ принциптері‚ тарихы жоспарлы түрде зерттеле бастады. Аударма теориясы бойынша бірқатар моногр. еңбектер жарық көрді. Тіл тари хы және диалектология. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған тұста әдеби тілдің кейбір белгілері мақала көлемінде сөз болса, ендігі жерде монография түрінде көптеген еңбектер жарық көрді. Мерзімді баспасөз тілі, қазақ тіліндегі тұңғыш басылымдар арнайы зерттеліп, олардың әдеби тілді дамытуға қосқан үлесі анықталды. 1920–30 жылдардағы әдеби тілдің жай-күйі, өзіндік ерекшеліктері, жартастағы жазулар, эпиграфиялық ескерткіштер қарастырылды. Қазақ диалектологиясы бойынша Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы атты 7 жинақ шықты. Диалектологиялық атластар жасалды. Жергілікті ерекшеліктердің әдеби тілге қосар үлесі, Қазақстанның түрлі өңірлеріндегі өзіндік ерекшеліктер арнайы зерттелді. Тіл мәдениеті және стилистика. Бұл саладағы іргелі зерттеулер 1960 жылдан басталады. 1969 ж. Тіл білімі ин-тының жанынан Тіл мәдениеті бөлімі құрылғаннан кейін зерттеулер жүйелене түсті. Фольклор тілі, көркем әдебиет тілі 1970 жылдан бастап зерттелді. Қ. т. б-нде кейінгі кездері тіл статистикасы, әлеум. лингвистика, психолингвистика‚ этнолингвистика, т.б. жаңа салалар дамып келеді, жалпы тіл білімі, алтаистика, жалпы түркі тілдерінің қарым-қатынасы мәселелеріне байланысты бірқатар зерттеулер жүргізілді. 1991 жылдан кейінгі Қ. т. б-нің негізгі бағыттары: жалпыхалықтық тілдің, оның ішінде, әдеби тілдің тарихын жасау, Қазақстан аумағындағы түрлі ұлт тілдерінің өзара әсерін, қостілділік, көптілділік барысын зерттеу, жеке жазушылардың сөздігін жасау, қазақ тілінің тарихи грамматикасын жазу, диалектологиялық атлас жасау, тілдің дыбыстық жүйесін тәжірибелік тұрғыда зерттеу, шет ел сөздерінің сөздігін жасау, әр түрлі ғыл. салаларына байланысты толық атаулық сөздіктер шығару, лексикография теориясындағы мәселелерді шешу, көркем әдебиет, фольклор тілін, тіл мәдениеті мен стилистика мәселелерін дамыту, қазақ тілінің дыбыс жүйесін синхрония және диахрония тұрғысынан құрылымдық, матем., лингвист. әдістер арқылы жан-жақты зерттеу, т.б.
Қазақ тілінің орфографиялық сөздіктері – қазақ тіліндегі сөздердің жазылу нормаларын белгілейтін тілдік құралдар. 1941 ж. жарыққа шыққан тұңғыш Қ. т. о. с. қазақ жазуының орыс графикасына көшуіне байланысты бекітілген емле ережелеріне негізделген. 1948 ж. М.Балақаев мектеп оқушыларына арналған Емле сөздігін құрастырды. 1960 ж. Р.Сыздықованың құрастыруымен баспа қызметкерлеріне және мектеп мұғалімдеріне арналған қазақ тілінің емле ережелері – тұңғыш орфографиялық анықтағыш жарық көрді. 1974 ж. ол толықтырылып, қайта шығарылды. Бұлардың екеуі де Қазақ КСР-і Жоғ. Кеңесі Төралқасы 1957 ж. 5 маусымда бекіткен Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерін басшылыққа алған. Бұл сөздіктерде біріккен сөздердің, күрделі атаулардың жазылуын реттейтін, адам есімдері емлесіндегі жаңа өзгерістерді көрсететін ережелер айқындалып, қазақ тілінің емле және тыныс белгілерінің ережелері толықтырылған. Анықтағыштың төртінші басылымында (2000) үшінші басылым – Қазақ тілінің орфографиялық сөздігіндегі кейбір күрделі сөздер мен кірме сөздердің жазылуы тілдегі жаңа ережелерге сәйкес өзгертіліп берілген. Бұрын бөлек жазылатын өсімдіктер мен жануарлардың күрделі атаулары мен күрделі сөздер қосылып жазылды және орыс тілінен еніп, тілде кең қолданыс тапқан сөздер қазақша мағынасында берілді. Сондай-ақ бұл Анықтағышта сөз тіркестері жеке сөзтізбе түрінде ұсынылған. Осыған байланысты сөздік материалы едәуір толықтырылған. Мектеп оқушыларына арналған Емлесі қиын сөздер (2000 ж.) атты орфографиялық сөздікте мектепте өтілетін пәндерге қатысты жалпы сипаттағы атаулар мен жаңа сөздердің емлесі қамтылған. Одан басқа қазақ лексикографиясында сөздердің кейбір топтарының орфограммасына арналған сөздіктер де жасалды (Т.Жәркешова, Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі).
Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздіктері – қазақ тіліндегі сөздердің ұлт тілінің нормаларына сай айтылуын, әдеби тілдің ауызша ережелерін белгілейтін тілдік құралдар. Алғаш рет 1977 ж. жарық көрген (құраст. Қ.Неталиева). Сөздікте емле ережесі бойынша жазылған 15 мыңға жуық сөз бен сөз тіркестерінің орфоэпиялық нормаға сәйкес айтылу үлгілері берілген, қазақ орфоэпиясының тілдік негізі болып табылатын үндестік заңы, дауыссыздардың үндесімі тәрізді сөздердің дұрыс айтылу заңдылықтары көрсетілген. М.Дүйсебаеваның авторлығымен жарық көрген мектеп оқушыларына арналған Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігінде (1981) негізгі орфоэпиялық норманы белгілейтін тілдік заңдылықтармен қатар сөз ішіндегі түбір мен қосымша және қосымша мен қосымша жігіндегі, сөз тіркесі құрамындағы сөз бен сөз жігіндегі дыбыстардың өзара әсерінен болған айтылу үлгілері де көрсетілген. С.Мырзабековтің авторлығымен жасалған Қазақ тілінің айтылым сөздігінде (2001) қазақ орфоэпиясының негізгі қағидасы – үндестік заңын бір ізді сақтай отырып, оның еріндік түріне баса мән берілген. Ә.Жүнісбектің редакторлығымен дайындалған (құраст. Ж.Исаева, Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова) Қазақ тілінің үлкен орфоэпиялық сөздігінде (2000 ж.) 50 мыңға жуық сөз бен сөз тіркестерінің орфоэпиялық нормаға сәйкес айтылу үлгілері көрсетілген, сондай-ақ қазақ тіліндегі сөздердің айтылуы буын үндестігі мен қазақ сөзі просодиясының (буындардың созылмалылығымен екпін қойылуы) ерекшеліктеріне негізделіп алынған. Аталған сөздікте жаңа сөз қолданыстар мен сөз тіркестерінің айтылу үлгілері мол қамтылған.
1.2 Паремиология
Қазақ паремиологиясының қалыптасу тарихын ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастауға болады. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 40-50 жылдарына дейінгі кезең, негізінен, қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинақтау, қағаз бетіне түсіру, жеке басылым ретінде шығару жұмыстарының жүргізілуімен сипатталады.
Қазақ мақалдары мен мәтелдерін ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге жинап, жеке жинақтар етіп шығаруда Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Ф.Катанов, В.В.Катаринский, П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов сияқты ағартушы-ғалымдардың қосқан үлесі ерекше.Жалпы тілтанымдық зерттеулерде мақал-мәтелдерді фразеологияға жатқызуға олардың құрылымдық-мағыналық тұрпат және коммуникациядағы қызмет тұрғысынан фразеологизмдерге ұқсауы себеп болып келді. Дегенмен мақал-мәтелдер табиғатының фразеологизмдерден мүлдем басқаша бітімі лингвистер назарынан тыс қалған жоқ. Мәселен, М.М.Копыленко және З.Д.Поповалар мақал-мәтелдер фразеологияны толықтыратын қайнар көздердің бірі екенін атай отыра:Мақал-мәтелдер қанатты сөздер сияқты – тілдің лексика-фразеологиялық жүйесінің компоненті де, фрагменті де емес, дербес кіші-гірім көркем мәтін, сондықтан ол – фразеологизм емес, – дейді.А.Е.Карлинский фразеологизмдердің предикативтік емес типтегі атауыштық сөз тіркестері, ал мақал-мәтелдердің аяқталған ойды білдіретін сөйлем түріндегі предикативтік типтегі коммуникативтік құрылым екендігін алға тарта отыра, бұл екі басқа құбылыстың бір ғана лингвистикалық пәннің, айталық, фразеологияның ауқымында зерттелуіне шүбә келтіреді.
Ғалым: мақал-мәтелдер, яғни паремиялар предикативтік типтегі кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде фразеологияның шеңберінде емес, тілтанымдық дербес пән – паремиологияның зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы қажет, деп табады. Паремияларды талдаудың негізіне тіл иесінің психологиялық, логикалық және лингвомәдениеттанымдық ерекшеліктері алынуы керектігіне баса назар аудара отырып, А.Е.Карлинский:
· паремиология – нақты бір этностың мәдениеті аясында типтенген жағдаяттарды бейнелейтін предикативтік сипаттағы тұрақты стереотиптер туралы ғылым;
· паремиологияның тілдегі атауыштық бірліктерді зерттейтін фразеологиядан айырмашылығы – паремиология шындық болмыстың біршама күрделі фрагменттерін образ арқылы зерттейді. Образ – оқиғаның кеңістіктегі және уақыт аралығындағы сипаттамасын, субъектінің өзін, басқа да адамдарды қамтитын дүниенің субъективті бейнесінің жиынтығы;
· ой жүгірту мен бағамдау, ой қорыту мен пайым жасау паремиялардың логикалық субстраты болып табылады. Бұл субстрат предикативтіктілік және модальділік категориялары арқылы сөйлеудің шындығына айналады. Осылайша логикалық форма сөйлеу психологиясы саласына ауысады;
· мақал-мәтелдер басқа тілдік бірліктерге қарағанда этностың тілдік суретін, тарихы мен ұлттық-мәдени құндылықтарын толық бейнелейді және бекітеді, – деген тұжырымға келеді.
Қазақ паремиологиясының антрополингвистикалық бағыттағы дербес пән ретінде қалыптасуының теориялық тұжырымдамасын негіздеу Ә.Қайдар есімімен тікелей байланысты. Ғалым өзінің Халық даналығы атты еңбегінде тілдің адамның ойлауы мен қабылдауы, танымы мен пайымдауы сияқты әрекеттерімен тығыз байланысына жүгіне отырып, тілде пайда болу, қалыптасу, даму үрдістерін анықтайды, атқаратын функциональды қызметіне, қолданылу, жұмсалу жағдаяттарына тоқталады, мақал-мәтелдерді топтастырудың ғылыми принциптерін айқындап, этномәдени және этнофилософиялық астарын, адам табиғатын тануға бағытталған ішкі мазмұнын ашудың жолдарын, амал-тәсілдерін ұсынады. Ә.Т.Қайдардың бұл еңбегі қазақ паремиологиясының фразеологиядан бөлініп шығып, антрополингвистикалық бағыттағы дербес ғылым саласы болып қалыптасуына қажет алғы-шарттарды нақтылап, паремиологиялық зерттеудің ғылыми принциптерін, мақсат-мүддесін, көтерілер проблемаларын, зерттелер қырларын айқындап бергендігімен құнды.
Құрылым тұрғысынан әрі зерттеу, әрі мақал-мәтелдердің түсіндірме сөздігі түрінде жазылған Халық даналығының көздеген мүддесін зердемізді ашып, ұлттық санамызды саралау, ментальдық қасиетіміз бен ғасырлық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды терең біліп, дүниетанымымызды кеңейте түсу, – деп көрсеткен Ә.Т.Қайдар мақал-мәтелдерді халық даналығының қоры деп бағалап, ол қорды көненің көзіндей ескі дүниелер мен замана талабына сай жаңғыратын, жаңа ұғым-түсініктермен толығып, толысып отыратын екі жақты тілдік процестердің ұйтқысы ретінде айқындайды. Ол ғасырлық өмірлік тәжірибе мен қордаланған білім жиынтығының нәтижесі – халық даналығының қоры тіл өкіліне ... өз халқыныің басынан кешірген барша өмірін, салт-сана, қалыптасқан дәстүр, дүниетанымын елестете алуға, ... есте жоқ ескі замандардың сарынын аңғартып, тарихи дәуірлердің дүбірін сезінуге, ... болмыстағы құндылықтарды танып-біліп, заңдылықтарын ашып, олар туралы ой мен түсінігін тұжырымдап айтуға, ... адамзат қауымына тән ортақ көзқарас пен құндылықты бағалауға көмектесетініне шек келтірмейді. Мақал-мәтелдердің даму барысын тіл арқылы адамзат қауымының асыл арманын, ақыл-парасатын, өмірлік тәжірибесін, дүниетанымын ұрпағына ғибрат етіп ұсыну әрекеті деп түсіндірген Ә.Т.Қайдар өмірлік тәжірибе, тағылым-тәрбие, салт-сана, ұрпақ зердесі, халық жады, ұлттық дүниетаным т.б. ұғымдардың табиғатын тілтанымдық зерттеулердің құрамдас бөлшектері тұрғысынан саралау қажеттігін басып айтады.
1.3 Қазақ паремиологиясының қалыптасуы
Әрбір халыктың рухани-мәдени өмірінде макал-мәтелдердің атқаратын кызметі аса зор. Олар адамдар арасындағы қарым-қатынас (коммуникативті) қызметімен қатар өткен өмір мен бүгінгі заманды және болашақты, ұрпак пен ұрпактың арасын жалғастырып тұратын "Алтын көпір" іспеттігімен ерекшеленеді. Сондықтан да этнос өмір-тіршілігінің барлық түйіндері (салт-дәстүр, әдет-ғүрып, дүниетаным,тіршілік көздері мен тәсілдері, қарым-қатынас т.б.) келіп тоғысатын мақал-мәтелдердің күрделі табиғатын танып білу тек әдебиетші, тілшілердің ғана еншісі емес, оған философтардың да, халық педагогикасының да, этнографтардың да, психологтардың да т.б. ғылым салаларының тікелей қатысы бар. Бұл ғылымдардың басын косып жүрген паремиология саласы олардың мақсат-мүддесін толық қамтып, үдесінен шыға алмайжүргені де белгілі.Ә.Қайдардың Халық даналығы атты еңбегінде қазақ мақал – мәтелдеріне деген паремиялық көзқарастар, оларды қолданудағы гомоцентристік принцип, халық даналығына қатысты атаулар, мақалдар мен мәтелдердің ұқсастығы мен айырмашылығы қарастырылған.
Қазақ мақал – мәтелдерінің табиғатын сөз етуден бұрын жалпы мақал – мәтелдерге қатысты зерттеулерді қысқаша шолып өту артық емес. Бұл құбылысты арнайы зерттеуге байланысты ғылымда қалыптасқан пәнді паремиология деп атайды. Басқа сала мамандарының (философия, педагогика, этнография т.б.) бұл саламен шұғылдануы әлдеқайда сирек және олар мақал – мәтелдердің мағына – мазмұнына байланысты.Сондықтан да паремиологиялық зерттеулердің ішінде филологиялық зерттеулер мен ізденістер басым.
Тіл топтарына байланысты теориялық еңбектердің ішінде біздің нысанға тікелей қатысы бар зерттеулерден біз Г.Л.Пермяковтың бірнеше еңбегін атаған болар едік. Олар: 1) От поговорки до сказки. М., 1970; 2) К вопросу о структуре паремиологического фонда Типологические исследования по фольклору. М., 1975; 3) О смысловой структуре и соответствии классификации пословичных изречений Паремиологический сборник. М., 1978;
Автор өзінің бұл еңбектерінде жалпы шығыс халықтарының (соның ішінде қазақ, қырғыз, өзбек т.б. түркі халықтарының) мақал – мәтелдерінің тілдік табиғатын, мағына – мәнін, логика – семантикалық, заттық – тақырыптық топтарға жіктелу заңдылықтарын, т.б. ерекшеліктерін салыстыра – салғастыра қарап, жалпы паремиология теориясына қомақты үлес қосқан деп айта аламыз.
Алдымен қазақ мақал – мәтелдерінің топтастырылып, жинақ ретінде жарияланғандарын атап өтейік. Мәселен, паремиологиялық деректерге қарағанда қазақ мақал – мәтелдерін халық арасынан толық болмаса да жинап, әр түрлі басылымдарда жариялау XIX ғасырда көріне бастады. 1879 жылы алғаш қазақ мақал – мәтелдерін жариялаған және 1906 жылы толықтырып, ең таңдаулыларын қайта жариялаған қазақ ағартушысы Ы.Алтынсарин болатын. Одан соң, 1899 жылы өзіне дейінгі жарияланған 1500 ММ-ді жинақтап, Сборник киргизских пословиц (Оренбург) деген атпенен қазақ тілін алғаш зерттеуші түркологтардың бірі В.В.Катаринский жариялайды.
Осы дәстүр жалғасып, қазақ мақал – мәтелдері 1923 жылы Мәскеу қаласында Мың бір мақал деген атпен, 1927 жылы Ташкентте Қазақ мақалдары деген атпен, Алматыда 1935 жылы Қазақ мақалы мен мәтелдері деген атпен жариялана бастайды.
Мақал – мәтелдердің толықтырылып шығарылған жинақтардың күні бүгінге дейін 10 шақты басылымы жарық көрді. Өткен ғасырдың 50-жылынан кейінгі басылыдары, мысалы, Б.Акмұқанова, Б.Адамбаев, М.Әлімбаев, Б.Әбділдина, Ж.Дәуренбеков т.б. құрастырушылар, авторлар тарапынан толықтырылып, жаңаланып, толассыз жарияланып келеді. Ең соңғы, 2003 жылы жарияланған Қазақтың мақал - мәтелдері (Алматы, 2003, 312 б. жалпы саны – 4440 ММ) А.Т.Смайлова тарапынан құрастырылып, жарияланып отыр.
Ал, мақал – мәтелдердің табиғатын арнайы сөз етіп, олардың өзіндік ерекшеліктерін айқындауға атсалысқан әдебиетші ғалымдардың қатарында М.Әуезов, С.Мұқанов, Б.Адамбаев, Ғ.Мүсірепов, Н.Төреқұлов, Т.Кәкішев, С.Нұрышев, З.Қабдолов, М.Базарбаев, С.Қасқабасов атауға болады.
Мақал – мәтелдердің табиғатын танып – білуге атсалушылардың екінші бір тобына тіл мамандарын жатқызуға болады. Бұлардың зерттеу объектісіне мақал – мәтелдердің тұрақты тіркес ретінде атқаратын кумулятивтік қызметі, құрамдық – құрылымдық, мағыналық даму заңдылығы, мағыналық даму заңдылығы, қолданыс ерекшеліктері жатады.
Осы орайда қазақ мақал – мәтелдерін зерттеген тілші ғалымдардың есімдерін айта кету артық емес. Мысалы, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Ө.Айтбаев, М.Мұқанов, С.Сәтенова, А.Нұрмаханов, Дина Б. т.б.
Академик М.Әуезов қазақ мақал – мәтелдерін былайша сипаттайды:
Мақал – мәтел дегеніміз – халықтың нақыл сөздері, белгілі бір ойды ықшам түрде, ұтымды, өткір етіп айтып беретін сөз.
Мақал толық тұлғалы болады, ойы тұтас келеді, әдетте, ол бір немесе бірнеше толық сөйлемнен құрылады. Ал, мәтел, мақал сияқты, толық түрінде құрылмай, сөз тіркесі, қалыптасқан нақышты, орамды сөйлемше түрінде жасалады
30- жылдардан бастап қазақ мақал – мәтелдерін жинақтап, жүйелеп, жариялап келген әдебиетші ғалым Өтебай Тұрманжановтың ол жөніндегі тұжырымы былайша:
Мақал мен мәтелдер – ауыз әдебиетінің ең байырғы, ең көне түрі; ол ғасырлар бойы халықтың ұқыптап сақтап келген еңбек тәжірибесінің жиыны, ой – пікірінің түйіні, аңсаған асыл арманының арнасы, өмір – тіршілігінің айнасы, көнеден жаңаға, атадан балаға қалдырып келе жатқан, тозбайтын, тот баспайтын өмірлік өшпес мұрасы - деп анықтайды
Қазақ мақал – мәтелдерін зерттеуші ғалым М.Ғабдуллин бұл құбылысты екінші бір қырынан қарастырып, былайша сипаттайды: Ең алдымен, әлеуметтік жағынан алғанда, мақал – үлкен толғау, образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді. Ол адам өмірінде, тұрмыс – тіршілігінде, қоғамдық жағдайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, байсалды тұжырым есебінде қолданылады
Қазақ мақал – мәтелдерінің тарихи даму жолын зерттеген ғалым С.Н.Нұрышевтың анықтамасы бойынша: Мақал – ауыз әдебиетінің қазақ халқының өмірін барлық жағынан кең түрде қамтып алған жанрларының бірі.
Автор қазақ мақал - мәтелдерінің тарихын Қазақстанның Россияға қосылғанға дейінгі және қосылғаннан кейінгі тарихы деп, үлкен екі кезеңге бөліп қарау арқылы, яғни орыс мәдениетінің оған тигізген игілікті әсерін сөз ету арқылы баяндауға тырысады.
С.Н. Нұрышевтың тағы бір пікірі мақал – мәтелдердің ертедегі қазақ қауымында моральдық заң ретінде атқарған қызметіне байланысты:
Мақалдар халықтың қуанышы мен күйінішін, даналығы мен өмірден алған тәжірибесін жарыққа шығарудың бұқара арасында неғұрлым көп қолданылатын формаларының бірі болып қана қойған жоқ, оның үстіне моральдық заңдар жинағы сияқты болып кетті, мақал көбінше елеулі талас – тартыстардың, дау – жанжалдардың тағдырын шешетін өте маңызды дәлел ретінде қолданылатын болды - дейді автор.
Мақал – мәтелдер – шешендік өнерінің ең бір өзекті де түйінді мәселесі. Осыған байланысты көп жылдар бойы шешендік сөздер проблемасымен шұғылданған және бұл салада өндірте еңбек еткен ғалым Балтабай Адамбаев та мақал – мәтелдерге төмендегіше анықтама береді:
Мақал – мәтел – мазмұны бай, көлемі шағын, тілі көркем халық шығармасы, белгілі бір халықтың қоғам тіршілігінен, табиғат құбылысынан жасаған қысқаша қорытындысы, әлеуметтік және адамдар арасындағы қарым – қатынастарды белгілейтін заңы, кодексі, жас ұрпақты тәрбиелейтін өсиеті, насихаты, оқулығы.
Қазақ халық даналығының ұйытқысы – мақал – мәтелдерді көп жылдар бойы жинақтап, зерттеп, жүйелеп, өңдеп, жариялап келе жатқан, сондай – ақ мақал – мәтелдер қорын өз туындыларымен де, аудармаларымен де толықтырып, бұл салады ерекше еңбегімен танымал болған әйгілі ақын М.Әлімбаевтың да бұл құбылысқа деген өзіндік көзқарасы мен пікірі бар. Ол:
Мақал дегеніміз өмір құбылыстарын жинақтайтын және типтендіретін, бір немесе екі бөлімнен құралып, алдыңғысында шарт немесе жалпы байымдау, соңғысында қорытынды, түйінді пікір айтатын бітімі бекем, өте ықшам, бейнелі әрі ырғақты халық нақылы. Мысалдар: Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің сәнін келтіреді, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол т.б., ал мәтел дегеніміз – халық арасында көп тараған, қорытындысы болмайтын, тұжырымы тиянақталмаған, қарама – қарсы шендестіруі жоқ, ықшам да кестелі халық сөзі: Апама жездем сай т.б. – деп көрсетеді .
Мақал – мәтелдер халық даналығы ретінде ауыз әдебиетінің бай қазынасына айналып, оның шағын жанрларының қатарынан орын алады. Мақал – мәтелдер өзінің бейнелі табиғатымен көркемсөз өнерінің көрікті де құнарлы үлгілеріне жатады.
Мақал – мәтелдердің табиғаты барлық тілдерде бір – біріне ұқсас. Сондықтан да олардың алғаш пайда болуына байланысты айтылып жүрген пікірлермен санасу да қажет. Мәселен, көптеген зерттеушілер мақал – мәтелдер алдымен міндетті түрде жеке – дара адамдардың, көбіне – көп ділмәр – шешен, айтқыш – ақылмандардың дуалы аузынан шығып, халық арасына сіңіп, ел жадында сақталу арқылы қалыптасады деп топшыласа, кейбір зерттеушілер мұны керісінше қарастырады.
Қазақтың кең – байтақ даласында ғасырлар бойы мал шаруащылығымен шұғылданып келген қауым жазу мәдениеті еркін дамымаған кездерде (бірақ бұдан қазақтар мүлдем сауатсыз, надан болды деген ұғым тумаса керек) даналық сөздердің баршасын ауызша айтып, құлақтан – құлаққа жеткізіп, жадында сақтауға тырысқан. Бұл объективті жағдаят қағаздан оқып айтудан гөрі, дана, ақылмандардың, ділмәр – шешендердің, ақын – жыраулардың дуалы аузынан шыққан ақылды да асыл сөздерді жаттап алып, жадында сақтау үрдісін дамыта түседі. Қазақ қауымында бір ауыз өлең шығара алмайтын қазақ жоқ деген сөздің астарында көп мән жатқан сияқты. Ол: өмір бойы қой бақса да, қоймен бірге ой баққан қазақтардың ақынжанды халық екендігін, қазақ даласы өз Демосфен, Цицерондарымен әлемге әйгілі болып келгендігін білдіреді. Мыңдаған дана билердің, ділмәр – шешен, ақылман – айтқыштардың даналық мұрасының қыр – сыры енді ғана айқындала бастады (Нысанбек Төреқұл.Даланың дара ділмәрлары.Алматы, Қазақстан, 2001, 588 б.; Үш пайғамбар.Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке би. Алматы, Дәуір, 1992, 184 б.; Нысанбек Төреқұлұлы. Қазақтың жүз шешені. Алтын Адам 1992, 252 б. т.б.).
Демек есіткенді есте сақтап өскен зейінді де зерек ұрпақтың ғасырлар бойы арқалап, көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан даналығының қайнар көзі – мыңдаған мақал – мәтелдер қағазға түсіп хатталмай – ақ, оның көңілінде жатталып, жадында сақталған бай рухани мұраға айналып отыр. Мүмкін, қағазға түсіп хатталса, олар мұндай қордаланған мол қор болып, жиналмаған да болар ма еді? Өйткені, жадына сенген қазақ халқының даналық қорындағы бай қазына, солардың өзекті өрнегі – 15 мыңнан астам мақал – мәтел түркі халықтарының бәрінде бар деп айту қиын.
Мақал – мәтелдерді дана бабаларымыздан қалған аталар сөзі десе де болады. Демек, бұл – ұлт даналығын араға талай ғасырлар салып, бүгінгі ұрпаққа нақыш – бояуын солғындатпай, мән – мағынасын бәсеңдетпей, көркемдігі мен бейнелілігін жоғалтпай, тұтас жеткізіп отырған Ана тіліміздің құдіретті күші. Бұл – даналықтың бір бұлағы тіл деген сөз.
Халық даналығының қайнар көзі – тіліміздегі мыңдаған мақал – мәтелдер десек,одан даналықтың басқа да қыр – сырын білдіретін басқа сөз жоқ деген түсінік тумаса керек. Даналықты білдіретін ұғым – түсініктер мен олардың атаулары тілімізде өте көп: мақал, мәтел, аталы сөз, нақыл сөз, қанатты сөз, ұлағатты сөз, жақсы сөз, шешен сөз, өсиет сөз, орынды сөз т.б. Осының барлығы даналық пен парасаттылықтан туындаған терең ой, логикалық тұжырым, философиялық толғаныс, дүниетаным, өмір тәжірибесі, тағылым – тәлімнің баяндалған, көркем сөзбен көмкерілген, тұрақты, қалыптасқан тіркес, шағын мәтін, қысқа да нұсқа ой үзіктері.
Халық даналығына қатысты ұғым мен атаудың санатына ең алдымен мақал мен мәтел жатады. Дегенмен, бұл сөздердің төркіні не? Неге бұл термин туыстас түркі тілдерінде бірдей емес? Мәселен, ұйғыр тілінде – мақал вә тәмсил, татар тілінде – мәкаль һәм әйтем, түрікмен тілінде – нақылдар ве аталар сөзү, зәрб - мәсәл, ноғай тілінде – такпак эм айтув т.т.
Мақал да, мәтел де қазақ тіліне араб тілінен енген сөздер. Мақал араб тілінде – орынды айтылған сөз деген мағынаны білдіреді. Тілімізде көп айтыла беретін мақала осындан туындаған, ол араб тілінде – сөз сөйлеу, мақала жазу мағынасында қолданылады.
Бұл екі арнаның екеуі де мұрагерлік дәстүрі негізінде қалыптасқан. Мақал – мәтелдердің ішкі арна бойынша қалыптасуы, мәселен, қазақ халқы үшін өз ата – бабаларынан рухани мұра болып келе жатқан мақал – мәтелдерді оның тікелей мұрагері ретінде жадында сақтап, өз өмірінде қолдану бар да, бүкіл түркі әлеміне тән сол тәрізді байлықты ортақ дүние деп қабылдап, пайдалану тағы бар. Бұлардың екеуі де атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа рухани мұра болып ауысып, өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Қазақ тіліндегі дін негізді паремиология
Орындаған:Қанай Н.Е
Тексерген:Жакупов Ж.А
Жоспары
КІРІСПЕ
I Қазақ тілі тарихы
1.1 Қазақ тілінің маңызы
1.2 Паремиология
1.3 Қазақ паремиологиясының қалыптасуы
II Паремиологияның шығу тарихы
2.1 Қазақ паремиологиясының бағыты
2.2 Дін негізді паремиологияның дербес түрде қалыптасуы
2.3 Паремиологияның ғылым ретінде дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл халықтың қоғамдық, әлеуметтік өмірімен, саяси – экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденеді. Сондықтан да қоғам өмірінің даму қарқыны әр түрлі тарихи дәуірде түрліше деңгейде көрінетіні сияқты, әдеби тілдің де даму шеңбері бірде кеңейіп, бірде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерістер тілдің барлық категорияларын өз ішіне алады. Бірақ қандай өзгеріс болмасын, тіл қалай дамымасын, ол өзінің адамдар арасындағы қатынас құралы ретіндегі қызметін өз дәрежесінде атқара береді. Әсіресе, егемендік алған көптеген халықтардың әдеби тілдерінің бүгінгі кемелденген кезінде тілдің атқаратын қызметі орасан зор, себебі тіл неғұрлым кемелденген болса, тіл мәдениеті, сол тілді дүниеге келтірген халық менталитеті де соғұрлым жоғары болмақшы.
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң – мұқтажы мен тұрмыстық жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал – мәтелдер халықтың рухани өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал – мәтелсіз тілдегі ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани – мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік тұтуында. Басқаша айтқанда, әр тіл – өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес, этнолингвистика,социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан – жақты қарастыру нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты. Тілдегі мақал – мәтелдер – мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты жинайды, сақтайды және жеткізеді.
Қазақтың белгілі паремиолог – ғалымы Ә.Қайдар мақал – мәтел туралы былай дейді: Қазақ мақал – мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі болмысын танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан мәні өте зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың бәріне мақал – мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан – ақ қалыптасқан табиға реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай шоғырландырып қарағанда ғана көрінеді
Мақал – мәтелдердің табиғатына тән ерекшеліктердің қатарына, ең алдымен, олардың жанр түрінде іштей жіктелуін, өмір – тіршілігіміздің сан – саласын қамтитын көп тақырыптылығын жатқызуға болады. Сондай – ақ, мақал – мәтелдер өзінің өте көнелігімен де, ғасырлар асып, бізге жеткен өзіндік дәстүрімен де ерекшеленетін, ой мен тілдің өзара түйісуі негізінде дүниеге келіп, жанр ретінде қалыптасқан құбылыс ретінде де назар аударады. Осы ерекшеліктеріне байланысты мақал – мәтелдер ауыз әдебиетінің әрі көркем сөз өрнегі, үлгісі, көркем мәтіннің тілі ретінде лингвистиканың зерттеу обьектісі бола алады. Сонымен қатар, мақал – мәтелдер этнолингвистиканың да ең бір құнарлы обьектісі болып саналады. Өйткені, мақал – мәтел табиғаты халқымыздың барша болмысымен қат – қабат астарласып жатыр, мақал – мәтел жасаудың принциптері мен мотивтік негіздері ұлттық менталитетке, ежелден қалыптасқан салт – дәстүрге, дүниетанымға, болмыстағы заттар мен құбылыстарды абстракция, салыстыру, ұқсату, теңеу, қарама – қарсы қою т.б. тәсілдер арқылы танып – білуге ыңғайлы обьект болып саналады.
Қазіргі кезеңде Тіл мен мәдениет мәселесіне қатысты тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен, мәдениеттің дерегі ретінде тілдегі мақал – мәтелдер әлі де жеткіліксіз қарастырылуда. Мақал – мәтелдер шығармашылықтың нәтижесінде ғана дүниеге келіп, ұлттық болмыстың барлық саласына қатысты ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді. Осылардың бәрін мақал – мәтел фактілеріне талдау жасай отыра белгілі бір жүйемен қарастыру тақырыптың тың және өзекті екендігін көрсетеді. Зерттеу жұмысының өзектілігін арттыра түсетін тағы бір фактор – қазақ мақалдарының жасалуындағы бейнелілік пен тілдік ерекшеліктерінің зерттелуі, мақал – мәтелдердің көркем мәтіндегі орны туралы пайымдап, мақал – мәтелдегі этномәдени белгілердің символдық мәнін ашуға талпыныс жасалғандығы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі мақал – мәтелдерді топтастыру принциптерін анықтау арқылы олардың тіл жүйесіндегі алатын орнын белгілеу, мақал – мәтелдердің қоғамда қалыптасуына негіз болған о бастағы факторлар мен әр алуан уәждерді анықтау, сонымен бірге мақал – мәтелдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде сан, сапа жағынан ғана емес, мазмұн – мағынасына байланысты әр түрлі деңгей дәрежесін анықтау.
Бұл мақсаттарды орындау үшін жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- қазақ паремиологиясының дербес пән ретінде қалыптасуындағы антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің маңызын көрсету;
- дүниенің паремиологиялық бейнесінің қазақ этносының мәдени бейнесімен сабақтастығын зерделеу;
- заттық – тақырыптық топтастыруды этнолингвистикалық (Адам - Қоғам - Табиғат) принциптерімен тоғыстыра қарастыру;
- паремиология практикасында мақал – мәтелдерді заттық – тақырыптық белгілер бойынша топтастыру;
- мақал – мәтел құрамындағы киелі сандар мен дәстүрлі сандардың этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалуын зерделеу ;
- мақал – мәтелдердің ұлттық мәдениет пен этникалық танымды, ділдік тұғырды бейнелеудегі рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Қазақ мақал – мәтелдерінің бейнелілігін айқындап, мақал – мәтелдердің көркем мәтіндегі қолданысын, олардың автор бейнесі мен кейіпкер тіліндегі тілдік – стильдік, ұлттық танымдық қызметін көрсетіп, олардың құрамындағы этномәдени атауларды анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Зерттеудің нысаны бойынша мынадай мәселелер ғылыми шешімін тапты:
- қазақ тіл білімінде жасалған мақал – мәтелдер алғаш рет паремиологиялық зерттеудің арнайы нысанына айналып, олардың мазмұндық құрылымының астарына жинақталған ұлттық – мәдени ақпарат сандық кодқа түсірілген, тілдік тұрғыдан алғаш рет зерделенді;
- тілдің паремиологиялық қоры – тіл және мәдениет тұтастығына негізделетін этномәдени ақпараттық жүйенің құрамдас бөлігі екені анықталды;
- мақал – мәтелдер этнолингвистикалық жағынан сараланды;
- мақал – мәтелдер тілдік – прагматикалық тұрғыдан зерттеуге түсіп, жан-жақты талданды.
Дипломдық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында нақты міндеттерге байланысты салыстыру, жүйелеу әдістері, сондай – ақ тіл дамуының танымдық және ұлттық – мәдени үдерісін айқындайтын сөз мағынасына компоненттік, мәтіндік талдау тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Қазақ тілі тарихы
1.1 Қазақ тілінің маңызы
Қазақ тілі тарихы шартты түрде: а) ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең; ә) ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезең болып екіге бөлінеді. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең 19 ғ-дың 2-жартысынан басталады. Қазақ тілінің граммат. құрылысы туралы алғашқы мәліметтер Н.И.Ильминскийдің Материалы к изучению киргиз-казахского наречия (1860–61) деген еңбегінде ұшырасады. Бұл – қазақ тілінің кейбір ерекшеліктерімен таныстыруға арналған тұңғыш еңбек. Кейін М.А.Терентьевтің Грамматика турецкая‚ персидская‚ киргизская и узбекская (1875), П.М.Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка (1894‚ 1897)‚ В.В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка (1897)‚ т.б. еңбектер жарық көрді. Қазақ тілін таныстыру мақсатын көздегендіктен бұл еңбектерде белгілі бір категориялардың сырын ашу, оның ерекшеліктерін анықтау жағы қарастырылмаған. Олар негізінен қазақ тілінің заңдылықтарын, орыс тілімен салыстырып, сол тілдің негізінде түсіндіруге тырысты. 19 ғ-дың 2-жартысында қазақ тілінің лексикографиялық жұмыстары қауырт қолға алынып‚ дами бастады. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде 40-қа жуық сөздік жарық көрді.
Орыстардың Ресей империясына қараған халықпен қарым-қатынас жасауына көмектесу мақсатын көздеген бұл сөздіктер қазақтың сөздік құрамын хатқа түсіріп‚ жаңа‚ көне сөздердің мағынасын ашып көрсетті. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңнің өзі: а) қуғын-сүргінге дейінгі кезең (1912–29); ә) қуғын-сүргіннен кейінгі кезең (1930–88) болып екіге бөлінеді. Қ. т. б-нің ғыл. ретінде қалыптасып, дамуы А.Байтұрсыновтың есімімен тығыз байланысты. Оның қазақ тілі оқулығы ретінде жазған Тіл-құрал атты еңбегінде, мақалалары мен баяндамаларында тіл білімінің өзекті мәселелері сөз болады. Қ. т. б-нің салалары: Әліппе мен емле. 19 ғ-дың 2-жартысында Ы.Алтынсарин қазақ жазуын орыс графикасына негіздеуге талпыныс жасаса, 20 ғ-дың басында Байтұрсынов қолданылып келген араб графикасын жетілдіре отырып, қазақ жазуына икемдеді. Бұл орайда ғалым қазақ тіліндегі дауысты және дауыссыз дыбыстар санын анықтап, үндестік заңдылығын, тілдің фонологиялық ерекшеліктерін айқындап шықты. Байтұрсыновтың Қ. т. б-нің фонетика, фонология салалары бойынша жасаған тұжырымдары Е.Омаров, Қ.Кемеңгеров, Т.Шонанов, Ж.Аймауытов, Қ.Жұбанов еңбектерінде жалғасын тапты. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі, дауыстылар мен дауыссыздар санын дәл айқындау, қазақ жазуына негіз болатын принцип таңдау мәселесі көптеген талас тудырып, Еңбекші қазақ, Жаңа мектеп, т.б. басылым беттерінде мақалалар жарық көріп, қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде талқыланды.
Байтұрсыновтың оқулықтары, мақалалары Қ. т. б-нің грамматика саласының қалыптасуына да негіз болды. Ғалым сөз жүйесі мен түрлері, сөйлем жүйесі мен түрлері деп атаған оқу құралдарында қазақ тілінің морфология, синтаксис салаларын арнайы зерттеп, оқушыларға түсінікті де жеңіл тілмен жеткізуге тырысты. Осы еңбектер арқылы сөз тіркесі, сөйлем, бастауыш, баяндауыш, зат есім, етістік, толықтауыш, т.б. атаулар қалыптасып‚ тұрақталды. Байтұрсыновтың грамматика саласындағы еңбектерінде функционалды грамматика, сөзжасам мәселелері де қарастырылды. Ғалымның сөзжасамға қатысты тұжырымдары кейінгі еңбектерде дамытылды. Лексикология және лексикография. Оқулық жазу ісімен бірге осы ғыл. салалары бойынша атауларды қалыптастыру қатар жүрді. Мәселен, Байтұрсынов тілге қатысты зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, есімше, көсемше, т.б. атауларды қазақ тілінің өз байлығын пайдалана отырып ойластырды. Сол сияқты жаратылыстану және гуманит. сала бойынша оқулықтар жазған ғалымдар салалық атауларды қалыптастырып, бір атаудың бірнеше баламасы болуына байланысты оларды бір жүйеге түсіруге, тұрақтандыруға ерекше мән берді. Бұл кезеңдегі сөздіктердің дені уақыт талабына сәйкес атаулық сөздіктер болғанымен, түсіндірме сөздіктің де, фразеол. сөздіктің де, диалектологиялық сөздіктің де жүгін арқалады. Тіл тарихы және диалектология жеке ғыл. ретінде қалыптаса қоймаса да, жекелеген мақалаларда тіл тарихы, диалектология мәселелері сөз болды. Мыс., Аймауытовтың Тіл туралы (Еңбекші қазақ, 1926, 9 наурыз), Әдебиет тілі мен емле (Еңбекші қазақ, 1929, 12 мамыр), Кемеңгеровтің Қазақша-орысша тілмаш туралы түсінік (Еңбекші қазақ, 1926, 24 қараша), Дұрыс па? Бұрыс па? (Еңбекші қазақ 1926‚ 10 қараша), т.б. мақалаларында жергілікті тіл ерекшеліктері, кейбір сөздердің этимологиясы сөз болды. Сонымен қатар Қ. т. б-нің өзекті мәселелеріне қатысты съезд, конференциялар ұйымдастырылды. Мыс., 1924 ж. 12–18 маусымда Орынбор қаласында өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінің күн тәртібінде жазу ережелері, әліппе, қазақша пән атаулары мәселелері сөз болса, 1927 ж. 28–29 сәуірде Ташкент қаласында өткен бас қосуда жазу‚ әліпби‚ емле мәселесі талқыланды. Ал 1929 ж. 2–4 маусымда Қызылорда қаласында өткен ғыл.-орфографиялық конференцияда емле, атау мәселесі қаралды. 1934 ж. Қазақтың ұлт мәдениеті ғыл.-зерт. ин-тының құрылуына байланысты қазақ тілін зерттеу мәселесі жүйелі жүргізіле бастады. 1936 ж. КСРО ғылым академиясының Қазақстандағы бөлімшесі құрылып, шағын сөздіктер, лингвист. жинақтар шығарылып, ғыл.-әдістемелік мақалалар жарық көрді, орфография‚ терминология мәселелері сөз болды. Осы жылдары орта мектеп пен пед. уч-щелерге арналған граммат. ғыл. еңбектер, сөздіктер басылып шықты. 1946 ж. Қазақстан ғылым академиясының құрылуы, оның құрамында Тіл және әдебиет ин-тының ұйымдастырылуы, 1961 жылдан Тіл білімі ин-тының бөлініп шығуы – Қ. т. б-нің көптеген мәселелерін шешуге, ғыл.-зерт. жұмыстарының жан-жақты жүргізілуіне, мамандардың көптеп даярлануына жағдай туғызды. 1960–70 жылдар аралығында. Қ. т. б-нің кенжелеп қалған салалары бойынша көптеген монографиялар жазылды. Фонетика мәселелерін салыстырмалы түрде зерттеу, ғыл., көркем әдебиет, мерзімді баспасөз тілдерінің, әдеби тіл тарихының, тіл мәдениеті, орыс тілі мен қазақ тілін салыстыра қарастыру мәселелері, т.б. қолға алынды.
1930 жылдан бастап салыстырмалы фонетика саласы пайда болды. Жұбановтың еңбектерінде тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру заңдылығы, сөздердің буын құрылысы қарастырылды, араб графикасын латын жазуына ауыстыруға байланысты Еңбекші қазақ газетінде бас әріпті алу мәселелері көп талас тудырды. Жазу ауыстыруға орай әріп таңдау, қазақтың төл дыбыстарына әріп белгілеу, әсіресе басқа тілдерден енген сөздерді жазуда баспасөз бетінде көптеген пікірталастар болды. Дұрыс айтылу ережелеріне ерекше мән беріліп, қазақ тілінің орфографиялық сөздігі бірнеше рет жарық көрді. Грамматика. 1930–40 жылдардан бастап сөз таптары мен олардың жекелеген категориялары туралы арнайы еңбектер көптеп жарық көрді. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде сөзжасам жеке сала ретінде қарастырылған болса‚ ұлт зиялылары саяси қуғын-сүргінге ұшыраған 30-жылдары сөзжасам әр сөз табына қатысты‚ морфология шеңберінде сөз болды. 1940 жылдан бастап синтаксистің жекелеген мәселелері моногр. тұрғыдан зерттелді. Қазақ тіліндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің түрлері анықталды, жақсыз сөйлемнің, құрмалас сөйлемдердің сыр-сипаты ашылып, ауызекі сөйлеу тілінің синтаксисі туралы едәуір мәлімет берілді. Қазақ тілінің ғыл. курсы 1954 ж. Қазіргі қазақ тілі деген атпен жарық көрді. 1962 ж. фонетика мен морфология тарауларынан құралған Қазіргі қазақ тілі‚ 1967 ж. морфология‚ синтаксис салаларын қамтыған Қазақ тілінің грамматикасы атты екі томдық басылып шықты. Ал 1980 ж. сөзжасамның нысаны‚ өзіндік ерекшелігі анықталып‚ морфологиядан бөлек‚ дербес сала ретінде бөлініп шықты. Сонымен қатар синтаксис саласы да едәуір дамыды. Қазақ тіліндегі сөздердің байланысу тәсілдері, сөздердің орын тәртібі зерттелді.
1950 жылдарға дейін лексикология жеке пән ретінде оқытылмай‚ негізінен, мақала көлемінде ғана сөз болып келсе‚ Ғ.Мұсабаев тұңғыш рет лексиканың ғыл. курсын жазды. 1950–60 жылдардан бастап лексиканың түрлі топтарының (синоним, омоним, архаизм, историзм, кірме, біріккен сөздер, т.б.) ерекшеліктерін анықтау жөнінде зерттеулер жүргізіліп келеді. І.Кеңесбаев идиома мен фразеология мәселелерін зерттеп‚ Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін жасап шықты (1977). Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі‚ Абай тілі сөздігі‚ синонимдер сөздігі‚ лингвист.‚ орфографиялық‚ диалектологиялық‚ орфоэпиялық‚ кері алфавиттік, т.б. сөздіктер жарық көрді. Сонымен қатар орыс‚ араб-иран‚ моңғол және Батыс Еуропа тілдерінің қазақ тілімен қарым-қатынасын зерттеуге мол материал беретін бірнеше екі тілді сөздіктер басылып шықты.
Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған тұста ономастика мәселелері ішінара сөз болғанымен‚ көлемді еңбектер 1950–60 жылдардан бастап жазылды. 1960 ж. Тіл білімі ин-ты жанынан ономастика бөлімі құрылып, топонимика, антропономика бойынша монографиялар жарық көрді.
Бұл сала заман талабына сай түрлі кезеңдерді бастан кешті. Ұлт зиялылары қудаланғаннан кейін қазақ тілінде баламасы бола тұрса да, шет тілден енген сөздерді орыс тіліндегі қалпында қазақ тіліне қабылдай беру үрдіске айналды. Атауларды орыс тіліндегі нұсқасына сәйкес жазу қазақ әліпбиіне е, ю, я, ъ, ь, ц, ч тәрізді әріптердің енуіне жол ашты. 1981 ж. Тіл білімі ин-тында Терминология және аударма теориясы бөлімінің ашылуына байланысты атаулардың жасалу жолдары‚ тәсілдері‚ принциптері‚ тарихы жоспарлы түрде зерттеле бастады. Аударма теориясы бойынша бірқатар моногр. еңбектер жарық көрді. Тіл тари хы және диалектология. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған тұста әдеби тілдің кейбір белгілері мақала көлемінде сөз болса, ендігі жерде монография түрінде көптеген еңбектер жарық көрді. Мерзімді баспасөз тілі, қазақ тіліндегі тұңғыш басылымдар арнайы зерттеліп, олардың әдеби тілді дамытуға қосқан үлесі анықталды. 1920–30 жылдардағы әдеби тілдің жай-күйі, өзіндік ерекшеліктері, жартастағы жазулар, эпиграфиялық ескерткіштер қарастырылды. Қазақ диалектологиясы бойынша Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы атты 7 жинақ шықты. Диалектологиялық атластар жасалды. Жергілікті ерекшеліктердің әдеби тілге қосар үлесі, Қазақстанның түрлі өңірлеріндегі өзіндік ерекшеліктер арнайы зерттелді. Тіл мәдениеті және стилистика. Бұл саладағы іргелі зерттеулер 1960 жылдан басталады. 1969 ж. Тіл білімі ин-тының жанынан Тіл мәдениеті бөлімі құрылғаннан кейін зерттеулер жүйелене түсті. Фольклор тілі, көркем әдебиет тілі 1970 жылдан бастап зерттелді. Қ. т. б-нде кейінгі кездері тіл статистикасы, әлеум. лингвистика, психолингвистика‚ этнолингвистика, т.б. жаңа салалар дамып келеді, жалпы тіл білімі, алтаистика, жалпы түркі тілдерінің қарым-қатынасы мәселелеріне байланысты бірқатар зерттеулер жүргізілді. 1991 жылдан кейінгі Қ. т. б-нің негізгі бағыттары: жалпыхалықтық тілдің, оның ішінде, әдеби тілдің тарихын жасау, Қазақстан аумағындағы түрлі ұлт тілдерінің өзара әсерін, қостілділік, көптілділік барысын зерттеу, жеке жазушылардың сөздігін жасау, қазақ тілінің тарихи грамматикасын жазу, диалектологиялық атлас жасау, тілдің дыбыстық жүйесін тәжірибелік тұрғыда зерттеу, шет ел сөздерінің сөздігін жасау, әр түрлі ғыл. салаларына байланысты толық атаулық сөздіктер шығару, лексикография теориясындағы мәселелерді шешу, көркем әдебиет, фольклор тілін, тіл мәдениеті мен стилистика мәселелерін дамыту, қазақ тілінің дыбыс жүйесін синхрония және диахрония тұрғысынан құрылымдық, матем., лингвист. әдістер арқылы жан-жақты зерттеу, т.б.
Қазақ тілінің орфографиялық сөздіктері – қазақ тіліндегі сөздердің жазылу нормаларын белгілейтін тілдік құралдар. 1941 ж. жарыққа шыққан тұңғыш Қ. т. о. с. қазақ жазуының орыс графикасына көшуіне байланысты бекітілген емле ережелеріне негізделген. 1948 ж. М.Балақаев мектеп оқушыларына арналған Емле сөздігін құрастырды. 1960 ж. Р.Сыздықованың құрастыруымен баспа қызметкерлеріне және мектеп мұғалімдеріне арналған қазақ тілінің емле ережелері – тұңғыш орфографиялық анықтағыш жарық көрді. 1974 ж. ол толықтырылып, қайта шығарылды. Бұлардың екеуі де Қазақ КСР-і Жоғ. Кеңесі Төралқасы 1957 ж. 5 маусымда бекіткен Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерін басшылыққа алған. Бұл сөздіктерде біріккен сөздердің, күрделі атаулардың жазылуын реттейтін, адам есімдері емлесіндегі жаңа өзгерістерді көрсететін ережелер айқындалып, қазақ тілінің емле және тыныс белгілерінің ережелері толықтырылған. Анықтағыштың төртінші басылымында (2000) үшінші басылым – Қазақ тілінің орфографиялық сөздігіндегі кейбір күрделі сөздер мен кірме сөздердің жазылуы тілдегі жаңа ережелерге сәйкес өзгертіліп берілген. Бұрын бөлек жазылатын өсімдіктер мен жануарлардың күрделі атаулары мен күрделі сөздер қосылып жазылды және орыс тілінен еніп, тілде кең қолданыс тапқан сөздер қазақша мағынасында берілді. Сондай-ақ бұл Анықтағышта сөз тіркестері жеке сөзтізбе түрінде ұсынылған. Осыған байланысты сөздік материалы едәуір толықтырылған. Мектеп оқушыларына арналған Емлесі қиын сөздер (2000 ж.) атты орфографиялық сөздікте мектепте өтілетін пәндерге қатысты жалпы сипаттағы атаулар мен жаңа сөздердің емлесі қамтылған. Одан басқа қазақ лексикографиясында сөздердің кейбір топтарының орфограммасына арналған сөздіктер де жасалды (Т.Жәркешова, Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі).
Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздіктері – қазақ тіліндегі сөздердің ұлт тілінің нормаларына сай айтылуын, әдеби тілдің ауызша ережелерін белгілейтін тілдік құралдар. Алғаш рет 1977 ж. жарық көрген (құраст. Қ.Неталиева). Сөздікте емле ережесі бойынша жазылған 15 мыңға жуық сөз бен сөз тіркестерінің орфоэпиялық нормаға сәйкес айтылу үлгілері берілген, қазақ орфоэпиясының тілдік негізі болып табылатын үндестік заңы, дауыссыздардың үндесімі тәрізді сөздердің дұрыс айтылу заңдылықтары көрсетілген. М.Дүйсебаеваның авторлығымен жарық көрген мектеп оқушыларына арналған Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігінде (1981) негізгі орфоэпиялық норманы белгілейтін тілдік заңдылықтармен қатар сөз ішіндегі түбір мен қосымша және қосымша мен қосымша жігіндегі, сөз тіркесі құрамындағы сөз бен сөз жігіндегі дыбыстардың өзара әсерінен болған айтылу үлгілері де көрсетілген. С.Мырзабековтің авторлығымен жасалған Қазақ тілінің айтылым сөздігінде (2001) қазақ орфоэпиясының негізгі қағидасы – үндестік заңын бір ізді сақтай отырып, оның еріндік түріне баса мән берілген. Ә.Жүнісбектің редакторлығымен дайындалған (құраст. Ж.Исаева, Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова) Қазақ тілінің үлкен орфоэпиялық сөздігінде (2000 ж.) 50 мыңға жуық сөз бен сөз тіркестерінің орфоэпиялық нормаға сәйкес айтылу үлгілері көрсетілген, сондай-ақ қазақ тіліндегі сөздердің айтылуы буын үндестігі мен қазақ сөзі просодиясының (буындардың созылмалылығымен екпін қойылуы) ерекшеліктеріне негізделіп алынған. Аталған сөздікте жаңа сөз қолданыстар мен сөз тіркестерінің айтылу үлгілері мол қамтылған.
1.2 Паремиология
Қазақ паремиологиясының қалыптасу тарихын ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастауға болады. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 40-50 жылдарына дейінгі кезең, негізінен, қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинақтау, қағаз бетіне түсіру, жеке басылым ретінде шығару жұмыстарының жүргізілуімен сипатталады.
Қазақ мақалдары мен мәтелдерін ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге жинап, жеке жинақтар етіп шығаруда Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Ф.Катанов, В.В.Катаринский, П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов сияқты ағартушы-ғалымдардың қосқан үлесі ерекше.Жалпы тілтанымдық зерттеулерде мақал-мәтелдерді фразеологияға жатқызуға олардың құрылымдық-мағыналық тұрпат және коммуникациядағы қызмет тұрғысынан фразеологизмдерге ұқсауы себеп болып келді. Дегенмен мақал-мәтелдер табиғатының фразеологизмдерден мүлдем басқаша бітімі лингвистер назарынан тыс қалған жоқ. Мәселен, М.М.Копыленко және З.Д.Поповалар мақал-мәтелдер фразеологияны толықтыратын қайнар көздердің бірі екенін атай отыра:Мақал-мәтелдер қанатты сөздер сияқты – тілдің лексика-фразеологиялық жүйесінің компоненті де, фрагменті де емес, дербес кіші-гірім көркем мәтін, сондықтан ол – фразеологизм емес, – дейді.А.Е.Карлинский фразеологизмдердің предикативтік емес типтегі атауыштық сөз тіркестері, ал мақал-мәтелдердің аяқталған ойды білдіретін сөйлем түріндегі предикативтік типтегі коммуникативтік құрылым екендігін алға тарта отыра, бұл екі басқа құбылыстың бір ғана лингвистикалық пәннің, айталық, фразеологияның ауқымында зерттелуіне шүбә келтіреді.
Ғалым: мақал-мәтелдер, яғни паремиялар предикативтік типтегі кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде фразеологияның шеңберінде емес, тілтанымдық дербес пән – паремиологияның зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы қажет, деп табады. Паремияларды талдаудың негізіне тіл иесінің психологиялық, логикалық және лингвомәдениеттанымдық ерекшеліктері алынуы керектігіне баса назар аудара отырып, А.Е.Карлинский:
· паремиология – нақты бір этностың мәдениеті аясында типтенген жағдаяттарды бейнелейтін предикативтік сипаттағы тұрақты стереотиптер туралы ғылым;
· паремиологияның тілдегі атауыштық бірліктерді зерттейтін фразеологиядан айырмашылығы – паремиология шындық болмыстың біршама күрделі фрагменттерін образ арқылы зерттейді. Образ – оқиғаның кеңістіктегі және уақыт аралығындағы сипаттамасын, субъектінің өзін, басқа да адамдарды қамтитын дүниенің субъективті бейнесінің жиынтығы;
· ой жүгірту мен бағамдау, ой қорыту мен пайым жасау паремиялардың логикалық субстраты болып табылады. Бұл субстрат предикативтіктілік және модальділік категориялары арқылы сөйлеудің шындығына айналады. Осылайша логикалық форма сөйлеу психологиясы саласына ауысады;
· мақал-мәтелдер басқа тілдік бірліктерге қарағанда этностың тілдік суретін, тарихы мен ұлттық-мәдени құндылықтарын толық бейнелейді және бекітеді, – деген тұжырымға келеді.
Қазақ паремиологиясының антрополингвистикалық бағыттағы дербес пән ретінде қалыптасуының теориялық тұжырымдамасын негіздеу Ә.Қайдар есімімен тікелей байланысты. Ғалым өзінің Халық даналығы атты еңбегінде тілдің адамның ойлауы мен қабылдауы, танымы мен пайымдауы сияқты әрекеттерімен тығыз байланысына жүгіне отырып, тілде пайда болу, қалыптасу, даму үрдістерін анықтайды, атқаратын функциональды қызметіне, қолданылу, жұмсалу жағдаяттарына тоқталады, мақал-мәтелдерді топтастырудың ғылыми принциптерін айқындап, этномәдени және этнофилософиялық астарын, адам табиғатын тануға бағытталған ішкі мазмұнын ашудың жолдарын, амал-тәсілдерін ұсынады. Ә.Т.Қайдардың бұл еңбегі қазақ паремиологиясының фразеологиядан бөлініп шығып, антрополингвистикалық бағыттағы дербес ғылым саласы болып қалыптасуына қажет алғы-шарттарды нақтылап, паремиологиялық зерттеудің ғылыми принциптерін, мақсат-мүддесін, көтерілер проблемаларын, зерттелер қырларын айқындап бергендігімен құнды.
Құрылым тұрғысынан әрі зерттеу, әрі мақал-мәтелдердің түсіндірме сөздігі түрінде жазылған Халық даналығының көздеген мүддесін зердемізді ашып, ұлттық санамызды саралау, ментальдық қасиетіміз бен ғасырлық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды терең біліп, дүниетанымымызды кеңейте түсу, – деп көрсеткен Ә.Т.Қайдар мақал-мәтелдерді халық даналығының қоры деп бағалап, ол қорды көненің көзіндей ескі дүниелер мен замана талабына сай жаңғыратын, жаңа ұғым-түсініктермен толығып, толысып отыратын екі жақты тілдік процестердің ұйтқысы ретінде айқындайды. Ол ғасырлық өмірлік тәжірибе мен қордаланған білім жиынтығының нәтижесі – халық даналығының қоры тіл өкіліне ... өз халқыныің басынан кешірген барша өмірін, салт-сана, қалыптасқан дәстүр, дүниетанымын елестете алуға, ... есте жоқ ескі замандардың сарынын аңғартып, тарихи дәуірлердің дүбірін сезінуге, ... болмыстағы құндылықтарды танып-біліп, заңдылықтарын ашып, олар туралы ой мен түсінігін тұжырымдап айтуға, ... адамзат қауымына тән ортақ көзқарас пен құндылықты бағалауға көмектесетініне шек келтірмейді. Мақал-мәтелдердің даму барысын тіл арқылы адамзат қауымының асыл арманын, ақыл-парасатын, өмірлік тәжірибесін, дүниетанымын ұрпағына ғибрат етіп ұсыну әрекеті деп түсіндірген Ә.Т.Қайдар өмірлік тәжірибе, тағылым-тәрбие, салт-сана, ұрпақ зердесі, халық жады, ұлттық дүниетаным т.б. ұғымдардың табиғатын тілтанымдық зерттеулердің құрамдас бөлшектері тұрғысынан саралау қажеттігін басып айтады.
1.3 Қазақ паремиологиясының қалыптасуы
Әрбір халыктың рухани-мәдени өмірінде макал-мәтелдердің атқаратын кызметі аса зор. Олар адамдар арасындағы қарым-қатынас (коммуникативті) қызметімен қатар өткен өмір мен бүгінгі заманды және болашақты, ұрпак пен ұрпактың арасын жалғастырып тұратын "Алтын көпір" іспеттігімен ерекшеленеді. Сондықтан да этнос өмір-тіршілігінің барлық түйіндері (салт-дәстүр, әдет-ғүрып, дүниетаным,тіршілік көздері мен тәсілдері, қарым-қатынас т.б.) келіп тоғысатын мақал-мәтелдердің күрделі табиғатын танып білу тек әдебиетші, тілшілердің ғана еншісі емес, оған философтардың да, халық педагогикасының да, этнографтардың да, психологтардың да т.б. ғылым салаларының тікелей қатысы бар. Бұл ғылымдардың басын косып жүрген паремиология саласы олардың мақсат-мүддесін толық қамтып, үдесінен шыға алмайжүргені де белгілі.Ә.Қайдардың Халық даналығы атты еңбегінде қазақ мақал – мәтелдеріне деген паремиялық көзқарастар, оларды қолданудағы гомоцентристік принцип, халық даналығына қатысты атаулар, мақалдар мен мәтелдердің ұқсастығы мен айырмашылығы қарастырылған.
Қазақ мақал – мәтелдерінің табиғатын сөз етуден бұрын жалпы мақал – мәтелдерге қатысты зерттеулерді қысқаша шолып өту артық емес. Бұл құбылысты арнайы зерттеуге байланысты ғылымда қалыптасқан пәнді паремиология деп атайды. Басқа сала мамандарының (философия, педагогика, этнография т.б.) бұл саламен шұғылдануы әлдеқайда сирек және олар мақал – мәтелдердің мағына – мазмұнына байланысты.Сондықтан да паремиологиялық зерттеулердің ішінде филологиялық зерттеулер мен ізденістер басым.
Тіл топтарына байланысты теориялық еңбектердің ішінде біздің нысанға тікелей қатысы бар зерттеулерден біз Г.Л.Пермяковтың бірнеше еңбегін атаған болар едік. Олар: 1) От поговорки до сказки. М., 1970; 2) К вопросу о структуре паремиологического фонда Типологические исследования по фольклору. М., 1975; 3) О смысловой структуре и соответствии классификации пословичных изречений Паремиологический сборник. М., 1978;
Автор өзінің бұл еңбектерінде жалпы шығыс халықтарының (соның ішінде қазақ, қырғыз, өзбек т.б. түркі халықтарының) мақал – мәтелдерінің тілдік табиғатын, мағына – мәнін, логика – семантикалық, заттық – тақырыптық топтарға жіктелу заңдылықтарын, т.б. ерекшеліктерін салыстыра – салғастыра қарап, жалпы паремиология теориясына қомақты үлес қосқан деп айта аламыз.
Алдымен қазақ мақал – мәтелдерінің топтастырылып, жинақ ретінде жарияланғандарын атап өтейік. Мәселен, паремиологиялық деректерге қарағанда қазақ мақал – мәтелдерін халық арасынан толық болмаса да жинап, әр түрлі басылымдарда жариялау XIX ғасырда көріне бастады. 1879 жылы алғаш қазақ мақал – мәтелдерін жариялаған және 1906 жылы толықтырып, ең таңдаулыларын қайта жариялаған қазақ ағартушысы Ы.Алтынсарин болатын. Одан соң, 1899 жылы өзіне дейінгі жарияланған 1500 ММ-ді жинақтап, Сборник киргизских пословиц (Оренбург) деген атпенен қазақ тілін алғаш зерттеуші түркологтардың бірі В.В.Катаринский жариялайды.
Осы дәстүр жалғасып, қазақ мақал – мәтелдері 1923 жылы Мәскеу қаласында Мың бір мақал деген атпен, 1927 жылы Ташкентте Қазақ мақалдары деген атпен, Алматыда 1935 жылы Қазақ мақалы мен мәтелдері деген атпен жариялана бастайды.
Мақал – мәтелдердің толықтырылып шығарылған жинақтардың күні бүгінге дейін 10 шақты басылымы жарық көрді. Өткен ғасырдың 50-жылынан кейінгі басылыдары, мысалы, Б.Акмұқанова, Б.Адамбаев, М.Әлімбаев, Б.Әбділдина, Ж.Дәуренбеков т.б. құрастырушылар, авторлар тарапынан толықтырылып, жаңаланып, толассыз жарияланып келеді. Ең соңғы, 2003 жылы жарияланған Қазақтың мақал - мәтелдері (Алматы, 2003, 312 б. жалпы саны – 4440 ММ) А.Т.Смайлова тарапынан құрастырылып, жарияланып отыр.
Ал, мақал – мәтелдердің табиғатын арнайы сөз етіп, олардың өзіндік ерекшеліктерін айқындауға атсалысқан әдебиетші ғалымдардың қатарында М.Әуезов, С.Мұқанов, Б.Адамбаев, Ғ.Мүсірепов, Н.Төреқұлов, Т.Кәкішев, С.Нұрышев, З.Қабдолов, М.Базарбаев, С.Қасқабасов атауға болады.
Мақал – мәтелдердің табиғатын танып – білуге атсалушылардың екінші бір тобына тіл мамандарын жатқызуға болады. Бұлардың зерттеу объектісіне мақал – мәтелдердің тұрақты тіркес ретінде атқаратын кумулятивтік қызметі, құрамдық – құрылымдық, мағыналық даму заңдылығы, мағыналық даму заңдылығы, қолданыс ерекшеліктері жатады.
Осы орайда қазақ мақал – мәтелдерін зерттеген тілші ғалымдардың есімдерін айта кету артық емес. Мысалы, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Ө.Айтбаев, М.Мұқанов, С.Сәтенова, А.Нұрмаханов, Дина Б. т.б.
Академик М.Әуезов қазақ мақал – мәтелдерін былайша сипаттайды:
Мақал – мәтел дегеніміз – халықтың нақыл сөздері, белгілі бір ойды ықшам түрде, ұтымды, өткір етіп айтып беретін сөз.
Мақал толық тұлғалы болады, ойы тұтас келеді, әдетте, ол бір немесе бірнеше толық сөйлемнен құрылады. Ал, мәтел, мақал сияқты, толық түрінде құрылмай, сөз тіркесі, қалыптасқан нақышты, орамды сөйлемше түрінде жасалады
30- жылдардан бастап қазақ мақал – мәтелдерін жинақтап, жүйелеп, жариялап келген әдебиетші ғалым Өтебай Тұрманжановтың ол жөніндегі тұжырымы былайша:
Мақал мен мәтелдер – ауыз әдебиетінің ең байырғы, ең көне түрі; ол ғасырлар бойы халықтың ұқыптап сақтап келген еңбек тәжірибесінің жиыны, ой – пікірінің түйіні, аңсаған асыл арманының арнасы, өмір – тіршілігінің айнасы, көнеден жаңаға, атадан балаға қалдырып келе жатқан, тозбайтын, тот баспайтын өмірлік өшпес мұрасы - деп анықтайды
Қазақ мақал – мәтелдерін зерттеуші ғалым М.Ғабдуллин бұл құбылысты екінші бір қырынан қарастырып, былайша сипаттайды: Ең алдымен, әлеуметтік жағынан алғанда, мақал – үлкен толғау, образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді. Ол адам өмірінде, тұрмыс – тіршілігінде, қоғамдық жағдайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, байсалды тұжырым есебінде қолданылады
Қазақ мақал – мәтелдерінің тарихи даму жолын зерттеген ғалым С.Н.Нұрышевтың анықтамасы бойынша: Мақал – ауыз әдебиетінің қазақ халқының өмірін барлық жағынан кең түрде қамтып алған жанрларының бірі.
Автор қазақ мақал - мәтелдерінің тарихын Қазақстанның Россияға қосылғанға дейінгі және қосылғаннан кейінгі тарихы деп, үлкен екі кезеңге бөліп қарау арқылы, яғни орыс мәдениетінің оған тигізген игілікті әсерін сөз ету арқылы баяндауға тырысады.
С.Н. Нұрышевтың тағы бір пікірі мақал – мәтелдердің ертедегі қазақ қауымында моральдық заң ретінде атқарған қызметіне байланысты:
Мақалдар халықтың қуанышы мен күйінішін, даналығы мен өмірден алған тәжірибесін жарыққа шығарудың бұқара арасында неғұрлым көп қолданылатын формаларының бірі болып қана қойған жоқ, оның үстіне моральдық заңдар жинағы сияқты болып кетті, мақал көбінше елеулі талас – тартыстардың, дау – жанжалдардың тағдырын шешетін өте маңызды дәлел ретінде қолданылатын болды - дейді автор.
Мақал – мәтелдер – шешендік өнерінің ең бір өзекті де түйінді мәселесі. Осыған байланысты көп жылдар бойы шешендік сөздер проблемасымен шұғылданған және бұл салада өндірте еңбек еткен ғалым Балтабай Адамбаев та мақал – мәтелдерге төмендегіше анықтама береді:
Мақал – мәтел – мазмұны бай, көлемі шағын, тілі көркем халық шығармасы, белгілі бір халықтың қоғам тіршілігінен, табиғат құбылысынан жасаған қысқаша қорытындысы, әлеуметтік және адамдар арасындағы қарым – қатынастарды белгілейтін заңы, кодексі, жас ұрпақты тәрбиелейтін өсиеті, насихаты, оқулығы.
Қазақ халық даналығының ұйытқысы – мақал – мәтелдерді көп жылдар бойы жинақтап, зерттеп, жүйелеп, өңдеп, жариялап келе жатқан, сондай – ақ мақал – мәтелдер қорын өз туындыларымен де, аудармаларымен де толықтырып, бұл салады ерекше еңбегімен танымал болған әйгілі ақын М.Әлімбаевтың да бұл құбылысқа деген өзіндік көзқарасы мен пікірі бар. Ол:
Мақал дегеніміз өмір құбылыстарын жинақтайтын және типтендіретін, бір немесе екі бөлімнен құралып, алдыңғысында шарт немесе жалпы байымдау, соңғысында қорытынды, түйінді пікір айтатын бітімі бекем, өте ықшам, бейнелі әрі ырғақты халық нақылы. Мысалдар: Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің сәнін келтіреді, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол т.б., ал мәтел дегеніміз – халық арасында көп тараған, қорытындысы болмайтын, тұжырымы тиянақталмаған, қарама – қарсы шендестіруі жоқ, ықшам да кестелі халық сөзі: Апама жездем сай т.б. – деп көрсетеді .
Мақал – мәтелдер халық даналығы ретінде ауыз әдебиетінің бай қазынасына айналып, оның шағын жанрларының қатарынан орын алады. Мақал – мәтелдер өзінің бейнелі табиғатымен көркемсөз өнерінің көрікті де құнарлы үлгілеріне жатады.
Мақал – мәтелдердің табиғаты барлық тілдерде бір – біріне ұқсас. Сондықтан да олардың алғаш пайда болуына байланысты айтылып жүрген пікірлермен санасу да қажет. Мәселен, көптеген зерттеушілер мақал – мәтелдер алдымен міндетті түрде жеке – дара адамдардың, көбіне – көп ділмәр – шешен, айтқыш – ақылмандардың дуалы аузынан шығып, халық арасына сіңіп, ел жадында сақталу арқылы қалыптасады деп топшыласа, кейбір зерттеушілер мұны керісінше қарастырады.
Қазақтың кең – байтақ даласында ғасырлар бойы мал шаруащылығымен шұғылданып келген қауым жазу мәдениеті еркін дамымаған кездерде (бірақ бұдан қазақтар мүлдем сауатсыз, надан болды деген ұғым тумаса керек) даналық сөздердің баршасын ауызша айтып, құлақтан – құлаққа жеткізіп, жадында сақтауға тырысқан. Бұл объективті жағдаят қағаздан оқып айтудан гөрі, дана, ақылмандардың, ділмәр – шешендердің, ақын – жыраулардың дуалы аузынан шыққан ақылды да асыл сөздерді жаттап алып, жадында сақтау үрдісін дамыта түседі. Қазақ қауымында бір ауыз өлең шығара алмайтын қазақ жоқ деген сөздің астарында көп мән жатқан сияқты. Ол: өмір бойы қой бақса да, қоймен бірге ой баққан қазақтардың ақынжанды халық екендігін, қазақ даласы өз Демосфен, Цицерондарымен әлемге әйгілі болып келгендігін білдіреді. Мыңдаған дана билердің, ділмәр – шешен, ақылман – айтқыштардың даналық мұрасының қыр – сыры енді ғана айқындала бастады (Нысанбек Төреқұл.Даланың дара ділмәрлары.Алматы, Қазақстан, 2001, 588 б.; Үш пайғамбар.Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке би. Алматы, Дәуір, 1992, 184 б.; Нысанбек Төреқұлұлы. Қазақтың жүз шешені. Алтын Адам 1992, 252 б. т.б.).
Демек есіткенді есте сақтап өскен зейінді де зерек ұрпақтың ғасырлар бойы арқалап, көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан даналығының қайнар көзі – мыңдаған мақал – мәтелдер қағазға түсіп хатталмай – ақ, оның көңілінде жатталып, жадында сақталған бай рухани мұраға айналып отыр. Мүмкін, қағазға түсіп хатталса, олар мұндай қордаланған мол қор болып, жиналмаған да болар ма еді? Өйткені, жадына сенген қазақ халқының даналық қорындағы бай қазына, солардың өзекті өрнегі – 15 мыңнан астам мақал – мәтел түркі халықтарының бәрінде бар деп айту қиын.
Мақал – мәтелдерді дана бабаларымыздан қалған аталар сөзі десе де болады. Демек, бұл – ұлт даналығын араға талай ғасырлар салып, бүгінгі ұрпаққа нақыш – бояуын солғындатпай, мән – мағынасын бәсеңдетпей, көркемдігі мен бейнелілігін жоғалтпай, тұтас жеткізіп отырған Ана тіліміздің құдіретті күші. Бұл – даналықтың бір бұлағы тіл деген сөз.
Халық даналығының қайнар көзі – тіліміздегі мыңдаған мақал – мәтелдер десек,одан даналықтың басқа да қыр – сырын білдіретін басқа сөз жоқ деген түсінік тумаса керек. Даналықты білдіретін ұғым – түсініктер мен олардың атаулары тілімізде өте көп: мақал, мәтел, аталы сөз, нақыл сөз, қанатты сөз, ұлағатты сөз, жақсы сөз, шешен сөз, өсиет сөз, орынды сөз т.б. Осының барлығы даналық пен парасаттылықтан туындаған терең ой, логикалық тұжырым, философиялық толғаныс, дүниетаным, өмір тәжірибесі, тағылым – тәлімнің баяндалған, көркем сөзбен көмкерілген, тұрақты, қалыптасқан тіркес, шағын мәтін, қысқа да нұсқа ой үзіктері.
Халық даналығына қатысты ұғым мен атаудың санатына ең алдымен мақал мен мәтел жатады. Дегенмен, бұл сөздердің төркіні не? Неге бұл термин туыстас түркі тілдерінде бірдей емес? Мәселен, ұйғыр тілінде – мақал вә тәмсил, татар тілінде – мәкаль һәм әйтем, түрікмен тілінде – нақылдар ве аталар сөзү, зәрб - мәсәл, ноғай тілінде – такпак эм айтув т.т.
Мақал да, мәтел де қазақ тіліне араб тілінен енген сөздер. Мақал араб тілінде – орынды айтылған сөз деген мағынаны білдіреді. Тілімізде көп айтыла беретін мақала осындан туындаған, ол араб тілінде – сөз сөйлеу, мақала жазу мағынасында қолданылады.
Бұл екі арнаның екеуі де мұрагерлік дәстүрі негізінде қалыптасқан. Мақал – мәтелдердің ішкі арна бойынша қалыптасуы, мәселен, қазақ халқы үшін өз ата – бабаларынан рухани мұра болып келе жатқан мақал – мәтелдерді оның тікелей мұрагері ретінде жадында сақтап, өз өмірінде қолдану бар да, бүкіл түркі әлеміне тән сол тәрізді байлықты ортақ дүние деп қабылдап, пайдалану тағы бар. Бұлардың екеуі де атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа рухани мұра болып ауысып, өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz