Саяси - экономикалық реформалық бағыттың басталуы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І-тарау. Саяси-экономикалық реформалық бағыттың басталуы
0.1. Қайта құру және жеделдету бағытындағы экономикалық реформалардың алғышарттары ... ... ..10
0.2. Қазақстандағы жариялылық рухы ... ... ... ... ... ...19
0.3. Қазақстанның саяси-экономикалық тәуелсіздікке және өзін-өзі басқаруға ұмтылысы ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІ- тарау. Саяси өмірдегі екіжақты өзгерістер
2.1 Қазақстандағы саяси биліктің өзгеруі және оның ауыр салдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Қазақстанда ұлттық сананың өзгеруі және бейресми қозғалыстардың жандануы ... ... ... ... ... ... ..4 2
2.3 Мектепте Қазақстандағы қайта құру кезеңі тарихын оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алған кезден бастап қоғамдық өміріндегі білім саласында болып жатқан батыл өзгерістер тарихи білімге деген қызығушылықты арттырып отыр. Расында, бүгінгі Қазақстанның тұрақты дамуы өткен тарихты объективті тұрғыдан жалғастыра білумен байланысты болса, оның болашағы да тарихтың шынайылығымен анықталады. Елдің саяси дамуындағы әрбір жаңа бетбұрыс тарихи білім жүйесіне реформа жасаумен қатар жүргізілгендіктен әлеуметтік-саяси дағдарыстар тарихи білімнің де дағдарысына әкелді. Кеңес дәуіріндегі тарихи білім мемлекетке және қоғамға қатынасты бейнелейтін әлеуметтік идея түрінде дамыды. Тарихи білімнің дамуына идеология мен мемлекеттік саясаттың үлкен ықпалы болды. Кеңес жылдарындағы тарихи білім, мемлекеттің түрлі саяси мүдделерін іске асырудың құралы ретінде көрінсе, тарихты оқытудың мақсаты анық таптық сипат әлпетінде болып, қоғамдық қатынас өзгерістеріне бейімделді.
Қайта құру жылдарында еліміздің тарихты оқыту ЖОО-ның студенттеріне, орта мектеп оқушыларына, аспиранттарға КСРО тарихы мен жалпы тарихтан дәріс берудегі оқу жоспарының үлгілік жобалары, тарихшылар даярлаудың құрылымдық ұстанымдары, ЖОО-ның ережелері, тарихтан сабақ берудің әдіс-тәсілдері т.б тарихи білімге қатысты мәселелер көтеріліп, оның шешімдері, шын мәнінде, КСРО тарағанша басшылыққа алынды.
ХХ ғасырдың ІІ-ші жартысы Қазақстанда, тарихи білімнің мазмұны ғылыми жағынан анықталып-жетіле келе, оның даму бағыты белгіленді. Ұлттық тарихи білімді пән ретінде қалыптастыру мен оқытудың жолдары қарастырылумен бірге, оны оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер орнықтырылды. Осыдан барып, біздер тарихи білімнің мағынасына былайша анықтама береміз: тарихи білім - белгілі бір мемлекеттегі тарихи сананы қалыптастырудың негізгі тетігі деген ұғымды білдіреді. Тарихи білімді дамыту барысындағы өткен тарихтағы оң тәжірибелерді меңгеруде, оны сын тұрғысындағы терең ғылыми ой-елегінен өткізу арқылы талдап-бағалай отырып, жіберілген кемшіліктерді анықтау - қазіргі білім жүйесіндегі Қазақстан тарихын оқып-үйренуді жетілдірудің қуатты факторының бірі болып табылады. Міне, осы жағын ескергенде, тарихи білімнің қайта құру жылдарындағы даму келбетін арнайы тарихи-теориялық тұрғыдағы зерттеу, тақырыптың өзектілігін арттырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда Қазақстан тарихы жаңа дәуірді басынан кешіруде. Кешегі халқымыздың ақтаңдақ беттерін қайтадан саралап, елдік сананы Ұлт мүддесі аясында қалыптастыру үшін көптеген жұмыстар жасалуда. Дамудың дербес бағытын айқындаған елімізде тарихқа көзқарас әр халықтың өткен тарихы мен оның ұлттық бітім-болмысын нақтылайтын атрибуттарымен қатар жаңғыра бастады. Ұзақ уақыт бойы саяси бостандығынан айрылған халықтың өзін-өзі тануға құштарлығын, ұмтылысын ұлттық иммунитеттің күш жинап оянуына теңеуге болады.
Қазақстандық тарих ғылымының дамуы, тарихи зерттеулердің сапасы мен тиімділігінің артуы, олардың қоғамдық дамудың әлеуметтік-саяси және мәдени-тәрбиелік мазмұнына ықпалы белгілі бір дәрежеде тарихнамалық зерттеулермен анықталатындығы белгілі. Сондықтан да қазіргі таңдағы отандық тарих ғылымының дамуы мен өсуін бағамдау мақсатында қазақстандық тарихнама мен олардың әдістемелік зерттеулерінің қалыптасуының өзіндік тарихы бар.
Зерттеу еңбектерінде тоқырау жылдары айтылмай, жылы жабу астында жасырылып келген мәселелердің көтеріліп, тарих ғылымында ақтаңдақтар деген терминнің қолданыла бастауы - қайта құрудың екінші кезеңіне (1987 жылдың ақпаны - 1988 жыл) жатады. Бұл туралы академик М.Қозыбаев Ақтаңдақ беттер деген терминнің өзі алғаш рет 1987 жылғы ақпанда қолданылған екен [1, 9-б.],-деп еске алады.
Оны алғаш рет қолданысқа енгізген КСРО Орталық комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев болды. Ол ... тарихты өзінің қаз-қалпында көру керек. Бәрі де болды, қателіктер, тіпті ауыр қателіктер болды. Тарихта да, әдебиетте де ұмытылған есімдер, ақтаңдақ орындар болмауға тиіс. Әйтпесе бұл, тарих та, әдебиет те емес, жасанды құбылғыш конструкциялар болып шығады [2],- деген болатын.
Қазақстандық тарихнамада аталған мәселеге қатысты зерттеу еңбектері ХХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, мәселені тарихи-проблематикалық деңгейде зерттей бастады. Сонымен қатар қарастырылып отырған кезең туралы зерттеулер Н.Ә. Назарбаев[3 Б.Дәрімбетов[4]6 С.Әбділдиннің[5] Р.Құттыбаеваның[6], Д.Мұқатованың[7] , Б.Жұбанышовтың[8], Б. Жүзтаеваның[9], Е. Исибаеваның[10], Т. Медеуовтың[11]еңбектерінде кездеседі.
Зерттеудің келесі кезеңі 1985-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясатындағы мәселелерінің әдістемелік және теориялық тұстарына, әсіресе, өтпелі кезеңіне (қорытындылары мен келешегі) жете көңіл бөліп, зерделеу қажеттілігін талап етті.
Бұл кезең өткеннің барлық мұрасын таптық тұрғыдан зерттеу, ұлтшылдықпен күрес, түрі ұлттық, мазмұны кеңестік әдебиет жасау науқандары қазақтың тарихи зердесіне, оның ұлттық рухына жасаған шабуылдармен сипатталды.
Белгілі тарихшы И.М. Қозыбаевтың Қазақстан тарихнамасы: тарих сабақтары және Қазақстанның тарихи ғылымы (ХХ ғасырдың 40-80 жж.) [12-13] монографияларында зерттеуші Қазақстанның тарихнамасы мен тарихи ғылымына жаңа көзқараспен қарап, негізі бағыттары мен негізгі үрдістерге кеңінен талдау жасады.
Біздің тақырыбымызға бірден-бір жақын келетін, еңбектерінде республика тарих ғылымының 1985-2000 жылдардағы тарихи білім мен сананы қалыптастырудағы кеңес өкіметінің жүргізген саясаты мен ұстанымдарының астарлары біршама мөлшерде шындыққа жақын қарастырылған, тарихнамалық кезеңнің материалдарына талдау жасаған Берлібаев еңбегі болып табылады [14].
1985 жылдың соңына қарай, кеңес қоғамындағы демократиялық өзгерістер халықтың рухани мұраларын ғылыми объективті зерттеу ісіне мүмкіндік ашты. Аталмыш кезеңде жазықсыз қуғын-сүргінге ұшыраған ұлт қайраткерлерін ақтау жұмыстары туралы баспасөз беттеріндегі жарияланымдар дипломдық жұмысында кеңінен пайдаланылды.[15].
Жоғарыда қарастырылған зерттеу еңбектері тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы дербес ғылыми проблема деңгейінде зерттеп, оның сан қырлы болмысын тереңдей таразылаудың қажеттігін айқын көрсетіп береді. Біз зерттеу тақырыбымызға, теориялық-әдістемелік мәселелері жақын дәйекті, әрі ұтымды ғылыми тұжырымдары бар еңбектерді ғана көрсетуге талпындық. Отан тарихының өзекті мәселелерін қамтитын зерттеулерді кешенді түрде талдау - ғылым үшін өте маңызды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Коммунистік партияның Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясатын тарихи-теориялық тұрғыдан зерттеу (1985-1991)
Зерттеу жұмысын қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. 1985-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясатын мен тарихи даму үрдісін қарастыру. Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясатының қалыптасуы мен дамуын жүйелеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo Қайта құру жылдарындағы саяси-экономикалық реформалардың жүргізілуін методологиялық негіздеу;
oo Қайта құру жылдарындағы қоғамның өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-тұжырымдамалық және методологиялық негіздерін айқындау;
oo Қайта құру жылдарындағы саяси-экономикалық реформалардың жүргізілу кезеңдеріне жан-жақты сипаттама беріп, оның өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
oo Қайта құру жылдарындағы саяси-экономикалық реформалардың жүргізілуін теориялық-методологиялық жағынан негізделінді;
oo Қайта құру жылдарындағы қоғамның өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-тұжырымдамалық және методологиялық негіздерін айқындалды;
Зерттеу жұмысының деректемелік көзі. 1985-1991 жылдар аралығындағы қоғамының саяси-әлеуметтік өзекті мәселелеріне қатысты жазылып, мерзімді басылым құралдарында қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген мақалалар мен зерттеулер құрады. Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапхана қорындағы Мерзімді басылымдар залындағы Егеменді Қазақстан, Казахстанская правда, Жалын, Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан секілді республикалық ұлттық және қоғамдық-саяси мазмұндағы басылымдарда жарияланған зерттеулер құрайды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: 1985-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген реформалар
Зерттеу жұмысының теориялық және методикалық негізі. Зерттеу жұмысында қарастырылған мәселелер, тұжырымдар мен пайымдаулар Қазақстан тарихындағы іргелі еңбектер жазуда қолдануға, сонымен қатар жалпы білім беретін мектептер мен жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытудағы жаңа ұстанымдардың, концепциялардың қалыптасуына ықпал етеді. Жұмыстың өскелең ұрпақты ұлтжандылық және отаншылдық рухта тәрбиелеуге тигізетін пайдасы мол.
Зерттеудің жұмысының практикалық маңызы. Дипломдық жұмысты жазу барысында біздер Отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңалықтарды негізге алдық.Тың деректер негізінде жаппай пайымдау мен талдаулардың нәтижелерінде тарихилық пен объективтік сияқты қоғамдық танымда жалпыға мәлім ұстанымдар мен тарихи үрдістер жиынтығының өзара байланысын білуге бастайтын жүйелеп талдау әдісі, сондай-ақ конвенттік-талдау мен инвенттік-талдау әдісі пайдаланылды.Алдымызға қойған мақсаттар мен міндеттерді шешу үшін, объективтік, тарихи-салыстырмалы, типологиялық және теориялық, дидактикалық даму принциптері мен анализ-синтез, индукция-дедукция, логикалық пен абстрактылық, нақтылық әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Зерттеу жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгей, жұмыстың нысаны, пәні, мақсат-міндеттері, хронологиялық шеңбері, әдіснамалық негіздері, практикалық маңыздылығы, ғылыми жаңалығы, қолдануға ұсынылатын негізгі тұжырымдары анықталады.
Саяси-экономикалық реформалық бағыттың басталуы атты бірінші тарауда қайта құру кезеңінің басталуы, саяси-экономикалық бағыттағы реформалардың жүру барысы және бағыттары қарастырылады.
Саяси өмірдегі екіжақты өзгерістер атты екінші тарауда зерттеліп отырған кезеңдегі саяси реформалардың нәтижелері ме қайшылықтары, оның себеп-салдарлары, мектепте оқыту әдістемелері қарастырылады.Қорытындыда негізгі ұстанымдар мен тұжырымдамалар баяндалады.
Кіріспе
1985 жылдың бас кезінде К.У.Черненко қайтыс болды да билік басына М.С. Горбачев келді, келесі күні КОКП ОК Пленумындағы бағдарламалық сөзінде ол партия атынан елді қалыптасқан жағдайдан алып шығудың міндеттерін көрсетіп, жуық уақыттағы артықшылықтарды белгіледі. Бірінші дәрежедегі маңызды мәселе, ғылыми-техникалық прогремті түпкілікті жеделдету деп есептелінді. Онан кейін маңыздылық деңгейі бойынша шаруашылық механизмін қайта құру, шаруашылық есепті енгізу, экономикалық нормативтерді кеңінен қолдану міндеттері қойылды. Саяси салада негізгі мәселе - жариялықты қамтамасыз ету мен пікірлердің әр алуандығы болып белгіленді.
Кеңестік Қазақстан тарихында да қайта құру, жеделдету, жариялық деп аалған жаңа кезең басталды. Бұл сөздің әсері революциялық деген теңеуді жиі қосумен күшейе түсті. Қазақ зиялылары қайта құруға үміттерін ұлттық мәдениет пен тіл, ұлттық қайта өркендету саласындағы өзгрістермен байланыстырды. Жаңа басшылық елдің зкономикалық және әлеуметтік жағдайын КСРО-ның қоғамдық саяси құрылысын толықтай қайта құрастыру жолымен емес, қысқа мерзім ішінде жекелеген шаралардың көмегімен түзеуге болады деп есептеді. Сонымен қатар жүргізіле бастаған жаңалықтардың сәтсіздіктеріне Бас хатшылар жекелеген басшыларды, Қазақстанда Компарияның сол кездегі бір хатшысы Д.А.Қонаевты кінәлі деп жариялай бастады да, оны қызметінен босатып, орнына В.Колбин сайланды, пленум бар-жоғы 18 минутқа созылды. Жабық есіктің артында өткізілген пленум 1986 жылғы орын алған күшті әлеуметтік жарылысқа себеп болды.
Сонымен бірге бүкіл қазақ халқы КОКП ОК-нің жеке қаулысы бойынша ұлтшылдықпен айыпталды. 1987 жылы шілдеде КОКП Орталық комитеті Қазақ республикалық партия ұйымдарының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие беру жұмысы туралы арнайы қаулы қабылдады. Онда 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы Қазақстандағы ұлтшылдықтың көрінісі деп бағаланды. Бірақ кейіннен бұл шешім қате деп табылды. Өйткені, қазақ халқы ешуақытта ұлтшыл болып көрінген емес еді. [7, 14-бет]
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы шеруінің түрі ұлттық болғанымен ұлтшылдық емес еді. Ол басқа халықтарға, соның ішінде орыс халқына қарсы бағытталмаған болатын. Шеру саяси сипаттағы бейбіт демонстрация еді, мемлекеттік құрылысты құлатуға шақырған жоқ, бірақ, республиканың және орталықтың партиялық-бюрократиялық құрылымы тарапынан ол экстремистік пиғылдағы ұлтшыл жастар тобының бүлігі деп бағаланды. Жүйе оны Қазақ ұлтшылдығы деп айыптауға дейін барды.
Осыған байланысты 1987 жылғы 14-наурызда өткен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Пленумының шешіміне сәйкес партия ұйымдарында тазалау басталды. Атап айтқанда, өздерінің жіберген қателіктерін ашық мойындау, номенклатуралық қызметкерлерге мінездеме беруді жаңарту, бастауыш партия ұйымдарында жеке коммунистердің, ал жетекші қызметкерлердің өз қызмет орындарында тұратын жерлерде есептері тыңдалды. Есеп беру барысында, тек 1987 жылы облыстық партия комитеттерінде істейтін жауапты қызметкерлердің 25 пайызы, ал қалалық және аудандық партия комитеттерінің әрбір үшінші қызметкері жұмыстан босатылды.
Желтоқсан оқиғасы, көпшілікте мұны оқиға демей, көтеріліс деп бағалайық деген ұсыныстар да бар, барынша тергеу барысында 99 адам сотталды,264 адам жоғары оқу орындарынан, 758 адам комсомолдан шығарылды. 210 партия мүшесінде әртүрлі жаза берілді, 52 адам КОКП қатарынан шығарылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулық сақтау және Көлік министрлігінен 1300 адам жұмыстан босатылды. Жоғары оқу орындарының 12 ректоры қызметінен босатылды.
Бұдан кейінгі қалыптасқан қоғамдық - саяси жағдай халықтың КОКП-ға,оның жүргізген саясатына сенімсіздік туғыза бастады. КОКП-нің XXVII съезінің қарсаңында сұраққа жауап бергендердің тек 18 пайызы ғана КОКП-ның жетекші саяси күш болып табылатынына нық сенімді болса, сұралғандардың басым көпшілігі партия органдарының қарапайым адамдардың мүдделерін қорғайтынына шек келтірді. Партия қызметкерлерінің беделі халық арасындағы беделді шаруашылық басшыларымен салытырғанда 4-5 есе төмен болды. Партия қызметкерлеріне деген жағымсыз көзқарас ай сайын өршіп, өсе түсті. Мұндай қоғамдық алаңдаушылықтың қайнар көздеріне азық-түлік және өнеркәсіп тауарларының тапшылығы, қылмыскерлік, экономикалық жағдайдың нашарлығы, бағаның өсуі, ұлт аралық қақтғыстар жатты. Қалыптаса бастаған өмір шындығы КОКП-нің қоғамды басқаруға қабілетсіз екендігін, оның өзінің ішкі мүмкіндіктерін тауысқанын, сүәтіп апатты шекке дейін жеткенін көрсетті.
Елде іске асып жатқан демократиялық өзгерістер халық арасында ір түрлі көзқарастардың, түрлі қоғамдық пікірлердің ашық айтылуына және бірқатар саяси партиялар құрылып, олардың кейіннен дамып өркендеуіне жағдай жасады. 1990 жылы Қазақстан социал-демократиялық партиясы құрылды. Азат азаматтық қозғалысы қалыптасты, адан басқа республикада Алаш, Желтоқсан, Әділет, Қазақ тілі, Единство қозғалыстары құрылды. Барлық қозғалыстар мен одақтар өздерінің негізгі мақсаты ретінде бостандық, әділеттілік пен азаматтық келісімді сақтау, тіл мен мәдениетті қайта өркендету иднһеяларын белгіледі. 1989 жылдың қарашасынан 1990 жылдың наурызына дейін Қазақстанда жалпы саны 103 тіркелген және тіркелмеген партиялар, қоғамдық қозғалыстар, бірлестіктер мен ьоптар құрылды. Мұндай процестер барлық республиканы қамтыды. 1990 жылдың көктемі мен жазында алдымен Балтық жағалауындағы үш республика, іле шала Грузия өздерінің тәуелсіздігін, КСРО-дан бөлініп шығатындықтарын жариялады, РКФСР Жоғары Кеңесі Ресейдің егемендігі жөнінде декларация қабылдады. 1990 жылы 25-қазанда КСР Жоғары Кеңесі Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады.
Осыдан кейін көп ұзамай, 1991 жылы Қазақстан Компартиясы таратылды, Қоғамдық бірлестіктер туралы Заң қабылданды. Бұдан кейінгі кезеңде Қазақстанда әр түрлі деңгейде саяси партиялар құрыла бастады, олардың қалыптасуы мен дамуының қарқыны біркелкі болған жоқ.[15]
3.1. Қайта құру және жеделдету бағытындағы саяси-экономикалық реформалардың алғышарттары
1985 жылдың сәуір айында Кеңестер Одағы Коммунистік партиясы Орталық Комиттетінің пленумы болды. Онда Орталық партия Комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев баяндама жасап, қоғамды демократиялықәлеуметтік, экономикалық дамуды жеделдету мәселесіне сәйкес экономикалық құрылымды қайта құру бағыты жарияланды. Бұл бойынша қоғамды түбегейлі өзгерту және әлеуметтік экономиканы дамытуды тездету тапсырылды. Қоғамдағы адамдардың рөлін арттыра отырып, өндірісте тәртіпті күшейту, еңбекке ынталандыруды жетілдіру көзделді. Бұл шешім бірауыздан қуатталды. Коммунистік партияның қоғамымыздағы бірден-бір басқарушы күш екендігіне сенген Қазақстан халқы да елімізде терең де түбегейлі, әрі сапалы өзгерістерге бетбұрыс болатынына үлкен үміт артты.Бұл қайта құру бағыты 1986 жылғы КОКП-ның XXVII съезінде мақұлданды. Сонымен партия елде жаңару бағытына бастауға міндет алды. Жеделдету мен қайта құру рухы қоғам өмірінде соны серпіліс туғызып, оның барлық саласында өзіне кең өріс ала бастады. Осы съезде сөз сөйлеген КПСС Орталық комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев: Партияның белгілеген саяси-экономикалық стратегиясы ұзақ мерзімге, 2000 жылға дейінгі кезеңге арналған бағыт болып табылады. Бұл бағыт шаруашылық, саяси, әлеуметтік және мәдени өміріміздің барлық салаларындағы аса ірі, келелі міндеттерді шешуді көздейді. Алда өндірістік потенциалды ғасырдың аяғына дейін екі есе арттырып, оны сапалық жағынан өзгерте отырып, ұлттық табысты екі еседей ұлғайту міндеті тұр. Еңбек өнімділігі 2,3-2,5 есе артады, ұлттық табысқа жұмсалатын энергия 1,4 есе және металл 2 еседей кемиді. Бұл өндірісті интенсивтендіруге, сапа мен тиімділікті арттыруға қарай жасалған шұғыл бетбұрыс болмақ ... - деп айтты.[16]Бірақ шын мәнінде саяси-экономикалық реформалардың жүргізілу нәтижесі басқаша болды.Тоқырау жылдарында Кеңес Одағының басым аумағында, оның ішінде Қазақстанда да басқару ісінде жағымпаздық, парақорлық, жершілдік сияқты көптеген келеңсіз құбылыстар орын алғаны белгілі. Бұл жылдары ұлт саясатында, әлеуметтік-экономикалық және кадр мәселелерінде көптеген ауытқушылыққа жол берілді. Қайта құру ешқандай бағдарламасыз, ғылыми айқындамасыз жүргізілді. Бұл бағыттың қияли болжамдары көп болды. Қайта құру бағыты алғышқы кезден бастап сәтсіздікке ұшырай бастады. Бұл тұста әлеуметтік-экономикалық басымдықтар бұрыннан берік орныққан саяси-идеологиялық басымдықтардан үстем болды, өйткені мейлінше орталықтандырылған әкімшіл-әміршіл жүйе әлі де өз күшінде еді. 1986 жылғы Қазақстан коммунисі журналының кезекті бір санында: ... .Партия алға қойып отырған елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету міндеті - ең алдымен адам қызметінің шешуші саласында - экономикада терең өзгерістер жасалуын талап етеді. Өндірісті интенсивтендіруге шұғыл бетбұрыс жасалуын жүзеге асыру, әрбір кәсіпорынды, әр саланы экономикалық өсудің сапалық факторларын толық және бірінші кезекте пайдалануға қайта бағдарлау міндеті тұр. Жан-жақты дамыған, өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары, жақсы жолға қойылған шаруашылық механизмі бар, ұйымдастырылуы мен тиімділігі ең жоғары экономикаға көшу жүзеге асырылуға тиіс. 2000 жылға қарай-ақ елдің өндірістік потенциалын екі есе арттыруға қол жеткізіп, ол сапалық жағынан түбегейлі жаңартылуға тиіс, қайта құру партияның жан-жақты ойластырылған, ғылыми негізделген сара бағыты. Бұл Кеңес қоғамы өмірінің барлық жақтарын сапалық тұрғыдан өзгертуге; ғылыми-техникалық базасын түбегейлі жаңартуға, қоғамдық қатынастарды және ең алдымен экономикалық қатынастарды жетілдіруге; еңбектің мазмұны мен мен сипатындағы, адамдар өмірінің материалдық және рухани жағдайларындағы терең өзгерістерге; саяси, қоғамдық және идеологиялық институттардың бүкіл жүйесін жандандыруға бағытталған тактикалық саясат- деп түсініктеме берілді. Жоғарыдан басталған бұл реформалар Кеңес қоғамындағы бұрын жария етілмей келген қордаланып келген қалған өзара қарама-қайшылықтарды одан сайын ушықтырып жіберді. Қоғамдық санада жаңа өзгерістер әкелген жариялылық пен демократияландыру, халықтың саяси санасының жаңа деңгейге көтерілуі, қатаң мемлекеттік бақылау орнаған жоспарлы экономиканың іс-әрекеттерімен көптеген салаларда үйлесім таппай жатты. Әлеуметтік-саяси салада билік шын мәнінде КОКП Орталық комитетінің ашса-алақанында, жұмса-жұдырығында еді.Қоғамдық өндіріс көлемі қойылып отырған талаптардың деңгейінен көп төмен жатты. Оның негізгі себебі басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесінің икемсіздігіне байланысты еді. Ең бастысы өндірістің тиімділігін арттыруда экономикалық тетіктер жете пайдаланылмады, оның толып жатқан резевтері іске қосылмады. Өнімнің өсуінің күрт төмендеуінің тағы бір негізгі себебі - ел ішіндегі жағдайдың шиеленісуімен байланысты еді. Бұрынғы, ертеден келе жатқан кемшіліктерге еселенген жаңа қиындықтар қосылды. Олар КСРО-дағы республикалар арасындағы байлангыстардың үзілуі, бір-біріне тауарлар жіберу жөніндегі міндеттемелердің орындалмауы, қаржы-несие мәселесіндекгі қиындықтар болатын.Осының салдарынан, ең алдымен Орта Азия республикалары мен Қазақстанның экономикалық жағдайы нашарлап кетті. 1990жылдың орта шенінде өнімнің өсіу қарқынының, бұрынғы жылдармен салыстырғанда, мықтап құлдырағаны байқалды. Дағдарыс экономиканың барлық салаларын қамтыды. Ол саяси-әлеуметтік жағдайға теріс әсерін тигізе бастады. Экономикалық дағдарыс республикадағы өнеркәсіп өндірісінің көптегенг салаларын қамтыды. Оларға қажетті жабдықтар жетіспеді. Әсіресе, халық тұтынатын тауарларды өндіру нашар жағдайда болды.1991 жылы аграрлық секторда да қиыншылықтар қалыптаса бастады. Көктемнің ерте шығуы, жаңбырдың болмауы, мамыр айында салқын түсіп, топырақтың тоңазуы көп жерлерде астықтың шығымын төмендетті. Қажетті материалдардың жеткіліксіздігінен күрделі құрылыстың қарқыны баяулап, жоспарлар орындалмады. Қазақстанда республика экономикасын нарықтық қарым-қатынас аясына шығару мақсатымен 1994 жылдың ақпан айында Жоғарғы экономикалық кеңес құрылды. Оның құрамынав енген белгілі экономист Г. Явлинский, АҚШ-тан келген доктор Чан Ян Бэнг тағы басқа ірі экономист мамандар республика экономикасына нарықтық қатынастарды енгізудің мүмкіндіктерін іске қосу мәселесімен айналысты. Қазақстанда мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншіктің жаңа формалары - акционерлік қоғамдар, жалдық, және кооперативтік кәсіпорындар, фермерлік шаруашылықтар, біріккен кәсіпорындар, түрлі қауымдастықтар мен бірлестіктер қалыптаса бастады. 1991 жылдың орта шенінде Қазақстанда 35 біріккен кәсіпорындар, 16 сырьқы экономикалық қауымдастықтар, халықаралық коммерциялық банк жұмыс істеді. Мемлекеттік шаруашылық басқару құрылымы өзгеруіне байланысты пайда болған қиындықтарға, бұрынғы әкімшіл-әміршіл жүйе қалдықтарының тарапынан болған қарсылықтарға қарамастан нарықтық саудаға көшуде біраз іс тындырылды. Республика Президентінің жарлығымен жекешелендіру жөнінде Мемлекеттік комитет құрылды. Ал 1991 жылғы шілде айында өткен Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің ІV сессиясы мемлекеттік меншікті жекешелендіру жөнінде арнайы заң қабылдап, оның бірінші кезеңінің бағдарламасын бекітті. Бұл бағдаолама бойынша: бұрынғы Одаққа қараған кәсіпорындардың барлығы енді республиканың заңды меншігіне енетін болды. Кәсіпшілкті қолдау, бұрынғы мемлекеттік меншікті мүмкін болатын жерлерде таратып, оны жеке меншікке айналдыру қажеттігі атап көрсетілді.Бұл шарамен байланыстыра отырып, ақша құнын күшейту, оған сатып алынатын тауарларды көбейту міндеті міндеттері алға қойылды. Агроөнеркәсіптік кешеніндегі жекешелендірудің мүмкіндігінің ерекшеліктерін ескере отырып, онда жалға беру, сатып алу, бірлестіктерге бөліп беру, кейбір құрал-жабдықтарды ұжымдық меншікке бөлу т.б. іске асыру қажеттігі айтылды. Бұл шараларды іске асырғанда ең әуелі халықтың қамын ойлап, оның материалдық жағдайын ескеру; үй иеліктерін және мемлекеттік кәсіпорындарды бөлгенде купондық жүйені барынша пайдалану; бұл істе әрбір әлеуметтік топтардың материалдық мүдделерін жан-жақты ескеріп отыру қажеттілігіне назар аударылды. Сөйтіп, бұл бағдарламада қазіргі қоғамдық қатынастарды дамытуға барынша күш жұмсау мақсаты қойылды, Бұл жағдай экономикалық бірлестік жөніндегі шартқа қол қойған басқа да республикаларға тарауға тиісті болды. Ол мемлекеттік басшыларымен бұл мәселеде отақ ой-пікір, келісулер, мәмілелесу мен уағадаластықтар жасалды. Алайда, осындай өзара уағадаластыққа қарамастан ұлттық республикалар арасындағы ертеден қалыптасқан экономикалық қатынастардың ыдырауы орын алды. Мысалы, өзара келісім бола тұра Украина мен Ресей Қазақстанға кокс жіберуді тоқтатты. Соның салдарынан Жамбыл мен Шымкент фосфор өндірісі зардап шекті, олар минеральдық тыңайтқыштарды шығаруды қысқартты. Немесе, Тәжікстан біздің республикаға сататын электр қуатын өздеріндегі бір квт-сағат үшін төһленетін 10 тиын орнына 30 тиынға дейін көтерді. Ал Түрікменстан газдың құнын 57 есе өсірді. Мұның өзі сайып келгенде республикалар арасындағы экономикалық байланыстарды күрделендіре түсті. Сондықтан Қазақстан Президенті мен үкіметі республикалар арасында өзара тиімді және бір-бірін кемсітуге жол бермейтін келісім шарттар жасауға күш салды.
Алайда осындай жеделдетудің басты қадамы ретінде өндірістік құрылымды, құрал-жабдықтарды техникалық жүйелерді жаңарту идеясы ұсынылды. Бұл идеяны ұсынушылар кұрал-жабдық және машина жасаудың азаматтық салаларының құрал-саймандарының 90% әлемдік стандарт деңгейіне жеткізуге мүмкіндік әперіп, еңбек өнімділігін күрт өсіріп, жеделдетуге алып барады деп сенді. Аграрлық салада да ғылыми-техникалық революцияның жетістіктерін ендіру ауыл шаруашылық өндірісін жеделдетеді деп есептеді. Бірақ, іс жүзінде, жеке меншіктің нарықтық қатынастың толыққанды ендірілмеуі жеделдету тұжырымдамасын қиялға айналдырып жіберді. Әйтсе де ғылыми-техникалық революцияның арынды ағысы, халық шаруашылығының күрт күрделенуі, негізгі салмақты экстенсивті әдістерден интенсивті әдістерге, саннан сапаға ауыстыру қажеттігі, әлеуметтік жағдайлар ықпалының күшеюі, адам факторы ролінің шұғыл артуы шаруашылықты басқаруда түбегейлі өзгерістерді талап етті. 1987 жылдың маусым айында КОКП Орталық комитетінің пленумында М.С Горбачев: Экономикалық басқарудың түбегейлі реформасының негізгі мақсаты, оның біртұтас жүйесінің құрамдас мынадай: экономикалық өсуді аралық нәтижелерден түпкі, әлеуметтік маңызы бар нәтижелерге, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға қайта бағдарлау, қоғамның, коллективтің және әрбір қызметкердің мүдделерін табиғи ұштастыру, адамды жан-жақты дамыту, совет адамдарының әл-ауқатының сапалық жаңа деңгейіне қол жеткізу; ғылыми-техникалық прогресті экономикалық өсудің басты факторына айналдыру, материалдық ресурстар мен тұтыну игіліктерінің теңдестірілуін қамтамасыз ету, шаруашылықты тиімді жүргізуге, және өндірісті интенсивтендіруге бөгет жасап отырған олардың тапшылығын жою; шаруашылық қатынастарында тұтынушыға басымдық, экономикалық таңдау праволары мен мүмкіндіктерін беру; халық шаруашылығының, ең алдымен оның негізгі буыны - кәсіпорынның (бірлестіктің) жұмыс істеуінің сенімді қимылдайтын, шығынға қарсы механизмін жасау - деп атап өтті. Кәсіпорындар мен бірлестіктер - басқаруды қайта құрудың бастапқы пункті, экономиканың негізгі буыны деп қарастырылды. Осы жылы КСРО-да Мемлекеттік кәсіпорындар (бірлестіктер) туралы заң қабылданып, онда кәсіпорындар үшін барынша қолайлы экономикалық орта жсау, олардың праволарын мүмкіндігінше кеңейтіп, жауапкершілігін арттыру, осының негізінде шаруашылықты басқарудың барлық жоғарғы буындарының қызметіне түбегейлі өзгерістер енгізу көзделді. Заң бойынша кәсіпорындарға кең көлемді құқықтар беріледі және толық шаруашылық есеп негізінде олардың шын мәніндегі дербестігі қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ кәсіпорындар мен бірлестіктер өзін-өзі өтеу мен өзін-өзі қаржыландыруға көшіріледі делінді. Бірақ іс жүзінде басқаша болды, осыған дейін қолданылып келген және министрліктер мен ведомоствалар арқылы жүргізіліп келген мемлекеттік тапсырыс идеологиясы шектелмегені былай тұрсын, керісінше 1988 және 1989 жылдары іс жүзінде бүкіл өндірілетін өнімге қолданылды. Сөйтіп шын мәнінде заңда уәде етілген шаруашылық қызмет еркіндігін жүзеге асыру жолындағы күшті кедергі болып шықты. Бұл айқын мысал болғанымен, әкімшіл-әміршіл жүйе жағдайындағы мемлекеттің заң шығару қызметі мен атқарушылық идеологияның қайшы келуінің бір көрінісі ғана болатын. [17]
Қайта құру кезінде КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің 1987 жылғы 17 шілдедегі Қаулысында жергілікті Кеңестер экономиканы басқаруды түбірінен қайта құрудың жаңа жағдайларындағы республикалық басқару буындары қызметінің жалпы нұақасына жатқызылды. Облыстық, өлкелік, округтік Кеңестердің өкілетік мәселелері КОКП пленумдарында неғұлым кең көлемде қаралды. Осы мәселелер бойыншв КСРО Жоғарғы кеңесі Төралқасының бірнеше жарлығы, КСРО министрлер Кеңесінің жергілікті кеңестердің материалдық-тоехникалық базасын-нығайту туралы, шаруашылық, әлеуметтік-мәдени құрылыста кеңестердің ролін арттыру туралы қарарлар қабылданды. Қайта құрудың бастапқы кезі экономикалық дамуды жеделдету және автоматизациялау деген ұранмен жүрді. Осы мақсатта барлық мекемелер шаруашылық есепке көшіріліп, өндірістік басқарудың жаңаша формалары: мердігерлік есеп, өзін-өзі басқару, өзін-өзі қаржыландыру т.с.с. енгізілді. Бірақ басқарудың жаңа формаларының енгізілуі экономиканың ары қарай дамуына және халықтың әл-ауқатының артуына айтарлықтай әсер еткен жоқ.1988 жылы Республикада үш облыстың (Қостанай, Шығыс Қазақстан, Шымкент) бес жүзден астам кәсіпорны мен құрылыс ұйымдары, аграрлық-өнеркәсіптік шаруашылықтары жаңа шаруашылық жағдайына көшірілді. Бұл кәсіпорындар мен бірлестіктер өндірісті басқарудың экономикалық тәсілдерін кеңінен қолдана отырып, толық шаруашылық есеп, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру принциптерін енгізді. Шаруашылық есеп дегеніміз - бұл социализмнің обьективті экономикалық заңдарына, товар ақша қатынастары мен баға, пайда, несие, материалдық көтермелеу, т.с.с. пайдалануға негізделген социалистік шаруашылықты жүргізудің тәсілі. Ол кәсіпорынның мемлкетпен, басқа да мекемелер мен кәсіпорындар мен өзара байланысын қамтитын, кәсіпорынның өндірістік-финанстық қызметін, сонымен бірге кәсіпорын бөлімшелерінің өзара байланысын обьективті қамтитын экономикалық қатынасын көрсетеді.
Республикалардың экономикалық даму деңгейіндегі айырмашылықтардың қалыптасуына байланысты, жоғарыда аталған құжатта дамудың шаруашылық есеп қағидаттарына көшу кезінде олардың бастапқы мүмкіндіктерін теңестіру жөнінде шаралар көзделді. Атап айтқанда, кәсіпорындардың жарналары барлық бюджеттерге түсетін болып шешілді, бұл құжат авторларының ойынша, шаруашылық кешен бірлігін оның бүкіл жоғары құрылымы бойында қамтамасыз етуге тиіс еді. Сонымен бірге мұндай көзқарас республикалық кәсіпорындардың да жақсы жұмыс істеуі үшін жағдай жасауға республикалық органдарды ғана емес, жергілікті орындарды да мүдделі етті. Бұған қоса жергілікті кәсіпорындарда жарналардың көп үлесі жергілікті бюджетке, кейбіір үлесі республикалық және одақтық бюджеттерге,ал одақтық кәсіпорындар бойынша едәуір үлесі жергілікті және республикалық бюджеттерге түсетіні айтылды. Мұндай қаржы саясаты өз басымдықтары бойынша әлеуметтік-экономикалық көркейту жөнінде республикаларға берілетін өкілеттілікті жүзеге асыруға негіз жасады.1988 жылдан бастап күшіне енген кооперция туралы заң қабылданғанда тұтыну тауарларын өндірудегі, қызмет көрсетудегі, ауылшаруашылығы өнімдерін өндірудегі олқылықтарды кооперативтер мен жекешелер толтырады, ал одан соң бәсеке мемлекеттік кәсіпорындарды қамшылап, олардың тұтынушы, сатып алушы үшін күресі бағаның төмендеуіне сөзсіз әкеліп соғады деген көзқарас үстемдік алды. Бірақ іс жүзінде бұлай болмай шықты, өйткені кооператорлар тапшы тауарларды өндірудің орнына алыпсатарлықпен айналысып кетті. Кейбір кооперативтер шығарған тауарларының бағасын асқақтатып жіберді. 1988 жылы Қазақстандағы кооперативтердің саны 15 мыңға жетіп, ал оларда жұмыс істейтін адамдардың саны 200 мыңға жуық болды. Бұлар негізінен 10-15 адам жұмыс істейтін кішігірім өнеркәсіптер еді. КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1988 жылдың 14 наурыздағы жарлығымен кооперативтерде жұмыс істейтін азаматтарға серпінді салықтың салынуы олардың қарқынды жұмыс істеп, көп тауар шығаруларын ынталандырмады. Сондықтан сол жылдың бірінші шілдесінен бұл заңның іске асырылуы тоқтатылды.[18]
КСРО-нің мемлекеттік агроөндірісі саласында қағаз жүзінде көптеген реформалар жүргізілді, бірақ оның барлығы іске аспады. Кеңшарлар мен ұжымшарлар және т.б. ауылшаруашылығының мекемелері өздерімен-өздері болды. Ешқандай техникалық бөлшектер мүліктерін дер кезінде алмады, алса да үлкен шығынмен алып жатты. Олар көп есеге өсірілген бағамен сатылып алынып жатты. Мемлекеттік агроөнеркәсібі өз саласындағы Қазақстан республикасындағы мекемелерін жиі-жиі өзгертіп жатты, ал соның салдарынан ауылшаруашылық саласында орны толмас былықтар болып жатты. 1987 жылдан бастап мемлекет жоспарлы нарық экономикасын жекеменшік қарым-қатынасты өзгертпей құра бастады. Бұл экономиканы басқара алмаушылыққа әкеліп соқты. Соның салдарынан 1988-1989 жылдары қазақстандықтардың өмір сүру деңгейі күрт төмендеп кетті. Ал Г. Колбиннің жаппай тұрғын үйлерді соғу және оған көптеген қаржы жұмсауы бұлардың барлығын аяқсыз қалдыруға әкелді. Мұның соңы 1989 жылы наразылық білдіріп, жұмысшылардың жаппай ереуілге шығуына әкеліп соқты. 1990 жылы өкімет тұңғыш рет нарық экономиксын ретке келтіруге талпыныс жасады. Ол үшін осы жылы нанның бағасын үш есеге өсірді, ал қаңтарда 1991 жылғының нақты және күрделі құны 2 есеге өсті. Халыққа күнделікті керек азық-түлік заттарының бүйтіп қымбаттап кетуі елді әбден күйзелтті, адамдардың әлеуметтік жағдайы күрт төиендей бастады. Мұндай қайта құрудың тиімсіздікке душар болуының негізгі себебі, КСРО өкіметінің өнеркәсіп мүліктерін жекешелендіруден бас тартуы болды және социализм мен базарлық жүйені бірге ажыратпай ұстауында еді. Кеңес өкіметінің тарапынан жүргізілген мұндай өрескел солақай саясат 1991 жылы Қазақстан егеменді ел болып базар концепциясына өте бастағаннан соң ғана жөнделе бастады.
1990 жылы қайта құрудың дағдарысы одан әрі тереңдей түсті. Бұл кезде елдегі оңшылдар Горбачевті жаңа саяси ойлау негізінде сыртқы саясаттағы табыстарға Батыстың айтқандары негізінде жетті деп сынай отырып, сонымен бірге демократиялық қайта құруды жеделдетуді, тұтыну тауарларын молайтуды, ең алдымен халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді табандылықпен талап етті. Оларды шешу жөнінде бірқатар іс-әрекеттер жасалынды да, бірақ өкінішке орай ескі әдістер нақтырақ айтсақ, Кеңес өкіметінде терең қалыптасқан іс-әрекеттер, күнделікті жұмыстарда көрініс беріп жатты. Мысалы, қайта құру тұсында ауылшаруашылығы саласында көптеген реформалар жасалынды, олар саны жағынан 60-жылдардағы Н.С. Хрущевтікінен ешбір кем түспеген болатын: Агрокомбинат, жалгерлік, ішкі шаруашылықтық жалгерлік, т.с.с. осындайлар еді. Жаңа атаулар қаптап кетті. Олардың авторы сталиндік-сусловтық тұрпатта тәрбиеленген, кертартпа, партияның шонжары, ондағы екінші адам -, өзін ауылшаруашылығының білгірі деп сендірген Е.К. Лигачев еді. Аграрлық салада жүзеге асырылған жаңаша өзгерістер жоспарлы-әкімшілік қатынастарына сүйеніп, олардың қызметі ұзаққа бармай, шаруашылық есепті бойынша жүргізілген жүйесіз реформалар соңғы қорытындысында мемлекеттік меншік пен орталықтан басқаруға негізделген жүйеге төтеп бере алмады. Сондықтан да басқару тәсілі ретінде ауылшаруашылығы саласының экономикалық, саяси зорлық-зомбылық, күш көрсету ұтымсыз болып шықты. Шаруаның жерден, еңбек нәтижесінен аластатылуы экономиканың дамуына кері әсерін тигізді. Әкімшілік басқару жүйесі жағдайындағы аграрлық қатынастардың дамуының бір тармағы бұл ауылшаруашылығы саласындағы өндірісті интенсивтендіру жұмысы. Оның нәтижесі еңбекшілердің әл-ауқатын өсіруге, өндірістік потенциалды қосымша өсіруге тигізетін жалпы әсері, халық шаруашылығындағы орны мен роліне, материалдық-техникалық базасының сипатына, технологияның әлеуметтік-экономикалық құрылымның ерекшеліктеріне байланысты біршама әрқилылығымен ерекшеленді. Ауылшаруашылығы саласында ең алдымен аграрлық-өнеркәсіптік кешенді интенсивтендіру жалпыхалықтық іс болып табылды. Бүкіл ауылшаруашылығы потенциалын қалыптасқан жүйе мен нарықтық емес қатынастар тұншықтырып, көп жағдайда экономикалық тиімділігін мардымсыз етіп, кейде бос жұмыс істетіп келді. Сөйтіп, Кеңес өкіметі мен Компартияның аграрлық саясаты ауылшаруашылығын бүлдіріп қана қоймай, сонымен бірге, бүкіл қоғамның дамуында елеулі қиыншылқтар туғызды. Көп укладты экономика талаптарына сай, экономикалық қарым-қатынастарды қайта құру, кәсіпорындар мен ұйымдарды (мемлекеттік агроөнеркәсіптік жүйесіндегі) толық шаруашылық пен өзін-өзі қаржыландыруға өткізу жұмыстары Қазақстан бойынша 1988 жылдан бастап Қызылорда облысы шаруашылықтарында алғашқылардың бірі болып жүргізілді. 1990 жылдардың бас кезінде республиканың аграрлық секторында жүргізілген экономикалық реформа нәтижесінде біріншіден, агроөнеркәсіптік өндірісте көпукладтылық қалыптасты, шаруашылық субьектілеріне толық дербестік беріліп, олардың өз қызметтерін жүзеге асыруына және өндірген өнімдеріне ие болуына мүмкіндік жасалды, нарықтық қатынастардың дамуы бір орталықтан басқару жүйесін әлсіретті, екіншіден асығыс жүргізілген институционалдық өзгерістер, экономикалық қатынастардағы салааралық теңсіздіктің күшеюі, агроөнеркәсіптік интеграция мен кооперативтердің дамуы үшін жағдай жасаудың орнына ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеуші және қызмет көрсетуші кәсіпорындарды жекешелендіру, нарықтық қатынастарға өту ауылдық тауар өндірушілердің негізгі бөлігінің ұсақ, жеке өндіріске бағыт ұстануы нәтижесінде барынша тиімді ұйымдық құрылымдар қалыптасты. Аграрлық саясатты жүргізу барысында келесі проблемаларды шешуде келіспеушіліктер де кездесті: ол шаруашылық жүргізу нысандарын анықтау; Агроөнеркәсіптік кешеніндегі жекешелендіру және кооперация, нарықтық экономика шараларын ұйымдастыру мен реттеу еді. Алайда ауылшаруашылығын аяғынан тік тұрғызып, сала өндіретін өнімдер көлемін айтарлықтай өсіру, ауыл тұрғындарын жұмыспен қамтамасыз ету шеңберін кеңейту, ондағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру үшін алдағы кезде қаражат пен үкімет көмегін көп талап ететін өте күрделі мәселелері республиканың күн тәртібіндегі мәселелер болып саналды. Республикада жүргізілген ұйымдық-экономикалық шараларға қарамастан Агроөнеркәсітік кешеннің жағдай қанағаттанғысыз болып қала берді. Мемлекеттік сатып алу, көтерме сауда жекелеп сату бағалары арасындағы айырмашылқ арта берді, соның арқасында тауар өндірушілердің қаржы қиындықтары арта түсті, инфляция тұрақтамады, базардың құрылуы және дамуы қиындай түсті. Қайта құру тұсындағы реформалар тәуелсіздік қарсаңындағы Қазақстанның ауылшаруашылығы саласына біршама өзгерістер әкелді. Кеңес экономикасының орталықтандырылған басқару әдістерінің мемлекеттік монополизмнің ұзаққа созылған үстемдігінен кейін, нарықтық механизмді қалыптастыру қажет болды, нарықтық механизм мемлекет пен кәсіпорын арасындағы өндірістік қатынастар жүйесімен тұтас өзгертті. Қатаң әміршіл-әкімшіл әдістер біртіндеп мемлекеттік реттеудің икемді жүйесімен ауыстырылды. Мемлекет ішінде демократия мен жариялылық біршама дамыды. Дегенмен, өкінішке орай, экономикалық салада ешқандай жақсы қозғалыстар бола қоймады. Оның үстіне тоқырау құбылыстары қайта орын ала бастады, олар нағыз шығынға ұласты.
Экономикадағы әсіресе ауылшаруашылығы мен ауылдық жерлердегі дағдарыстың себебі қайта құру кезіндегі дұрыс бағдарлама болмағандығында және жіберілген кемістіктерге байланысты еді. Жіберілген қателіктердің ең үлкені ел экономикасын қайта құрудың халық ойынан шығарлықтай салмақты бағдарламасы мен саясатының болмауында еді. Тоқырау кезеңінде, ауылшаруашылығы экономикасын тұрақтандырудың бастапқы кезеңі мемлекет тарапынан реттелмеді. Сондай-ақ мемлекет басшысы М.С. Горбачев ел экономикасын сауықтырудың академик Шаталин тобы жасаған жоспарын қабылдамай, өмірдің өзі аластаған бұрынғы бір орталықтан жоспарлау позициясында қалып қойды, сөйтіп саяси-экономикалық саладағы жаслған реформалар еш нәтиже бермеді. Қазақстан қоғамы ешқандай кінәсі
1989 жылдың орта шеніне таман өндірісте ойсыраған олқылықтар байқалды: жылдар бойы құтқарушы мұнай долларларын құйып тұрған мұнай өндру азайып, оны сырқа шығару күрт қысқарды, көмір өндіру кеміді, бұған көбінесе кеншілер мен үкіметтің митинг-ереуіл арқылы тайталасы себеп болды. Осының бәрі төлем балансы тапшылығының айтарлықтай шиеленісіп, елдің сыртқы борышының өсуіне әкеліп соқты, бұл борыш 1989 жылдың аяғына қарай 54 миллирд доллар деңгейіне жетті. Осындай жағдайда М. Горбачев пен ол басқаратын әкімшіл-әміршіл жүйеге дамудың нарықтық жолын мойындап, қабылдаудан басқа қалмады. СЧоның нәтижесінде 1990 жылғы қазан айында КСРО Жоғарғы Кеңесі Халық шаруашылығын тұрақтандыру және нарықтық экономикаға көшіру жөніндегі негізгі бағыттар туралы бағдарлама қабылдады.
1.2. Қазақстандағы демократия және жариялылық рухындағы өзгерістер
1988 жылдың шілде-тамаз айларында өткен Бүкілодақтық ХІХ партия конференциясында Кеңес қоғамының саяси системасына реформа жүргізу қажеттігі атап көрсетілді. Қайта құру реформасының басты ұраны жариялылық, яғни қоғамдық өмірдің барлық жақтарын демократияландыруға бет алған саяси бағыт ретінде ұсынылды. Сонымен қатар ең басты мәселе - халық депуттатары кеңестерінің толыққанды өкіметін барлық жерлерде қайтадан қалпына келтіру көзделді. Конференцияның шешімдеріне сәйкес қысқа уақыт ішінде ең жоғарғы мемлекет органдарын қайта құру жоспарланды. Ол 1988 жылғы 1 желтоқсанда қабылданған КСРО Конституциясына өзгерістер енгізу туралы және КСРО халық депутаттарын сайлау жөніндегі заңдарда өзінің шынайы көрінісін тапты. 1987 жылы өткен жергілікті Кеңестерді сайлау тәжірибесі елдегі демократияның жаңа жағдайда дамуына үлкен жол ашты. Атап айтқанда, КСРО халық депутаттарын сайлау мемлекеттік және қоғамдық өмірде жүріп жатқан демократияның толық айғағы болды. Елдегі жүріп жатқан саяси реформаның екінші кезеңі - республикаларды, өлкелерді, облыстарды, қалаларды, аудандары мен округтерді басқарудың жаңа жүйесін құру еді. Ондағы негізгі мақсат - бұқара халық өкілдері органдарының рөлңн тек орталықта ғана емес, сондай-ақ жергілікті жерлерде де көтеру еді. Оны тәжірибе жүзінде іске асыру үшін партия комитеттерінің бірінші хатшылары халық депуттаттары Кеңесінің төрағаларына ұсынылды. Бірақ мұндай жаңалық өзгеріс барлық жерлерде бірдей міндетті еместігі айтылды. Міне, осының нәтижесінде 1990 жылғы жергілікті кеңестер сайлауының қорытындысы бойынша Қазақстанда 9 қалалық және аудандық Кеңестерге кандидаттар бөлек-бөлек сайланды. Жариялылық шеңберінде көптеген цензуралық тыйымдар жойылды, жаңа газеттер мен журналдар шығарыла бастады, статистикалық ақпараттың бұрын жариялануға жатпайтын тізбесі қайта қаралды. Бұрын жабық болып келген мұрағаттық және кітапханалық қорларға қол жете бастады. Әуелі бүкілодақтық журналдар мен газеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І-тарау. Саяси-экономикалық реформалық бағыттың басталуы
0.1. Қайта құру және жеделдету бағытындағы экономикалық реформалардың алғышарттары ... ... ..10
0.2. Қазақстандағы жариялылық рухы ... ... ... ... ... ...19
0.3. Қазақстанның саяси-экономикалық тәуелсіздікке және өзін-өзі басқаруға ұмтылысы ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІ- тарау. Саяси өмірдегі екіжақты өзгерістер
2.1 Қазақстандағы саяси биліктің өзгеруі және оның ауыр салдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Қазақстанда ұлттық сананың өзгеруі және бейресми қозғалыстардың жандануы ... ... ... ... ... ... ..4 2
2.3 Мектепте Қазақстандағы қайта құру кезеңі тарихын оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алған кезден бастап қоғамдық өміріндегі білім саласында болып жатқан батыл өзгерістер тарихи білімге деген қызығушылықты арттырып отыр. Расында, бүгінгі Қазақстанның тұрақты дамуы өткен тарихты объективті тұрғыдан жалғастыра білумен байланысты болса, оның болашағы да тарихтың шынайылығымен анықталады. Елдің саяси дамуындағы әрбір жаңа бетбұрыс тарихи білім жүйесіне реформа жасаумен қатар жүргізілгендіктен әлеуметтік-саяси дағдарыстар тарихи білімнің де дағдарысына әкелді. Кеңес дәуіріндегі тарихи білім мемлекетке және қоғамға қатынасты бейнелейтін әлеуметтік идея түрінде дамыды. Тарихи білімнің дамуына идеология мен мемлекеттік саясаттың үлкен ықпалы болды. Кеңес жылдарындағы тарихи білім, мемлекеттің түрлі саяси мүдделерін іске асырудың құралы ретінде көрінсе, тарихты оқытудың мақсаты анық таптық сипат әлпетінде болып, қоғамдық қатынас өзгерістеріне бейімделді.
Қайта құру жылдарында еліміздің тарихты оқыту ЖОО-ның студенттеріне, орта мектеп оқушыларына, аспиранттарға КСРО тарихы мен жалпы тарихтан дәріс берудегі оқу жоспарының үлгілік жобалары, тарихшылар даярлаудың құрылымдық ұстанымдары, ЖОО-ның ережелері, тарихтан сабақ берудің әдіс-тәсілдері т.б тарихи білімге қатысты мәселелер көтеріліп, оның шешімдері, шын мәнінде, КСРО тарағанша басшылыққа алынды.
ХХ ғасырдың ІІ-ші жартысы Қазақстанда, тарихи білімнің мазмұны ғылыми жағынан анықталып-жетіле келе, оның даму бағыты белгіленді. Ұлттық тарихи білімді пән ретінде қалыптастыру мен оқытудың жолдары қарастырылумен бірге, оны оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер орнықтырылды. Осыдан барып, біздер тарихи білімнің мағынасына былайша анықтама береміз: тарихи білім - белгілі бір мемлекеттегі тарихи сананы қалыптастырудың негізгі тетігі деген ұғымды білдіреді. Тарихи білімді дамыту барысындағы өткен тарихтағы оң тәжірибелерді меңгеруде, оны сын тұрғысындағы терең ғылыми ой-елегінен өткізу арқылы талдап-бағалай отырып, жіберілген кемшіліктерді анықтау - қазіргі білім жүйесіндегі Қазақстан тарихын оқып-үйренуді жетілдірудің қуатты факторының бірі болып табылады. Міне, осы жағын ескергенде, тарихи білімнің қайта құру жылдарындағы даму келбетін арнайы тарихи-теориялық тұрғыдағы зерттеу, тақырыптың өзектілігін арттырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда Қазақстан тарихы жаңа дәуірді басынан кешіруде. Кешегі халқымыздың ақтаңдақ беттерін қайтадан саралап, елдік сананы Ұлт мүддесі аясында қалыптастыру үшін көптеген жұмыстар жасалуда. Дамудың дербес бағытын айқындаған елімізде тарихқа көзқарас әр халықтың өткен тарихы мен оның ұлттық бітім-болмысын нақтылайтын атрибуттарымен қатар жаңғыра бастады. Ұзақ уақыт бойы саяси бостандығынан айрылған халықтың өзін-өзі тануға құштарлығын, ұмтылысын ұлттық иммунитеттің күш жинап оянуына теңеуге болады.
Қазақстандық тарих ғылымының дамуы, тарихи зерттеулердің сапасы мен тиімділігінің артуы, олардың қоғамдық дамудың әлеуметтік-саяси және мәдени-тәрбиелік мазмұнына ықпалы белгілі бір дәрежеде тарихнамалық зерттеулермен анықталатындығы белгілі. Сондықтан да қазіргі таңдағы отандық тарих ғылымының дамуы мен өсуін бағамдау мақсатында қазақстандық тарихнама мен олардың әдістемелік зерттеулерінің қалыптасуының өзіндік тарихы бар.
Зерттеу еңбектерінде тоқырау жылдары айтылмай, жылы жабу астында жасырылып келген мәселелердің көтеріліп, тарих ғылымында ақтаңдақтар деген терминнің қолданыла бастауы - қайта құрудың екінші кезеңіне (1987 жылдың ақпаны - 1988 жыл) жатады. Бұл туралы академик М.Қозыбаев Ақтаңдақ беттер деген терминнің өзі алғаш рет 1987 жылғы ақпанда қолданылған екен [1, 9-б.],-деп еске алады.
Оны алғаш рет қолданысқа енгізген КСРО Орталық комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев болды. Ол ... тарихты өзінің қаз-қалпында көру керек. Бәрі де болды, қателіктер, тіпті ауыр қателіктер болды. Тарихта да, әдебиетте де ұмытылған есімдер, ақтаңдақ орындар болмауға тиіс. Әйтпесе бұл, тарих та, әдебиет те емес, жасанды құбылғыш конструкциялар болып шығады [2],- деген болатын.
Қазақстандық тарихнамада аталған мәселеге қатысты зерттеу еңбектері ХХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, мәселені тарихи-проблематикалық деңгейде зерттей бастады. Сонымен қатар қарастырылып отырған кезең туралы зерттеулер Н.Ә. Назарбаев[3 Б.Дәрімбетов[4]6 С.Әбділдиннің[5] Р.Құттыбаеваның[6], Д.Мұқатованың[7] , Б.Жұбанышовтың[8], Б. Жүзтаеваның[9], Е. Исибаеваның[10], Т. Медеуовтың[11]еңбектерінде кездеседі.
Зерттеудің келесі кезеңі 1985-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясатындағы мәселелерінің әдістемелік және теориялық тұстарына, әсіресе, өтпелі кезеңіне (қорытындылары мен келешегі) жете көңіл бөліп, зерделеу қажеттілігін талап етті.
Бұл кезең өткеннің барлық мұрасын таптық тұрғыдан зерттеу, ұлтшылдықпен күрес, түрі ұлттық, мазмұны кеңестік әдебиет жасау науқандары қазақтың тарихи зердесіне, оның ұлттық рухына жасаған шабуылдармен сипатталды.
Белгілі тарихшы И.М. Қозыбаевтың Қазақстан тарихнамасы: тарих сабақтары және Қазақстанның тарихи ғылымы (ХХ ғасырдың 40-80 жж.) [12-13] монографияларында зерттеуші Қазақстанның тарихнамасы мен тарихи ғылымына жаңа көзқараспен қарап, негізі бағыттары мен негізгі үрдістерге кеңінен талдау жасады.
Біздің тақырыбымызға бірден-бір жақын келетін, еңбектерінде республика тарих ғылымының 1985-2000 жылдардағы тарихи білім мен сананы қалыптастырудағы кеңес өкіметінің жүргізген саясаты мен ұстанымдарының астарлары біршама мөлшерде шындыққа жақын қарастырылған, тарихнамалық кезеңнің материалдарына талдау жасаған Берлібаев еңбегі болып табылады [14].
1985 жылдың соңына қарай, кеңес қоғамындағы демократиялық өзгерістер халықтың рухани мұраларын ғылыми объективті зерттеу ісіне мүмкіндік ашты. Аталмыш кезеңде жазықсыз қуғын-сүргінге ұшыраған ұлт қайраткерлерін ақтау жұмыстары туралы баспасөз беттеріндегі жарияланымдар дипломдық жұмысында кеңінен пайдаланылды.[15].
Жоғарыда қарастырылған зерттеу еңбектері тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы дербес ғылыми проблема деңгейінде зерттеп, оның сан қырлы болмысын тереңдей таразылаудың қажеттігін айқын көрсетіп береді. Біз зерттеу тақырыбымызға, теориялық-әдістемелік мәселелері жақын дәйекті, әрі ұтымды ғылыми тұжырымдары бар еңбектерді ғана көрсетуге талпындық. Отан тарихының өзекті мәселелерін қамтитын зерттеулерді кешенді түрде талдау - ғылым үшін өте маңызды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Коммунистік партияның Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясатын тарихи-теориялық тұрғыдан зерттеу (1985-1991)
Зерттеу жұмысын қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. 1985-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясатын мен тарихи даму үрдісін қарастыру. Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясатының қалыптасуы мен дамуын жүйелеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo Қайта құру жылдарындағы саяси-экономикалық реформалардың жүргізілуін методологиялық негіздеу;
oo Қайта құру жылдарындағы қоғамның өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-тұжырымдамалық және методологиялық негіздерін айқындау;
oo Қайта құру жылдарындағы саяси-экономикалық реформалардың жүргізілу кезеңдеріне жан-жақты сипаттама беріп, оның өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
oo Қайта құру жылдарындағы саяси-экономикалық реформалардың жүргізілуін теориялық-методологиялық жағынан негізделінді;
oo Қайта құру жылдарындағы қоғамның өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-тұжырымдамалық және методологиялық негіздерін айқындалды;
Зерттеу жұмысының деректемелік көзі. 1985-1991 жылдар аралығындағы қоғамының саяси-әлеуметтік өзекті мәселелеріне қатысты жазылып, мерзімді басылым құралдарында қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген мақалалар мен зерттеулер құрады. Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапхана қорындағы Мерзімді басылымдар залындағы Егеменді Қазақстан, Казахстанская правда, Жалын, Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан секілді республикалық ұлттық және қоғамдық-саяси мазмұндағы басылымдарда жарияланған зерттеулер құрайды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: 1985-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген реформалар
Зерттеу жұмысының теориялық және методикалық негізі. Зерттеу жұмысында қарастырылған мәселелер, тұжырымдар мен пайымдаулар Қазақстан тарихындағы іргелі еңбектер жазуда қолдануға, сонымен қатар жалпы білім беретін мектептер мен жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытудағы жаңа ұстанымдардың, концепциялардың қалыптасуына ықпал етеді. Жұмыстың өскелең ұрпақты ұлтжандылық және отаншылдық рухта тәрбиелеуге тигізетін пайдасы мол.
Зерттеудің жұмысының практикалық маңызы. Дипломдық жұмысты жазу барысында біздер Отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңалықтарды негізге алдық.Тың деректер негізінде жаппай пайымдау мен талдаулардың нәтижелерінде тарихилық пен объективтік сияқты қоғамдық танымда жалпыға мәлім ұстанымдар мен тарихи үрдістер жиынтығының өзара байланысын білуге бастайтын жүйелеп талдау әдісі, сондай-ақ конвенттік-талдау мен инвенттік-талдау әдісі пайдаланылды.Алдымызға қойған мақсаттар мен міндеттерді шешу үшін, объективтік, тарихи-салыстырмалы, типологиялық және теориялық, дидактикалық даму принциптері мен анализ-синтез, индукция-дедукция, логикалық пен абстрактылық, нақтылық әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Зерттеу жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгей, жұмыстың нысаны, пәні, мақсат-міндеттері, хронологиялық шеңбері, әдіснамалық негіздері, практикалық маңыздылығы, ғылыми жаңалығы, қолдануға ұсынылатын негізгі тұжырымдары анықталады.
Саяси-экономикалық реформалық бағыттың басталуы атты бірінші тарауда қайта құру кезеңінің басталуы, саяси-экономикалық бағыттағы реформалардың жүру барысы және бағыттары қарастырылады.
Саяси өмірдегі екіжақты өзгерістер атты екінші тарауда зерттеліп отырған кезеңдегі саяси реформалардың нәтижелері ме қайшылықтары, оның себеп-салдарлары, мектепте оқыту әдістемелері қарастырылады.Қорытындыда негізгі ұстанымдар мен тұжырымдамалар баяндалады.
Кіріспе
1985 жылдың бас кезінде К.У.Черненко қайтыс болды да билік басына М.С. Горбачев келді, келесі күні КОКП ОК Пленумындағы бағдарламалық сөзінде ол партия атынан елді қалыптасқан жағдайдан алып шығудың міндеттерін көрсетіп, жуық уақыттағы артықшылықтарды белгіледі. Бірінші дәрежедегі маңызды мәселе, ғылыми-техникалық прогремті түпкілікті жеделдету деп есептелінді. Онан кейін маңыздылық деңгейі бойынша шаруашылық механизмін қайта құру, шаруашылық есепті енгізу, экономикалық нормативтерді кеңінен қолдану міндеттері қойылды. Саяси салада негізгі мәселе - жариялықты қамтамасыз ету мен пікірлердің әр алуандығы болып белгіленді.
Кеңестік Қазақстан тарихында да қайта құру, жеделдету, жариялық деп аалған жаңа кезең басталды. Бұл сөздің әсері революциялық деген теңеуді жиі қосумен күшейе түсті. Қазақ зиялылары қайта құруға үміттерін ұлттық мәдениет пен тіл, ұлттық қайта өркендету саласындағы өзгрістермен байланыстырды. Жаңа басшылық елдің зкономикалық және әлеуметтік жағдайын КСРО-ның қоғамдық саяси құрылысын толықтай қайта құрастыру жолымен емес, қысқа мерзім ішінде жекелеген шаралардың көмегімен түзеуге болады деп есептеді. Сонымен қатар жүргізіле бастаған жаңалықтардың сәтсіздіктеріне Бас хатшылар жекелеген басшыларды, Қазақстанда Компарияның сол кездегі бір хатшысы Д.А.Қонаевты кінәлі деп жариялай бастады да, оны қызметінен босатып, орнына В.Колбин сайланды, пленум бар-жоғы 18 минутқа созылды. Жабық есіктің артында өткізілген пленум 1986 жылғы орын алған күшті әлеуметтік жарылысқа себеп болды.
Сонымен бірге бүкіл қазақ халқы КОКП ОК-нің жеке қаулысы бойынша ұлтшылдықпен айыпталды. 1987 жылы шілдеде КОКП Орталық комитеті Қазақ республикалық партия ұйымдарының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие беру жұмысы туралы арнайы қаулы қабылдады. Онда 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы Қазақстандағы ұлтшылдықтың көрінісі деп бағаланды. Бірақ кейіннен бұл шешім қате деп табылды. Өйткені, қазақ халқы ешуақытта ұлтшыл болып көрінген емес еді. [7, 14-бет]
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы шеруінің түрі ұлттық болғанымен ұлтшылдық емес еді. Ол басқа халықтарға, соның ішінде орыс халқына қарсы бағытталмаған болатын. Шеру саяси сипаттағы бейбіт демонстрация еді, мемлекеттік құрылысты құлатуға шақырған жоқ, бірақ, республиканың және орталықтың партиялық-бюрократиялық құрылымы тарапынан ол экстремистік пиғылдағы ұлтшыл жастар тобының бүлігі деп бағаланды. Жүйе оны Қазақ ұлтшылдығы деп айыптауға дейін барды.
Осыған байланысты 1987 жылғы 14-наурызда өткен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Пленумының шешіміне сәйкес партия ұйымдарында тазалау басталды. Атап айтқанда, өздерінің жіберген қателіктерін ашық мойындау, номенклатуралық қызметкерлерге мінездеме беруді жаңарту, бастауыш партия ұйымдарында жеке коммунистердің, ал жетекші қызметкерлердің өз қызмет орындарында тұратын жерлерде есептері тыңдалды. Есеп беру барысында, тек 1987 жылы облыстық партия комитеттерінде істейтін жауапты қызметкерлердің 25 пайызы, ал қалалық және аудандық партия комитеттерінің әрбір үшінші қызметкері жұмыстан босатылды.
Желтоқсан оқиғасы, көпшілікте мұны оқиға демей, көтеріліс деп бағалайық деген ұсыныстар да бар, барынша тергеу барысында 99 адам сотталды,264 адам жоғары оқу орындарынан, 758 адам комсомолдан шығарылды. 210 партия мүшесінде әртүрлі жаза берілді, 52 адам КОКП қатарынан шығарылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулық сақтау және Көлік министрлігінен 1300 адам жұмыстан босатылды. Жоғары оқу орындарының 12 ректоры қызметінен босатылды.
Бұдан кейінгі қалыптасқан қоғамдық - саяси жағдай халықтың КОКП-ға,оның жүргізген саясатына сенімсіздік туғыза бастады. КОКП-нің XXVII съезінің қарсаңында сұраққа жауап бергендердің тек 18 пайызы ғана КОКП-ның жетекші саяси күш болып табылатынына нық сенімді болса, сұралғандардың басым көпшілігі партия органдарының қарапайым адамдардың мүдделерін қорғайтынына шек келтірді. Партия қызметкерлерінің беделі халық арасындағы беделді шаруашылық басшыларымен салытырғанда 4-5 есе төмен болды. Партия қызметкерлеріне деген жағымсыз көзқарас ай сайын өршіп, өсе түсті. Мұндай қоғамдық алаңдаушылықтың қайнар көздеріне азық-түлік және өнеркәсіп тауарларының тапшылығы, қылмыскерлік, экономикалық жағдайдың нашарлығы, бағаның өсуі, ұлт аралық қақтғыстар жатты. Қалыптаса бастаған өмір шындығы КОКП-нің қоғамды басқаруға қабілетсіз екендігін, оның өзінің ішкі мүмкіндіктерін тауысқанын, сүәтіп апатты шекке дейін жеткенін көрсетті.
Елде іске асып жатқан демократиялық өзгерістер халық арасында ір түрлі көзқарастардың, түрлі қоғамдық пікірлердің ашық айтылуына және бірқатар саяси партиялар құрылып, олардың кейіннен дамып өркендеуіне жағдай жасады. 1990 жылы Қазақстан социал-демократиялық партиясы құрылды. Азат азаматтық қозғалысы қалыптасты, адан басқа республикада Алаш, Желтоқсан, Әділет, Қазақ тілі, Единство қозғалыстары құрылды. Барлық қозғалыстар мен одақтар өздерінің негізгі мақсаты ретінде бостандық, әділеттілік пен азаматтық келісімді сақтау, тіл мен мәдениетті қайта өркендету иднһеяларын белгіледі. 1989 жылдың қарашасынан 1990 жылдың наурызына дейін Қазақстанда жалпы саны 103 тіркелген және тіркелмеген партиялар, қоғамдық қозғалыстар, бірлестіктер мен ьоптар құрылды. Мұндай процестер барлық республиканы қамтыды. 1990 жылдың көктемі мен жазында алдымен Балтық жағалауындағы үш республика, іле шала Грузия өздерінің тәуелсіздігін, КСРО-дан бөлініп шығатындықтарын жариялады, РКФСР Жоғары Кеңесі Ресейдің егемендігі жөнінде декларация қабылдады. 1990 жылы 25-қазанда КСР Жоғары Кеңесі Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады.
Осыдан кейін көп ұзамай, 1991 жылы Қазақстан Компартиясы таратылды, Қоғамдық бірлестіктер туралы Заң қабылданды. Бұдан кейінгі кезеңде Қазақстанда әр түрлі деңгейде саяси партиялар құрыла бастады, олардың қалыптасуы мен дамуының қарқыны біркелкі болған жоқ.[15]
3.1. Қайта құру және жеделдету бағытындағы саяси-экономикалық реформалардың алғышарттары
1985 жылдың сәуір айында Кеңестер Одағы Коммунистік партиясы Орталық Комиттетінің пленумы болды. Онда Орталық партия Комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев баяндама жасап, қоғамды демократиялықәлеуметтік, экономикалық дамуды жеделдету мәселесіне сәйкес экономикалық құрылымды қайта құру бағыты жарияланды. Бұл бойынша қоғамды түбегейлі өзгерту және әлеуметтік экономиканы дамытуды тездету тапсырылды. Қоғамдағы адамдардың рөлін арттыра отырып, өндірісте тәртіпті күшейту, еңбекке ынталандыруды жетілдіру көзделді. Бұл шешім бірауыздан қуатталды. Коммунистік партияның қоғамымыздағы бірден-бір басқарушы күш екендігіне сенген Қазақстан халқы да елімізде терең де түбегейлі, әрі сапалы өзгерістерге бетбұрыс болатынына үлкен үміт артты.Бұл қайта құру бағыты 1986 жылғы КОКП-ның XXVII съезінде мақұлданды. Сонымен партия елде жаңару бағытына бастауға міндет алды. Жеделдету мен қайта құру рухы қоғам өмірінде соны серпіліс туғызып, оның барлық саласында өзіне кең өріс ала бастады. Осы съезде сөз сөйлеген КПСС Орталық комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев: Партияның белгілеген саяси-экономикалық стратегиясы ұзақ мерзімге, 2000 жылға дейінгі кезеңге арналған бағыт болып табылады. Бұл бағыт шаруашылық, саяси, әлеуметтік және мәдени өміріміздің барлық салаларындағы аса ірі, келелі міндеттерді шешуді көздейді. Алда өндірістік потенциалды ғасырдың аяғына дейін екі есе арттырып, оны сапалық жағынан өзгерте отырып, ұлттық табысты екі еседей ұлғайту міндеті тұр. Еңбек өнімділігі 2,3-2,5 есе артады, ұлттық табысқа жұмсалатын энергия 1,4 есе және металл 2 еседей кемиді. Бұл өндірісті интенсивтендіруге, сапа мен тиімділікті арттыруға қарай жасалған шұғыл бетбұрыс болмақ ... - деп айтты.[16]Бірақ шын мәнінде саяси-экономикалық реформалардың жүргізілу нәтижесі басқаша болды.Тоқырау жылдарында Кеңес Одағының басым аумағында, оның ішінде Қазақстанда да басқару ісінде жағымпаздық, парақорлық, жершілдік сияқты көптеген келеңсіз құбылыстар орын алғаны белгілі. Бұл жылдары ұлт саясатында, әлеуметтік-экономикалық және кадр мәселелерінде көптеген ауытқушылыққа жол берілді. Қайта құру ешқандай бағдарламасыз, ғылыми айқындамасыз жүргізілді. Бұл бағыттың қияли болжамдары көп болды. Қайта құру бағыты алғышқы кезден бастап сәтсіздікке ұшырай бастады. Бұл тұста әлеуметтік-экономикалық басымдықтар бұрыннан берік орныққан саяси-идеологиялық басымдықтардан үстем болды, өйткені мейлінше орталықтандырылған әкімшіл-әміршіл жүйе әлі де өз күшінде еді. 1986 жылғы Қазақстан коммунисі журналының кезекті бір санында: ... .Партия алға қойып отырған елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету міндеті - ең алдымен адам қызметінің шешуші саласында - экономикада терең өзгерістер жасалуын талап етеді. Өндірісті интенсивтендіруге шұғыл бетбұрыс жасалуын жүзеге асыру, әрбір кәсіпорынды, әр саланы экономикалық өсудің сапалық факторларын толық және бірінші кезекте пайдалануға қайта бағдарлау міндеті тұр. Жан-жақты дамыған, өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары, жақсы жолға қойылған шаруашылық механизмі бар, ұйымдастырылуы мен тиімділігі ең жоғары экономикаға көшу жүзеге асырылуға тиіс. 2000 жылға қарай-ақ елдің өндірістік потенциалын екі есе арттыруға қол жеткізіп, ол сапалық жағынан түбегейлі жаңартылуға тиіс, қайта құру партияның жан-жақты ойластырылған, ғылыми негізделген сара бағыты. Бұл Кеңес қоғамы өмірінің барлық жақтарын сапалық тұрғыдан өзгертуге; ғылыми-техникалық базасын түбегейлі жаңартуға, қоғамдық қатынастарды және ең алдымен экономикалық қатынастарды жетілдіруге; еңбектің мазмұны мен мен сипатындағы, адамдар өмірінің материалдық және рухани жағдайларындағы терең өзгерістерге; саяси, қоғамдық және идеологиялық институттардың бүкіл жүйесін жандандыруға бағытталған тактикалық саясат- деп түсініктеме берілді. Жоғарыдан басталған бұл реформалар Кеңес қоғамындағы бұрын жария етілмей келген қордаланып келген қалған өзара қарама-қайшылықтарды одан сайын ушықтырып жіберді. Қоғамдық санада жаңа өзгерістер әкелген жариялылық пен демократияландыру, халықтың саяси санасының жаңа деңгейге көтерілуі, қатаң мемлекеттік бақылау орнаған жоспарлы экономиканың іс-әрекеттерімен көптеген салаларда үйлесім таппай жатты. Әлеуметтік-саяси салада билік шын мәнінде КОКП Орталық комитетінің ашса-алақанында, жұмса-жұдырығында еді.Қоғамдық өндіріс көлемі қойылып отырған талаптардың деңгейінен көп төмен жатты. Оның негізгі себебі басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесінің икемсіздігіне байланысты еді. Ең бастысы өндірістің тиімділігін арттыруда экономикалық тетіктер жете пайдаланылмады, оның толып жатқан резевтері іске қосылмады. Өнімнің өсуінің күрт төмендеуінің тағы бір негізгі себебі - ел ішіндегі жағдайдың шиеленісуімен байланысты еді. Бұрынғы, ертеден келе жатқан кемшіліктерге еселенген жаңа қиындықтар қосылды. Олар КСРО-дағы республикалар арасындағы байлангыстардың үзілуі, бір-біріне тауарлар жіберу жөніндегі міндеттемелердің орындалмауы, қаржы-несие мәселесіндекгі қиындықтар болатын.Осының салдарынан, ең алдымен Орта Азия республикалары мен Қазақстанның экономикалық жағдайы нашарлап кетті. 1990жылдың орта шенінде өнімнің өсіу қарқынының, бұрынғы жылдармен салыстырғанда, мықтап құлдырағаны байқалды. Дағдарыс экономиканың барлық салаларын қамтыды. Ол саяси-әлеуметтік жағдайға теріс әсерін тигізе бастады. Экономикалық дағдарыс республикадағы өнеркәсіп өндірісінің көптегенг салаларын қамтыды. Оларға қажетті жабдықтар жетіспеді. Әсіресе, халық тұтынатын тауарларды өндіру нашар жағдайда болды.1991 жылы аграрлық секторда да қиыншылықтар қалыптаса бастады. Көктемнің ерте шығуы, жаңбырдың болмауы, мамыр айында салқын түсіп, топырақтың тоңазуы көп жерлерде астықтың шығымын төмендетті. Қажетті материалдардың жеткіліксіздігінен күрделі құрылыстың қарқыны баяулап, жоспарлар орындалмады. Қазақстанда республика экономикасын нарықтық қарым-қатынас аясына шығару мақсатымен 1994 жылдың ақпан айында Жоғарғы экономикалық кеңес құрылды. Оның құрамынав енген белгілі экономист Г. Явлинский, АҚШ-тан келген доктор Чан Ян Бэнг тағы басқа ірі экономист мамандар республика экономикасына нарықтық қатынастарды енгізудің мүмкіндіктерін іске қосу мәселесімен айналысты. Қазақстанда мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншіктің жаңа формалары - акционерлік қоғамдар, жалдық, және кооперативтік кәсіпорындар, фермерлік шаруашылықтар, біріккен кәсіпорындар, түрлі қауымдастықтар мен бірлестіктер қалыптаса бастады. 1991 жылдың орта шенінде Қазақстанда 35 біріккен кәсіпорындар, 16 сырьқы экономикалық қауымдастықтар, халықаралық коммерциялық банк жұмыс істеді. Мемлекеттік шаруашылық басқару құрылымы өзгеруіне байланысты пайда болған қиындықтарға, бұрынғы әкімшіл-әміршіл жүйе қалдықтарының тарапынан болған қарсылықтарға қарамастан нарықтық саудаға көшуде біраз іс тындырылды. Республика Президентінің жарлығымен жекешелендіру жөнінде Мемлекеттік комитет құрылды. Ал 1991 жылғы шілде айында өткен Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің ІV сессиясы мемлекеттік меншікті жекешелендіру жөнінде арнайы заң қабылдап, оның бірінші кезеңінің бағдарламасын бекітті. Бұл бағдаолама бойынша: бұрынғы Одаққа қараған кәсіпорындардың барлығы енді республиканың заңды меншігіне енетін болды. Кәсіпшілкті қолдау, бұрынғы мемлекеттік меншікті мүмкін болатын жерлерде таратып, оны жеке меншікке айналдыру қажеттігі атап көрсетілді.Бұл шарамен байланыстыра отырып, ақша құнын күшейту, оған сатып алынатын тауарларды көбейту міндеті міндеттері алға қойылды. Агроөнеркәсіптік кешеніндегі жекешелендірудің мүмкіндігінің ерекшеліктерін ескере отырып, онда жалға беру, сатып алу, бірлестіктерге бөліп беру, кейбір құрал-жабдықтарды ұжымдық меншікке бөлу т.б. іске асыру қажеттігі айтылды. Бұл шараларды іске асырғанда ең әуелі халықтың қамын ойлап, оның материалдық жағдайын ескеру; үй иеліктерін және мемлекеттік кәсіпорындарды бөлгенде купондық жүйені барынша пайдалану; бұл істе әрбір әлеуметтік топтардың материалдық мүдделерін жан-жақты ескеріп отыру қажеттілігіне назар аударылды. Сөйтіп, бұл бағдарламада қазіргі қоғамдық қатынастарды дамытуға барынша күш жұмсау мақсаты қойылды, Бұл жағдай экономикалық бірлестік жөніндегі шартқа қол қойған басқа да республикаларға тарауға тиісті болды. Ол мемлекеттік басшыларымен бұл мәселеде отақ ой-пікір, келісулер, мәмілелесу мен уағадаластықтар жасалды. Алайда, осындай өзара уағадаластыққа қарамастан ұлттық республикалар арасындағы ертеден қалыптасқан экономикалық қатынастардың ыдырауы орын алды. Мысалы, өзара келісім бола тұра Украина мен Ресей Қазақстанға кокс жіберуді тоқтатты. Соның салдарынан Жамбыл мен Шымкент фосфор өндірісі зардап шекті, олар минеральдық тыңайтқыштарды шығаруды қысқартты. Немесе, Тәжікстан біздің республикаға сататын электр қуатын өздеріндегі бір квт-сағат үшін төһленетін 10 тиын орнына 30 тиынға дейін көтерді. Ал Түрікменстан газдың құнын 57 есе өсірді. Мұның өзі сайып келгенде республикалар арасындағы экономикалық байланыстарды күрделендіре түсті. Сондықтан Қазақстан Президенті мен үкіметі республикалар арасында өзара тиімді және бір-бірін кемсітуге жол бермейтін келісім шарттар жасауға күш салды.
Алайда осындай жеделдетудің басты қадамы ретінде өндірістік құрылымды, құрал-жабдықтарды техникалық жүйелерді жаңарту идеясы ұсынылды. Бұл идеяны ұсынушылар кұрал-жабдық және машина жасаудың азаматтық салаларының құрал-саймандарының 90% әлемдік стандарт деңгейіне жеткізуге мүмкіндік әперіп, еңбек өнімділігін күрт өсіріп, жеделдетуге алып барады деп сенді. Аграрлық салада да ғылыми-техникалық революцияның жетістіктерін ендіру ауыл шаруашылық өндірісін жеделдетеді деп есептеді. Бірақ, іс жүзінде, жеке меншіктің нарықтық қатынастың толыққанды ендірілмеуі жеделдету тұжырымдамасын қиялға айналдырып жіберді. Әйтсе де ғылыми-техникалық революцияның арынды ағысы, халық шаруашылығының күрт күрделенуі, негізгі салмақты экстенсивті әдістерден интенсивті әдістерге, саннан сапаға ауыстыру қажеттігі, әлеуметтік жағдайлар ықпалының күшеюі, адам факторы ролінің шұғыл артуы шаруашылықты басқаруда түбегейлі өзгерістерді талап етті. 1987 жылдың маусым айында КОКП Орталық комитетінің пленумында М.С Горбачев: Экономикалық басқарудың түбегейлі реформасының негізгі мақсаты, оның біртұтас жүйесінің құрамдас мынадай: экономикалық өсуді аралық нәтижелерден түпкі, әлеуметтік маңызы бар нәтижелерге, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға қайта бағдарлау, қоғамның, коллективтің және әрбір қызметкердің мүдделерін табиғи ұштастыру, адамды жан-жақты дамыту, совет адамдарының әл-ауқатының сапалық жаңа деңгейіне қол жеткізу; ғылыми-техникалық прогресті экономикалық өсудің басты факторына айналдыру, материалдық ресурстар мен тұтыну игіліктерінің теңдестірілуін қамтамасыз ету, шаруашылықты тиімді жүргізуге, және өндірісті интенсивтендіруге бөгет жасап отырған олардың тапшылығын жою; шаруашылық қатынастарында тұтынушыға басымдық, экономикалық таңдау праволары мен мүмкіндіктерін беру; халық шаруашылығының, ең алдымен оның негізгі буыны - кәсіпорынның (бірлестіктің) жұмыс істеуінің сенімді қимылдайтын, шығынға қарсы механизмін жасау - деп атап өтті. Кәсіпорындар мен бірлестіктер - басқаруды қайта құрудың бастапқы пункті, экономиканың негізгі буыны деп қарастырылды. Осы жылы КСРО-да Мемлекеттік кәсіпорындар (бірлестіктер) туралы заң қабылданып, онда кәсіпорындар үшін барынша қолайлы экономикалық орта жсау, олардың праволарын мүмкіндігінше кеңейтіп, жауапкершілігін арттыру, осының негізінде шаруашылықты басқарудың барлық жоғарғы буындарының қызметіне түбегейлі өзгерістер енгізу көзделді. Заң бойынша кәсіпорындарға кең көлемді құқықтар беріледі және толық шаруашылық есеп негізінде олардың шын мәніндегі дербестігі қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ кәсіпорындар мен бірлестіктер өзін-өзі өтеу мен өзін-өзі қаржыландыруға көшіріледі делінді. Бірақ іс жүзінде басқаша болды, осыған дейін қолданылып келген және министрліктер мен ведомоствалар арқылы жүргізіліп келген мемлекеттік тапсырыс идеологиясы шектелмегені былай тұрсын, керісінше 1988 және 1989 жылдары іс жүзінде бүкіл өндірілетін өнімге қолданылды. Сөйтіп шын мәнінде заңда уәде етілген шаруашылық қызмет еркіндігін жүзеге асыру жолындағы күшті кедергі болып шықты. Бұл айқын мысал болғанымен, әкімшіл-әміршіл жүйе жағдайындағы мемлекеттің заң шығару қызметі мен атқарушылық идеологияның қайшы келуінің бір көрінісі ғана болатын. [17]
Қайта құру кезінде КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің 1987 жылғы 17 шілдедегі Қаулысында жергілікті Кеңестер экономиканы басқаруды түбірінен қайта құрудың жаңа жағдайларындағы республикалық басқару буындары қызметінің жалпы нұақасына жатқызылды. Облыстық, өлкелік, округтік Кеңестердің өкілетік мәселелері КОКП пленумдарында неғұлым кең көлемде қаралды. Осы мәселелер бойыншв КСРО Жоғарғы кеңесі Төралқасының бірнеше жарлығы, КСРО министрлер Кеңесінің жергілікті кеңестердің материалдық-тоехникалық базасын-нығайту туралы, шаруашылық, әлеуметтік-мәдени құрылыста кеңестердің ролін арттыру туралы қарарлар қабылданды. Қайта құрудың бастапқы кезі экономикалық дамуды жеделдету және автоматизациялау деген ұранмен жүрді. Осы мақсатта барлық мекемелер шаруашылық есепке көшіріліп, өндірістік басқарудың жаңаша формалары: мердігерлік есеп, өзін-өзі басқару, өзін-өзі қаржыландыру т.с.с. енгізілді. Бірақ басқарудың жаңа формаларының енгізілуі экономиканың ары қарай дамуына және халықтың әл-ауқатының артуына айтарлықтай әсер еткен жоқ.1988 жылы Республикада үш облыстың (Қостанай, Шығыс Қазақстан, Шымкент) бес жүзден астам кәсіпорны мен құрылыс ұйымдары, аграрлық-өнеркәсіптік шаруашылықтары жаңа шаруашылық жағдайына көшірілді. Бұл кәсіпорындар мен бірлестіктер өндірісті басқарудың экономикалық тәсілдерін кеңінен қолдана отырып, толық шаруашылық есеп, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру принциптерін енгізді. Шаруашылық есеп дегеніміз - бұл социализмнің обьективті экономикалық заңдарына, товар ақша қатынастары мен баға, пайда, несие, материалдық көтермелеу, т.с.с. пайдалануға негізделген социалистік шаруашылықты жүргізудің тәсілі. Ол кәсіпорынның мемлкетпен, басқа да мекемелер мен кәсіпорындар мен өзара байланысын қамтитын, кәсіпорынның өндірістік-финанстық қызметін, сонымен бірге кәсіпорын бөлімшелерінің өзара байланысын обьективті қамтитын экономикалық қатынасын көрсетеді.
Республикалардың экономикалық даму деңгейіндегі айырмашылықтардың қалыптасуына байланысты, жоғарыда аталған құжатта дамудың шаруашылық есеп қағидаттарына көшу кезінде олардың бастапқы мүмкіндіктерін теңестіру жөнінде шаралар көзделді. Атап айтқанда, кәсіпорындардың жарналары барлық бюджеттерге түсетін болып шешілді, бұл құжат авторларының ойынша, шаруашылық кешен бірлігін оның бүкіл жоғары құрылымы бойында қамтамасыз етуге тиіс еді. Сонымен бірге мұндай көзқарас республикалық кәсіпорындардың да жақсы жұмыс істеуі үшін жағдай жасауға республикалық органдарды ғана емес, жергілікті орындарды да мүдделі етті. Бұған қоса жергілікті кәсіпорындарда жарналардың көп үлесі жергілікті бюджетке, кейбіір үлесі республикалық және одақтық бюджеттерге,ал одақтық кәсіпорындар бойынша едәуір үлесі жергілікті және республикалық бюджеттерге түсетіні айтылды. Мұндай қаржы саясаты өз басымдықтары бойынша әлеуметтік-экономикалық көркейту жөнінде республикаларға берілетін өкілеттілікті жүзеге асыруға негіз жасады.1988 жылдан бастап күшіне енген кооперция туралы заң қабылданғанда тұтыну тауарларын өндірудегі, қызмет көрсетудегі, ауылшаруашылығы өнімдерін өндірудегі олқылықтарды кооперативтер мен жекешелер толтырады, ал одан соң бәсеке мемлекеттік кәсіпорындарды қамшылап, олардың тұтынушы, сатып алушы үшін күресі бағаның төмендеуіне сөзсіз әкеліп соғады деген көзқарас үстемдік алды. Бірақ іс жүзінде бұлай болмай шықты, өйткені кооператорлар тапшы тауарларды өндірудің орнына алыпсатарлықпен айналысып кетті. Кейбір кооперативтер шығарған тауарларының бағасын асқақтатып жіберді. 1988 жылы Қазақстандағы кооперативтердің саны 15 мыңға жетіп, ал оларда жұмыс істейтін адамдардың саны 200 мыңға жуық болды. Бұлар негізінен 10-15 адам жұмыс істейтін кішігірім өнеркәсіптер еді. КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1988 жылдың 14 наурыздағы жарлығымен кооперативтерде жұмыс істейтін азаматтарға серпінді салықтың салынуы олардың қарқынды жұмыс істеп, көп тауар шығаруларын ынталандырмады. Сондықтан сол жылдың бірінші шілдесінен бұл заңның іске асырылуы тоқтатылды.[18]
КСРО-нің мемлекеттік агроөндірісі саласында қағаз жүзінде көптеген реформалар жүргізілді, бірақ оның барлығы іске аспады. Кеңшарлар мен ұжымшарлар және т.б. ауылшаруашылығының мекемелері өздерімен-өздері болды. Ешқандай техникалық бөлшектер мүліктерін дер кезінде алмады, алса да үлкен шығынмен алып жатты. Олар көп есеге өсірілген бағамен сатылып алынып жатты. Мемлекеттік агроөнеркәсібі өз саласындағы Қазақстан республикасындағы мекемелерін жиі-жиі өзгертіп жатты, ал соның салдарынан ауылшаруашылық саласында орны толмас былықтар болып жатты. 1987 жылдан бастап мемлекет жоспарлы нарық экономикасын жекеменшік қарым-қатынасты өзгертпей құра бастады. Бұл экономиканы басқара алмаушылыққа әкеліп соқты. Соның салдарынан 1988-1989 жылдары қазақстандықтардың өмір сүру деңгейі күрт төмендеп кетті. Ал Г. Колбиннің жаппай тұрғын үйлерді соғу және оған көптеген қаржы жұмсауы бұлардың барлығын аяқсыз қалдыруға әкелді. Мұның соңы 1989 жылы наразылық білдіріп, жұмысшылардың жаппай ереуілге шығуына әкеліп соқты. 1990 жылы өкімет тұңғыш рет нарық экономиксын ретке келтіруге талпыныс жасады. Ол үшін осы жылы нанның бағасын үш есеге өсірді, ал қаңтарда 1991 жылғының нақты және күрделі құны 2 есеге өсті. Халыққа күнделікті керек азық-түлік заттарының бүйтіп қымбаттап кетуі елді әбден күйзелтті, адамдардың әлеуметтік жағдайы күрт төиендей бастады. Мұндай қайта құрудың тиімсіздікке душар болуының негізгі себебі, КСРО өкіметінің өнеркәсіп мүліктерін жекешелендіруден бас тартуы болды және социализм мен базарлық жүйені бірге ажыратпай ұстауында еді. Кеңес өкіметінің тарапынан жүргізілген мұндай өрескел солақай саясат 1991 жылы Қазақстан егеменді ел болып базар концепциясына өте бастағаннан соң ғана жөнделе бастады.
1990 жылы қайта құрудың дағдарысы одан әрі тереңдей түсті. Бұл кезде елдегі оңшылдар Горбачевті жаңа саяси ойлау негізінде сыртқы саясаттағы табыстарға Батыстың айтқандары негізінде жетті деп сынай отырып, сонымен бірге демократиялық қайта құруды жеделдетуді, тұтыну тауарларын молайтуды, ең алдымен халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді табандылықпен талап етті. Оларды шешу жөнінде бірқатар іс-әрекеттер жасалынды да, бірақ өкінішке орай ескі әдістер нақтырақ айтсақ, Кеңес өкіметінде терең қалыптасқан іс-әрекеттер, күнделікті жұмыстарда көрініс беріп жатты. Мысалы, қайта құру тұсында ауылшаруашылығы саласында көптеген реформалар жасалынды, олар саны жағынан 60-жылдардағы Н.С. Хрущевтікінен ешбір кем түспеген болатын: Агрокомбинат, жалгерлік, ішкі шаруашылықтық жалгерлік, т.с.с. осындайлар еді. Жаңа атаулар қаптап кетті. Олардың авторы сталиндік-сусловтық тұрпатта тәрбиеленген, кертартпа, партияның шонжары, ондағы екінші адам -, өзін ауылшаруашылығының білгірі деп сендірген Е.К. Лигачев еді. Аграрлық салада жүзеге асырылған жаңаша өзгерістер жоспарлы-әкімшілік қатынастарына сүйеніп, олардың қызметі ұзаққа бармай, шаруашылық есепті бойынша жүргізілген жүйесіз реформалар соңғы қорытындысында мемлекеттік меншік пен орталықтан басқаруға негізделген жүйеге төтеп бере алмады. Сондықтан да басқару тәсілі ретінде ауылшаруашылығы саласының экономикалық, саяси зорлық-зомбылық, күш көрсету ұтымсыз болып шықты. Шаруаның жерден, еңбек нәтижесінен аластатылуы экономиканың дамуына кері әсерін тигізді. Әкімшілік басқару жүйесі жағдайындағы аграрлық қатынастардың дамуының бір тармағы бұл ауылшаруашылығы саласындағы өндірісті интенсивтендіру жұмысы. Оның нәтижесі еңбекшілердің әл-ауқатын өсіруге, өндірістік потенциалды қосымша өсіруге тигізетін жалпы әсері, халық шаруашылығындағы орны мен роліне, материалдық-техникалық базасының сипатына, технологияның әлеуметтік-экономикалық құрылымның ерекшеліктеріне байланысты біршама әрқилылығымен ерекшеленді. Ауылшаруашылығы саласында ең алдымен аграрлық-өнеркәсіптік кешенді интенсивтендіру жалпыхалықтық іс болып табылды. Бүкіл ауылшаруашылығы потенциалын қалыптасқан жүйе мен нарықтық емес қатынастар тұншықтырып, көп жағдайда экономикалық тиімділігін мардымсыз етіп, кейде бос жұмыс істетіп келді. Сөйтіп, Кеңес өкіметі мен Компартияның аграрлық саясаты ауылшаруашылығын бүлдіріп қана қоймай, сонымен бірге, бүкіл қоғамның дамуында елеулі қиыншылқтар туғызды. Көп укладты экономика талаптарына сай, экономикалық қарым-қатынастарды қайта құру, кәсіпорындар мен ұйымдарды (мемлекеттік агроөнеркәсіптік жүйесіндегі) толық шаруашылық пен өзін-өзі қаржыландыруға өткізу жұмыстары Қазақстан бойынша 1988 жылдан бастап Қызылорда облысы шаруашылықтарында алғашқылардың бірі болып жүргізілді. 1990 жылдардың бас кезінде республиканың аграрлық секторында жүргізілген экономикалық реформа нәтижесінде біріншіден, агроөнеркәсіптік өндірісте көпукладтылық қалыптасты, шаруашылық субьектілеріне толық дербестік беріліп, олардың өз қызметтерін жүзеге асыруына және өндірген өнімдеріне ие болуына мүмкіндік жасалды, нарықтық қатынастардың дамуы бір орталықтан басқару жүйесін әлсіретті, екіншіден асығыс жүргізілген институционалдық өзгерістер, экономикалық қатынастардағы салааралық теңсіздіктің күшеюі, агроөнеркәсіптік интеграция мен кооперативтердің дамуы үшін жағдай жасаудың орнына ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеуші және қызмет көрсетуші кәсіпорындарды жекешелендіру, нарықтық қатынастарға өту ауылдық тауар өндірушілердің негізгі бөлігінің ұсақ, жеке өндіріске бағыт ұстануы нәтижесінде барынша тиімді ұйымдық құрылымдар қалыптасты. Аграрлық саясатты жүргізу барысында келесі проблемаларды шешуде келіспеушіліктер де кездесті: ол шаруашылық жүргізу нысандарын анықтау; Агроөнеркәсіптік кешеніндегі жекешелендіру және кооперация, нарықтық экономика шараларын ұйымдастыру мен реттеу еді. Алайда ауылшаруашылығын аяғынан тік тұрғызып, сала өндіретін өнімдер көлемін айтарлықтай өсіру, ауыл тұрғындарын жұмыспен қамтамасыз ету шеңберін кеңейту, ондағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру үшін алдағы кезде қаражат пен үкімет көмегін көп талап ететін өте күрделі мәселелері республиканың күн тәртібіндегі мәселелер болып саналды. Республикада жүргізілген ұйымдық-экономикалық шараларға қарамастан Агроөнеркәсітік кешеннің жағдай қанағаттанғысыз болып қала берді. Мемлекеттік сатып алу, көтерме сауда жекелеп сату бағалары арасындағы айырмашылқ арта берді, соның арқасында тауар өндірушілердің қаржы қиындықтары арта түсті, инфляция тұрақтамады, базардың құрылуы және дамуы қиындай түсті. Қайта құру тұсындағы реформалар тәуелсіздік қарсаңындағы Қазақстанның ауылшаруашылығы саласына біршама өзгерістер әкелді. Кеңес экономикасының орталықтандырылған басқару әдістерінің мемлекеттік монополизмнің ұзаққа созылған үстемдігінен кейін, нарықтық механизмді қалыптастыру қажет болды, нарықтық механизм мемлекет пен кәсіпорын арасындағы өндірістік қатынастар жүйесімен тұтас өзгертті. Қатаң әміршіл-әкімшіл әдістер біртіндеп мемлекеттік реттеудің икемді жүйесімен ауыстырылды. Мемлекет ішінде демократия мен жариялылық біршама дамыды. Дегенмен, өкінішке орай, экономикалық салада ешқандай жақсы қозғалыстар бола қоймады. Оның үстіне тоқырау құбылыстары қайта орын ала бастады, олар нағыз шығынға ұласты.
Экономикадағы әсіресе ауылшаруашылығы мен ауылдық жерлердегі дағдарыстың себебі қайта құру кезіндегі дұрыс бағдарлама болмағандығында және жіберілген кемістіктерге байланысты еді. Жіберілген қателіктердің ең үлкені ел экономикасын қайта құрудың халық ойынан шығарлықтай салмақты бағдарламасы мен саясатының болмауында еді. Тоқырау кезеңінде, ауылшаруашылығы экономикасын тұрақтандырудың бастапқы кезеңі мемлекет тарапынан реттелмеді. Сондай-ақ мемлекет басшысы М.С. Горбачев ел экономикасын сауықтырудың академик Шаталин тобы жасаған жоспарын қабылдамай, өмірдің өзі аластаған бұрынғы бір орталықтан жоспарлау позициясында қалып қойды, сөйтіп саяси-экономикалық саладағы жаслған реформалар еш нәтиже бермеді. Қазақстан қоғамы ешқандай кінәсі
1989 жылдың орта шеніне таман өндірісте ойсыраған олқылықтар байқалды: жылдар бойы құтқарушы мұнай долларларын құйып тұрған мұнай өндру азайып, оны сырқа шығару күрт қысқарды, көмір өндіру кеміді, бұған көбінесе кеншілер мен үкіметтің митинг-ереуіл арқылы тайталасы себеп болды. Осының бәрі төлем балансы тапшылығының айтарлықтай шиеленісіп, елдің сыртқы борышының өсуіне әкеліп соқты, бұл борыш 1989 жылдың аяғына қарай 54 миллирд доллар деңгейіне жетті. Осындай жағдайда М. Горбачев пен ол басқаратын әкімшіл-әміршіл жүйеге дамудың нарықтық жолын мойындап, қабылдаудан басқа қалмады. СЧоның нәтижесінде 1990 жылғы қазан айында КСРО Жоғарғы Кеңесі Халық шаруашылығын тұрақтандыру және нарықтық экономикаға көшіру жөніндегі негізгі бағыттар туралы бағдарлама қабылдады.
1.2. Қазақстандағы демократия және жариялылық рухындағы өзгерістер
1988 жылдың шілде-тамаз айларында өткен Бүкілодақтық ХІХ партия конференциясында Кеңес қоғамының саяси системасына реформа жүргізу қажеттігі атап көрсетілді. Қайта құру реформасының басты ұраны жариялылық, яғни қоғамдық өмірдің барлық жақтарын демократияландыруға бет алған саяси бағыт ретінде ұсынылды. Сонымен қатар ең басты мәселе - халық депуттатары кеңестерінің толыққанды өкіметін барлық жерлерде қайтадан қалпына келтіру көзделді. Конференцияның шешімдеріне сәйкес қысқа уақыт ішінде ең жоғарғы мемлекет органдарын қайта құру жоспарланды. Ол 1988 жылғы 1 желтоқсанда қабылданған КСРО Конституциясына өзгерістер енгізу туралы және КСРО халық депутаттарын сайлау жөніндегі заңдарда өзінің шынайы көрінісін тапты. 1987 жылы өткен жергілікті Кеңестерді сайлау тәжірибесі елдегі демократияның жаңа жағдайда дамуына үлкен жол ашты. Атап айтқанда, КСРО халық депутаттарын сайлау мемлекеттік және қоғамдық өмірде жүріп жатқан демократияның толық айғағы болды. Елдегі жүріп жатқан саяси реформаның екінші кезеңі - республикаларды, өлкелерді, облыстарды, қалаларды, аудандары мен округтерді басқарудың жаңа жүйесін құру еді. Ондағы негізгі мақсат - бұқара халық өкілдері органдарының рөлңн тек орталықта ғана емес, сондай-ақ жергілікті жерлерде де көтеру еді. Оны тәжірибе жүзінде іске асыру үшін партия комитеттерінің бірінші хатшылары халық депуттаттары Кеңесінің төрағаларына ұсынылды. Бірақ мұндай жаңалық өзгеріс барлық жерлерде бірдей міндетті еместігі айтылды. Міне, осының нәтижесінде 1990 жылғы жергілікті кеңестер сайлауының қорытындысы бойынша Қазақстанда 9 қалалық және аудандық Кеңестерге кандидаттар бөлек-бөлек сайланды. Жариялылық шеңберінде көптеген цензуралық тыйымдар жойылды, жаңа газеттер мен журналдар шығарыла бастады, статистикалық ақпараттың бұрын жариялануға жатпайтын тізбесі қайта қаралды. Бұрын жабық болып келген мұрағаттық және кітапханалық қорларға қол жете бастады. Әуелі бүкілодақтық журналдар мен газеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz