Корпоративтік басқарудың жапондық моделі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1
КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
8
1.1
Корпоративтік басқарудың қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2
Кәсіпорындарындағы корпоративтік басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
1.3
Корпоративтік басқарудың классикалық модельдері ... ... ... ... ... ... . ...
31
2
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІ ... ... ... ..
43
2.1
Қазақстандық корпоративтік басқару жүйесінің заңнамалық базасы, және де оның ұлттық корпоративтік басқару моделін қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
2.2
Самрұқ-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры АҚ холдингі құрамына кіретін компанияларының корпоративтік басқару тәжірибесін сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
58
2.3
Қазпочта АҚ тәжірибесінде корпоративтік басқарудың менеджмент деңгейінде кәсіпорынның қаржы-экономикалық көрсеткіштеріне әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4
Қазақстандық Корпоративтік басқару кодесі - корпоративтік басқару жүйесін Қазақстандық компанияларға тиімді енгізудің құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КӘСІПОРЫНДАРЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
3.1
Казпочта АҚ корпоративтік басқару жүйесі және оны үздік дүниежүзілік корпоративтік стандарттар негізінде жетілдіру ... ... ... ..
75
3.2
Қазақстандық корпоративтік басқару жүйесінің дамыту және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
105
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
108
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
113
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біртұтас әлемдік шаруашылықтың ажырамас бір бөлігі болып табылатын Қазақстан экономикасы, еліміздің өз алдына отау құрып, тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, кеңес заманыңда қалыптасқан жоспарлы экономикадан бас тартып, дүниежүзі экономикасының дамуына негіз болған нарықтық экономикаға қарай бет бұрды.
Нарықтық қарым-қатынастар қоғамның экономикалық саласымен қатар, әлеуметтік, мәдени және саяси салаларында түбегейлі бетбұрыстар мен жаңа өзгерістерді алып келді.
Нарықтың еркін дамуына кесе көлденен кедергі болып табылатын жаппай мемлекеттік реттеу, бақылау функциялары әлсіретіліп, еліміз бойынша нарық қарым-қатынастарының дамуына жол ашатын заңнамалық база жасалып, тәжірибеде жүзеге асырыла бастады.
Бірнеше кезеңдер бойынша рет-ретімен жүргізілген жекешелендіру шаралары, мемлекеттік бюджетке салмақ түсіретін, мыңдаған жұмысшылары бар ірі және орта өндіріс орындарын мемлекеттік меншіктен, қолынан іс келетін кәсіпкерлерге, сол өндіріс ошақтарын заман талабына сай әрі қарай дамытып, өркендетуі, жұмыс орындарын қалыптастырып, ел экономикасының дамуына үлес қосулары үшін берілді.
Нәтижесінде, елімізде заманауи талаптар үдесінен шығатын, нарық қағидаларымен жұмыс істейтін, жаңа сапа-қасиеттер мен бет-бейнеге ие өндіріс орындары мен бизнес субъектілері қалыптасты. Аталған өзгерістер елімізде менджемент жүйесің қалыптастырып, нарыққа құқықтық ұйымдастырушылық формасы тұрғысынан жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам, корпорация, холдинг тәрізді ірі өндіріс субъектілерінің шығуына түріткі болды. Нарықтық экономиканың келесі даму кезеңі - жоғарыда өзіміз атап өткен ірі өндіріс субъектілеріне корпоративтік басқару қағидаттарын енгізу, ұйымдастыру, және де әрі қарай дамыту мәселелерін - мемлекеттің алдына, сондай-ақ зерттеушілер мен тәжірибеде осы іспен тікелей айналысушы тұлғалардың алдына қойып отыр.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2013 жылға Қазақстан халқына арнаған, 2012 жылдың 14 желтоқсаныңдағы Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты - атты Жолдауында, қазақстанның жаңа бағытты экономикалық саясатының мәнің түсіндіре келе, жаңа кадр саясатының құрамдас бөлігі ретінде корпоративтік басқаруға ерекше тоқталады. Жолдауда Президент корпоративтік басқару туралы былай ой қорытады: Жаңа экономикалық саясат табыстылығының басты шарты кадрлар арқылы нығайтылуға тиіс. Бұл үшін біз, басқарушылық ресурсын жетілдіруге тиіспіз әрі бұл үшін бізде резервтер бар. Менеждменттің жаңа құралдарын және мемлекеттік сектордағы корпоративтік басқарудың қағидаларын енгізу қажет. [1].
Нарықтық экономика жағдайында, корпоративтік басқару мәселелерің реттеуші - мемлекет тарапынан да, нарыққа қатысушылардың тарапынан да корпоративтік басқару мәселесіне ерекше назар аударыла бастады, нормативтік негіз дайындалуда, конференциялар өткізілуде және мәселелер талқылануда.
Осыған орай, Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру шарасы аясында, әрі Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 30 елінің қатарынан орын алу стратегиялық мақсатына орай, корпоративтік басқару тәжірибесін жетілдіру қазақстандық кәсіпорындардың күн тәртібіндегі объективті қажеттілік болып табылады.
Сонымен қатар, әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, корпоративтік басқару деңгейінің төмен болуы, сол елде қолайлы инвестициялық климатының қалыптасып, ел аумағына тартылған инвестицияның экономикада дұрыс жұмыс істеуіне теріс әсерін тигізеді, сонымен қатар, жүйелі түрдегі ұлттық әрі аумақтық проблемалық мәселелердің қалыптасуына түріткі болады. Сондықтан да экономикалық дамудың даңғыл жолына түсіп, алдына үлкен мақсаттар қойған дамушы елдер үшін корпоративтік басқару нормаларын енгізу басты қажеттілік болып есептеледі.
Сондай-ақ, күнделікті өмірімізде жиі ұшырасып, сөздік қорымызға ене бастаған корпоративтік құқық немесе корпоративтік заңнама сөздері Қазақстан Республикасы заңнамасы мен заң ғылымында, тәжірибе жүзінде мағыналық тұрғыдан толық түсінігі қалыптасқан терминдер болып табылмайды, әрі отандық құқық жүйесіндегі корпоративтік құқықтың орыны толық айқындалған емес.
Осы себепті де, аталған мәселе бойынша заң жобасын дайындаушы арнайы мемлекеттік органдар, отандық заңгер-цивилистер, қаржыгерлер мен экономистер, және де үздік дүниежүзілік корпоративтік басқару стандарттарын енгізуге мүдделі тараптардың алдында дамыған батыс елдеріндегідей жүздеген жылдар уақытқа созылған, қолайлы корпоративтік климат қалыптастыратын корпоративтік дамудың эвалициялық жолынан өтіп, өзіндік, қандай да бір елге ұқсас емес моделін қалыптастыру қажет пе, әлде өзін-өзі ақтаған дамыған батыс елдерінің дайын тәжірибесін еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық, заңдық-құқықтық ерекшеліктерін ескере отырып, апробациялау нәтижесінде енгізу қажет пе деген таңдаулар тұр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазақстандық корпоративтік басқару моделін сипаттау, әрі қазақстандық кәсіпорындардың корпоративтік басқару жүйесіндегі проблемалық мәселелерді көтере отырып, оларды шешу жолдарын қарастыру.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Корпоративтік басқарудың қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздеріне тоқтала отырып, қазақстандық корпоративтік басқару моделін сипаттау;
6
- Корпоративтік қарым-қатынасты реттеуші Қазақстан Респбуликасының заңнамалық базасына талдау жасау, және де оның ұлттық корпоративтік басқару моделін қалыптастырудағы рөлін айқындау; - Қазақстандық кәсіпорындардың корпоративтік басқару тәжірибелерін сараптау;
- Қазақстандық корпоративтік басқару жүйесінің проблемалық мәселелерін көтере отырып, оларды шешу жолдарын, әрі корпоративтік басқару жүйесін дамыту мен жетілдір жолдарын қарастыру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы, Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестер туралы, Ұлттық әл-ауқат қоры туралы заңдары, отандық заңгер-цивилистердің ғылыми еңбектері, Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры АҚ холдингі құрамына кіретін компанияларының корпоративтік веб-сайттарында орналастырылған корпоративтік басқаруға қатысты жария ақпараттар, сондай-ақ Қазақстан Қаржыгерлері ассоциациясының Қазақстандық корпоративтік басқару кодексі, Директорлар институты ЖШС компаниясының Корпоративтік басқару: Қазақстандық мазмұн еңбегі, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының Корпоративтік басқару қағидалары құжаты, қазақстандық және халықаралық аудиторлық-консалтингтік компаниялардың таңыстырылым материалдары алынды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы ретінде Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры АҚ холдингі құрамына кіретін Қазпочта АҚ корпоративтік басқару тәжірибесі алынды.
7
1. КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Корпоративтік басқарудың қалыптасуы мен дамуы
Бүгінгі күннің аса маңызды мәселелерінің бірі болып таңылған, корпоративтік басқарау тақырыбына алып келетін, адамзат баласының шаруашылық-экономикалық даму тарихына көз жіберер болсақ, шаруашылық - экономикалық даму үрдісін шартты түрде келесідей 3 кезеңге бөлуімізге болады:
1) XIX ғасырдың басты экономикалық қозғаушы күші болған - кәсіпкерлік дәуірі;
2) XX ғасырдың негізгі өзегі болған - менеджемент дәуірі;
3) XXI ғасырдың басты тақырыбы болып табылатын - корпоративтік басқару дәуірі.
Алайда, корпоративтік басқару мәселесінің пайда болып, қалыптасу және даму тарихын XXI ғасырдан бастап тарататын болсақ, қателескен болып есептелеміз. Себебі, корпоративтік басқарудың атрибуттары мен негізгі элементтері өзінің бастауын көне замандардан алады, әрі ол үнемі кәсіпкерлік бірлестіктер түрінде әрекет етуші шаруашылық субъектілерінің қызметімен байланысты болып келеді.
Осы ретте, зерттеушілер арасында да корпоративтік басқару ұғымы мен оның қалыптасу тарихына байланысты әртүрлі ұстанымдар мен көзқарастар қалыптасқандығын да ескеруіміз қажет. Оның басты себебі, көпшілік зерттеушілер корпоративтік басқару мәселесін акционерлік қоғамдардың пайда болып, қалыптасу және даму тарихымен байланыстырады. Әрине, корпоративтік басқару мәселесінің негізгі зерттеу нысаны - акционерлік қоғамдар болып табылатындығына назар аударар болсақ, осы аталған ұстанымның дұрыстығына дау айта алмаймыз. Алайда, адамзат тарихына көз жіберіп, ұйымдастырушылық-құқықтық тұрғыдан түрлі формаларда ұйымдасқан шаруашылық субъектілерінің бастауында кәсіпкерлік бірлестіктер тұратындығын естен шығармауымыз қажет. Сондықтан да, корпоративтік басқару мәселесін акционерлік қоғамдармен ғана байланыстыратын болсақ, аталған мәселенің ауқымдылығы мен зерттеу көлемін шектей түсеміз. Себебі, акционерлік қоғам өзінің құқықтық ұйымдастырушылық формасы тұрғысынан ең алдымен заңды тұлға болып есептеледі. Ал, азаматтық құқық платформасында құқықтық ұйымдастырушылық тұрғыдан шаруашылық серіктестіктер мен кооперативтер формасында құрылған ұйымдар да акционерлік қоғамдармен қатар заңды тұлғалар ретінде таңылады.
8
Сондай-ақ, заңдық тұрғыдан акционерлік қоғамдармен салыстырғанда шаруашылық серіктестіктер мен кооперативтердің құқықтық ұйымдастырылуы мен шаруашылық қызметін жүргізуінде өзгешеліктер болғанымен де, олардың құрылу қағидаттары, құрылтайшылары, қатысушылары (меншік иелері), мен атқару органдары арасындағы қарым-қатынастарға байланысты ұқсастықтары бар. Жоғарыда атап өткеніміздей, корпоративтік басқарудың қалыптасып, дамуы әлемдік экономиканың эволюциялық заңдылықтарымен тікелей байланысты. Басқарудың әрбір жаңа формалары сол дәуірлердің даму ерекшеліктеріне орай, кәсіпкерлікті ұйымдастырудың қағидаттары мен талаптарына байланысты қалыптасып отырды.
Корпоративтік басқарудың қалыптасып, оның түрлі элементтерінің пайда болуы кәсіпкерлік бірлестіктерді ұйымдастыруға қойылатын жаңа талаптардың эволюциясымен бірге дамыды. Сондықтан да корпоративтік басқарудың тарихи дамуын зерттеуіміз үшін кәсіпкерлік бірлестіктер ұғымының мағынасың түсінуіміз қажет.
Сонымен, кәсіпкерлік бірлестіктер дегеніміз бұл - қоғамға пайдалы шаруашылық қызметті көрсету үшін, белгілі бір адамдардың немесе олардың мүліктерін біріктіре отырып, құрған ұйымдар. Олардың басты мақсаты өзінің жеке мұқтаждығы үшін емес, басқа адамдардың қажеттіліктерін өтеу үшін түрлі қызметтер көрсетіп, тауарлар өндіріп, оларды өткізу арқылы пайда табу болып табылады.
Әлемдік экономиканың даму тарихынан біз, көптеген кәсіпкерлік бірлестік формаларының болғандығын, және де олардың кейбіреулерінің бүгінгі күнге дейін өмір сүріп жатқандығын көреміз.
Осы тақырыптың белгілі зерттеушілері ретінде таңымал - В.В.Хвалей және Я.И.Функа кәсіпкерлік бірлестіктердің ең алғашқы және қарапайым формасы ретінде қарапайым серіктестіктерді санайды. Мұндай серіктестіктердің қатысушыларының ортақ мақсаттары, жеке немесе ортақ мүліктері болды, әрі ортақ тәуекелдерге барды. Алайда, серіктестіктерге қатысушылар өзінің жеке жауапкершілігіне ала отырып, жеке келісімдер жасай алды.
Біздің дәуірімізге дейіңгі (әрі қарай - Б.д.д) VI - V ғ.ғ. Ежелгі Римде, жоғарыда көрсеткеніміздей серіктестіктерді кәсіпкерлік бірлестіктерді құруда қолдана бастады. Мұндай бірлестіктер societies (социетис) немесе римдік серіктестіктер деп аталды.
Кәсіпкерлік бірлестіктердің келесі даму кезеңі сенім негізінде құрылған - коммандиттік серіктестіктермен байланысты.
Сонымен, ежелгі замандағы коммандиттік серіктестіктердің пайда болуы кәсіпкерлік бірлестіктердің сол бірлестіктерді құрған меншік иелерінен оқшаулануына, сонымен қатар белгілі бір адамдар тобынан тұратын ұйымнан мүліктік кәсіпкерлік бірлестіктерге өтуге түріткі болған маңызды қадам болып есептеледі.
9
Зерттеуші А.К. Дживелеговтың пікірінше серіктестіктер түріндегі кәсіпкерлік бірлестіктер тек қана біздің дәуіріміздің XII ғасырынан бастап кеңінен тарала бастаған. Бұлар, Италия аумағында - камнедтар, қала-мемлекет Венециядағы - коллеганциялар деп аталды. Кәсіпкерлік бірлестіктердің бұл формалары, осы бірлестіктерге қатысушыларға түрлі қауіптер мен сапар қиындықтарын басынан өткермей теңіз саудасына қатысуға, одан өзінің табысын алуға мүмкіндік берді. Осы уақыттарда камендтар Франция, Испания, Араб елдерінде де пайда бола бастады. Кәсіпкерлік бірлестіктерді ең алғашқы заңнамалық тұрғыдан реттеу мәселесін біз Францияның тарихынан көре аламыз. Мәселен, камендтарды заңдық тұрғыдан реттеу Франция королінің 1673 жылғы Сауда туралы Орданансынан (Жарлық) кездестірсек, кейінірек Францияның сауда кодексінде коммандиттік серіктестіктер өз алдына дербес шаруашылық субъектісі ретінде енеді.
Кәсіпкерлік бірлестіктердің әрі қарайғы дамуы сол ұйымдардың кейбір қатысушыларының дара биліктің уақыт өте келе әлсіреуімен, яғни кәсіпкерлік бірлестіктердің жеке бір мүшелерінің, оның қызметіне ықпалының азаюымен сипатталады. Осыған орай, әлемдік экономиканың белгілі бір даму кезеңінде бұрынғыдай адамдар тобынан құралған кәсіпкерлік бірлестіктер емес, мүлдем жаңа сипаттағы, яғни, осы бірлестіктерге қатысушылар мен олардың еркіне бағынышты емес, оқшау, өз алдына дербес, жаңа ұйымдастырушылық құқықтық формадағы - құқық субъектісін құру қажеттілігі туындады. Мұны біз келесідей тарихи заңды себебімен түсіндіреміз. Көп жағдайда кәсіпкерлік бірлестіктерге қатысушылардың бірінің қайтыс болуына, немесе серіктестіктен шығуана орай кәсіпкерлік бірлестіктерінің әрі қарайғы қызмет көрсетіп, өмір сүруі тоқтап қалуына алып келетін еді. Осыған орай, заңнамалық тұрғыдан кәсіпкерлік бірлестіктердегі қандай да болмасын өзгерістерге байланысты, олардың әрі қарайғы өмір сүруін қамтамасыз ететін, және де кәсіпкерлік бірлестіктердің қызметіне кері әсерін тигізетін оның кейбір мүшелерінің жеке дара шешім қабылдау мүмкіндігін шектейтін заңннамалық тетіктер қажеттілігі туындап, ол тәжірибеде жүзеге асырылды. Мұндай ұйымдар әлемдік құқықтық тәжіриебеде заңды тұлға деген ұғымды қалыптастырып, ғылыми айналысқа енгізді.
Заңды тұлғалардың қалыптасуындағы ең әуелгі идея уақыт өте келе заңды тұлғаларға қатысушылардың еркіне тәуелді емес, қандай да болмасын маңызды мәселелерді қатысушыларының дауыс беруімен шешуге негізделген, заңды тұлғалардың жетілген формасының бірі - акционерлік қоғамдардың пайда болып, құрылуына алып келді. Яғни, жоғарыдан көріп отырғанымыздай, адамзат баласына белгілі бір адамдар тобынан тұратын, пайда табу мақсатында құрылған қарапайым кәсіпкерлік бірлестіктерден, ұйымдастырылуы тұрғысынан құқықтық жетілдірілген заңды тұлғалардың қалыптасуына дейін тұтас бір мыңжылдыққа созылған уақыт қажет болды.
10
Ең алғақы акционерлік қоғамдар XVII ғасырдың соңында Англияда пайда болды. Оның жарқын мысалы, 1684 жылы мемлекеттің бастама көтеруімен несиелеу мәселесі бойынша құрған Ағылшындық банкі болып табылады. Банктің бүкіл капиталы (1,2 млн. фунт стерлинг, банкте әрбір акционердің 20 мың фунт стерлингке дейін акция иеленуіне құқығы болды) 8 % жылдық ставкамен мемлекетке несие түрінде берілді, нәтижесінде Ағылшындық банк Англияның жеке дара эмиссондық орталығына айналды. Акционерлік қоғамдардың пайда болуының келесі ірі орталығы бұл - АҚШ болды. АҚШ-да акционерлік қоғамдардың пайда болып, күрт дамуы елдегі тәуелсіздік үшін соғыстан соң орын алды. Мәселен, XVIII ғасырдың соңғы он жылдығында 259 түрлі корпорациялар құрылып, 1803 жылғы дерек бойынша олардың барлығының жалпы капиталының құны 48,4 долларға жетті.
XIX ғасырдың басындағы Батыс Еуропадағы машина индустриясы, теміржол көлігі мен кемес жасау кәсіпорындарының дамуы акционерлік қоғам формасында жүзеге асырылды [2].
Акционерлік қоғам формасындағы корпоративтік дамудың тәжірибесі мен стандарттары көптеген жылдар бойына біртіндеп дамыды. Корпоративтік дамудың кейбір кезеңдеріңде жүйелік дағдарыстар орын алып, ірі корпорациялардың банкротқа ұшырау оқиғалары да кездеседі. Мәселен, Еуропадағы XVIII ғасырдағы ірі компаниялардың бірі болып табылатын Оңтүстік теңіздердегі Сауда компаниясының 1721 жылғы күйреу оқиғасы корпоративтік жүйедегі ең алғашқы құжаттай рәсімделген тарихи оқиға болып табылады. Аталған оқиға Англияның коммерциялық тәжірибесі мен заңнамасына түбегейлі өзгерістер алып келді. Сондай-ақ, 1929 жылғы АҚШ-ғы қор биржасының күйреуінен кейін құнды қағаздар заңнамасыны жетілдіріліп, тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Жоғарыдағы мәлімттерден көріп отырғанымыздай, корпоративтік басқару стандарттарының қалыптасып, дамуына әлемдік экономикада өзінің ерекше ізін қалдырған, ірі компаниялардың банкроттық оқиғалары мен экономикалық дағдарыстар тікелей ықпалын тигізіп отрыған.
Мәселен, 1970 жылдардағы Англиядағы орын алған екінші банктік дағдарыс, АҚШ-ғы 1980 жылдардағы қаржыны сақтандыру ассоциациясының банкроттығы, Еуропадағы Maxwell Group (Максуил гроуп) компаниясының Mirror Group (Миррор гроуп) баспасының зейнет ақы қоры активтерің иемденіп алу оқиғасы, Barrings (Барринджс) банкісінің күйреуі, XXI ғасырдағы АҚШ-ғы Enron компаниясының банкроттығы, Франциядағы Vivendi Universal (Вивенди юниверсал) компаниясының күйерудің аз - ақ алдында қалу оқиғасы, Италиядағы Parmalat (Пармалат) компаниясынан шыққан корпоративтік жанжал оқиғалары аталған компания менеджерлерінің құзыретсіздігі, лауазымдық өкілеттіліктерің асыра пайдалануы, алаяқтығы, басқару жүйесіндегі мөлдірліктің болмауы сияқты фактілермен байланысты болып келеді [3].
Осыған орай, жоғарда аталғандай кемшіліктердің алдын алу, оларды болдырмау бағытында дүниежүзі бойынша заңнамалар үнемі жетілдірілу үстінде, әрі корпоративтік басқару мәселесі дүниежүзі елдерінің экономика және шаруашылықты ұйымдастыру сұрақтарымен байланысты күн тәртібіндегі басты мәселелердің біріне айналды.
Сонымен, корпоративтік басқару келесідей эволюциялық даму кезеңдерін басынан өткерді [4]:
11
Кесте 1.
Кәсіпкерлік субъектілерінің қарапайым кәсіпкерліктен корпоративтік басқару субъектісіне дейінгі эволициялық даму хронологиясы
Кезеңдері
Формалары
Б.д.д.
Қарапайым серіктестіктер
Б.д.д.VI - V ғ.ғ.
Societies (социетис) немесе римдік серіктестіктер
Орта ғасырлар
Коммандиттік серіктестіктер:
1) XII-XVII - камнедтар, коллеганциялар, сауда гильдиялары;
2) XVII ғасырдың соңғы ширегінен бастап коммандиттік серіктестіктердің жетілген формаларының қалыптасуы - заңды тұлға ұғымының пайда болуы, теңіз саудасының қауырт дамуы
XVII ғасырдың соңы
Ең алғашқы акционерлік қоғам формасында ұйымдасқан кәсіпкерлік серіктестіктердің пайда болуы, банктер мен мануфактуралардың дамуы
XIX ғасырдың алғашқы ширегі
Акционерлік қоғамдардың жетіле түсуі, Еуропада алғашқы холдингтардың пайда болуы
XIX ғасырдың 50 жылдары
Еуропа мен АҚШ - та трансұлттық компаниялардың пайда болуы
XIX ғасырдың 80 жылдары
Акционерлік қоғамдардың АҚШ пен Еуропада жаппай бұқаралық жария корпорацияларға айналуы
XIX ғасырдың 90 жылдары
АҚШ пен Еуропада акциларды биржалар арқылы саудалау
1929 жылғы қор биржасының күйреуінен кейін
АҚШ - та меншік пен бақылауды бөлу
1945 жылдан кейін
Трансұлттық компаниялардың АҚШ пен Еуропада кеңінен қанат жайуы
XX ғасырдың 70-80 жылдары
Институттық қорлардың пайда болуы, дамуы, корпоративтік басқару мәселесінің ғылыми тұрғыдан зерттеліп, негізделе бастауы
XX ғасырдың 90 жылдары
Трансұлттық компаниялардың қосылып, ғаламдық компанияларға айналуы. Виртуалды корпоративтік құрылымдардың дамуы.
XX ғасырдың 73-95 жылдары
Еуропада қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарың жасау
1999 жыл және 21 ғасыр
Халықаралық корпоративтік басқару қағидаттарың құру (1999 жылы Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының бастамасымен)
12
Корпоративтік басқарудың эволициялық дамуын қысқаша қорытындылайтын болсақ, корпоративтік басқару идеясы топтық мүдделер аясында кәсіпкерлік бірлестіктер формасында жүзеге асырылып, белгілі бір тарихи дәуірлердің заңдары мен нормативтік актілері аясында дамып отырды. Бүгіндегі кәсіпкерлік бірлестіктердің ең жетілген формасы - акционерлік қоғамдар болып табылады, әрі акционерлік қоғамдарды басқару корпоративтік жүйе ретінде дүниежүзілік және аумақтық масштабтардағы экономикалық, әлеуметтік және де тағы да басқа түрлі өзгерістерге орай үнемі жетілдіріліп отырады. Осы орайда, дүниежүзі бойынша корпоративтік басқару жүйесінің халықаралық ұйымдар аясында, кейбір елдерде орын алған оқиғалар мен әлемдік масштабтағы өзгерістерге орай жетілдірілуіне тоқталып өтсек.
XX ғасырдың 60 жылдарындағы Еуропаның жетекші елдері мен АҚШ-та корпоративтік басқару жүйесінің құқықтық реттеу механизмдері мен текітерінің жеткіліксіз болуы қаржы пирамидаларының көптеп құрылуына, ал XX ғасырдың 70 жылдарында жарналы инвестициялық қорларда ірі дау-дамайлардың туындауына, 80 жылдары инсайдерлік құпия болып табылатын ақпараттарды пайдалана отырып, акцияларды сатумен байланысты қор биржасындағы жанжалдарға алып келді. Осыған орай, корпоративтік басқару жүйесін құқықтық реттеу механизмдерін жетілдірумен қатар, ғылыми тұрғыдан корпоративтік басқару жүйесінің теориясы мен тәжірибесін зерттеу мәселесі күн тәртібіне қойылды, және де ол ширек ғасырға жуық уақыт аралығында ұлттық деңгейде уәкілетті мемлекеттік органдар мен арнайы институттар, әрі әлемдік деңгейде халықаралық ұйымдар аясында жүзеге асырыла бастады.
Осы ретте аталға мәселенің жетілген құқықтық-нормативтік базасын қалыптастыру ең алдымен корпоративтік басқару жүйесін теориялық тұрғыдан зерттеп, тәжірибеде негіздеуге түріткі болды.
Ең алдымен корпоративтік басқару жүйесінің пайда болуының теориясын айқындап, корпоративтік басқару ұғымына аңықтама беру қажет болды.
Бүгінгі тандағы ғылыми ортадағы корпоративтік басқару жүйесінің пайда болуының баршаға мәлім 3 теориясы бар. Олар: агенттік шығын, менеджерлік және әлеуметтік жауапкершілік теориялары [5].
1) 13
Агенттік шығын теориясына сәйкес компания басшысы (басқарма төрағасы, бас директор және т.б.) жалдамалы жұмысшы, яғни агент болып табылады. Ол, компанияны басқарудағы барлық шешімдері мен әрекеттері үшін компанияның меншік иелері, яғни акционерлері алдында есепті, әрі ол үшін акционерлердің мүддесі бәрінен жоғары тұруы тиіс. Әрине, өз кезегінде акционерлер мен компанияның жалдамалы басқарушысы (агент) арасындағы жоғарыда айқындалған қарым-қатынастарының белгіленуі, олардың арасында мүдде қақтығыстарының туындауына алып келеді. Себебі, акционерлер компанияның жоғары табыстылығына, оның белгілі бір бизнес саласындағы тұғырының нығайып, ұзақ мерзімдер аралығында тұрақты болуына, сәйкесінше компанияға қатысты тәуекелдер деңгейінің төмен болуына мүдделі, ал жалдамалы басқарушылар (агенттер) компаниядағы өзінің тұғырының нығайып, беделінің артуына және жақсы сыйақылар алуға мүдделі. Агенттік шығындар туралы теория 1986 жылы әйгілі АҚШ экономисті Майкл Дженсенның зерттеулерінде тиянақталды. Оның зерттеуі бойынша, жеткілікті түрде еркін ақша ағындарына ие компания басқарушылары (агенттер) компания құның арттыратын қызықты инвестициялық жобаларды ойлап табуға қабілетті емес, олар керсінше акционерлерге төленетін дивиденттердің өсуіне құлықсыз, әрі компанияға ешқандай пайда әкелмейтін, басқа бәсекелес компанияларға қосылуға бағытталған тиімсіз жобаларды қаржыландыруға ұсыныс жасауға бейім тұрады [6]. 2) Менеджерлік теорияға сәйкес компания басшылары (басқарма төрағалары, бас директорлар) мәртебесі жоғары барлық өкілеттіктер мен құқықтар, жауапкершіліктер жүктелген тұлға болып табылады. Осыған орай, оған барлық адал, тәртіпті адамдарға қойылатындай талаптар қойылып, одан заңмен үйлестірілген, компанияның игілігіне бағытталған әрекеттер күтіледі.
3) Әлеуметтік жауапкершілік теориясы корпоративтік басқару жүйесін акционерлік компания ұғымы шегінің аясында ғана қарастырып қоймай, мүдделі тұлғалар ұғымымен қоса, жоғары деңгейде қарастырады.
Жоғарыда баяндалған ақпараттарды қорытындылай келе, бүгінгі танда корпоративтік басқару мәселесін талдауда екі тұжырымдық бағыт қалыптасқанына көз жеткіземіз. Олар: акционерлік және қатысушылар тұжырымдамасы.
Акционерлік тұжырымдама тұрғысынан зерттеу нысанының ауқымы акционерлер мен менеджерлер арасындағы қарым-қатынаспен шектеледі, яғни, зерттеу нысанына менеджерлердің акционерлердің алдындағы есептілігі, күшті менеджер мен әлсіз, ұсақ акционерлердің қарым-қатынасынан туындайтын мүдде қақтығысы, директорлар кеңесі құрылымы, акционерлердің мүддесін қорғау механизмі сияқты құралдарды пайдалана отырып, тәжірибе жүзінде менеджерлердің әрбір іс-әрекеттерін бақылау, мониторингтеу мәселелері алынады.
Қатысушылар тұжырымдамасына сәйкес, корпоративтік басқару мәселесі акционерлер мен менеджер арасындағы қарым-қатынаспен шекетіліп қалмауы тиіс. Себебі, акционерлер мен менеджерлерден бөлек, компания қызметіне мүдделі, оның әрбір әрекеттерін үнемі өздерінің назарында ұстайтын компанияның кредиторлары, контрагенттері, жалдамалы жұмысшылары, реттеуші мемлекеттік органдар сияқты мүдделі топтары бар. Яғни, қатысушылар тұжырымдамасы мәселені кеңінен қарастырып, тек қана акционерлер мен менеджерлері арасындағы қарым-қатынастарды реттеп қана қоймай, корпоративтік басқару жүйесінде компания қызметіне мүдделі басқа да топтардың мүдделерін ескеріп, арасалмақтап, әр тарапқа пайдалы ортақ шешімін тауып, мәселені үйлестіруді көздейді [7].
Осы орайда, корпоративтік басқару - ұғымына келер болсақ, аталған ұғымға қатысты бірауыздан қабылданған аңықтама жоқ, себебі бұл мәселе әрбір зерттеушілер мен осы мәселемен айналысушылардың (инвесторлар, қаржы нарығын реттеушілер, халықаралық ұйымдар және т.б.) корпоративтік басқару мәселесінің әр қырынан қарап, олардың жүргізіп отырған зерттеулерінің мақсат-мүдделерімен байланысты.
14
XX ғасырдың 60 жылдарынан бастап корпоративтік басқару теориясын ғылыми тұрғыдан негіздеп, құқықтық нормативтік базасын жетілдіру ісі корпоративтік басқару тәжірбиесін қалыптастыру ісімен де қатар жүрді. Корпоративтік басқару тәжірибесінің қалыптасуы келесідей бірқатар экономикалық, ұйымдық және құқықтық себептермен байланысты болды: көптеген елдердің үкметтерінің кәсіпкерлікті экономиканың басты қозғаушы күші ретінде таңып, тиісінше деңгейде көніл бөле бастауы, инвесторлардың ұлттық шекаралар аумағымен шектеліп қалмай, мейлінше пайдалы салалар мен инвестиция нысандарын іздеп сыртқа қарай шығуы, капитал нарығы мен қаржыландыру көздері үшін бәсекелестік күрестің күшеюі, қаржы биржасының әрі қарай жетілуі, инвестициялық үрдістер мен экономикалық қарым-қатынастың жаһандық сипат алуы, әрі заман талабына орай бизнес ортадағы ақпараттардың шынайылығы мен толықтығы, мөлдірлігіне деген талаптардың күшеюі. Жоғарыда атап өткеніміздей өзгерістер әлемнің кейбір елдерінде ерікті түрде корпоративтік басқару жүйесінің тәжірибесін қалыптастыратын, корпоративтік қарым-қатынасты реттейтін стандарттар мен ішкі нормаларды қабылдауға алып келді.
Осы бағыттағы ең алғашқы қадам XX ғасырдың 70 жылдары БҰҰ-ның бастама көтеруімен қолға алынды, алайда бірқатар объективті себептердің орын алуымен бұл бастама соңына дейін жүзеге асырылмады.
Кеңірек тоқталатын болсақ, 70 жылдары БҰҰ Трансұлттық корпорациялардың ұстанымы Кодексін (әрі қарай - ТКҰК) (Кодекс поведения транснациональных корпораций) дайындап, қабылдауға талпынды. ТКҰК дайындау идеясы Трансұлттық компаниялар шоғырланған АҚШ сияқты дамыған елдер мен Трансұлттық компаниялардың қызметімен экономикасы тығыз байланысты дамушы елдердің Трансұлттық компаниялардың қызметің реттеуге байланысты қажеттіліктен туындады. Аталған үдерісте АҚШ сияқты дамыған елдердің Трансұлттық компаниялар қызметтерінің кейбір аспектілеріне қатысты ережелерді бекіту, олардың арасында бірдей бәскелестік шарттарын қалыптастыру, әрі Трансұлттық компаниялар қызмет ететін елдердің заңнамалық тәрітіптемесінен жоғары тұратын халықаралық тәртіптемесін түзу сияқты мақсаттары болса, ал дамушы елдер ұлттық экономикадағы Трансұлттық компаниялардың монополиялық үстемдігін шектеуге, олардың алдын ала болжап білу мүмкін емес, ұлттық экономикаға нұсқан келтіретін әркеттерін болдырмауға мүдделі болды. Алайда, тарихи тәжірибе көрсеткеніндей, ТКҰК құруға мүдделі АҚШ сияқты дамыған елдер мен дамушы елдердің мүдделері уақытша бір арнаға тоғысқанымен де, келіссөз барысында екіге жарылып, аталған құжат қабылданбай қалды.
БҰҰ деңгейінде ТКҰК қабылданбауы, корпоративтік басқару жүйесін әрі қарай дамыту бағытындағы жұмыстарды жекеленген елдердің заңды тұлғалары мен ұлттық ұйымдарының, және де халықаралық институционалдық ұйымдардың (сақтандыру ұйымдары, инвестициялық қорлар, банктер және т.б.) корпоративтік басқару кодесін қабылдау, корпоративтік басқару қағидаларын тұжырымдау сияқты еңбектерімен жалғасты.
15
Корпоративтік басқару қағидаларын тұжырымдаған халықаралық іргелі ұйым бұл - 1960 жылы құрылған Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы болып табылады (әрі қарай - ЭЫДҰ). Аталған ұйымның қысқаша тарихына тоқталатын болсақ, ұйым Еуропалық Қауымдастық Комиссиясының 1960 жылғы 14 желтоқсаныңдағы Париж Конвенциясының 1 бабына сәйкес құрылып, аталған бап 1961 жылғы 30 қыркүйекте күшіне еніп, ұйым толықтай іске кірісті [8]. ЭЫДҰ-ның құрудағы мақсат осы ұйымға мүше елдер үшін экономикалық және әлеуметтік саясатының негізгі қағидаларын дайындау және жетілдіру болды. Бүгінгі таңда ұйымға әлемнің 40 жуық елдері мүше, олардың ішінде ұйымның негізгі іргетасын қалуға ат салысқан елдерді ерекше атап өтуіміз қажет: Австрия, Бельгия, Канада, Дания, Франция, Германия, Грекия, Исландия, Ирландия, Италия, Люксембург, Нидерланды, Норвегия, Португалия, Испания, Швеция, Швейцария, Турция, Ұлыбритания, Финляндия, Чехия, Венгрия, Польша, АҚШ, Жапония, Австралия, Жаңа Зеландия, Мексика, Оңтүстік Корея.
Күнделікті өзгерістер үстіндегі заман көшінен қалмай даму талабы 1990 жылғы ЭЫДҰ Кеңесінің отырсында корпоративтік басқару қағидаларын тұжырмдау жөнінде мәселені қойды. Аталған мәселенің толығымен тиянақталып, құжат түрінде қабылдануы 1999 жылыдың 27 мамырда жүзеге асырылды. ЭЫДҰ корпортивтік басқару қағидалары деп аталатын құжат шын мәнінде халықаралық үздік корпоративтік басқару тәжірибесі негізінде үлгілі қағидаларды тұжырымдаған құжат болып табылады.
ЭЫДҰ корпортивтік басқару қағидалары құжатында атап өтілгендей, құжатта тұжырымдалған қағидалаарды осы ұйымға қатысушы елдермен қатар өзге де елдердің пайдалануына, әрі бұл қағидалардың қолданылуы қатан міндеттілік тәртібінде емес, сол елдердің ұлттық заңнамасына ұсыныс ретінде пайдалану көзделген. Сонымен қатар, қағидалар эволюциялық сипатқа ие, яғни оларды заман ағымна орай орын алған өзгерістерге орай, компаниялардың бәсекелестік қабілетін сақтау үшін, экономикалық-әлеуметтік, және заңнама саласындағы жаңадан орын алған өзгерістерге қайта қарастыруға болады.
Сонымен, ЭЫДҰ корпоративтік басқару саласында тұжырымдаған 5 қағидаларына тоқталатын болсақ, олар:
1) акционерлердің құқықтары, яғни корпоративтік басқару жүйесі ең алдымен акционерлердің құқығын қорғауы тиіс;
2) барлық акционерлерге тең қарау, яғни корпоративтік басқару құрылымы барлық акционерлерге, соның ішінде ұсақ акционерлер мен шетелдік инвесторларды алаламай тең қарап, тең қарым-қатынас орнатуы, әрі олардың құқтарын қорғаудың жетілген механизімін орнатуы қажет;
3) мүдделі тұлғалардың (стейкхолдерлер) рөлі, яғни корпоративтік басқару жүйесі мүдделі тұлғалардың заңмен белгіленген құқықтарың мойындап, олардың жаңа жұмыс орындарын құру, кәсіпорынның әл-ауқаты мен қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері бойынша компаниямен тығыз ынтымақтастықта болуын қолдап отыруы тиіс;
16
4) ақпараттың ашықтығы және мөлдірлігі, яғни корпоративтік басқару жүйесі компанияға қатысты кез келген ақпараттың, соның ішінде қаржы жағдайы, жеке меншігі, компанияны басқару, жылдық қорытынды есеп сияқты мәселелердің ашықтығын, әрі мөлдірлігін қамтамасыз ету қажет; 5) директорлар кеңесінің міндеттері, яғни корпоративтік басқару жүйесі компанияда стратегиялық басқаруды, директорлар кеңесі тарапынан компания әкімшілігіне (менеджментіне) қатысты тиімді бақылау орнату, әрі директорлар кеңесінің акционерлер алдындағы есептілігін қамтамасыз ету тиіс.
ЭЫДҰ-ның КБ қағидаларыр
3) Мүдделі тұлғалардың (стейкхолдерлер) рөлі қағидасы
2) Барлық акционерлерге тең қарау қағидасы
1) Акционерлердің құқықтары қағидасы
5) Директорлар кеңесінің міндеттері қағидасы
4) Ақпараттың ашықтығы және мөлдірлігі қағидасы
1 сурет ЭЫДҰ-ның тұжырымдаған қағидаларының схемасы
Корпоративтік басқарудың ЭЫДҰ тұжырымдаған әмбебап халықаралық қағидалары болып таңылған қағидалар тобымен қатар, корпоративтік басқару аясында көптеген халықтаралық ұйымдардың негіздеген қағидалары бар.
Корпоративтік басқару ұғымына келетін болсақ, корпоративтік басқару жүйесінің кейбір елдерде жаңадан ене бастауына орай, көптеген зерттеушілер корпоративтік басқару ұғымынан компанияны басқару ұғымын, яғни менеджмент ұғымынан ажырата алмай, бірқатар адасушылыққа да жол берген сәттер де кездеседі. Мұның мәні, корпоративтік басқару сөзінің ағылшын тілінен аударылып, басқа тілдерге қолданыла бастауынан туындап отыр. Ағылшын тіліндегі corporate governance (корпорэйт говэрненс) - сөз тіркесіндегі governance - сөзі мағыналық жағынан басқару ұғымынан қарағанда басшылық ұғымының мәнің ашады, алайда тілдік қолданыста корпоративтік басшылық - сөз тіркесінен қарағанда, корпоративтік басқару - сөз тіркесінің айтылуы жеңілірек, әрі құлаққа жағымды болына орай, өзге тілдерде корпоративтік басқару сөз тіркесі кеңінен қолданысқа еніп, корпоративтік басшылық ұғымының орынына қолданылуда.
17
Ал, енді корпоративтік басқару мен менеджемент ұғымдарының айырмашылықтарына келер болсақ, менеджементтің басты мақсаты - бизнесті басқару болып табылса, ал корпоративтік басқарудың басты мақсаты - корпоративтік қарым-қатынасқа түсуші барлық тараптың мүдделерінің тепе-теңдігін, олардың есептілігін қамтамасыз ететін механизмді жасау болып табылады. Яғни, корпоративтік басқару компанияны басқару жүйесінде менеджменттен қарағанда биік деңгейде тұрады. Алайда, корпоративтік басқарудың да, менеджменттің де компанияның даму стратегиясын жүзеге асыру мәселесіне қатысты ұштасып, теңесетін сәттері кездеседі [9]. Еліміздің Колибри Казахстан заң фирмасының берген аңықтамасы бойынша Корпоративтік басқару дегеніміз - түрлі топтар мен мүдделі тұлғалардың (стейкхолдерлер) мүдделерін үйлестіріп, құқықтарын қорғауға бағытталған кешенді іс-шаралар, жүргізіліп отырған саясат және механизм. Корпоративтік басқарудың мәні акционерлер мен басқа да стейкхолдерлердің компания менеджементінің қызметін тиімді бақылау мен мониторингтеу, және де сол арқылы компанияның капитализациялануын арттыру болып табылады [10].
Әлемге таңымал KPMG аудит және консалтингтік компаниясының берген аңықтамасы бойынша: Корпоративтік басқару дегеніміз - түрлі мүдделі топтардың мүдделерін үйлестіруді белгілейтін үдеріс, формальды және формальды емес құрылымдар мен қағидалар, стандарттар, саясат рәсімдердің жиынтығы немесе жүйесі [11].
Халықаралық қаржы корпорациясының (IFC) негіздеген тұжырымдамасы бойынша Корпоративтік басқару деп - компанияны басқарудың құрылымы мен үрдісі және оны бақылау мәселелері түсіндіріледі.
Ресей қаржы нарығының федералды қызметі аталған ұғымға мемлекеттік ұстаным тұрғысынан қарап, Корпоративтік ұстаным Кодексінде (Кодекс корпоративного поведения) келесідей тұжырым жасайды: Корпоративтік ұстаным ұғымы шаруашылық қоғамдарды басқарумен байланысты түрлі әркеттерді қамтитын ұғым. Корпоративтік ұстаным шаруашылық қоғамдарының экономикалық көрсеткіштеріне әсерін тигізеді, және де оның экономикалық өсуіне қажетті капиталдарды тартуға көмектеседі.
Активтерінің құны 2 триллион АҚШ долларын құрайтын, құрамына түрлі мемлекеттік және жекеменшік зейнетақы қорлары кіретін АҚШ-тың институционалдық Кеңесі (Council of Institutional Investors) корпоративтік басқару ұғымына акционерлердің ұстанысы тұрғысынан қарап, келесідей тұжырым жасайды: Корпоративтік басқарудың құрылымы мен тәжірибесі акционерлер алдындағы жауапкершіліктің артуына, олардың мүдделерін қорғап, қаржы мәселелеріне байланысты сұрақтарда тең қарым-қатынас орнатуға ықпал етуі тиіс.
Ұлыбританияның қаржы министрлігі корпоративтік басқару мәселесіне компанияны тиімді басқарудың жүйесін енгізу, соның ішінде қаржы мониторингі мен бақылауды жүргізуді қамтамасыз ететін жүйе ретінде қарайды.
18
Корпоративтік басқару ұғымының жан-жақты талданып, барынша толыққанды аңықтамасы ЭЫДҰ-ның Корпоративтік басқару қағидаттарында келесідей түсіндірілген: Корпоративтік басқару дегеніміз - компанияны басқару және бақылау жүйесі. Корпоративтік басқару құрылымы компанияның кеңесі, басшылығы, акционерлері, және де басқа да мүдделі тұлғаларының құқықтары мен міндеттерін айқындап, әрі корпоративтік шешім қабылдау үшін қажетті ережелер мен рәсімдерді белгілейді. Осыған орай, корпоративтік басқару компания алдына қойылған тапсырмалардың шегін, әрі осы тапсырмаларды орындауға қажетті құралдарды айқындап, сонымен қатар компания қызметінің нәтижесін бақылауға алады. Жоғарыда көрсеткеніміздей, корпоративтік басқару ұғымына қатысты әртүрлі ұстанымдардың болғандығына қарамастан, осы ұстанымдарға берілген аңықтамаларда ортақ элементтер кездеседі. Олар:
1) Компанияның басқару және бақылау жүйесі. Аталған мәселені толығырақ талдайтын болсақ, компания акционерлерінің Жалпы жиналысы компанияда негізгі шешімді қабылдайды, ал директорлар кеңесі компанияға жалпы басшылық жасап, менеджментіне бақылау жүргізеді. Өз кезегінде менеджерлер компанияның шұғыл басқарылуын қамтамасыз етіп, директорлар кеңесі айқындаған стратегияны жүзеге асырады, әрі акционерлердің жалпы жиналысы айқындаған шешімдерді орындайды.
2) Корпоративтік басқару құрылымы. Корпоративтік басқару құрылымының ең басты мақсат ол - жоғарыда көрсеткен корпоративтік қарым-қатынасқа түсуші барлық мүдделі тараптардың қатысуымен ұзақ мерзімге компанияның құндылығын арттыру болып табылады.
3) Түрлі корпоративтік шешім қабылдауға қажетті ережелер мен рәсімдер. Компанияда түрлі корпоративтік шешімдерді қабылдауға қажетті ережелер мен рәсімдердің болуы, компанияның мақсатың айқындап, оған жету, және де компания қызметінің нәтижесін бақылауға қажетті құралдар ретінде таңылады. Әрі жалпыға ортақ ойын ережесін белгілеп, рәсімдерді жан-жақты пысықтап, тиянақтау корпоративтік қарым-қатынасқа қатысушы тараптар мен басқа да сыртқы мүдделі топтардың (мемлекет, әлеуетті инвесторлар және т.б.) компанияға деген сенімдерін арттырып, компанияны басқару үрдісін тұрақтандырады [12].
Корпоративтік басқару жүйесінің әрі қарайғы дамуы ұлттық деңгейдегі түрлі институционалдық ұйымдар мен компаниялардың, және де мемлекетаралық кәсіби ассоциациялардың құрылуымен, әрі осы аталған ұйымдар мен мемлекеттік органдардың қызметтері аясында Корпоративтік басқару кодесі деп аталатын құжаттардың дайындалып, сараптамадан өтіп, бекітілуіне қатысты атқарылған жұмыстармен де тығыз байланыста болды.
19
1990 жылы құрамы Белгия, Ұлыбритания, Германия, Нидерланды, Дания, Испания, Франция және Швециядан жасақталған, Еуроакционерлер деп аталатын Еуропа акционерлерінің ассоциациясы құрылды. Аталған ұжымның мақсаты Еуропа елдерінің интеграциясына кіретін жекеленген акционерлерінің, ұсақ акционерлерінің мүдделерін қорғау, капитал нарығының мөлдірлігін қамтамасыз ету, еуропалық компаниялардағы акционерлер капиталдарының құның арттыру, корпоративтік басқаруды қолдау болып табылады. Өз кезегінде, Еуроакционерлер ЭЫДҰ-ның 5 қағидалары негізінде корпоративтік басқаруды жетілдіруге бағытталған, компанияның мақсатын айқындау, дауыс беру құқығы, компанияның басқа компанияға жұтылып кету қаупінен қорғау, директорлар кеңесінің рөлі сияқты мәселелерді қамтитын нақты іс-шаралардан тұратын Корпоративтік басқарудың негізгі қағидалары туралы деректива қабылдады. 1995 жылы 25 наурызда Вашингтонда институционалды инвесторлар, олардың өкілдері, түрлі компаниялар мен қаржы делдалдары, ғалымдар мен корпоративтік басқарудың әлемдік тәжірибесін дамытуға мүдделі тұлғалардан тұратын Корпоративтік басқарудың халықаралық желісі (International Corporate Governance Network) (әрі қарай - КБХЖ) құрылды. Ұйымның құрылуындағы мақсат - экономиканы дамыту және бәсекелестігін арттыру бағытында халықаралық пікір алысу, аралас-құраластықты қалыптастыру болды. Өз кезегінде КБХЖ - де ЭЫДҰ-ның ұсынған қағидаларын қызу қолдап, оған өзінің комментарилер мен қосымшаларын дайындады.
Корпоративтік басқару мәселесінің дамуында CalPRES (California Public Employees Retirement System - Калифорниа Паблик Емплоиз Ретайремент Систэм) сияқты институтционалды инвесторлар маңызды рөл атқарды. CalPRES - АҚШ-ғы ең ірі, әрі өте белсенді зейнетақы қорларының бірі болып табылады. XX ғасырдың 80 жылдары негізі қаланған қор бүгіндеАҚШ қаржы нарығымен қоса шетелдік компанияларға инвестициясын құюда. CalPRES 1996 жылы өзінің Корпоративті басқарудың жаһандық қағидалары атты құжатын әлемге таңыстырып, жариялады.
Осылайша, өткен ғасырдың 60-90 жылдары тиісінше корпоративтік басқарудың стандарттары мен қағидаларын дайындаудың әлемдік тендециясы қалыптасты. Халықаралық ұйымдар, институционалдық инвесторлар, зейнетақы қорлары корпоративтік басқарудың қағидаларын дайындап, оларды белсенді түрде ұлттық деңгейде компаниялар өміріне енгізуді қолға алды. Нәтижесінде, әлемнің көптеген елдерде корпоративтік басқару аясында түрлі қарым-қатынастарды, ішкі нормаларды реттейтін, ерікті түрде қабылдаған Корпоративтік басқару Кодексі деп аталатын стандарттардың жиыны (Үздік тәжірибелер кодекстері Code of best practices - Код оф бест практикс) шаруашылық субъектілерінің қызметіне кеңінен қолданыла бастады.
Ең алғаш ерікті түрде қабылданған корпоративтік басқару бойынша стандарттар жиынының бірі - 1989 жылғы Ганконг қор биржасының жариялаған үздік тәжірибелерінің Кодесі болып табылады.
Ал, Ұлыбритания, Канада және АҚШ-да XX ғасырдың 90 жылдарынан бастап жетекші компаниялардың корпоративтік басқару саласы мен менеджментінде орын алған келенсіз жағдайларға жауап ретінде тиісінше корпоративтік басқару қағидалары мен стандарттары жасала бастады.
20
Лондон қор биржасы мен Британ есеп палатасының бастамасымен 1992 жылы жасалған Кэдбери Кодексі корпоративтік басқару бойынша үздік тәжірибелер мазмұндалып, кеңестер ұсынылған, тек қана Ұлыбитрания аумағында емес Еуропа көлеміндегі кешенді құжат болып табылады. 1992 жылғы Кэдбери, 1995 жылғы Гринбери және 1998 жылғы Хэмпель комиссияларының, әрі 1985 жылы қабылданған Компаниялар туралы Заң негізінде ағылшындық корпоративтік қауымдастық құрған Корпоративтік басқару Комитеті 1998 жылы Біріккен кодекс (The Combined Code) дайындап, бекітті. Аталған құжат бүгінгі күнге дейін қолданыста, және де құжаттағы стандарттар Лондон қор биржасының листингіне қойылатын негізгі талап болып табылады. 1994 жылы Канадада Торонто қор бижасы корпоративтік басқару мәселелері бойынша Торонто баяндамасы (Toronto Report ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1
КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
8
1.1
Корпоративтік басқарудың қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2
Кәсіпорындарындағы корпоративтік басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
1.3
Корпоративтік басқарудың классикалық модельдері ... ... ... ... ... ... . ...
31
2
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІ ... ... ... ..
43
2.1
Қазақстандық корпоративтік басқару жүйесінің заңнамалық базасы, және де оның ұлттық корпоративтік басқару моделін қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
2.2
Самрұқ-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры АҚ холдингі құрамына кіретін компанияларының корпоративтік басқару тәжірибесін сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
58
2.3
Қазпочта АҚ тәжірибесінде корпоративтік басқарудың менеджмент деңгейінде кәсіпорынның қаржы-экономикалық көрсеткіштеріне әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4
Қазақстандық Корпоративтік басқару кодесі - корпоративтік басқару жүйесін Қазақстандық компанияларға тиімді енгізудің құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КӘСІПОРЫНДАРЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
3.1
Казпочта АҚ корпоративтік басқару жүйесі және оны үздік дүниежүзілік корпоративтік стандарттар негізінде жетілдіру ... ... ... ..
75
3.2
Қазақстандық корпоративтік басқару жүйесінің дамыту және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
105
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
108
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
113
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біртұтас әлемдік шаруашылықтың ажырамас бір бөлігі болып табылатын Қазақстан экономикасы, еліміздің өз алдына отау құрып, тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, кеңес заманыңда қалыптасқан жоспарлы экономикадан бас тартып, дүниежүзі экономикасының дамуына негіз болған нарықтық экономикаға қарай бет бұрды.
Нарықтық қарым-қатынастар қоғамның экономикалық саласымен қатар, әлеуметтік, мәдени және саяси салаларында түбегейлі бетбұрыстар мен жаңа өзгерістерді алып келді.
Нарықтың еркін дамуына кесе көлденен кедергі болып табылатын жаппай мемлекеттік реттеу, бақылау функциялары әлсіретіліп, еліміз бойынша нарық қарым-қатынастарының дамуына жол ашатын заңнамалық база жасалып, тәжірибеде жүзеге асырыла бастады.
Бірнеше кезеңдер бойынша рет-ретімен жүргізілген жекешелендіру шаралары, мемлекеттік бюджетке салмақ түсіретін, мыңдаған жұмысшылары бар ірі және орта өндіріс орындарын мемлекеттік меншіктен, қолынан іс келетін кәсіпкерлерге, сол өндіріс ошақтарын заман талабына сай әрі қарай дамытып, өркендетуі, жұмыс орындарын қалыптастырып, ел экономикасының дамуына үлес қосулары үшін берілді.
Нәтижесінде, елімізде заманауи талаптар үдесінен шығатын, нарық қағидаларымен жұмыс істейтін, жаңа сапа-қасиеттер мен бет-бейнеге ие өндіріс орындары мен бизнес субъектілері қалыптасты. Аталған өзгерістер елімізде менджемент жүйесің қалыптастырып, нарыққа құқықтық ұйымдастырушылық формасы тұрғысынан жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам, корпорация, холдинг тәрізді ірі өндіріс субъектілерінің шығуына түріткі болды. Нарықтық экономиканың келесі даму кезеңі - жоғарыда өзіміз атап өткен ірі өндіріс субъектілеріне корпоративтік басқару қағидаттарын енгізу, ұйымдастыру, және де әрі қарай дамыту мәселелерін - мемлекеттің алдына, сондай-ақ зерттеушілер мен тәжірибеде осы іспен тікелей айналысушы тұлғалардың алдына қойып отыр.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2013 жылға Қазақстан халқына арнаған, 2012 жылдың 14 желтоқсаныңдағы Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты - атты Жолдауында, қазақстанның жаңа бағытты экономикалық саясатының мәнің түсіндіре келе, жаңа кадр саясатының құрамдас бөлігі ретінде корпоративтік басқаруға ерекше тоқталады. Жолдауда Президент корпоративтік басқару туралы былай ой қорытады: Жаңа экономикалық саясат табыстылығының басты шарты кадрлар арқылы нығайтылуға тиіс. Бұл үшін біз, басқарушылық ресурсын жетілдіруге тиіспіз әрі бұл үшін бізде резервтер бар. Менеждменттің жаңа құралдарын және мемлекеттік сектордағы корпоративтік басқарудың қағидаларын енгізу қажет. [1].
Нарықтық экономика жағдайында, корпоративтік басқару мәселелерің реттеуші - мемлекет тарапынан да, нарыққа қатысушылардың тарапынан да корпоративтік басқару мәселесіне ерекше назар аударыла бастады, нормативтік негіз дайындалуда, конференциялар өткізілуде және мәселелер талқылануда.
Осыған орай, Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру шарасы аясында, әрі Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 30 елінің қатарынан орын алу стратегиялық мақсатына орай, корпоративтік басқару тәжірибесін жетілдіру қазақстандық кәсіпорындардың күн тәртібіндегі объективті қажеттілік болып табылады.
Сонымен қатар, әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, корпоративтік басқару деңгейінің төмен болуы, сол елде қолайлы инвестициялық климатының қалыптасып, ел аумағына тартылған инвестицияның экономикада дұрыс жұмыс істеуіне теріс әсерін тигізеді, сонымен қатар, жүйелі түрдегі ұлттық әрі аумақтық проблемалық мәселелердің қалыптасуына түріткі болады. Сондықтан да экономикалық дамудың даңғыл жолына түсіп, алдына үлкен мақсаттар қойған дамушы елдер үшін корпоративтік басқару нормаларын енгізу басты қажеттілік болып есептеледі.
Сондай-ақ, күнделікті өмірімізде жиі ұшырасып, сөздік қорымызға ене бастаған корпоративтік құқық немесе корпоративтік заңнама сөздері Қазақстан Республикасы заңнамасы мен заң ғылымында, тәжірибе жүзінде мағыналық тұрғыдан толық түсінігі қалыптасқан терминдер болып табылмайды, әрі отандық құқық жүйесіндегі корпоративтік құқықтың орыны толық айқындалған емес.
Осы себепті де, аталған мәселе бойынша заң жобасын дайындаушы арнайы мемлекеттік органдар, отандық заңгер-цивилистер, қаржыгерлер мен экономистер, және де үздік дүниежүзілік корпоративтік басқару стандарттарын енгізуге мүдделі тараптардың алдында дамыған батыс елдеріндегідей жүздеген жылдар уақытқа созылған, қолайлы корпоративтік климат қалыптастыратын корпоративтік дамудың эвалициялық жолынан өтіп, өзіндік, қандай да бір елге ұқсас емес моделін қалыптастыру қажет пе, әлде өзін-өзі ақтаған дамыған батыс елдерінің дайын тәжірибесін еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық, заңдық-құқықтық ерекшеліктерін ескере отырып, апробациялау нәтижесінде енгізу қажет пе деген таңдаулар тұр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазақстандық корпоративтік басқару моделін сипаттау, әрі қазақстандық кәсіпорындардың корпоративтік басқару жүйесіндегі проблемалық мәселелерді көтере отырып, оларды шешу жолдарын қарастыру.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Корпоративтік басқарудың қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздеріне тоқтала отырып, қазақстандық корпоративтік басқару моделін сипаттау;
6
- Корпоративтік қарым-қатынасты реттеуші Қазақстан Респбуликасының заңнамалық базасына талдау жасау, және де оның ұлттық корпоративтік басқару моделін қалыптастырудағы рөлін айқындау; - Қазақстандық кәсіпорындардың корпоративтік басқару тәжірибелерін сараптау;
- Қазақстандық корпоративтік басқару жүйесінің проблемалық мәселелерін көтере отырып, оларды шешу жолдарын, әрі корпоративтік басқару жүйесін дамыту мен жетілдір жолдарын қарастыру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы, Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестер туралы, Ұлттық әл-ауқат қоры туралы заңдары, отандық заңгер-цивилистердің ғылыми еңбектері, Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры АҚ холдингі құрамына кіретін компанияларының корпоративтік веб-сайттарында орналастырылған корпоративтік басқаруға қатысты жария ақпараттар, сондай-ақ Қазақстан Қаржыгерлері ассоциациясының Қазақстандық корпоративтік басқару кодексі, Директорлар институты ЖШС компаниясының Корпоративтік басқару: Қазақстандық мазмұн еңбегі, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының Корпоративтік басқару қағидалары құжаты, қазақстандық және халықаралық аудиторлық-консалтингтік компаниялардың таңыстырылым материалдары алынды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы ретінде Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры АҚ холдингі құрамына кіретін Қазпочта АҚ корпоративтік басқару тәжірибесі алынды.
7
1. КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Корпоративтік басқарудың қалыптасуы мен дамуы
Бүгінгі күннің аса маңызды мәселелерінің бірі болып таңылған, корпоративтік басқарау тақырыбына алып келетін, адамзат баласының шаруашылық-экономикалық даму тарихына көз жіберер болсақ, шаруашылық - экономикалық даму үрдісін шартты түрде келесідей 3 кезеңге бөлуімізге болады:
1) XIX ғасырдың басты экономикалық қозғаушы күші болған - кәсіпкерлік дәуірі;
2) XX ғасырдың негізгі өзегі болған - менеджемент дәуірі;
3) XXI ғасырдың басты тақырыбы болып табылатын - корпоративтік басқару дәуірі.
Алайда, корпоративтік басқару мәселесінің пайда болып, қалыптасу және даму тарихын XXI ғасырдан бастап тарататын болсақ, қателескен болып есептелеміз. Себебі, корпоративтік басқарудың атрибуттары мен негізгі элементтері өзінің бастауын көне замандардан алады, әрі ол үнемі кәсіпкерлік бірлестіктер түрінде әрекет етуші шаруашылық субъектілерінің қызметімен байланысты болып келеді.
Осы ретте, зерттеушілер арасында да корпоративтік басқару ұғымы мен оның қалыптасу тарихына байланысты әртүрлі ұстанымдар мен көзқарастар қалыптасқандығын да ескеруіміз қажет. Оның басты себебі, көпшілік зерттеушілер корпоративтік басқару мәселесін акционерлік қоғамдардың пайда болып, қалыптасу және даму тарихымен байланыстырады. Әрине, корпоративтік басқару мәселесінің негізгі зерттеу нысаны - акционерлік қоғамдар болып табылатындығына назар аударар болсақ, осы аталған ұстанымның дұрыстығына дау айта алмаймыз. Алайда, адамзат тарихына көз жіберіп, ұйымдастырушылық-құқықтық тұрғыдан түрлі формаларда ұйымдасқан шаруашылық субъектілерінің бастауында кәсіпкерлік бірлестіктер тұратындығын естен шығармауымыз қажет. Сондықтан да, корпоративтік басқару мәселесін акционерлік қоғамдармен ғана байланыстыратын болсақ, аталған мәселенің ауқымдылығы мен зерттеу көлемін шектей түсеміз. Себебі, акционерлік қоғам өзінің құқықтық ұйымдастырушылық формасы тұрғысынан ең алдымен заңды тұлға болып есептеледі. Ал, азаматтық құқық платформасында құқықтық ұйымдастырушылық тұрғыдан шаруашылық серіктестіктер мен кооперативтер формасында құрылған ұйымдар да акционерлік қоғамдармен қатар заңды тұлғалар ретінде таңылады.
8
Сондай-ақ, заңдық тұрғыдан акционерлік қоғамдармен салыстырғанда шаруашылық серіктестіктер мен кооперативтердің құқықтық ұйымдастырылуы мен шаруашылық қызметін жүргізуінде өзгешеліктер болғанымен де, олардың құрылу қағидаттары, құрылтайшылары, қатысушылары (меншік иелері), мен атқару органдары арасындағы қарым-қатынастарға байланысты ұқсастықтары бар. Жоғарыда атап өткеніміздей, корпоративтік басқарудың қалыптасып, дамуы әлемдік экономиканың эволюциялық заңдылықтарымен тікелей байланысты. Басқарудың әрбір жаңа формалары сол дәуірлердің даму ерекшеліктеріне орай, кәсіпкерлікті ұйымдастырудың қағидаттары мен талаптарына байланысты қалыптасып отырды.
Корпоративтік басқарудың қалыптасып, оның түрлі элементтерінің пайда болуы кәсіпкерлік бірлестіктерді ұйымдастыруға қойылатын жаңа талаптардың эволюциясымен бірге дамыды. Сондықтан да корпоративтік басқарудың тарихи дамуын зерттеуіміз үшін кәсіпкерлік бірлестіктер ұғымының мағынасың түсінуіміз қажет.
Сонымен, кәсіпкерлік бірлестіктер дегеніміз бұл - қоғамға пайдалы шаруашылық қызметті көрсету үшін, белгілі бір адамдардың немесе олардың мүліктерін біріктіре отырып, құрған ұйымдар. Олардың басты мақсаты өзінің жеке мұқтаждығы үшін емес, басқа адамдардың қажеттіліктерін өтеу үшін түрлі қызметтер көрсетіп, тауарлар өндіріп, оларды өткізу арқылы пайда табу болып табылады.
Әлемдік экономиканың даму тарихынан біз, көптеген кәсіпкерлік бірлестік формаларының болғандығын, және де олардың кейбіреулерінің бүгінгі күнге дейін өмір сүріп жатқандығын көреміз.
Осы тақырыптың белгілі зерттеушілері ретінде таңымал - В.В.Хвалей және Я.И.Функа кәсіпкерлік бірлестіктердің ең алғашқы және қарапайым формасы ретінде қарапайым серіктестіктерді санайды. Мұндай серіктестіктердің қатысушыларының ортақ мақсаттары, жеке немесе ортақ мүліктері болды, әрі ортақ тәуекелдерге барды. Алайда, серіктестіктерге қатысушылар өзінің жеке жауапкершілігіне ала отырып, жеке келісімдер жасай алды.
Біздің дәуірімізге дейіңгі (әрі қарай - Б.д.д) VI - V ғ.ғ. Ежелгі Римде, жоғарыда көрсеткеніміздей серіктестіктерді кәсіпкерлік бірлестіктерді құруда қолдана бастады. Мұндай бірлестіктер societies (социетис) немесе римдік серіктестіктер деп аталды.
Кәсіпкерлік бірлестіктердің келесі даму кезеңі сенім негізінде құрылған - коммандиттік серіктестіктермен байланысты.
Сонымен, ежелгі замандағы коммандиттік серіктестіктердің пайда болуы кәсіпкерлік бірлестіктердің сол бірлестіктерді құрған меншік иелерінен оқшаулануына, сонымен қатар белгілі бір адамдар тобынан тұратын ұйымнан мүліктік кәсіпкерлік бірлестіктерге өтуге түріткі болған маңызды қадам болып есептеледі.
9
Зерттеуші А.К. Дживелеговтың пікірінше серіктестіктер түріндегі кәсіпкерлік бірлестіктер тек қана біздің дәуіріміздің XII ғасырынан бастап кеңінен тарала бастаған. Бұлар, Италия аумағында - камнедтар, қала-мемлекет Венециядағы - коллеганциялар деп аталды. Кәсіпкерлік бірлестіктердің бұл формалары, осы бірлестіктерге қатысушыларға түрлі қауіптер мен сапар қиындықтарын басынан өткермей теңіз саудасына қатысуға, одан өзінің табысын алуға мүмкіндік берді. Осы уақыттарда камендтар Франция, Испания, Араб елдерінде де пайда бола бастады. Кәсіпкерлік бірлестіктерді ең алғашқы заңнамалық тұрғыдан реттеу мәселесін біз Францияның тарихынан көре аламыз. Мәселен, камендтарды заңдық тұрғыдан реттеу Франция королінің 1673 жылғы Сауда туралы Орданансынан (Жарлық) кездестірсек, кейінірек Францияның сауда кодексінде коммандиттік серіктестіктер өз алдына дербес шаруашылық субъектісі ретінде енеді.
Кәсіпкерлік бірлестіктердің әрі қарайғы дамуы сол ұйымдардың кейбір қатысушыларының дара биліктің уақыт өте келе әлсіреуімен, яғни кәсіпкерлік бірлестіктердің жеке бір мүшелерінің, оның қызметіне ықпалының азаюымен сипатталады. Осыған орай, әлемдік экономиканың белгілі бір даму кезеңінде бұрынғыдай адамдар тобынан құралған кәсіпкерлік бірлестіктер емес, мүлдем жаңа сипаттағы, яғни, осы бірлестіктерге қатысушылар мен олардың еркіне бағынышты емес, оқшау, өз алдына дербес, жаңа ұйымдастырушылық құқықтық формадағы - құқық субъектісін құру қажеттілігі туындады. Мұны біз келесідей тарихи заңды себебімен түсіндіреміз. Көп жағдайда кәсіпкерлік бірлестіктерге қатысушылардың бірінің қайтыс болуына, немесе серіктестіктен шығуана орай кәсіпкерлік бірлестіктерінің әрі қарайғы қызмет көрсетіп, өмір сүруі тоқтап қалуына алып келетін еді. Осыған орай, заңнамалық тұрғыдан кәсіпкерлік бірлестіктердегі қандай да болмасын өзгерістерге байланысты, олардың әрі қарайғы өмір сүруін қамтамасыз ететін, және де кәсіпкерлік бірлестіктердің қызметіне кері әсерін тигізетін оның кейбір мүшелерінің жеке дара шешім қабылдау мүмкіндігін шектейтін заңннамалық тетіктер қажеттілігі туындап, ол тәжірибеде жүзеге асырылды. Мұндай ұйымдар әлемдік құқықтық тәжіриебеде заңды тұлға деген ұғымды қалыптастырып, ғылыми айналысқа енгізді.
Заңды тұлғалардың қалыптасуындағы ең әуелгі идея уақыт өте келе заңды тұлғаларға қатысушылардың еркіне тәуелді емес, қандай да болмасын маңызды мәселелерді қатысушыларының дауыс беруімен шешуге негізделген, заңды тұлғалардың жетілген формасының бірі - акционерлік қоғамдардың пайда болып, құрылуына алып келді. Яғни, жоғарыдан көріп отырғанымыздай, адамзат баласына белгілі бір адамдар тобынан тұратын, пайда табу мақсатында құрылған қарапайым кәсіпкерлік бірлестіктерден, ұйымдастырылуы тұрғысынан құқықтық жетілдірілген заңды тұлғалардың қалыптасуына дейін тұтас бір мыңжылдыққа созылған уақыт қажет болды.
10
Ең алғақы акционерлік қоғамдар XVII ғасырдың соңында Англияда пайда болды. Оның жарқын мысалы, 1684 жылы мемлекеттің бастама көтеруімен несиелеу мәселесі бойынша құрған Ағылшындық банкі болып табылады. Банктің бүкіл капиталы (1,2 млн. фунт стерлинг, банкте әрбір акционердің 20 мың фунт стерлингке дейін акция иеленуіне құқығы болды) 8 % жылдық ставкамен мемлекетке несие түрінде берілді, нәтижесінде Ағылшындық банк Англияның жеке дара эмиссондық орталығына айналды. Акционерлік қоғамдардың пайда болуының келесі ірі орталығы бұл - АҚШ болды. АҚШ-да акционерлік қоғамдардың пайда болып, күрт дамуы елдегі тәуелсіздік үшін соғыстан соң орын алды. Мәселен, XVIII ғасырдың соңғы он жылдығында 259 түрлі корпорациялар құрылып, 1803 жылғы дерек бойынша олардың барлығының жалпы капиталының құны 48,4 долларға жетті.
XIX ғасырдың басындағы Батыс Еуропадағы машина индустриясы, теміржол көлігі мен кемес жасау кәсіпорындарының дамуы акционерлік қоғам формасында жүзеге асырылды [2].
Акционерлік қоғам формасындағы корпоративтік дамудың тәжірибесі мен стандарттары көптеген жылдар бойына біртіндеп дамыды. Корпоративтік дамудың кейбір кезеңдеріңде жүйелік дағдарыстар орын алып, ірі корпорациялардың банкротқа ұшырау оқиғалары да кездеседі. Мәселен, Еуропадағы XVIII ғасырдағы ірі компаниялардың бірі болып табылатын Оңтүстік теңіздердегі Сауда компаниясының 1721 жылғы күйреу оқиғасы корпоративтік жүйедегі ең алғашқы құжаттай рәсімделген тарихи оқиға болып табылады. Аталған оқиға Англияның коммерциялық тәжірибесі мен заңнамасына түбегейлі өзгерістер алып келді. Сондай-ақ, 1929 жылғы АҚШ-ғы қор биржасының күйреуінен кейін құнды қағаздар заңнамасыны жетілдіріліп, тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Жоғарыдағы мәлімттерден көріп отырғанымыздай, корпоративтік басқару стандарттарының қалыптасып, дамуына әлемдік экономикада өзінің ерекше ізін қалдырған, ірі компаниялардың банкроттық оқиғалары мен экономикалық дағдарыстар тікелей ықпалын тигізіп отрыған.
Мәселен, 1970 жылдардағы Англиядағы орын алған екінші банктік дағдарыс, АҚШ-ғы 1980 жылдардағы қаржыны сақтандыру ассоциациясының банкроттығы, Еуропадағы Maxwell Group (Максуил гроуп) компаниясының Mirror Group (Миррор гроуп) баспасының зейнет ақы қоры активтерің иемденіп алу оқиғасы, Barrings (Барринджс) банкісінің күйреуі, XXI ғасырдағы АҚШ-ғы Enron компаниясының банкроттығы, Франциядағы Vivendi Universal (Вивенди юниверсал) компаниясының күйерудің аз - ақ алдында қалу оқиғасы, Италиядағы Parmalat (Пармалат) компаниясынан шыққан корпоративтік жанжал оқиғалары аталған компания менеджерлерінің құзыретсіздігі, лауазымдық өкілеттіліктерің асыра пайдалануы, алаяқтығы, басқару жүйесіндегі мөлдірліктің болмауы сияқты фактілермен байланысты болып келеді [3].
Осыған орай, жоғарда аталғандай кемшіліктердің алдын алу, оларды болдырмау бағытында дүниежүзі бойынша заңнамалар үнемі жетілдірілу үстінде, әрі корпоративтік басқару мәселесі дүниежүзі елдерінің экономика және шаруашылықты ұйымдастыру сұрақтарымен байланысты күн тәртібіндегі басты мәселелердің біріне айналды.
Сонымен, корпоративтік басқару келесідей эволюциялық даму кезеңдерін басынан өткерді [4]:
11
Кесте 1.
Кәсіпкерлік субъектілерінің қарапайым кәсіпкерліктен корпоративтік басқару субъектісіне дейінгі эволициялық даму хронологиясы
Кезеңдері
Формалары
Б.д.д.
Қарапайым серіктестіктер
Б.д.д.VI - V ғ.ғ.
Societies (социетис) немесе римдік серіктестіктер
Орта ғасырлар
Коммандиттік серіктестіктер:
1) XII-XVII - камнедтар, коллеганциялар, сауда гильдиялары;
2) XVII ғасырдың соңғы ширегінен бастап коммандиттік серіктестіктердің жетілген формаларының қалыптасуы - заңды тұлға ұғымының пайда болуы, теңіз саудасының қауырт дамуы
XVII ғасырдың соңы
Ең алғашқы акционерлік қоғам формасында ұйымдасқан кәсіпкерлік серіктестіктердің пайда болуы, банктер мен мануфактуралардың дамуы
XIX ғасырдың алғашқы ширегі
Акционерлік қоғамдардың жетіле түсуі, Еуропада алғашқы холдингтардың пайда болуы
XIX ғасырдың 50 жылдары
Еуропа мен АҚШ - та трансұлттық компаниялардың пайда болуы
XIX ғасырдың 80 жылдары
Акционерлік қоғамдардың АҚШ пен Еуропада жаппай бұқаралық жария корпорацияларға айналуы
XIX ғасырдың 90 жылдары
АҚШ пен Еуропада акциларды биржалар арқылы саудалау
1929 жылғы қор биржасының күйреуінен кейін
АҚШ - та меншік пен бақылауды бөлу
1945 жылдан кейін
Трансұлттық компаниялардың АҚШ пен Еуропада кеңінен қанат жайуы
XX ғасырдың 70-80 жылдары
Институттық қорлардың пайда болуы, дамуы, корпоративтік басқару мәселесінің ғылыми тұрғыдан зерттеліп, негізделе бастауы
XX ғасырдың 90 жылдары
Трансұлттық компаниялардың қосылып, ғаламдық компанияларға айналуы. Виртуалды корпоративтік құрылымдардың дамуы.
XX ғасырдың 73-95 жылдары
Еуропада қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарың жасау
1999 жыл және 21 ғасыр
Халықаралық корпоративтік басқару қағидаттарың құру (1999 жылы Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының бастамасымен)
12
Корпоративтік басқарудың эволициялық дамуын қысқаша қорытындылайтын болсақ, корпоративтік басқару идеясы топтық мүдделер аясында кәсіпкерлік бірлестіктер формасында жүзеге асырылып, белгілі бір тарихи дәуірлердің заңдары мен нормативтік актілері аясында дамып отырды. Бүгіндегі кәсіпкерлік бірлестіктердің ең жетілген формасы - акционерлік қоғамдар болып табылады, әрі акционерлік қоғамдарды басқару корпоративтік жүйе ретінде дүниежүзілік және аумақтық масштабтардағы экономикалық, әлеуметтік және де тағы да басқа түрлі өзгерістерге орай үнемі жетілдіріліп отырады. Осы орайда, дүниежүзі бойынша корпоративтік басқару жүйесінің халықаралық ұйымдар аясында, кейбір елдерде орын алған оқиғалар мен әлемдік масштабтағы өзгерістерге орай жетілдірілуіне тоқталып өтсек.
XX ғасырдың 60 жылдарындағы Еуропаның жетекші елдері мен АҚШ-та корпоративтік басқару жүйесінің құқықтық реттеу механизмдері мен текітерінің жеткіліксіз болуы қаржы пирамидаларының көптеп құрылуына, ал XX ғасырдың 70 жылдарында жарналы инвестициялық қорларда ірі дау-дамайлардың туындауына, 80 жылдары инсайдерлік құпия болып табылатын ақпараттарды пайдалана отырып, акцияларды сатумен байланысты қор биржасындағы жанжалдарға алып келді. Осыған орай, корпоративтік басқару жүйесін құқықтық реттеу механизмдерін жетілдірумен қатар, ғылыми тұрғыдан корпоративтік басқару жүйесінің теориясы мен тәжірибесін зерттеу мәселесі күн тәртібіне қойылды, және де ол ширек ғасырға жуық уақыт аралығында ұлттық деңгейде уәкілетті мемлекеттік органдар мен арнайы институттар, әрі әлемдік деңгейде халықаралық ұйымдар аясында жүзеге асырыла бастады.
Осы ретте аталға мәселенің жетілген құқықтық-нормативтік базасын қалыптастыру ең алдымен корпоративтік басқару жүйесін теориялық тұрғыдан зерттеп, тәжірибеде негіздеуге түріткі болды.
Ең алдымен корпоративтік басқару жүйесінің пайда болуының теориясын айқындап, корпоративтік басқару ұғымына аңықтама беру қажет болды.
Бүгінгі тандағы ғылыми ортадағы корпоративтік басқару жүйесінің пайда болуының баршаға мәлім 3 теориясы бар. Олар: агенттік шығын, менеджерлік және әлеуметтік жауапкершілік теориялары [5].
1) 13
Агенттік шығын теориясына сәйкес компания басшысы (басқарма төрағасы, бас директор және т.б.) жалдамалы жұмысшы, яғни агент болып табылады. Ол, компанияны басқарудағы барлық шешімдері мен әрекеттері үшін компанияның меншік иелері, яғни акционерлері алдында есепті, әрі ол үшін акционерлердің мүддесі бәрінен жоғары тұруы тиіс. Әрине, өз кезегінде акционерлер мен компанияның жалдамалы басқарушысы (агент) арасындағы жоғарыда айқындалған қарым-қатынастарының белгіленуі, олардың арасында мүдде қақтығыстарының туындауына алып келеді. Себебі, акционерлер компанияның жоғары табыстылығына, оның белгілі бір бизнес саласындағы тұғырының нығайып, ұзақ мерзімдер аралығында тұрақты болуына, сәйкесінше компанияға қатысты тәуекелдер деңгейінің төмен болуына мүдделі, ал жалдамалы басқарушылар (агенттер) компаниядағы өзінің тұғырының нығайып, беделінің артуына және жақсы сыйақылар алуға мүдделі. Агенттік шығындар туралы теория 1986 жылы әйгілі АҚШ экономисті Майкл Дженсенның зерттеулерінде тиянақталды. Оның зерттеуі бойынша, жеткілікті түрде еркін ақша ағындарына ие компания басқарушылары (агенттер) компания құның арттыратын қызықты инвестициялық жобаларды ойлап табуға қабілетті емес, олар керсінше акционерлерге төленетін дивиденттердің өсуіне құлықсыз, әрі компанияға ешқандай пайда әкелмейтін, басқа бәсекелес компанияларға қосылуға бағытталған тиімсіз жобаларды қаржыландыруға ұсыныс жасауға бейім тұрады [6]. 2) Менеджерлік теорияға сәйкес компания басшылары (басқарма төрағалары, бас директорлар) мәртебесі жоғары барлық өкілеттіктер мен құқықтар, жауапкершіліктер жүктелген тұлға болып табылады. Осыған орай, оған барлық адал, тәртіпті адамдарға қойылатындай талаптар қойылып, одан заңмен үйлестірілген, компанияның игілігіне бағытталған әрекеттер күтіледі.
3) Әлеуметтік жауапкершілік теориясы корпоративтік басқару жүйесін акционерлік компания ұғымы шегінің аясында ғана қарастырып қоймай, мүдделі тұлғалар ұғымымен қоса, жоғары деңгейде қарастырады.
Жоғарыда баяндалған ақпараттарды қорытындылай келе, бүгінгі танда корпоративтік басқару мәселесін талдауда екі тұжырымдық бағыт қалыптасқанына көз жеткіземіз. Олар: акционерлік және қатысушылар тұжырымдамасы.
Акционерлік тұжырымдама тұрғысынан зерттеу нысанының ауқымы акционерлер мен менеджерлер арасындағы қарым-қатынаспен шектеледі, яғни, зерттеу нысанына менеджерлердің акционерлердің алдындағы есептілігі, күшті менеджер мен әлсіз, ұсақ акционерлердің қарым-қатынасынан туындайтын мүдде қақтығысы, директорлар кеңесі құрылымы, акционерлердің мүддесін қорғау механизмі сияқты құралдарды пайдалана отырып, тәжірибе жүзінде менеджерлердің әрбір іс-әрекеттерін бақылау, мониторингтеу мәселелері алынады.
Қатысушылар тұжырымдамасына сәйкес, корпоративтік басқару мәселесі акционерлер мен менеджер арасындағы қарым-қатынаспен шекетіліп қалмауы тиіс. Себебі, акционерлер мен менеджерлерден бөлек, компания қызметіне мүдделі, оның әрбір әрекеттерін үнемі өздерінің назарында ұстайтын компанияның кредиторлары, контрагенттері, жалдамалы жұмысшылары, реттеуші мемлекеттік органдар сияқты мүдделі топтары бар. Яғни, қатысушылар тұжырымдамасы мәселені кеңінен қарастырып, тек қана акционерлер мен менеджерлері арасындағы қарым-қатынастарды реттеп қана қоймай, корпоративтік басқару жүйесінде компания қызметіне мүдделі басқа да топтардың мүдделерін ескеріп, арасалмақтап, әр тарапқа пайдалы ортақ шешімін тауып, мәселені үйлестіруді көздейді [7].
Осы орайда, корпоративтік басқару - ұғымына келер болсақ, аталған ұғымға қатысты бірауыздан қабылданған аңықтама жоқ, себебі бұл мәселе әрбір зерттеушілер мен осы мәселемен айналысушылардың (инвесторлар, қаржы нарығын реттеушілер, халықаралық ұйымдар және т.б.) корпоративтік басқару мәселесінің әр қырынан қарап, олардың жүргізіп отырған зерттеулерінің мақсат-мүдделерімен байланысты.
14
XX ғасырдың 60 жылдарынан бастап корпоративтік басқару теориясын ғылыми тұрғыдан негіздеп, құқықтық нормативтік базасын жетілдіру ісі корпоративтік басқару тәжірбиесін қалыптастыру ісімен де қатар жүрді. Корпоративтік басқару тәжірибесінің қалыптасуы келесідей бірқатар экономикалық, ұйымдық және құқықтық себептермен байланысты болды: көптеген елдердің үкметтерінің кәсіпкерлікті экономиканың басты қозғаушы күші ретінде таңып, тиісінше деңгейде көніл бөле бастауы, инвесторлардың ұлттық шекаралар аумағымен шектеліп қалмай, мейлінше пайдалы салалар мен инвестиция нысандарын іздеп сыртқа қарай шығуы, капитал нарығы мен қаржыландыру көздері үшін бәсекелестік күрестің күшеюі, қаржы биржасының әрі қарай жетілуі, инвестициялық үрдістер мен экономикалық қарым-қатынастың жаһандық сипат алуы, әрі заман талабына орай бизнес ортадағы ақпараттардың шынайылығы мен толықтығы, мөлдірлігіне деген талаптардың күшеюі. Жоғарыда атап өткеніміздей өзгерістер әлемнің кейбір елдерінде ерікті түрде корпоративтік басқару жүйесінің тәжірибесін қалыптастыратын, корпоративтік қарым-қатынасты реттейтін стандарттар мен ішкі нормаларды қабылдауға алып келді.
Осы бағыттағы ең алғашқы қадам XX ғасырдың 70 жылдары БҰҰ-ның бастама көтеруімен қолға алынды, алайда бірқатар объективті себептердің орын алуымен бұл бастама соңына дейін жүзеге асырылмады.
Кеңірек тоқталатын болсақ, 70 жылдары БҰҰ Трансұлттық корпорациялардың ұстанымы Кодексін (әрі қарай - ТКҰК) (Кодекс поведения транснациональных корпораций) дайындап, қабылдауға талпынды. ТКҰК дайындау идеясы Трансұлттық компаниялар шоғырланған АҚШ сияқты дамыған елдер мен Трансұлттық компаниялардың қызметімен экономикасы тығыз байланысты дамушы елдердің Трансұлттық компаниялардың қызметің реттеуге байланысты қажеттіліктен туындады. Аталған үдерісте АҚШ сияқты дамыған елдердің Трансұлттық компаниялар қызметтерінің кейбір аспектілеріне қатысты ережелерді бекіту, олардың арасында бірдей бәскелестік шарттарын қалыптастыру, әрі Трансұлттық компаниялар қызмет ететін елдердің заңнамалық тәрітіптемесінен жоғары тұратын халықаралық тәртіптемесін түзу сияқты мақсаттары болса, ал дамушы елдер ұлттық экономикадағы Трансұлттық компаниялардың монополиялық үстемдігін шектеуге, олардың алдын ала болжап білу мүмкін емес, ұлттық экономикаға нұсқан келтіретін әркеттерін болдырмауға мүдделі болды. Алайда, тарихи тәжірибе көрсеткеніндей, ТКҰК құруға мүдделі АҚШ сияқты дамыған елдер мен дамушы елдердің мүдделері уақытша бір арнаға тоғысқанымен де, келіссөз барысында екіге жарылып, аталған құжат қабылданбай қалды.
БҰҰ деңгейінде ТКҰК қабылданбауы, корпоративтік басқару жүйесін әрі қарай дамыту бағытындағы жұмыстарды жекеленген елдердің заңды тұлғалары мен ұлттық ұйымдарының, және де халықаралық институционалдық ұйымдардың (сақтандыру ұйымдары, инвестициялық қорлар, банктер және т.б.) корпоративтік басқару кодесін қабылдау, корпоративтік басқару қағидаларын тұжырымдау сияқты еңбектерімен жалғасты.
15
Корпоративтік басқару қағидаларын тұжырымдаған халықаралық іргелі ұйым бұл - 1960 жылы құрылған Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы болып табылады (әрі қарай - ЭЫДҰ). Аталған ұйымның қысқаша тарихына тоқталатын болсақ, ұйым Еуропалық Қауымдастық Комиссиясының 1960 жылғы 14 желтоқсаныңдағы Париж Конвенциясының 1 бабына сәйкес құрылып, аталған бап 1961 жылғы 30 қыркүйекте күшіне еніп, ұйым толықтай іске кірісті [8]. ЭЫДҰ-ның құрудағы мақсат осы ұйымға мүше елдер үшін экономикалық және әлеуметтік саясатының негізгі қағидаларын дайындау және жетілдіру болды. Бүгінгі таңда ұйымға әлемнің 40 жуық елдері мүше, олардың ішінде ұйымның негізгі іргетасын қалуға ат салысқан елдерді ерекше атап өтуіміз қажет: Австрия, Бельгия, Канада, Дания, Франция, Германия, Грекия, Исландия, Ирландия, Италия, Люксембург, Нидерланды, Норвегия, Португалия, Испания, Швеция, Швейцария, Турция, Ұлыбритания, Финляндия, Чехия, Венгрия, Польша, АҚШ, Жапония, Австралия, Жаңа Зеландия, Мексика, Оңтүстік Корея.
Күнделікті өзгерістер үстіндегі заман көшінен қалмай даму талабы 1990 жылғы ЭЫДҰ Кеңесінің отырсында корпоративтік басқару қағидаларын тұжырмдау жөнінде мәселені қойды. Аталған мәселенің толығымен тиянақталып, құжат түрінде қабылдануы 1999 жылыдың 27 мамырда жүзеге асырылды. ЭЫДҰ корпортивтік басқару қағидалары деп аталатын құжат шын мәнінде халықаралық үздік корпоративтік басқару тәжірибесі негізінде үлгілі қағидаларды тұжырымдаған құжат болып табылады.
ЭЫДҰ корпортивтік басқару қағидалары құжатында атап өтілгендей, құжатта тұжырымдалған қағидалаарды осы ұйымға қатысушы елдермен қатар өзге де елдердің пайдалануына, әрі бұл қағидалардың қолданылуы қатан міндеттілік тәртібінде емес, сол елдердің ұлттық заңнамасына ұсыныс ретінде пайдалану көзделген. Сонымен қатар, қағидалар эволюциялық сипатқа ие, яғни оларды заман ағымна орай орын алған өзгерістерге орай, компаниялардың бәсекелестік қабілетін сақтау үшін, экономикалық-әлеуметтік, және заңнама саласындағы жаңадан орын алған өзгерістерге қайта қарастыруға болады.
Сонымен, ЭЫДҰ корпоративтік басқару саласында тұжырымдаған 5 қағидаларына тоқталатын болсақ, олар:
1) акционерлердің құқықтары, яғни корпоративтік басқару жүйесі ең алдымен акционерлердің құқығын қорғауы тиіс;
2) барлық акционерлерге тең қарау, яғни корпоративтік басқару құрылымы барлық акционерлерге, соның ішінде ұсақ акционерлер мен шетелдік инвесторларды алаламай тең қарап, тең қарым-қатынас орнатуы, әрі олардың құқтарын қорғаудың жетілген механизімін орнатуы қажет;
3) мүдделі тұлғалардың (стейкхолдерлер) рөлі, яғни корпоративтік басқару жүйесі мүдделі тұлғалардың заңмен белгіленген құқықтарың мойындап, олардың жаңа жұмыс орындарын құру, кәсіпорынның әл-ауқаты мен қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері бойынша компаниямен тығыз ынтымақтастықта болуын қолдап отыруы тиіс;
16
4) ақпараттың ашықтығы және мөлдірлігі, яғни корпоративтік басқару жүйесі компанияға қатысты кез келген ақпараттың, соның ішінде қаржы жағдайы, жеке меншігі, компанияны басқару, жылдық қорытынды есеп сияқты мәселелердің ашықтығын, әрі мөлдірлігін қамтамасыз ету қажет; 5) директорлар кеңесінің міндеттері, яғни корпоративтік басқару жүйесі компанияда стратегиялық басқаруды, директорлар кеңесі тарапынан компания әкімшілігіне (менеджментіне) қатысты тиімді бақылау орнату, әрі директорлар кеңесінің акционерлер алдындағы есептілігін қамтамасыз ету тиіс.
ЭЫДҰ-ның КБ қағидаларыр
3) Мүдделі тұлғалардың (стейкхолдерлер) рөлі қағидасы
2) Барлық акционерлерге тең қарау қағидасы
1) Акционерлердің құқықтары қағидасы
5) Директорлар кеңесінің міндеттері қағидасы
4) Ақпараттың ашықтығы және мөлдірлігі қағидасы
1 сурет ЭЫДҰ-ның тұжырымдаған қағидаларының схемасы
Корпоративтік басқарудың ЭЫДҰ тұжырымдаған әмбебап халықаралық қағидалары болып таңылған қағидалар тобымен қатар, корпоративтік басқару аясында көптеген халықтаралық ұйымдардың негіздеген қағидалары бар.
Корпоративтік басқару ұғымына келетін болсақ, корпоративтік басқару жүйесінің кейбір елдерде жаңадан ене бастауына орай, көптеген зерттеушілер корпоративтік басқару ұғымынан компанияны басқару ұғымын, яғни менеджмент ұғымынан ажырата алмай, бірқатар адасушылыққа да жол берген сәттер де кездеседі. Мұның мәні, корпоративтік басқару сөзінің ағылшын тілінен аударылып, басқа тілдерге қолданыла бастауынан туындап отыр. Ағылшын тіліндегі corporate governance (корпорэйт говэрненс) - сөз тіркесіндегі governance - сөзі мағыналық жағынан басқару ұғымынан қарағанда басшылық ұғымының мәнің ашады, алайда тілдік қолданыста корпоративтік басшылық - сөз тіркесінен қарағанда, корпоративтік басқару - сөз тіркесінің айтылуы жеңілірек, әрі құлаққа жағымды болына орай, өзге тілдерде корпоративтік басқару сөз тіркесі кеңінен қолданысқа еніп, корпоративтік басшылық ұғымының орынына қолданылуда.
17
Ал, енді корпоративтік басқару мен менеджемент ұғымдарының айырмашылықтарына келер болсақ, менеджементтің басты мақсаты - бизнесті басқару болып табылса, ал корпоративтік басқарудың басты мақсаты - корпоративтік қарым-қатынасқа түсуші барлық тараптың мүдделерінің тепе-теңдігін, олардың есептілігін қамтамасыз ететін механизмді жасау болып табылады. Яғни, корпоративтік басқару компанияны басқару жүйесінде менеджменттен қарағанда биік деңгейде тұрады. Алайда, корпоративтік басқарудың да, менеджменттің де компанияның даму стратегиясын жүзеге асыру мәселесіне қатысты ұштасып, теңесетін сәттері кездеседі [9]. Еліміздің Колибри Казахстан заң фирмасының берген аңықтамасы бойынша Корпоративтік басқару дегеніміз - түрлі топтар мен мүдделі тұлғалардың (стейкхолдерлер) мүдделерін үйлестіріп, құқықтарын қорғауға бағытталған кешенді іс-шаралар, жүргізіліп отырған саясат және механизм. Корпоративтік басқарудың мәні акционерлер мен басқа да стейкхолдерлердің компания менеджементінің қызметін тиімді бақылау мен мониторингтеу, және де сол арқылы компанияның капитализациялануын арттыру болып табылады [10].
Әлемге таңымал KPMG аудит және консалтингтік компаниясының берген аңықтамасы бойынша: Корпоративтік басқару дегеніміз - түрлі мүдделі топтардың мүдделерін үйлестіруді белгілейтін үдеріс, формальды және формальды емес құрылымдар мен қағидалар, стандарттар, саясат рәсімдердің жиынтығы немесе жүйесі [11].
Халықаралық қаржы корпорациясының (IFC) негіздеген тұжырымдамасы бойынша Корпоративтік басқару деп - компанияны басқарудың құрылымы мен үрдісі және оны бақылау мәселелері түсіндіріледі.
Ресей қаржы нарығының федералды қызметі аталған ұғымға мемлекеттік ұстаным тұрғысынан қарап, Корпоративтік ұстаным Кодексінде (Кодекс корпоративного поведения) келесідей тұжырым жасайды: Корпоративтік ұстаным ұғымы шаруашылық қоғамдарды басқарумен байланысты түрлі әркеттерді қамтитын ұғым. Корпоративтік ұстаным шаруашылық қоғамдарының экономикалық көрсеткіштеріне әсерін тигізеді, және де оның экономикалық өсуіне қажетті капиталдарды тартуға көмектеседі.
Активтерінің құны 2 триллион АҚШ долларын құрайтын, құрамына түрлі мемлекеттік және жекеменшік зейнетақы қорлары кіретін АҚШ-тың институционалдық Кеңесі (Council of Institutional Investors) корпоративтік басқару ұғымына акционерлердің ұстанысы тұрғысынан қарап, келесідей тұжырым жасайды: Корпоративтік басқарудың құрылымы мен тәжірибесі акционерлер алдындағы жауапкершіліктің артуына, олардың мүдделерін қорғап, қаржы мәселелеріне байланысты сұрақтарда тең қарым-қатынас орнатуға ықпал етуі тиіс.
Ұлыбританияның қаржы министрлігі корпоративтік басқару мәселесіне компанияны тиімді басқарудың жүйесін енгізу, соның ішінде қаржы мониторингі мен бақылауды жүргізуді қамтамасыз ететін жүйе ретінде қарайды.
18
Корпоративтік басқару ұғымының жан-жақты талданып, барынша толыққанды аңықтамасы ЭЫДҰ-ның Корпоративтік басқару қағидаттарында келесідей түсіндірілген: Корпоративтік басқару дегеніміз - компанияны басқару және бақылау жүйесі. Корпоративтік басқару құрылымы компанияның кеңесі, басшылығы, акционерлері, және де басқа да мүдделі тұлғаларының құқықтары мен міндеттерін айқындап, әрі корпоративтік шешім қабылдау үшін қажетті ережелер мен рәсімдерді белгілейді. Осыған орай, корпоративтік басқару компания алдына қойылған тапсырмалардың шегін, әрі осы тапсырмаларды орындауға қажетті құралдарды айқындап, сонымен қатар компания қызметінің нәтижесін бақылауға алады. Жоғарыда көрсеткеніміздей, корпоративтік басқару ұғымына қатысты әртүрлі ұстанымдардың болғандығына қарамастан, осы ұстанымдарға берілген аңықтамаларда ортақ элементтер кездеседі. Олар:
1) Компанияның басқару және бақылау жүйесі. Аталған мәселені толығырақ талдайтын болсақ, компания акционерлерінің Жалпы жиналысы компанияда негізгі шешімді қабылдайды, ал директорлар кеңесі компанияға жалпы басшылық жасап, менеджментіне бақылау жүргізеді. Өз кезегінде менеджерлер компанияның шұғыл басқарылуын қамтамасыз етіп, директорлар кеңесі айқындаған стратегияны жүзеге асырады, әрі акционерлердің жалпы жиналысы айқындаған шешімдерді орындайды.
2) Корпоративтік басқару құрылымы. Корпоративтік басқару құрылымының ең басты мақсат ол - жоғарыда көрсеткен корпоративтік қарым-қатынасқа түсуші барлық мүдделі тараптардың қатысуымен ұзақ мерзімге компанияның құндылығын арттыру болып табылады.
3) Түрлі корпоративтік шешім қабылдауға қажетті ережелер мен рәсімдер. Компанияда түрлі корпоративтік шешімдерді қабылдауға қажетті ережелер мен рәсімдердің болуы, компанияның мақсатың айқындап, оған жету, және де компания қызметінің нәтижесін бақылауға қажетті құралдар ретінде таңылады. Әрі жалпыға ортақ ойын ережесін белгілеп, рәсімдерді жан-жақты пысықтап, тиянақтау корпоративтік қарым-қатынасқа қатысушы тараптар мен басқа да сыртқы мүдделі топтардың (мемлекет, әлеуетті инвесторлар және т.б.) компанияға деген сенімдерін арттырып, компанияны басқару үрдісін тұрақтандырады [12].
Корпоративтік басқару жүйесінің әрі қарайғы дамуы ұлттық деңгейдегі түрлі институционалдық ұйымдар мен компаниялардың, және де мемлекетаралық кәсіби ассоциациялардың құрылуымен, әрі осы аталған ұйымдар мен мемлекеттік органдардың қызметтері аясында Корпоративтік басқару кодесі деп аталатын құжаттардың дайындалып, сараптамадан өтіп, бекітілуіне қатысты атқарылған жұмыстармен де тығыз байланыста болды.
19
1990 жылы құрамы Белгия, Ұлыбритания, Германия, Нидерланды, Дания, Испания, Франция және Швециядан жасақталған, Еуроакционерлер деп аталатын Еуропа акционерлерінің ассоциациясы құрылды. Аталған ұжымның мақсаты Еуропа елдерінің интеграциясына кіретін жекеленген акционерлерінің, ұсақ акционерлерінің мүдделерін қорғау, капитал нарығының мөлдірлігін қамтамасыз ету, еуропалық компаниялардағы акционерлер капиталдарының құның арттыру, корпоративтік басқаруды қолдау болып табылады. Өз кезегінде, Еуроакционерлер ЭЫДҰ-ның 5 қағидалары негізінде корпоративтік басқаруды жетілдіруге бағытталған, компанияның мақсатын айқындау, дауыс беру құқығы, компанияның басқа компанияға жұтылып кету қаупінен қорғау, директорлар кеңесінің рөлі сияқты мәселелерді қамтитын нақты іс-шаралардан тұратын Корпоративтік басқарудың негізгі қағидалары туралы деректива қабылдады. 1995 жылы 25 наурызда Вашингтонда институционалды инвесторлар, олардың өкілдері, түрлі компаниялар мен қаржы делдалдары, ғалымдар мен корпоративтік басқарудың әлемдік тәжірибесін дамытуға мүдделі тұлғалардан тұратын Корпоративтік басқарудың халықаралық желісі (International Corporate Governance Network) (әрі қарай - КБХЖ) құрылды. Ұйымның құрылуындағы мақсат - экономиканы дамыту және бәсекелестігін арттыру бағытында халықаралық пікір алысу, аралас-құраластықты қалыптастыру болды. Өз кезегінде КБХЖ - де ЭЫДҰ-ның ұсынған қағидаларын қызу қолдап, оған өзінің комментарилер мен қосымшаларын дайындады.
Корпоративтік басқару мәселесінің дамуында CalPRES (California Public Employees Retirement System - Калифорниа Паблик Емплоиз Ретайремент Систэм) сияқты институтционалды инвесторлар маңызды рөл атқарды. CalPRES - АҚШ-ғы ең ірі, әрі өте белсенді зейнетақы қорларының бірі болып табылады. XX ғасырдың 80 жылдары негізі қаланған қор бүгіндеАҚШ қаржы нарығымен қоса шетелдік компанияларға инвестициясын құюда. CalPRES 1996 жылы өзінің Корпоративті басқарудың жаһандық қағидалары атты құжатын әлемге таңыстырып, жариялады.
Осылайша, өткен ғасырдың 60-90 жылдары тиісінше корпоративтік басқарудың стандарттары мен қағидаларын дайындаудың әлемдік тендециясы қалыптасты. Халықаралық ұйымдар, институционалдық инвесторлар, зейнетақы қорлары корпоративтік басқарудың қағидаларын дайындап, оларды белсенді түрде ұлттық деңгейде компаниялар өміріне енгізуді қолға алды. Нәтижесінде, әлемнің көптеген елдерде корпоративтік басқару аясында түрлі қарым-қатынастарды, ішкі нормаларды реттейтін, ерікті түрде қабылдаған Корпоративтік басқару Кодексі деп аталатын стандарттардың жиыны (Үздік тәжірибелер кодекстері Code of best practices - Код оф бест практикс) шаруашылық субъектілерінің қызметіне кеңінен қолданыла бастады.
Ең алғаш ерікті түрде қабылданған корпоративтік басқару бойынша стандарттар жиынының бірі - 1989 жылғы Ганконг қор биржасының жариялаған үздік тәжірибелерінің Кодесі болып табылады.
Ал, Ұлыбритания, Канада және АҚШ-да XX ғасырдың 90 жылдарынан бастап жетекші компаниялардың корпоративтік басқару саласы мен менеджментінде орын алған келенсіз жағдайларға жауап ретінде тиісінше корпоративтік басқару қағидалары мен стандарттары жасала бастады.
20
Лондон қор биржасы мен Британ есеп палатасының бастамасымен 1992 жылы жасалған Кэдбери Кодексі корпоративтік басқару бойынша үздік тәжірибелер мазмұндалып, кеңестер ұсынылған, тек қана Ұлыбитрания аумағында емес Еуропа көлеміндегі кешенді құжат болып табылады. 1992 жылғы Кэдбери, 1995 жылғы Гринбери және 1998 жылғы Хэмпель комиссияларының, әрі 1985 жылы қабылданған Компаниялар туралы Заң негізінде ағылшындық корпоративтік қауымдастық құрған Корпоративтік басқару Комитеті 1998 жылы Біріккен кодекс (The Combined Code) дайындап, бекітті. Аталған құжат бүгінгі күнге дейін қолданыста, және де құжаттағы стандарттар Лондон қор биржасының листингіне қойылатын негізгі талап болып табылады. 1994 жылы Канадада Торонто қор бижасы корпоративтік басқару мәселелері бойынша Торонто баяндамасы (Toronto Report ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz