Кәсіпрынның қаржылык жагдайы талдаү
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ-ДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1
Қаржылық талдауда есеп берудің сипаттамасы мен маңызы ... ... ...
6
1.2
Қаржылық тұрақтылықты бағалаудың әдістемелік негіздері ... ... ...
9
1.3
Кәсіпорының төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2
"БАРОН ФУД" ЖШС-НІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ
2.1
Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылымын және қалыптасу көздерінің динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
25
2.2
Кәсіпорының төлем қабілеттілігі мен несие қабілетілігіне талдау жасау
33
2.3
Баланс өтімділігі дәрежесін анықтау және оның көрсеткіштеріне талдау жасау, жеделдік дәрежесін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3
ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1
Қаржылық тұрақтылықты талдаудың әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ...
55
3.2
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау жолдарын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...
68
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда отандық кәсіпорындарда ел экономикасы нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты бухгалтерлк есептің әдістемісі мен тәжірибесінде сан-алуан өзгертулер орын алды.
Өз кезегінде кәсіпкерлік қызметтің қалаулы нәтижесін қамтамасыз ету мақсатында материалдық ресурстар, еңбек ресурстары және қаржы ресурс-тарының тиімділігін болжау, яғни нарықтық экономика ресурстаръіның барлық түрлері тиімді болу үшін бұл өте маңызды.
Тәжірибе көрсеткендей қазіргі таңда бухгалтерлік есеп тіркемелерінде кәсіпкерлік операцияларды жазып көрсетудің қалыптасқан бухгалтерлік есебі көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылар үшін толығымен жауап бере алмайды. Болып жатқан жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастыру үшін әртүрлі әдістерді білуі қажет және кәсіпорнда қабылданған қаржылық тактиканы іс жүзіне асыруды қамтамсыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басқарушыларға ұсынуы тиіс.
Қазіргі уақыта болп жатқн нарықық қатынасар кәсіпоындардың шаруашылыты жүргізуі субьекті ретінде құқық жағдйларын едәуір нығатып, олардың көптеген өндістік және қаржлық мәселелер өз бетіне шешуші мол мүмкіндік ашты. Атап айтқанда, сыртқы және ішкі рынокта білікті серіктесті таңдауға қол жеткізу, өйткені болашақта бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осындай таңдауға байланысты блады. Кәсіпрындар бұрынғдай жоғары жақтң жөн сілтеуімн емес, контр-агенттерді қазіргі кезже өз қалауы бойына таңдап алуды. Бақаша мағынада айтқанда, ұйымдардың жетістіктрін басқару деңгейінде, қабылданған шешімдердің обьективтігі, нақты болуы, тездігі мен ғылыи негізделіне тіклей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалды ресурс, еңбек және қаржы ресурстаръін тиімді қолданып, елімідің эконоикалық өсуіне бағытталғаны белгілі [5].
Нарықтық жағдайда ақпараттрды құрастырушы мен қолднушылардың арасында мүдделернің бірдей болмауы бизнстің нақтысерасыда қалыптасқн ситуацияға аудиторлқ тексеру жүргізді талап етеді. Тәжірибе көрсеткендей, бизнесте қабылданғн шешімдердң сапаы алынған ақпараттң растылығна және оардың түегейлі анаитикалқ негізделуіне тәуелді [5].
Қазақстан Республикасында индустриалы дамыған елдердң ілгерілемелі тәжірибесінесәйкес, бизнесте жаңадан кешнді қаржы-экономикалық талдау және тәуелсіз білкті аудит жүзеге асырылуды. Операциондық аудит, қаржылық пайданушылрға ақпараттың растылығн, ұйымдар қызметінің тиімділігн жоғарлатуға ғылыми негізделгн рекомендациялар беруге өткір қажеттлікт қамтамсыз ету керек.
Қаржылық есептеме құру аудиттің өте маңызды обьектсі екені мәлім. Аудиттің басты мақсаты шауашылық субьектірінің рыноктық тұрақтылығын және қаржылқ жағдайын талдау болып табылады.
Кәсіпорының қаржылқ тұрақтыығын талдау, объективті ғылыми негізделгн және үйлесмді басқару, өндірісік әсіресе қаржылқ шешімдер қабылдау мақсатында оның қаржылқ жағдайына анализ жасау қажет. Сонда терең және ұқыпты аудит пен талдау негізнде ғана онң қызметін обьектвті бағалап, кәсіпорнны ңқаржылық трақтылығын күшейту немесе жақсарту және оның іскерлік беделдігін арттыруға бағытталған басқару шешмдерін қабыдау үшін басшылыққа жақсы ұсынстар беруге болады.
Бухгалтерік (қаржыық) есепің Бухглтерлік есеп және қаржылық есептіліктуралыҚазақстан Республикасыың заңн түбгейлі рефомалау жағдайында қаржылық есеп беру қарылық есетеменің хаықарлық стандарттры бойынша дайндалып, ұсынылуы керек.
Қаржыық есеп берудің халықарлық станарттарына көшу халқарлық стандарттардың негізгі жағдайарымен тысуға тәжіриелі бухгалтерлердің алдына үкен мінде артады [5].
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Зерттлетін тақыып бойынша экономика теоретиктері және практикалық ғалымдары, атап айтқанда ресейлік және басқа шетелдік зерттеушілердің еңбектерін атауға болады: Чувикова В.В, Изукка Т.Б., Й.Ворст, Башаров В.В.,Л.Абалкйн,И.Балабанова, Н.Каптункина, Л.Гитмон, М.Джанк, Дж. Кейнс, П.Ревентлуу, М.Райзёр, т.б. Сонымен қатар қаралып отырған тақырыпка қатысты өз ой-пікірлерін білдірген отандық ғылымдардың еңбектерінен байқауға болады: Дүйсембаев К.Ш., Нуралиев С.У., Нуралиева Д.С., Сатыбалды С.С., Ашимбаев М.С., У.Б.Баймуратов, А.А. Нурумов, О.И.Егорова, А.К.Қошанова, Надирова Н.К., Мамыров М.К., Мадиярова Д.М., Назарова В.Л., С.Б.Сагындыкова, Ұ.Ж.Шалболов т.б. сынды қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеті - кәсіпорндарды басқарудағы объективті бағалау, олардың қаржылқ есптемелернің теориялық және методологиялқ негіздері туралы ақпарат алу, оны түсіну, оларға есептеу жүргізу және зерттеу барысында дағдыларды меңгеру. Бұл келешек үшін талдау жұмысн біліктілкпен жүргізуге, кәсіпорының қаржылық- шаруашылық қызметнің нәтижелері мен рыноктық тұрақтылығы туралы дұрыс, ғылыми айқындалған баға мен қорытнды беруге, өндірістің өсуі мен оның тиімділгін есейтуді қамтамасыз ететін, отандық ұзақ мерзімді алғашқы кезектегі мақсатына жоспарлағандай жету үшін басшылықа басқару шешімдерн дайындауға көмектесуі тиіс ойлаймын.
Зерттеу пәні қаржылык тұрақтылықты талдау жане бағалау, аныктау адістемесін жетілдіру жане банкроттыкты болжау.
Зерттеу объектісіБарон Фуд (ТОО Bаron Food) жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайы.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері. Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізін қарастырылатын мәселе бойынша отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың еңбектері құрайды. Зерттеу барысында ҚР Президентінің жарлықтары, үкімет қаулылары, заңдар мен нормативтік құжаттар, Президенттің жолдаулары, мемлекеттің даму бағдарламалары қолданды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Ұйымныңқаржылық тұрақтылығын анықтаудың теориялық түсінігі мен мәні нақтыланып негізгі қағидалары анықталды;
- Қаржылық тұрақтылықты талдау әдістемелері қарастырылып, оны жедел және нақты деңгейде бағалау критерийлері қалыптастырылды;
- Барон Фуд ЖШС-нің қаржылық жағдайына талдау жасау барысында оның жұмысының тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасалды;
- Барон Фуд ЖШС-нің есеп саясатында қарастырылмаған және бұрын қолданылмаған қаржылық жағдайды талдау бойынша есептеулер жүргізілді;
Кәсіпорын қызметін дамытудың инновациялық басқару стратегиясы анықталды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының қаржылық есептілік қызметі және бухгалтерлік есептілік бойынша нормативтік актілері мен заңдары, ҚР Үкіметінің қаулылары, Барон Фуд ЖШС-нің бухгалтерлік балансы мен арнайы есептеме реестрлері алынды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Алынған нәтижелер қаржылық есептілікті құрастыру мен қаржылық тұрақтылық нәтижелерін, оларды бағалау әдістемелерін заңға және стандарттарға сәйкес реттеу принциптерін жасауда, мемлекеттің отандық және шетел тәжірибелерін тиімді ұштастыра пайдалану тетіктерін жетілдіруде негіз болып табылады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 70 бетте мазмұндалған, кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертациялық жұмысымның бірінші бөлімінде жалпы қаржылқ есеп беру нысандарн құрастырудың принциптер, жолдары қарастырылады.
Екінші бөлімде қаржылцқ есеп беру - яғни қаржылық тұрақтылықтың мағлуматтық базасы ретінде және оған әсер етуші факторларға қысқаша түсініктеме беріледі. Барон Фуд ЖШС-ның қаржылық тұрақтылық деңгейіне байланысты сан-алуан есептеулер жүргізіледі.
Диссертациялық жұмысымның үшінші бөлімінде қаржылық тұрақтылықты анықтаудың жаңа жолдары және Барон Фуд ЖШС-да қаржылық тұрақтылықты оңтайландыру бойынша ұсыныс қарастырылады.
1-ТАРАУ ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУДІҢ ЖАСАЛУЫ
1.1 Қаржылық талдауда есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Кез-клген бинес түріні нәтижесі қаржлық ресурстардың бар болуы мен олардң пайдалану тиімділігне тәуелді. Қаржы ресурстарн кәсіби басқару қазиргі сандық талдау әдістерин пайдалана отырып кәсіпорының қаржылық-экономикалық жағдайына терң талдау жүргізуді мансап етеді. Бұған байланысты қазіргі күні қаржылық талдаудың маңызы өісп отыр. Өйткені қаржылық талаудың басты мазмны - қаржлық тәуекел дәрежесін бағалау мен капитал табыстылығның деңгейн жобалау мақсатында кәсіпорының қаржылық күйі мен оны анықтаушы факторларды комплексті оқу.
Кәсіпорының қаржылық жағдйы (КҚЖ) - айналс үрдісідегі капиталдың жағдайын сипатайтын және шаруашылық субъектнің нықты сәттегі өз қызметін қаржыландыру мүмкінілгін бейнлейтін көрсеткіштр жүйесімен анықталады. Қорыта келгенде, кәсіпорының қаржылық күйі оның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілттілгімен сипатталады.
Кәсіпорының қаржылық тұрақтлығы ұғымы арнайы әдебиеттерде талқыланады:
- қаржылцқ тұратылық - бұл қызмет үрдісінң жеткілікті қаржылқ қамтамасз етілуі;
- қаржылцқ тұрақтыық - бұл кәіпорын шотарының оның төлем қабілеттілігне үнемі гарант беретіндей етіп орналасуы;
- қаржылцқ тұрақтылық - бұл кәсіпорының ақша қаржаттарын еркін, әрі тиімді пайдална отырып, өндіру мен сауда үрдстерін, сонымен қатар өспелі ұдайы өндірсті қаржыландру мүмкіндігі [6].
Корпорациянцң қаржы тұрақтылығн талдау оның есептілік беру мезетіндегі қаржы ресурстарн қаншалықты дұрыс басқарғаны туралы мәселені анықтауға мүмкіндік береді. Корпорцияның қаржы тұрактыығы катынасты жэне абсолютті көрсеткіштермен сипаталады. Осыан сәйкес корпорацияньің қаржы тұрақтылығн талдау барысындакезеңінде оның қатысты жане абсолютті көрсеткіштер жиыны зерттеледі.
Қаржылық тұрақтылықың сыртқы көрінісі - бұл кәсіпрынның төлем қабілеттілігі. Ал кәсіпорының төлем қаблеттілігі - бұл субъектінің өз міндеттемелерін уақытыда өтей алу мүмкіншілігі.
Кәсіпорының қаржыық тұрақтылығына бірнше фактрлар әсер етеді. Оларды негізінен сыртқы және ішкі фкторларға топтастыруға болады.
Кәсіпорының қаржылқ тұрақтылығы күйіне әсер еутші факторлар жіктелімі:
1) пайда болу мезетіне байланысты - сыртқы және ішкі;
2) нәтижесінң маңызды болуына байланысты - негізгі мен негізгі емес;
3) құрылымы бойынша - қарапайъім және күрделі;
4) әрекет жасау уақытына қарай - тұрақты жане уақыттық.
Сурет 1 - Кәсіпорының қаржылық тұрақтылығына әсер етуші ішкі факторлар
Ескерту сурет [4] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Сурет 2 - Кәсіпорының қаржылық тұрақтылығына әсер етуші сыртқы факторлар
Ескерту сурет [4] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Қаржылык жагдайы талдаү кәсіпоынның шаруашылық қызметін талдаүдың ең соғы кезеңі. Ол сыртқы және ішкі қаржлық талдаү болып бөлінеді. Олар бір-бірінен мақсәты мен мазмұы боынша ерекшеленеді.
Ішкі қаржылык талдаү - бұл кәсіпорнның қаржылык жагдайын тұрактандьіру, оның табыстыльіғын көбейту мақсаты мен капиталды қалыптастыру механизмін, орналасуы мен пайдаланлуын талдаү, яғни ол басқарушылық талдаүдың бір сатысы. Ал сырткы қаржылык талдаү - инвестициялық тәуекелін анқтау мақстымән субъектінің қажылық жагдайын инвесторлардың, серіктестердің және бәсекелестердің талдаүы.
Кәсіпорының қржылық жағайына жүргізілген талдаү - кәсіпорын басшылығы осы уақыт аралығыда қаржы ресурстаръін қаншалқты ұтымды басқарған деген сұрақа жауап беруі қажет. Осыған орай кәсіпрынның қаржылык жагдайын талдаүдың негізгі міндттері келесілер:
oo кәсіпорының қарылық жагдайыа уақытында әрі объективті баға беру, оның әлсіз жақтарын анықтау және оның пайда болу себептерін оқу;
oo кәсіпорыннң қаржлық жағдйын, оның төлем қабілетілігі мен қаржылык тұрактылығын жоғарылату резервтерін іздестіру;
oo қаржы ресуртарын неғұрлм тиімді пайдалану мен кәсіпоынның қаржылык жагдайын нығайтуға бағытталған шаралар жүйесін дайындау;
oo қаржы ресурстаръін түрліше пайдалну нұсқаларыдағы қаржылык нәтиже мен қаржлық жагдайдың үлгілерін жобалау[5].
Міндеттерге қол жетізу үшін кәсіпорының қаржылык жағайын талдаү келесідей кезектілікте жүргізілуі қажет:
- Кәсіпорының мүлітік жағдйы мен капитал құрылымын талдаү.
- Капиталды пайдалану тиімділігі мен интенсивтілігін талдаү.
- Кәсіпорнның қаржылык тұрқтылығы мен төлем қабілеттігін талдаү.
- Кәсіпрынның несие қабілеттілігі мен банкротық ықтимадылығын талдаү.
- Кәсіпорының қаржлық жагдайын сауықтыру бағыттарын жобалау.
Кәсіпорының қаржылык қызметіің стратегилық міндеті - меншікті капиталды көбейту мен кәсіпорының нарықтағы тұрқты жагдайын қамтаасыз ету[5].
Қаржьіьіқ талдаү қаржьіьіқ менедмент пен аүдиттің негізгі элементі больіп саналадьі. Кәсіпорьіньің қажьільіқ жағдйьін тұрактандьіру үшін, капитал түсімдерін жоғарлату үшін қаржьілык есеп беру негізі болып табьіладьі. Несие алушьі және инвесторар қаржьільік есеп берді өздерінің қарьіз алуьі және сальімдар бойьіша өз тәуекелдерін миниумға жеткізуге талдаү жүргізеді. Қаржыльік талдаү тәсілдемесі бір-бііне байланьісты 3 блоктьі қосады:
oo Ол кәсіпрыннықызметінің қаржылык нәтижеллігін талдаү;
oo Кәсіпрынның қаржылык жагдайы талдаү;
oo Кәсіпорнның қаржылык шаруашлық қызметнің тиімілігін талдаү.
Қаржылық талдауда экономикалық талдау әдістері қолданылады. Олардың тізімін төменде бейнеленген суреттен (Сурет 3) байқауға болады.
Сурет 3 - Экономикалық талдаудың негізгі әдістері
Ескерту сурет [5] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Жоғарыдағы аталған әдістердің өзі бірнеше жіктелімнен тұрады, оларды 1-ші кестеден байқауға болады.
Кесте 1 - Экономикалық талдау әдістерінің жіктелуі
Ақпаратты талдаудың логикалық амалдары
Эвристикалық
Бағалау әдісі
-
Бағалау-іздеу әдістері
-
Статистикалық
Салыстырмалы шамалар
-
Орташа шамалар
-
Топтастыру
Қарапайым топтастыру
Комбинациялы топтастыру
Аналитикалық кестелер
-
Графикалық әдістер
-
Салыстырмалы талдау
Трендтік талдау
Баланстық талдау
Вертикалды (тік) талдау
Горизонталды (көлденең) талдау
Бір өлшемді талдау
Көп өлшемді талдау
Экономикалық-математикалық тәсілдер
Экономикалық есептеулердің оптимизациялық шешімдері
Сызықтық программалау
-
Теориялық ойындар
-
Операциялық зерттеу
-
Сызықсыз программ-у
-
Жаппай қызмет теориясы
-
Экономикалық-математикалық үлгілеу (моделдеу)
Детерминирленген факторлы талдау
Абсолюттік ауытқулар
Салыстырмалы ауытқулар
Индекстеу әдісі
Интегралды әдіс
Шынжырлы орналастыру
Кесте - 1 жалғасы
Экономикалық-математикалық тәсілдер
Экономикалық-математикалық үлгілеу (моделдеу)
Пропорционалды бөлу әдісі
Стохастикалық
факторлы талдау
Корреляциялық талдау
Компонетті талдау
Дисперсиялық талдау
Дискриминациялық талдау
Көп шамалы математикалық-факторлық талдау
Матрицалық әдістер
-
-
Коэффициенттік талдау
-
-
Ескерту: кесте [6] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Қаржылык талдаүдың басты мақсаты көп мөлшерде емес ақпараты параметірлерді алу. Талдаүдың мақсаты аналитикальіқ есептің кезектік байланысын анықтауда талданылады. Аналитикалық есеп бұл кәсіпорының ұйымдтырушылық есеі мен ақпараттық ехникалық және әдістемелік мүмкіншілігін талдаүын жүгізу мақсатында талдауды нақтылеу болып табылады. Кәсіпорының қажетілігіне байланысты сұрақтарын шешу мақсатында олар өндіріс, қамту қаржылқ, инвестииялау жәе жаңадан енгізулер бойында ақпаратың бар болуын бағалау және талдаү мақсатында нәтижесі болып табылады. Қаржылык тлдау ол кәсіпорының басқару структурасының жогары сатысы болып саналады. Қаржылык анализ ол кәсіпоынның басқару жүйесінде кономикалық процетерінде өзін икемдеу әсілі ретінде маңызды болып табылады[6].
1.2 Қаржылық тұрақтылықты бағалаудың әдістемелік негіздері
Қаржы тұрактылығының қаынасты көрсеткіштері қаржы жағдайын сипаттайтын бірқата коэфициенттермен сиптталады. Олар: тәуелсіздік коэфициенті, тәуелділі коэфициенті, қржыландыру кофициенті, қарыз жэне меншікті қаражатардың рақатынасы коэфциенті, инвестицяларды өтеу коэфициенті, инвестицялау коэфициенті жэне т.б.
Каржы тұрақтылығының абсолютті көрсеткіштері - тауарлы-материялдық босалқылардң, олардьің қалыптасу ошақтарымен камтамсыз етілу дәрежесін көрсететін көрсткіштер.
Меншікт айналыс капиталыньің нактылық көрсеткіші(Ма.к.). Аталған көрсеткіш меншікті капитал мен ұзақ мерзимді активтердің (ҰМА) арақатынасы ретінде есептеледі: Ма.к. = МК - ҰМА
Қарыжылыы тұрактылық коэфициенттерін талдау алдымен келесі мәліметтедің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдауан басталады:
oo Қаржылык жағдай түралы есептілік (Бухгалтерлік баланс);
oo Жиынтық табыс туралы есептілік;
oo Ақша қаражатарының қозгалысы туралы есептеме;
oo Таза активтердегі (капиталдағы) өзгерістер түралы есептеме.
Онда сонымн қатар түсіндрме хат болады, сондай-ақ қаржлық есеп беруге негіздеген немесе каржыльіқ есепте алынған материядармен толықтырулар енгізу мүмкін және бұл материялдар олармен бірелесе оқылады. Түсіндрме хатта берілген субъектің есеп және есептеме берудің қандай саясатын ұстап отырандығы жән каржылық есепті пайдаланшы-лардың талаптарына сәйкес басқа да мағлұматтар жазылуы тіс. Мыслы, оған субьектіге әсер етуші тәуекелмен белгісздік түралы, каржылық есепте жасалған міндеттемелер туралы түсініктемелерді жазуға олады. Нарықтағы географиялық сегментер, сомалық еркшеліктер, қызмет түрлері тураы ақпараттар, баға өзгерісімен әсер туралы мәлімдемеллер жанее басқлары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Қаржлық жағдай туралы есптілік (Бугалтерлік баланс).Нарық-тық экономикада бухгалтерлік балнс қолдаушылар ортасы ішінде басты ақпараттық көзқарас болып табылады. Ұйымнң балансы мешік иелеріне, басқарушыларға және одан басқа да басқарумен байланьісты бар тұлғаларды шаруашылық субьектісіің белгі-бір күнге мүлктік жағдаиымен таныс-тырады. Олар баланстан меншік иесі немен иегер екенін біледі.
Баланс бойынша ұйымың жақын уақтта үшінші тұлғалардың - акционерлердің, кредторлардың, инвесторлардың, тұтыушылардың, сатушылардың және басқалардың алдына өздерінің міндеттемелерін орындай ала ма, немесе оған қаржлық қиыншлықтар туып тұр ма, соны анықтайды[15].
Балансты оқи білу дегеніміз - бұл балансты әрбір бабы мазмұны, оның багалау тәсілдерін, кәсіпорын қызметі ішіндегі рөлін, басқа да баланс баптарымен байланысын білу, басқа да өзгерістердң сипаттамасы кәсіпорын экономикасы үшін келесідей мүмкіндіктерді береді:
oo кәсіпорын туралы едәуір көледі ақпараттар алу;
oo кәсіпорының меншікті айналым қаржыларымен қамтамасыз етілу дәрежесін анықтау;
oo баланстың қай болсын баптарының есебінде айналым қаражат-тарының көлемі өзгерген жағдайын анықтау;
oo аналитикалық көрсеткішткрді есептемегенің өзінде кәсіпорының жалпы қаржылык жағдайына баға беруге мүмкіндік.
Бухгалтерлік баланс мәліметтерін несие ұйымдары, салықтық қызметі, сонымен бірге мемлекетік басқару органдары пайдаланады. Оның себебі ұйымдардьің жеке баланстары экоомикалық өмірде ерекшелктерін зерттеу үшін мол материялдар береді[15].
Баланстың келсідей түрлеі болады: алғашқы, жылдық, жойылу, шоғырланған, сауықтырушылық.
Бастапқы (ұйымдстырушылық) баланс негізінде ұйымың алғашқы бухгалтерлік есебін жүргізумен құрастырылады. Қайтаан құрылған ұйымдардың балансымен бұрыңғы жұмыс істеп жатқан құқты иеленуші болып табылатын ұйымдың балансың айырмашыығын жүргізу тиіс. Бірінші жағайда баланс қарапйымылығымен өзгеше болады Өйткені оның құраминда ақша қаражатарынан, негізгі құралдардан, Тауарлы-материалдық қорлардан және басқа да баланстьің актиіндегі активтерден тұратын мүліктік ассалар және Меншікі кәпитал бөлімнд капөрсетілетін жарғлық каиталы ғана бар болады.
Алғашқы балансты құру белгілі-бір уақыт аралығында, әдеттегі балансты құрудагыдай шектелмейді (айдың 1-ші куніне). Алғашқы баланс ұйым өзі жұмысын істеуді бастаган мезетте, яғни субьектінің жарғысы тіркелген уақытта жасалады.
Жылдық баланс - есеп беру мезгілінде ұйымның қаржьілық жагдайын сипатайтын есеп берудің түрі. Бұл мағлұмат мүддесі бар қолданушыларга экономиялық шешімдерді қабылдау мақсатында қажет.
Кез-келген мемлекеттің экономикасында баланс маңызды функция-ларды атқарады. Мысалға, меншік иегерлері, менеджерлер субьектінің мүліктік күйіне қатысты басқарушылықпен таныстырады. Олар баланстан кәсіпорын жұмсай алатын матриялдық құндлықтардың запстарын біле алады.
Баланс бойына жақын уақытта ұйым өзіне алған міндеттемелерді үшінші тұлғалар алдында орынай ала ма, немесе оған қаржылық қиыншылықтар туып тұр ма, соны анықтайды.
Бухгалтерлік теңдеу қаржыық есептің негізгі түрі бола отылып, есепті кезеңдегі кәсіпорын қапиталының құрамьі мен құрыльімын, ағымдаық активтердің айналымдьіғы мен өтімділгін, дебиторлық және креиторлық борыштың динамиксы мен төлеу қабіеттілігін, меншкті кәпитал мен міндетеменің қолда барын анықтауға мүмкідік береді.
Сауықтырушылық баланс - субьектілер банкроттық нәтижесіне жойылған уақытта жасалады. Рыноктық экономикада көптеген кәсіпорындар өздерінің қызметин меншікті және қарыз капіталдары аркылы жүзеге асырады. Соңғы кезде өте қысқа мерзімге беріледі, және суьбектілер өздеінің міндетемелерін уақытында және үздіксіздік принципімен жабып отыруды мақсат ету керек. Бірақ шаруашылқ субьектілеінде менікті каиталдан қарыз қаражттры артып кетуі жағдайлрынан төлемге қабілесіз ситуациялары олы мүкін. Мұндай жағдайда бакрот жариялау жлыен жойылу дилммасы туады немесе кредиторлармен төлемнің уақытын ұзартуға келісу тиіс[12].
Бірақ креитолар келісімге келсе де, алдын ала қашалқты шығға ұшырады, болшақта оны жабу мүмкін бе, сон білгісі келеді. Уақытылы есеп бердегі баланс нақты жауап бере алайды. Субьектінің наты қаржылық жағдайын көрсету мақсатында есеп беру кезеңі бітей - ақ баланты құру тиістегі туады.
Жойылу балансы - ұйымдар өздерінң өмір сүруін заңды тұлға ретінде тоқтатқан күніне мүліктік жагдайын сипаттайтын бухгалтерлік есептік баланс. Оны кредиторлармен есеп айрысқаннан кейін ликвидациялық комиссия құрастырады.
Жойылу балансының әдеттегі баланстан айырмашылығы, онда бухгалтерлік есептің бір принципінен бас тарту - үздіксіз қызмет принципі.
Шоғьірандьірьілған бухгалерлік баланс - бір заңд тұлғаньің балансьін ай құрастьірьілған негізгі ұйьімньің және оньің барлқ еншілес ұйьімдрьіньің жеке баланстарьі.
Шоғьірландьірлған бухгалтерлік балнстьі құратьірудьің негізгі мақсатьі - мүддлі қолдаушьіларға негізгі және еншілес ұйьімдардьі тольіқ бірге мүліктік және қарьільіқ жағайьіна обьективті ақпарат беру.
Баланстьі құрастьіру техникасьі және баптардьің мазмньі. Бухгатерлік баланстьі құрастру техникасьі дегеніміз - барльіқ қажетті есеп жұмьістарьіньің жиьінтьіғьі. Бұл процдураларға дайьіндьіқ жұмьісьі, мүлік құньін есептен шьіғарудьі көрсету, шоттардьі жау және есп регистрлеріне сәйкес қорьітьіндньі жинақтау кіреді. Бухгалтрік баланстьі құрстьіру негізі ақтайтьін құжаттармен расталған есеп жазбаларьі больіп табьіладьі.
Балансты құрастыру приниптері. Балансты құрлымында активтер, міндеттемелер, меншікті капитал ме олардң байланысын көсету үщін және қолданушлар бөлімшелрге көңіл аудару шін бөлінеді.
Ұзақ мерзімді активтер
Ағымдағы активтер
Ағымдағы міндеттеме-лер
Негізгі құралдар, МЕА, инвестициялар, т.б.
ТМҚ, ақша қоры, қаржы инвестиция., дебиторлық борыш
Несиелер, кредиторлық борыш, есептелген шығын, т.б.
Несиелер, уақытынан асқан салықтар, капитал
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді активтер
Ағымдағы активтер
Ағымдағы міндеттеме-лер
Негізгі құралдар, МЕА, инвестициялар, т.б.
ТМҚ, ақша қоры, қаржы инвестиция., дебиторлық борыш
Несиелер, кредиторлық борыш, есептелген шығын, т.б.
Несиелер, уақытынан асқан салықтар, капитал
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС
Сызба 1 - Бухгалтерлік баланс
Ескерту: сызба [8] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Ал бухгалтерлік баланстың бесінші бөлімі капитал барлық активтер жиынынан міндеттемелер жиынын азайту арқылы есептеледі.
Активтерді қысқа мерзімді деп бөлу үшін келесідей жағдайлар орын алуы тиіс:
oo олар коммерциялық мақсатта қысқа мезгіл аралығында немесе 12 ай аралығында сату көзделініп отырса;
oo олар ақша қаражатары немесе эквивалентері түріндегі активтер болса.
Барлық басқа активтер ереже сәйкес ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп стандартына сәкес тауарлы материалдық қорлар 12 ай ішінде сатылмаса да, бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді активтер болып жіктеледі.
Ұзақ мерзімді активтерге жатады: негізгі құралдар(НҚ), материалдық емес активтер(МЕА), ұзақ мерзімді инвестициалар және т.б.
Негізгі құралдар - бұл келесі талаптарға жауап беруі тиісті материалдық активтер:
oo бір жылдан асатын пайдалану мерзімі көзделген;
oo ұйымның біртекті қызмет көрсету процесінде тікелей қолданылады.
Балансқа түсініктеме көрсетіледі:
1) негізгі құралдардьің әр түріне есеп беру жьільіньің басьіндағьі және соңьіндағьі бастапқьі құньі;
2) негізгі құралдардьің әр түріне амортизаияньі есептегнде амортиза-цияны есептеу әдістерінң колданылуы, амортизацияланган неізгі құралдар-дьің жьіл басы және жлсоңьінда бастапқьі немесе ағьімдағьі құньі, есеп беру жьілының жыл басы және жыл соңьіндагы жинақталған амортизация сомасы.
МЕА - бұл ұйьімның өзіндік ерекшелгі бар активтер және олардың кейінгі сипатамасы болады: - материялдық формасыіның жоқтыгы;
- қолданудың ауқымды мезгіл сипаттында болуы;
- пайда әкелуге қабілетті.
Ұзақ мерзімді инвестициялар - бұл міндетті түрде 12 айдан астам уақытқа салынатын инвестициялар. Оларға қарыздық міндеттемелер бойынша активтер жатады. Бұл бөлімге жоғарыдағы категорияға кірмеген активтердің қалған түрлері кірістеледі.
Ақша қаражатттары және оларың эквивалентеріне касадағы, есеп шоттадағы ақша қаржатары, т.б. жатады.
Дебиторлық борыштар - сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп алмасу кезінде, алынған вексельдерде, енші және тәуелді ұйымдардың дебиторлық борыштарын жатқызады.
ТМҚ - бұл дайын өнімдер, қоймадағы тауалар, материялдар және т.б.
Болашақ кезең шығындары - мұнда ақша қаражатарын алдын ала төлеп қойған сәтте пайда болатын активтер.
Қысқа мерзімді міндеттемелер - бухгалтерлік есептің ұлттық стандартарында көрсетілгендей міндеттемелер есеп беру күнінен бастап 12 ай ішінде жабылса, онда олар қысқа мерзімді міндетемелер болып саналады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерБұларға 1 жыл ішінде жабуды жоспарламаған міндеттемелер жатады.
Қаржылық есептілікті құрастырған мезгілде активтер мен пассивтерді өзара есепке алу жүргізілбеуі міндет. Бухгалтерлік есептіліктің ұлттық стандарттарына сәйкес негізгі құралдар баланста жинақталған жою мөлшерін алып тасталуымен, ал дебиторлық борыштар күмәнді қарыз бойынша резервтерді алып тастағанда көрсетіледі. Бірақ бұл жагдайлар активтер мен пассивтер арасындағы өзара есептілікке алуда жатқызылмайды. Бухгалтерлік есеп стандартары пассивтер мен активтер арасындағы өзара есепке алуды кіргізеді, егер келесідей жагдайлар орын алса, :
oo екі жақ бір-біріне есептелген сома көлемінде қарыз болса;
oo ұйымның өзара есептілікті жасауға құқығы болса;
oo өзара есептілікті жүргізуге құқық ресми заңдастырылған болғанда.
Меншікті капитал. Бұл субъектінің міндеттемелері шегерілгеннен кейінгі активтер. Олар кәсіпорынды ашу кезінде ұйымның серіктестіктің бастапқықызметін ұйдастыру үшінпайдаланылатын құылтайшылармен енгізілген ағашқы қаражат немесе қызмет деңгейі өсуі және кеңеюі кезеңінде қосымша қаражат болып келеді.
Меншікті капитал бірнеше кластарға бөлінеді, олар келесі суретте бейнеленген (Сурет 4):
Сурет 4 - Меншікті капитал жіктелімі
Ескерту: сурет [8] әдібиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Жарғылық капитал айналымда жай және артықшылығы бар акция-лардың төленген құнынан құралады. Жағылық капитал бухгалтерлік баланста төленбеген және қосымша төленген капитал сомасьін есепке ала отырып, көрсетіледі. Қосымша төленген капиталды екі негізгі категоияға бөледі:
1. Қосымша төленген капитал - бұл акцияның аталған бағасы мен шыққан кездегі нақты алынған сомасьіның айырмасымен есептеледі. Әдетте оны эмиссиалық кіріс деп атайды.
2. Қоымша төленбеген капитал - негізгі құралдырды жаңадан бағалау-дан, қаржы инвестициасынан түседі.
Жинақталған табыс резервке қойылған үлестірілгентабыс және қосылмаған үлестірілген табысқа, яғни дивиенттерді төлеуге қойылған табыс болып бөлінеді.
Қосымша баптар балансқ бухгалтерлк стандартармен талап қойылғанда немесе аржылық есептеменің дұрыстығьін көрсету үшін кіргізіледі.
Жалпы алғанда бұл бөлімді құрастыру барысында менімен көптеген мәліметтер әдебиеттер көздерінен көшіріліп алынған. Дегенмен өз күшіммен жазуға барынша тырыстым деп айтуға да болады. Қаржылық талдауға келетін болсақ өте қиын тақырыптардың бірі. Ұйым бойынша өте көптеген есептеулер жүргізілуі тиіс. Ал егер тұрақтылық деңгейін талдауды жетілдіру бойынша ұсыныстарға келетін болсақ, бұл мүлдем өзге мәселе. Себебі қазіргі таңда қолданылып жүрген әдістердің өзін есте сақтау қиындыққа әкеледі. Ал жаңа әдістерді түсіну және практикада қолдану, артынан жаңа есептеу әдісін ұсыну зор уақыт зерттеулерді талап етеді.
Қаржылық есептемені пайдаланушыларға бухгалтерлік баланс рентабельдіктің деңгейін есептеуге, ұйымның активтерінің құрылымын бағалау үшін өтімділік пен қржылық тұрақтылықты анытауға мүмкіндік береді.Қаржылық жагдай туралы есептілікті талдауда келесі көрсеткіштер қолданылады:
1.Мобильділік коэффициенті.
Км=ҚМАБВ (БВ - баланс валютасы) (1)
2.Мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасы коэффициенті.
Кмим.=ҚМАҰМА (2)
3.Қор қайтарымдылық коэффициенті.
Кққ=ӨӨТТНҚ орт.жылдық құны (3)
НҚ орташа жылыдық құны = (жыл басы НҚ құны + жыл соңы НҚ құны) : 2
4. Қор сиымдылық коэффициенті.
Кс=НҚ орт.жылдық құныӨӨТТ (4)
5. Тәуелсіздік коэффициенті.
Кт=МКБВ (МК - меншікті капитал) (5)
6. Тәуелділік коэффициенті.
Ктк=ТКБВ (ТК - тартылған капитал) (6)
7. Маневрлік коэффициенті.
Кмн=МАКМК (МАК - меншікті айналым капиталы) (7)
8. Қаржылық тұрақтылық коэффициенті.
Ктұр.=МКТК (8)
Жиынтық табыс туралы есепілік.Кіріс пен шығс есебі - бұл белгілі бір уақытта ұйымның қызметінің ойдағыдай болғаын өлшейтін есеп беру. Іскерлік және инветициялық орталарда ол ұйымның рентабельдігін, инвестициялық құндылқтарды, несиеге қабілеттілікті анықтау үшін қолданылады. Бұл есеп беру қаржылық есептеме қолданушыларына ақша қаражаттары қозғалысыың болашағын әтүрлі әдістерме болжаға көмектеседі.
Қаржылық есептеменің халықаралық стандарттарынасәйкес ұйымдар Кіріс пен шығыс есебінде немесе олрға ескертде шығындардың сипатына негізделіп, жіктелген шығындарға талдау жасау керек.
Талдаудың бірінші әдісі шығындардың сипаты әдісі. Шығындар есеп беруде олардың сипатына қарй біріктіріледі (мысалы, тозу және амортизация, материалдарды сатып алу, транспорттық шығындар, жалақы, жарнамаға кеткен ығындар) және ұйымның ішнде әр түрлі қызмет оынша өз арасында қайта бөлініске түспейді. Бұл әдіс функционалды жіктелімге сєйкес операциялық шығындарды б қажет етейтін көптеген кішігірім кәсіпорындара оңай қолднылады. Мыалға шығындар әдісі көмгімен жіктелімді келесі түрде көрсетуге болады:
Кесте 2 - Шығындар сипаты әдісі көмегімен жіктелуі
Сатудан түскен табыс
Х
Басқа да операциондық табыс
Х
Дайын өнімнің қорлары және аяқталмаған өндірістегі өзгерімдер
(Х)
Пайдаланылған шикізат пен материалдар шығысы
(Х)
Еңбек ақы
Тозу мен амортизацияға кеткен шығыс
(Х)
Басқа да операциондық шығыстар
(Х)
Барлық операциондық шығыстар
(Х)
Операциондық қызметтен түскен кіріс (шығыс)
Х (Х)
Ескерту: [10, 95-бет]
Уақыт аралығындағы дайын өнімдегі және аяқталмаған өндірістегі өзгерістер дегеніміз - өніріс запастаының деңгейін көбейткенін көрсететін өндіріс шығындарна түзету неесе өндрістен асып тұрған сату запастарынң көлемін азайтаны көрсетеді. Кейбіржагдайларда уақыт аралығындғы дайын өн және аяқталмағын өндірістң көбеюі тсімнен артық екенін көрсетті. Бірақ қолданылғн әдістінемесе тәсілді ұсьіну мұндай саллардың табыс болып есептенеінін көрсетпейді.
Талдаудың екінші әдісі шығындар функциясы немесе сатылған өнімнің өзіндік құны деп аталынады және шығындарды олардың фукцияларына сәйкес сатылған өнімнің өзіндік құнының бір бөлігі, бөлу немесе әкімшілік қызмет түрінде жіктейді. Бұл әдісті ұсыну қолданушыларға шығындарды сипатына қарай жіктеуден неғұрлым нақты ақпарат береді. Бірақ функцияларына қарай шығындард бөлу дулы болуы ммкін және субъективті елеулі үлесті болжайды. Мысалға, шығндар фукциясы әдисі көмегімен жіктеу келесі түрде болады (кесте 3):
Кесте 3 - Шығындар функциясы әдісі көмегімен жіктеу
Сатудан түскен табыс
Х
Сатылған өнімнің өзіндік құны
(Х)
Жалпы табыс (шығын)
Х (Х)
Басқа да операциондық кіріс
Х
Сату бойынша шығыстар
(Х)
Әкімшілік шығыстар
(Х)
Басқа да операциондық шығыстар
(Х)
Операциондық қызметтен түскен кіріс (шығыс)
Х (Х)
Ескерту: [10, 102-бет]
Бұл жагдайда функциялаына қарай шығндарды жіктейтін ұйымдар, шығындардың сипаты жайлы қосыма ақпаратарды ашып көрсету керек.
Ақша қаражаттары қозғалысы туралы есептілік. Есепте операциальіқ, инвестицияльіқ және каржылық кызметтерді бөлек түрде ақша қаражат-тарының қозғалысы ақпараттары көрсетіледі.
Осыған байланыстыақша қозғалысы есебі қша құрылыдарын кызмет түрлеріне қарай шктеуге көмектеседі.
Операциалық кызмет бойынша ақша құйылымдарның қозғальісы тауар сатудан, кызмет көрсетуден немесе орндалған жұмыстан ақша қаражаттарының түсуіне және жекізушілерге кредиторлық борыштарды жабуға жасалған төлемдер нәтижесінен, жұмыскерлерге еңбек ақы төлеудің кредиторлық борьіштары, бюджетке салық төлеу мен басқа да төлемдер жасау нәтижесінде ақша қаражттарыньің жылыстауына кіреді.
Ақша қаражаттарьіның эквивалентне ақша қаражатарына тез арада айналытын жогары өтімді және қыска мерзмді сальімдар кіреді. Кәсіпорьінға түсім әкелетн операциалық кызмет дегеніміз негізгі кызмет.
Инвесициалық кызмет дегенміз ұзақ мерзмді активтерді сату және сатып алу бойыншә кызмет. Инвестициалық кызмет бойынша ақша қпұйыымдарының қозғалысы ақпараты ұзақ мерзмді активтерді сатып алуға жасалатын төлемнің бағыттылығын анықтауға көмектеседі. Инвестицияық кызмет бойынша ақша құйылымдарына: нгізгі тып алу бойынш төлемдер, негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді сатудан түскен ақша түсімдеріжәне т.б.
Каржылық кызмет - бұл меншікті капиал құрамы мен қарыз қаражатарын тарту кезіндегі міндетемелерді өзгеріске әкелетін кызмет. Ақша қаражттарыың каржылық құйылымдары кәсіпорындарың кызметін қаржыладыру көздерін нықтауға көекеседі. Қаржыльіқ қызмәт бойыншы акша құйылымдарына жатады:
- акциялық эмиссиядан түскен немесе басқа үлестік құралдардан алынған түсімдер;
- облигациялық құнды қағаздар шығарудан алынған түсімдер;
- қаржылық институттардан несиелер тарту;
- алынған несиелік борыштарды қайтару төлемдеріі;
- қаржы лизингтері бойынша қарздарды айтару төлемдері кіреді.
Операциалық кызмет бойына ақша қаажаттары қозғалысы апараттары екі әдітің біреуін қлдануме көрсетілді:
1) тікелей әдіс;
2) жанама әдіс.
Тікелей әдісті қолданғанда ақпарат екі варианттың біреуімен көрсетіледі:
1) есеп жазбаларынан (регистлер);
2) кіріс пен шығыс есебінде көрсетілген.
Есеп берудегі мәліметтерді түзету жолдарымен өнімді өткізуден түскен табыс, өткізілген өнімнің өзіндік құны, шығындар және басқа да баптар.
Жанама әдісті қолданғанда ақша қаражаттарының құйылымы ТМҚ құрамында, дебиторлық және кредиторлық борыштар, ақшалай емес және басқа да баптар құрамында (инвестициялық және каржылық кызмет бойынша ақша құйылымдарының пайда болуына әкелетін) өзгерістерді есепке ала отырып, таза пайдаға түзету жолдарымен анықталынады.
Ақша қаражаттарының қозғалысы есебі бойынша тікелей әдісті қолдана отырып Сурет 5-те көрсетілген есептеулер жасалынады.
Сурет 5 - Ақша қаражаттары қозғалысының есебі - тікелей әдіс
Ескерту: сурет автордың өзімен [6] әдебиет негізінде құрастырылған
3-ші суретке сәйкес анықтамалар:
СКБ - саудалық кредиторлық борыштар;
ТСКБ - табыс салығы бойынша кредиторлық борыштар;
ТС - табыс салығы;
БКШ - болашақ кезең шығындары;
ЕКБ - есептелген кредиторлық борыштар.
Ал жанама әдісті пайдалана отырып ақша қаражаттарының қозғалысы есебі бойынша Сурет 6-де көрсетілген жіктеулержүргізіледі.
Сурет 6 - Ақша қозғалысы есебі - жанама әдіс
Ескерту: сурет автордың өзімен [6] әдебиет негізінде құрастырылған
Меншікті капиталдағы өзгерісі есебі. Бұл есеп беру каржылық есептеме қолданушыларына компанияның қржылық жагдайына, жиынтық табыстар мен шығындардың барлық елеулі өзгерістері жайлы нақты ақпарат беруге міндетті. кезде табыстар мен шығындар (мысалға, негізгі құалдарды қайта бағалаудан түсінің өсуі немесе азаюы) ескерген жөн. Бұл баптар б кәсіпорының иелерімен байланысты операциалармен бірге көрсетіледі.
Екі есеп беру уақыты аралығында ұймның каржылық жагдайын бағалауда барлықтабыстармен шығындарды есепке алу керек. Каржылық есептеменің халықаралық стандарттары қаржылқ есептеменің жее формасы ретінде ұйымның жиынтық табыстары мен шығындарын көрсететін, оның ішінде меншікті капиталға тікелей танылатынды кіргізетін есеп беруді талап етеді.
Мұндай есеп беру Меншікті каиталдағы өзгеріс есебі деп аталнады, және ол келесілерді сипаттайды:
1) уақыт аралығыдағы таза табыс немесе шығын;
2) басқа стандарттардың талабы бойынша табыстар мен шығындардың әрбір бабы бойынша тікелей меншікті капиталда көрсету.
Бұдан басқа ұйым есеп беруде немесе осығын ескертуде келеселерді жүзеге асырады:
А) ұйымның иелерімен байлынысты операциалар және олармен бөлу;
Б) жыл басында және есеп беру күніне жинақталған таза табыс немесе шығын сальдосы, уақыт аралығындағы өзгерістер;
В) жыл басындағы және жыл соңындағы меншікті капиталдың әрбір бабының баланстық құнын салыстыру және әрбір өзгерістерді жеке ашып көрсету.
Мұндай есп беруді әртүрлі тәсілермен құрастыруға болады. Бірінші жол бағаналар түрінде пішінді болжайды, мұнда меншікті капиталдың әрбір элементінің бастапқы және соңғы сальдосы арасында салыстыру жасалынады, және 1-ден 3-ке дейінгі және а-днв-ға дейінгі баптар кіреді.
Каржылық есептеенің жеке бөлігін (компонетін) көрсетеін баламалы тәсілі тек 1-ден 3-ке дейінгі баптарды көрсетеді. Мұнда жолда А-да Вға дейінгі пунктере көрсетілген бптар аржылық есепеменің ескертулерінде көрсетіледі[5].
1.3 Кәсіпорының төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы
Кәсіпорының төлем қабілетілігі оның каржылық тұрақтылыгының маңызды белгілернің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нары экономиы жагдайында оған көп көңіл бөлінеді.
Кәсіпорының төлем қабілетілігі деп , оның дер кезінде өзінің барлық міндетемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайыдығын түсіну керек деп есептейміз. Бірақ бұл үшін кәсіпорының есеп айырысу, валюта және бсқа да шотарында акшалары болуы керек.
Қарыздарды өтеу үшн құралдардың айналымы кезінде акшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенсиалды құрал болып саналады.
Қарызды қайтару үшін құралдар сонымен қатар кәсіпорында бар ТМҚ қоры бола алады. Оны санып кәсіппорын акша қаражатын алады. рде қарыздарды өтеу кәсіпорының барлықағымдағы ымдағы активрі қысқа мерзмді міндетемлерінің сомасынан артса, онда ол қарыздрды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Біра, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерин қарыздарды өтеуге бағытаса, онда дәлме-дәл тек негізгі құалдары құрайтын, ал материялды айналым құралдары сөйтіп қалады.
Сондықтан төлем қабілетілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорының тек қыздары өтеугеғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек.
Ағымдағы төләм қабілетілігі баланс жасау мерзмімен аныталады. Кәсіпорын жабдықтаущыларына, банктік қарьіздар және басқа да есеп айырьісулар бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілеті деп саналады.
Келешекке арналған төлем қабілетілігі нақтыбір мерзмдегі оның төлем құралдарынның сомасыосым ерзімдегі жедел (бірінші кезектегі) міндеттемелерімен салыстыру ж олымен анықталады.
Төлем қабілетілігі белгілі бір мерзмде қолдағы акша сомасының жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін өлем қабілетілігі коэффиценті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілетілігі коэффиценті 1-ге тең немесе үлкен болса, онда осы ол кәсіпорының төлем қабілеті екенін білдреді. Егер коэфицент 1-ден төмен болса, онда талдауды жасау процесінде төлеу құралдарьіның жетіспеуі себептерін есептеу керек.
Төлем қаржатының сомсын есептеу мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар бар. Төлемге қабіетті құралдарға акша қажыларын, қысқа мерзмді бағалы қағаздарды жатқызу әлде қайда тиімді, себебі олар тез өткізіледі және акшаға тез аналады. Ағымағы міндеттеелерге ағымдағы пассивтер, яғни , өтеуге жатқызыған міндетемелер мен қарыдар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.
Төлем құралдарьіның ағымдагы міндетемелерден асуы кәсіпорының төлемге қабілеті екенін білдреді. Банктік есепшотта және басқа да шоттарда акшаның болмауы, банке қайтарьілатын несиенің мерзмі өтіп кетуі, каржы органдарына қарыз болу, еңбеке төленетін қаржьілар мерасының сакталмауы төлемге қабілетсіздік деңгейін көрсетеді.
Төлем қабілетігі оның қысқа мерзим ішінде (жыл, ай, апта) талдау кезеңінде анық көрініс табады. Төлем қабілетілігі төлем күнтізбесінің көмегімен есептелуі қажет, және соның негізінде агымдағы жедел төлем қабілетілігінің коэфиценті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қарылық және басқа ұйымдармен өз уақытьінда есеп-айырысуды қамтамасыз ету бойынша шаралар жасалады. Төлемдик күнтизбе аналитилық есептің мәліметері, банк көшірмесі, төлемнің мерзмдік картопекасы негізінде жасалады. Мұдай есептер кунделікті немесе 3-5 кунде бір рет немесе басқа уакыт аралыктарында жүзеге асырылуы әбден мүмкін. Есептеудің мерзмділігі кәсіпорын төлем қабілетігіне байланысты. Егер тұраты болса, есепкесу сирек, ал егер тұраксыз болса жиі жүргізілуі мүмкін.
Кәсіпорының перспективті (ұзақ мерзмді - бір жылдан астам) төлем қабілетін багалау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ-ДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1
Қаржылық талдауда есеп берудің сипаттамасы мен маңызы ... ... ...
6
1.2
Қаржылық тұрақтылықты бағалаудың әдістемелік негіздері ... ... ...
9
1.3
Кәсіпорының төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2
"БАРОН ФУД" ЖШС-НІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ
2.1
Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылымын және қалыптасу көздерінің динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
25
2.2
Кәсіпорының төлем қабілеттілігі мен несие қабілетілігіне талдау жасау
33
2.3
Баланс өтімділігі дәрежесін анықтау және оның көрсеткіштеріне талдау жасау, жеделдік дәрежесін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3
ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1
Қаржылық тұрақтылықты талдаудың әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ...
55
3.2
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау жолдарын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...
68
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда отандық кәсіпорындарда ел экономикасы нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты бухгалтерлк есептің әдістемісі мен тәжірибесінде сан-алуан өзгертулер орын алды.
Өз кезегінде кәсіпкерлік қызметтің қалаулы нәтижесін қамтамасыз ету мақсатында материалдық ресурстар, еңбек ресурстары және қаржы ресурс-тарының тиімділігін болжау, яғни нарықтық экономика ресурстаръіның барлық түрлері тиімді болу үшін бұл өте маңызды.
Тәжірибе көрсеткендей қазіргі таңда бухгалтерлік есеп тіркемелерінде кәсіпкерлік операцияларды жазып көрсетудің қалыптасқан бухгалтерлік есебі көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылар үшін толығымен жауап бере алмайды. Болып жатқан жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастыру үшін әртүрлі әдістерді білуі қажет және кәсіпорнда қабылданған қаржылық тактиканы іс жүзіне асыруды қамтамсыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басқарушыларға ұсынуы тиіс.
Қазіргі уақыта болп жатқн нарықық қатынасар кәсіпоындардың шаруашылыты жүргізуі субьекті ретінде құқық жағдйларын едәуір нығатып, олардың көптеген өндістік және қаржлық мәселелер өз бетіне шешуші мол мүмкіндік ашты. Атап айтқанда, сыртқы және ішкі рынокта білікті серіктесті таңдауға қол жеткізу, өйткені болашақта бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осындай таңдауға байланысты блады. Кәсіпрындар бұрынғдай жоғары жақтң жөн сілтеуімн емес, контр-агенттерді қазіргі кезже өз қалауы бойына таңдап алуды. Бақаша мағынада айтқанда, ұйымдардың жетістіктрін басқару деңгейінде, қабылданған шешімдердің обьективтігі, нақты болуы, тездігі мен ғылыи негізделіне тіклей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалды ресурс, еңбек және қаржы ресурстаръін тиімді қолданып, елімідің эконоикалық өсуіне бағытталғаны белгілі [5].
Нарықтық жағдайда ақпараттрды құрастырушы мен қолднушылардың арасында мүдделернің бірдей болмауы бизнстің нақтысерасыда қалыптасқн ситуацияға аудиторлқ тексеру жүргізді талап етеді. Тәжірибе көрсеткендей, бизнесте қабылданғн шешімдердң сапаы алынған ақпараттң растылығна және оардың түегейлі анаитикалқ негізделуіне тәуелді [5].
Қазақстан Республикасында индустриалы дамыған елдердң ілгерілемелі тәжірибесінесәйкес, бизнесте жаңадан кешнді қаржы-экономикалық талдау және тәуелсіз білкті аудит жүзеге асырылуды. Операциондық аудит, қаржылық пайданушылрға ақпараттың растылығн, ұйымдар қызметінің тиімділігн жоғарлатуға ғылыми негізделгн рекомендациялар беруге өткір қажеттлікт қамтамсыз ету керек.
Қаржылық есептеме құру аудиттің өте маңызды обьектсі екені мәлім. Аудиттің басты мақсаты шауашылық субьектірінің рыноктық тұрақтылығын және қаржылқ жағдайын талдау болып табылады.
Кәсіпорының қаржылқ тұрақтыығын талдау, объективті ғылыми негізделгн және үйлесмді басқару, өндірісік әсіресе қаржылқ шешімдер қабылдау мақсатында оның қаржылқ жағдайына анализ жасау қажет. Сонда терең және ұқыпты аудит пен талдау негізнде ғана онң қызметін обьектвті бағалап, кәсіпорнны ңқаржылық трақтылығын күшейту немесе жақсарту және оның іскерлік беделдігін арттыруға бағытталған басқару шешмдерін қабыдау үшін басшылыққа жақсы ұсынстар беруге болады.
Бухгалтерік (қаржыық) есепің Бухглтерлік есеп және қаржылық есептіліктуралыҚазақстан Республикасыың заңн түбгейлі рефомалау жағдайында қаржылық есеп беру қарылық есетеменің хаықарлық стандарттры бойынша дайндалып, ұсынылуы керек.
Қаржыық есеп берудің халықарлық станарттарына көшу халқарлық стандарттардың негізгі жағдайарымен тысуға тәжіриелі бухгалтерлердің алдына үкен мінде артады [5].
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Зерттлетін тақыып бойынша экономика теоретиктері және практикалық ғалымдары, атап айтқанда ресейлік және басқа шетелдік зерттеушілердің еңбектерін атауға болады: Чувикова В.В, Изукка Т.Б., Й.Ворст, Башаров В.В.,Л.Абалкйн,И.Балабанова, Н.Каптункина, Л.Гитмон, М.Джанк, Дж. Кейнс, П.Ревентлуу, М.Райзёр, т.б. Сонымен қатар қаралып отырған тақырыпка қатысты өз ой-пікірлерін білдірген отандық ғылымдардың еңбектерінен байқауға болады: Дүйсембаев К.Ш., Нуралиев С.У., Нуралиева Д.С., Сатыбалды С.С., Ашимбаев М.С., У.Б.Баймуратов, А.А. Нурумов, О.И.Егорова, А.К.Қошанова, Надирова Н.К., Мамыров М.К., Мадиярова Д.М., Назарова В.Л., С.Б.Сагындыкова, Ұ.Ж.Шалболов т.б. сынды қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеті - кәсіпорндарды басқарудағы объективті бағалау, олардың қаржылқ есптемелернің теориялық және методологиялқ негіздері туралы ақпарат алу, оны түсіну, оларға есептеу жүргізу және зерттеу барысында дағдыларды меңгеру. Бұл келешек үшін талдау жұмысн біліктілкпен жүргізуге, кәсіпорының қаржылық- шаруашылық қызметнің нәтижелері мен рыноктық тұрақтылығы туралы дұрыс, ғылыми айқындалған баға мен қорытнды беруге, өндірістің өсуі мен оның тиімділгін есейтуді қамтамасыз ететін, отандық ұзақ мерзімді алғашқы кезектегі мақсатына жоспарлағандай жету үшін басшылықа басқару шешімдерн дайындауға көмектесуі тиіс ойлаймын.
Зерттеу пәні қаржылык тұрақтылықты талдау жане бағалау, аныктау адістемесін жетілдіру жане банкроттыкты болжау.
Зерттеу объектісіБарон Фуд (ТОО Bаron Food) жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайы.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері. Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізін қарастырылатын мәселе бойынша отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың еңбектері құрайды. Зерттеу барысында ҚР Президентінің жарлықтары, үкімет қаулылары, заңдар мен нормативтік құжаттар, Президенттің жолдаулары, мемлекеттің даму бағдарламалары қолданды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Ұйымныңқаржылық тұрақтылығын анықтаудың теориялық түсінігі мен мәні нақтыланып негізгі қағидалары анықталды;
- Қаржылық тұрақтылықты талдау әдістемелері қарастырылып, оны жедел және нақты деңгейде бағалау критерийлері қалыптастырылды;
- Барон Фуд ЖШС-нің қаржылық жағдайына талдау жасау барысында оның жұмысының тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасалды;
- Барон Фуд ЖШС-нің есеп саясатында қарастырылмаған және бұрын қолданылмаған қаржылық жағдайды талдау бойынша есептеулер жүргізілді;
Кәсіпорын қызметін дамытудың инновациялық басқару стратегиясы анықталды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының қаржылық есептілік қызметі және бухгалтерлік есептілік бойынша нормативтік актілері мен заңдары, ҚР Үкіметінің қаулылары, Барон Фуд ЖШС-нің бухгалтерлік балансы мен арнайы есептеме реестрлері алынды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Алынған нәтижелер қаржылық есептілікті құрастыру мен қаржылық тұрақтылық нәтижелерін, оларды бағалау әдістемелерін заңға және стандарттарға сәйкес реттеу принциптерін жасауда, мемлекеттің отандық және шетел тәжірибелерін тиімді ұштастыра пайдалану тетіктерін жетілдіруде негіз болып табылады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 70 бетте мазмұндалған, кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертациялық жұмысымның бірінші бөлімінде жалпы қаржылқ есеп беру нысандарн құрастырудың принциптер, жолдары қарастырылады.
Екінші бөлімде қаржылцқ есеп беру - яғни қаржылық тұрақтылықтың мағлуматтық базасы ретінде және оған әсер етуші факторларға қысқаша түсініктеме беріледі. Барон Фуд ЖШС-ның қаржылық тұрақтылық деңгейіне байланысты сан-алуан есептеулер жүргізіледі.
Диссертациялық жұмысымның үшінші бөлімінде қаржылық тұрақтылықты анықтаудың жаңа жолдары және Барон Фуд ЖШС-да қаржылық тұрақтылықты оңтайландыру бойынша ұсыныс қарастырылады.
1-ТАРАУ ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУДІҢ ЖАСАЛУЫ
1.1 Қаржылық талдауда есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Кез-клген бинес түріні нәтижесі қаржлық ресурстардың бар болуы мен олардң пайдалану тиімділігне тәуелді. Қаржы ресурстарн кәсіби басқару қазиргі сандық талдау әдістерин пайдалана отырып кәсіпорының қаржылық-экономикалық жағдайына терң талдау жүргізуді мансап етеді. Бұған байланысты қазіргі күні қаржылық талдаудың маңызы өісп отыр. Өйткені қаржылық талаудың басты мазмны - қаржлық тәуекел дәрежесін бағалау мен капитал табыстылығның деңгейн жобалау мақсатында кәсіпорының қаржылық күйі мен оны анықтаушы факторларды комплексті оқу.
Кәсіпорының қаржылық жағдйы (КҚЖ) - айналс үрдісідегі капиталдың жағдайын сипатайтын және шаруашылық субъектнің нықты сәттегі өз қызметін қаржыландыру мүмкінілгін бейнлейтін көрсеткіштр жүйесімен анықталады. Қорыта келгенде, кәсіпорының қаржылық күйі оның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілттілгімен сипатталады.
Кәсіпорының қаржылық тұрақтлығы ұғымы арнайы әдебиеттерде талқыланады:
- қаржылцқ тұратылық - бұл қызмет үрдісінң жеткілікті қаржылқ қамтамасз етілуі;
- қаржылцқ тұрақтыық - бұл кәіпорын шотарының оның төлем қабілеттілігне үнемі гарант беретіндей етіп орналасуы;
- қаржылцқ тұрақтылық - бұл кәсіпорының ақша қаржаттарын еркін, әрі тиімді пайдална отырып, өндіру мен сауда үрдстерін, сонымен қатар өспелі ұдайы өндірсті қаржыландру мүмкіндігі [6].
Корпорациянцң қаржы тұрақтылығн талдау оның есептілік беру мезетіндегі қаржы ресурстарн қаншалықты дұрыс басқарғаны туралы мәселені анықтауға мүмкіндік береді. Корпорцияның қаржы тұрактыығы катынасты жэне абсолютті көрсеткіштермен сипаталады. Осыан сәйкес корпорацияньің қаржы тұрақтылығн талдау барысындакезеңінде оның қатысты жане абсолютті көрсеткіштер жиыны зерттеледі.
Қаржылық тұрақтылықың сыртқы көрінісі - бұл кәсіпрынның төлем қабілеттілігі. Ал кәсіпорының төлем қаблеттілігі - бұл субъектінің өз міндеттемелерін уақытыда өтей алу мүмкіншілігі.
Кәсіпорының қаржыық тұрақтылығына бірнше фактрлар әсер етеді. Оларды негізінен сыртқы және ішкі фкторларға топтастыруға болады.
Кәсіпорының қаржылқ тұрақтылығы күйіне әсер еутші факторлар жіктелімі:
1) пайда болу мезетіне байланысты - сыртқы және ішкі;
2) нәтижесінң маңызды болуына байланысты - негізгі мен негізгі емес;
3) құрылымы бойынша - қарапайъім және күрделі;
4) әрекет жасау уақытына қарай - тұрақты жане уақыттық.
Сурет 1 - Кәсіпорының қаржылық тұрақтылығына әсер етуші ішкі факторлар
Ескерту сурет [4] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Сурет 2 - Кәсіпорының қаржылық тұрақтылығына әсер етуші сыртқы факторлар
Ескерту сурет [4] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Қаржылык жагдайы талдаү кәсіпоынның шаруашылық қызметін талдаүдың ең соғы кезеңі. Ол сыртқы және ішкі қаржлық талдаү болып бөлінеді. Олар бір-бірінен мақсәты мен мазмұы боынша ерекшеленеді.
Ішкі қаржылык талдаү - бұл кәсіпорнның қаржылык жагдайын тұрактандьіру, оның табыстыльіғын көбейту мақсаты мен капиталды қалыптастыру механизмін, орналасуы мен пайдаланлуын талдаү, яғни ол басқарушылық талдаүдың бір сатысы. Ал сырткы қаржылык талдаү - инвестициялық тәуекелін анқтау мақстымән субъектінің қажылық жагдайын инвесторлардың, серіктестердің және бәсекелестердің талдаүы.
Кәсіпорының қржылық жағайына жүргізілген талдаү - кәсіпорын басшылығы осы уақыт аралығыда қаржы ресурстаръін қаншалқты ұтымды басқарған деген сұрақа жауап беруі қажет. Осыған орай кәсіпрынның қаржылык жагдайын талдаүдың негізгі міндттері келесілер:
oo кәсіпорының қарылық жагдайыа уақытында әрі объективті баға беру, оның әлсіз жақтарын анықтау және оның пайда болу себептерін оқу;
oo кәсіпорыннң қаржлық жағдйын, оның төлем қабілетілігі мен қаржылык тұрактылығын жоғарылату резервтерін іздестіру;
oo қаржы ресуртарын неғұрлм тиімді пайдалану мен кәсіпоынның қаржылык жагдайын нығайтуға бағытталған шаралар жүйесін дайындау;
oo қаржы ресурстаръін түрліше пайдалну нұсқаларыдағы қаржылык нәтиже мен қаржлық жагдайдың үлгілерін жобалау[5].
Міндеттерге қол жетізу үшін кәсіпорының қаржылык жағайын талдаү келесідей кезектілікте жүргізілуі қажет:
- Кәсіпорының мүлітік жағдйы мен капитал құрылымын талдаү.
- Капиталды пайдалану тиімділігі мен интенсивтілігін талдаү.
- Кәсіпорнның қаржылык тұрқтылығы мен төлем қабілеттігін талдаү.
- Кәсіпрынның несие қабілеттілігі мен банкротық ықтимадылығын талдаү.
- Кәсіпорының қаржлық жагдайын сауықтыру бағыттарын жобалау.
Кәсіпорының қаржылык қызметіің стратегилық міндеті - меншікті капиталды көбейту мен кәсіпорының нарықтағы тұрқты жагдайын қамтаасыз ету[5].
Қаржьіьіқ талдаү қаржьіьіқ менедмент пен аүдиттің негізгі элементі больіп саналадьі. Кәсіпорьіньің қажьільіқ жағдйьін тұрактандьіру үшін, капитал түсімдерін жоғарлату үшін қаржьілык есеп беру негізі болып табьіладьі. Несие алушьі және инвесторар қаржьільік есеп берді өздерінің қарьіз алуьі және сальімдар бойьіша өз тәуекелдерін миниумға жеткізуге талдаү жүргізеді. Қаржыльік талдаү тәсілдемесі бір-бііне байланьісты 3 блоктьі қосады:
oo Ол кәсіпрыннықызметінің қаржылык нәтижеллігін талдаү;
oo Кәсіпрынның қаржылык жагдайы талдаү;
oo Кәсіпорнның қаржылык шаруашлық қызметнің тиімілігін талдаү.
Қаржылық талдауда экономикалық талдау әдістері қолданылады. Олардың тізімін төменде бейнеленген суреттен (Сурет 3) байқауға болады.
Сурет 3 - Экономикалық талдаудың негізгі әдістері
Ескерту сурет [5] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Жоғарыдағы аталған әдістердің өзі бірнеше жіктелімнен тұрады, оларды 1-ші кестеден байқауға болады.
Кесте 1 - Экономикалық талдау әдістерінің жіктелуі
Ақпаратты талдаудың логикалық амалдары
Эвристикалық
Бағалау әдісі
-
Бағалау-іздеу әдістері
-
Статистикалық
Салыстырмалы шамалар
-
Орташа шамалар
-
Топтастыру
Қарапайым топтастыру
Комбинациялы топтастыру
Аналитикалық кестелер
-
Графикалық әдістер
-
Салыстырмалы талдау
Трендтік талдау
Баланстық талдау
Вертикалды (тік) талдау
Горизонталды (көлденең) талдау
Бір өлшемді талдау
Көп өлшемді талдау
Экономикалық-математикалық тәсілдер
Экономикалық есептеулердің оптимизациялық шешімдері
Сызықтық программалау
-
Теориялық ойындар
-
Операциялық зерттеу
-
Сызықсыз программ-у
-
Жаппай қызмет теориясы
-
Экономикалық-математикалық үлгілеу (моделдеу)
Детерминирленген факторлы талдау
Абсолюттік ауытқулар
Салыстырмалы ауытқулар
Индекстеу әдісі
Интегралды әдіс
Шынжырлы орналастыру
Кесте - 1 жалғасы
Экономикалық-математикалық тәсілдер
Экономикалық-математикалық үлгілеу (моделдеу)
Пропорционалды бөлу әдісі
Стохастикалық
факторлы талдау
Корреляциялық талдау
Компонетті талдау
Дисперсиялық талдау
Дискриминациялық талдау
Көп шамалы математикалық-факторлық талдау
Матрицалық әдістер
-
-
Коэффициенттік талдау
-
-
Ескерту: кесте [6] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Қаржылык талдаүдың басты мақсаты көп мөлшерде емес ақпараты параметірлерді алу. Талдаүдың мақсаты аналитикальіқ есептің кезектік байланысын анықтауда талданылады. Аналитикалық есеп бұл кәсіпорының ұйымдтырушылық есеі мен ақпараттық ехникалық және әдістемелік мүмкіншілігін талдаүын жүгізу мақсатында талдауды нақтылеу болып табылады. Кәсіпорының қажетілігіне байланысты сұрақтарын шешу мақсатында олар өндіріс, қамту қаржылқ, инвестииялау жәе жаңадан енгізулер бойында ақпаратың бар болуын бағалау және талдаү мақсатында нәтижесі болып табылады. Қаржылык тлдау ол кәсіпорының басқару структурасының жогары сатысы болып саналады. Қаржылык анализ ол кәсіпоынның басқару жүйесінде кономикалық процетерінде өзін икемдеу әсілі ретінде маңызды болып табылады[6].
1.2 Қаржылық тұрақтылықты бағалаудың әдістемелік негіздері
Қаржы тұрактылығының қаынасты көрсеткіштері қаржы жағдайын сипаттайтын бірқата коэфициенттермен сиптталады. Олар: тәуелсіздік коэфициенті, тәуелділі коэфициенті, қржыландыру кофициенті, қарыз жэне меншікті қаражатардың рақатынасы коэфциенті, инвестицяларды өтеу коэфициенті, инвестицялау коэфициенті жэне т.б.
Каржы тұрақтылығының абсолютті көрсеткіштері - тауарлы-материялдық босалқылардң, олардьің қалыптасу ошақтарымен камтамсыз етілу дәрежесін көрсететін көрсткіштер.
Меншікт айналыс капиталыньің нактылық көрсеткіші(Ма.к.). Аталған көрсеткіш меншікті капитал мен ұзақ мерзимді активтердің (ҰМА) арақатынасы ретінде есептеледі: Ма.к. = МК - ҰМА
Қарыжылыы тұрактылық коэфициенттерін талдау алдымен келесі мәліметтедің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдауан басталады:
oo Қаржылык жағдай түралы есептілік (Бухгалтерлік баланс);
oo Жиынтық табыс туралы есептілік;
oo Ақша қаражатарының қозгалысы туралы есептеме;
oo Таза активтердегі (капиталдағы) өзгерістер түралы есептеме.
Онда сонымн қатар түсіндрме хат болады, сондай-ақ қаржлық есеп беруге негіздеген немесе каржыльіқ есепте алынған материядармен толықтырулар енгізу мүмкін және бұл материялдар олармен бірелесе оқылады. Түсіндрме хатта берілген субъектің есеп және есептеме берудің қандай саясатын ұстап отырандығы жән каржылық есепті пайдаланшы-лардың талаптарына сәйкес басқа да мағлұматтар жазылуы тіс. Мыслы, оған субьектіге әсер етуші тәуекелмен белгісздік түралы, каржылық есепте жасалған міндеттемелер туралы түсініктемелерді жазуға олады. Нарықтағы географиялық сегментер, сомалық еркшеліктер, қызмет түрлері тураы ақпараттар, баға өзгерісімен әсер туралы мәлімдемеллер жанее басқлары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Қаржлық жағдай туралы есптілік (Бугалтерлік баланс).Нарық-тық экономикада бухгалтерлік балнс қолдаушылар ортасы ішінде басты ақпараттық көзқарас болып табылады. Ұйымнң балансы мешік иелеріне, басқарушыларға және одан басқа да басқарумен байланьісты бар тұлғаларды шаруашылық субьектісіің белгі-бір күнге мүлктік жағдаиымен таныс-тырады. Олар баланстан меншік иесі немен иегер екенін біледі.
Баланс бойынша ұйымың жақын уақтта үшінші тұлғалардың - акционерлердің, кредторлардың, инвесторлардың, тұтыушылардың, сатушылардың және басқалардың алдына өздерінің міндеттемелерін орындай ала ма, немесе оған қаржлық қиыншлықтар туып тұр ма, соны анықтайды[15].
Балансты оқи білу дегеніміз - бұл балансты әрбір бабы мазмұны, оның багалау тәсілдерін, кәсіпорын қызметі ішіндегі рөлін, басқа да баланс баптарымен байланысын білу, басқа да өзгерістердң сипаттамасы кәсіпорын экономикасы үшін келесідей мүмкіндіктерді береді:
oo кәсіпорын туралы едәуір көледі ақпараттар алу;
oo кәсіпорының меншікті айналым қаржыларымен қамтамасыз етілу дәрежесін анықтау;
oo баланстың қай болсын баптарының есебінде айналым қаражат-тарының көлемі өзгерген жағдайын анықтау;
oo аналитикалық көрсеткішткрді есептемегенің өзінде кәсіпорының жалпы қаржылык жағдайына баға беруге мүмкіндік.
Бухгалтерлік баланс мәліметтерін несие ұйымдары, салықтық қызметі, сонымен бірге мемлекетік басқару органдары пайдаланады. Оның себебі ұйымдардьің жеке баланстары экоомикалық өмірде ерекшелктерін зерттеу үшін мол материялдар береді[15].
Баланстың келсідей түрлеі болады: алғашқы, жылдық, жойылу, шоғырланған, сауықтырушылық.
Бастапқы (ұйымдстырушылық) баланс негізінде ұйымың алғашқы бухгалтерлік есебін жүргізумен құрастырылады. Қайтаан құрылған ұйымдардың балансымен бұрыңғы жұмыс істеп жатқан құқты иеленуші болып табылатын ұйымдың балансың айырмашыығын жүргізу тиіс. Бірінші жағайда баланс қарапйымылығымен өзгеше болады Өйткені оның құраминда ақша қаражатарынан, негізгі құралдардан, Тауарлы-материалдық қорлардан және басқа да баланстьің актиіндегі активтерден тұратын мүліктік ассалар және Меншікі кәпитал бөлімнд капөрсетілетін жарғлық каиталы ғана бар болады.
Алғашқы балансты құру белгілі-бір уақыт аралығында, әдеттегі балансты құрудагыдай шектелмейді (айдың 1-ші куніне). Алғашқы баланс ұйым өзі жұмысын істеуді бастаган мезетте, яғни субьектінің жарғысы тіркелген уақытта жасалады.
Жылдық баланс - есеп беру мезгілінде ұйымның қаржьілық жагдайын сипатайтын есеп берудің түрі. Бұл мағлұмат мүддесі бар қолданушыларга экономиялық шешімдерді қабылдау мақсатында қажет.
Кез-келген мемлекеттің экономикасында баланс маңызды функция-ларды атқарады. Мысалға, меншік иегерлері, менеджерлер субьектінің мүліктік күйіне қатысты басқарушылықпен таныстырады. Олар баланстан кәсіпорын жұмсай алатын матриялдық құндлықтардың запстарын біле алады.
Баланс бойына жақын уақытта ұйым өзіне алған міндеттемелерді үшінші тұлғалар алдында орынай ала ма, немесе оған қаржылық қиыншылықтар туып тұр ма, соны анықтайды.
Бухгалтерлік теңдеу қаржыық есептің негізгі түрі бола отылып, есепті кезеңдегі кәсіпорын қапиталының құрамьі мен құрыльімын, ағымдаық активтердің айналымдьіғы мен өтімділгін, дебиторлық және креиторлық борыштың динамиксы мен төлеу қабіеттілігін, меншкті кәпитал мен міндетеменің қолда барын анықтауға мүмкідік береді.
Сауықтырушылық баланс - субьектілер банкроттық нәтижесіне жойылған уақытта жасалады. Рыноктық экономикада көптеген кәсіпорындар өздерінің қызметин меншікті және қарыз капіталдары аркылы жүзеге асырады. Соңғы кезде өте қысқа мерзімге беріледі, және суьбектілер өздеінің міндетемелерін уақытында және үздіксіздік принципімен жабып отыруды мақсат ету керек. Бірақ шаруашылқ субьектілеінде менікті каиталдан қарыз қаражттры артып кетуі жағдайлрынан төлемге қабілесіз ситуациялары олы мүкін. Мұндай жағдайда бакрот жариялау жлыен жойылу дилммасы туады немесе кредиторлармен төлемнің уақытын ұзартуға келісу тиіс[12].
Бірақ креитолар келісімге келсе де, алдын ала қашалқты шығға ұшырады, болшақта оны жабу мүмкін бе, сон білгісі келеді. Уақытылы есеп бердегі баланс нақты жауап бере алайды. Субьектінің наты қаржылық жағдайын көрсету мақсатында есеп беру кезеңі бітей - ақ баланты құру тиістегі туады.
Жойылу балансы - ұйымдар өздерінң өмір сүруін заңды тұлға ретінде тоқтатқан күніне мүліктік жагдайын сипаттайтын бухгалтерлік есептік баланс. Оны кредиторлармен есеп айрысқаннан кейін ликвидациялық комиссия құрастырады.
Жойылу балансының әдеттегі баланстан айырмашылығы, онда бухгалтерлік есептің бір принципінен бас тарту - үздіксіз қызмет принципі.
Шоғьірандьірьілған бухгалерлік баланс - бір заңд тұлғаньің балансьін ай құрастьірьілған негізгі ұйьімньің және оньің барлқ еншілес ұйьімдрьіньің жеке баланстарьі.
Шоғьірландьірлған бухгалтерлік балнстьі құратьірудьің негізгі мақсатьі - мүддлі қолдаушьіларға негізгі және еншілес ұйьімдардьі тольіқ бірге мүліктік және қарьільіқ жағайьіна обьективті ақпарат беру.
Баланстьі құрастьіру техникасьі және баптардьің мазмньі. Бухгатерлік баланстьі құрастру техникасьі дегеніміз - барльіқ қажетті есеп жұмьістарьіньің жиьінтьіғьі. Бұл процдураларға дайьіндьіқ жұмьісьі, мүлік құньін есептен шьіғарудьі көрсету, шоттардьі жау және есп регистрлеріне сәйкес қорьітьіндньі жинақтау кіреді. Бухгалтрік баланстьі құрстьіру негізі ақтайтьін құжаттармен расталған есеп жазбаларьі больіп табьіладьі.
Балансты құрастыру приниптері. Балансты құрлымында активтер, міндеттемелер, меншікті капитал ме олардң байланысын көсету үщін және қолданушлар бөлімшелрге көңіл аудару шін бөлінеді.
Ұзақ мерзімді активтер
Ағымдағы активтер
Ағымдағы міндеттеме-лер
Негізгі құралдар, МЕА, инвестициялар, т.б.
ТМҚ, ақша қоры, қаржы инвестиция., дебиторлық борыш
Несиелер, кредиторлық борыш, есептелген шығын, т.б.
Несиелер, уақытынан асқан салықтар, капитал
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді активтер
Ағымдағы активтер
Ағымдағы міндеттеме-лер
Негізгі құралдар, МЕА, инвестициялар, т.б.
ТМҚ, ақша қоры, қаржы инвестиция., дебиторлық борыш
Несиелер, кредиторлық борыш, есептелген шығын, т.б.
Несиелер, уақытынан асқан салықтар, капитал
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС
Сызба 1 - Бухгалтерлік баланс
Ескерту: сызба [8] әдебиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Ал бухгалтерлік баланстың бесінші бөлімі капитал барлық активтер жиынынан міндеттемелер жиынын азайту арқылы есептеледі.
Активтерді қысқа мерзімді деп бөлу үшін келесідей жағдайлар орын алуы тиіс:
oo олар коммерциялық мақсатта қысқа мезгіл аралығында немесе 12 ай аралығында сату көзделініп отырса;
oo олар ақша қаражатары немесе эквивалентері түріндегі активтер болса.
Барлық басқа активтер ереже сәйкес ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп стандартына сәкес тауарлы материалдық қорлар 12 ай ішінде сатылмаса да, бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді активтер болып жіктеледі.
Ұзақ мерзімді активтерге жатады: негізгі құралдар(НҚ), материалдық емес активтер(МЕА), ұзақ мерзімді инвестициалар және т.б.
Негізгі құралдар - бұл келесі талаптарға жауап беруі тиісті материалдық активтер:
oo бір жылдан асатын пайдалану мерзімі көзделген;
oo ұйымның біртекті қызмет көрсету процесінде тікелей қолданылады.
Балансқа түсініктеме көрсетіледі:
1) негізгі құралдардьің әр түріне есеп беру жьільіньің басьіндағьі және соңьіндағьі бастапқьі құньі;
2) негізгі құралдардьің әр түріне амортизаияньі есептегнде амортиза-цияны есептеу әдістерінң колданылуы, амортизацияланган неізгі құралдар-дьің жьіл басы және жлсоңьінда бастапқьі немесе ағьімдағьі құньі, есеп беру жьілының жыл басы және жыл соңьіндагы жинақталған амортизация сомасы.
МЕА - бұл ұйьімның өзіндік ерекшелгі бар активтер және олардың кейінгі сипатамасы болады: - материялдық формасыіның жоқтыгы;
- қолданудың ауқымды мезгіл сипаттында болуы;
- пайда әкелуге қабілетті.
Ұзақ мерзімді инвестициялар - бұл міндетті түрде 12 айдан астам уақытқа салынатын инвестициялар. Оларға қарыздық міндеттемелер бойынша активтер жатады. Бұл бөлімге жоғарыдағы категорияға кірмеген активтердің қалған түрлері кірістеледі.
Ақша қаражатттары және оларың эквивалентеріне касадағы, есеп шоттадағы ақша қаржатары, т.б. жатады.
Дебиторлық борыштар - сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп алмасу кезінде, алынған вексельдерде, енші және тәуелді ұйымдардың дебиторлық борыштарын жатқызады.
ТМҚ - бұл дайын өнімдер, қоймадағы тауалар, материялдар және т.б.
Болашақ кезең шығындары - мұнда ақша қаражатарын алдын ала төлеп қойған сәтте пайда болатын активтер.
Қысқа мерзімді міндеттемелер - бухгалтерлік есептің ұлттық стандартарында көрсетілгендей міндеттемелер есеп беру күнінен бастап 12 ай ішінде жабылса, онда олар қысқа мерзімді міндетемелер болып саналады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерБұларға 1 жыл ішінде жабуды жоспарламаған міндеттемелер жатады.
Қаржылық есептілікті құрастырған мезгілде активтер мен пассивтерді өзара есепке алу жүргізілбеуі міндет. Бухгалтерлік есептіліктің ұлттық стандарттарына сәйкес негізгі құралдар баланста жинақталған жою мөлшерін алып тасталуымен, ал дебиторлық борыштар күмәнді қарыз бойынша резервтерді алып тастағанда көрсетіледі. Бірақ бұл жагдайлар активтер мен пассивтер арасындағы өзара есептілікке алуда жатқызылмайды. Бухгалтерлік есеп стандартары пассивтер мен активтер арасындағы өзара есепке алуды кіргізеді, егер келесідей жагдайлар орын алса, :
oo екі жақ бір-біріне есептелген сома көлемінде қарыз болса;
oo ұйымның өзара есептілікті жасауға құқығы болса;
oo өзара есептілікті жүргізуге құқық ресми заңдастырылған болғанда.
Меншікті капитал. Бұл субъектінің міндеттемелері шегерілгеннен кейінгі активтер. Олар кәсіпорынды ашу кезінде ұйымның серіктестіктің бастапқықызметін ұйдастыру үшінпайдаланылатын құылтайшылармен енгізілген ағашқы қаражат немесе қызмет деңгейі өсуі және кеңеюі кезеңінде қосымша қаражат болып келеді.
Меншікті капитал бірнеше кластарға бөлінеді, олар келесі суретте бейнеленген (Сурет 4):
Сурет 4 - Меншікті капитал жіктелімі
Ескерту: сурет [8] әдібиет негізінде автордың өзімен құрастырылған
Жарғылық капитал айналымда жай және артықшылығы бар акция-лардың төленген құнынан құралады. Жағылық капитал бухгалтерлік баланста төленбеген және қосымша төленген капитал сомасьін есепке ала отырып, көрсетіледі. Қосымша төленген капиталды екі негізгі категоияға бөледі:
1. Қосымша төленген капитал - бұл акцияның аталған бағасы мен шыққан кездегі нақты алынған сомасьіның айырмасымен есептеледі. Әдетте оны эмиссиалық кіріс деп атайды.
2. Қоымша төленбеген капитал - негізгі құралдырды жаңадан бағалау-дан, қаржы инвестициасынан түседі.
Жинақталған табыс резервке қойылған үлестірілгентабыс және қосылмаған үлестірілген табысқа, яғни дивиенттерді төлеуге қойылған табыс болып бөлінеді.
Қосымша баптар балансқ бухгалтерлк стандартармен талап қойылғанда немесе аржылық есептеменің дұрыстығьін көрсету үшін кіргізіледі.
Жалпы алғанда бұл бөлімді құрастыру барысында менімен көптеген мәліметтер әдебиеттер көздерінен көшіріліп алынған. Дегенмен өз күшіммен жазуға барынша тырыстым деп айтуға да болады. Қаржылық талдауға келетін болсақ өте қиын тақырыптардың бірі. Ұйым бойынша өте көптеген есептеулер жүргізілуі тиіс. Ал егер тұрақтылық деңгейін талдауды жетілдіру бойынша ұсыныстарға келетін болсақ, бұл мүлдем өзге мәселе. Себебі қазіргі таңда қолданылып жүрген әдістердің өзін есте сақтау қиындыққа әкеледі. Ал жаңа әдістерді түсіну және практикада қолдану, артынан жаңа есептеу әдісін ұсыну зор уақыт зерттеулерді талап етеді.
Қаржылық есептемені пайдаланушыларға бухгалтерлік баланс рентабельдіктің деңгейін есептеуге, ұйымның активтерінің құрылымын бағалау үшін өтімділік пен қржылық тұрақтылықты анытауға мүмкіндік береді.Қаржылық жагдай туралы есептілікті талдауда келесі көрсеткіштер қолданылады:
1.Мобильділік коэффициенті.
Км=ҚМАБВ (БВ - баланс валютасы) (1)
2.Мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасы коэффициенті.
Кмим.=ҚМАҰМА (2)
3.Қор қайтарымдылық коэффициенті.
Кққ=ӨӨТТНҚ орт.жылдық құны (3)
НҚ орташа жылыдық құны = (жыл басы НҚ құны + жыл соңы НҚ құны) : 2
4. Қор сиымдылық коэффициенті.
Кс=НҚ орт.жылдық құныӨӨТТ (4)
5. Тәуелсіздік коэффициенті.
Кт=МКБВ (МК - меншікті капитал) (5)
6. Тәуелділік коэффициенті.
Ктк=ТКБВ (ТК - тартылған капитал) (6)
7. Маневрлік коэффициенті.
Кмн=МАКМК (МАК - меншікті айналым капиталы) (7)
8. Қаржылық тұрақтылық коэффициенті.
Ктұр.=МКТК (8)
Жиынтық табыс туралы есепілік.Кіріс пен шығс есебі - бұл белгілі бір уақытта ұйымның қызметінің ойдағыдай болғаын өлшейтін есеп беру. Іскерлік және инветициялық орталарда ол ұйымның рентабельдігін, инвестициялық құндылқтарды, несиеге қабілеттілікті анықтау үшін қолданылады. Бұл есеп беру қаржылық есептеме қолданушыларына ақша қаражаттары қозғалысыың болашағын әтүрлі әдістерме болжаға көмектеседі.
Қаржылық есептеменің халықаралық стандарттарынасәйкес ұйымдар Кіріс пен шығыс есебінде немесе олрға ескертде шығындардың сипатына негізделіп, жіктелген шығындарға талдау жасау керек.
Талдаудың бірінші әдісі шығындардың сипаты әдісі. Шығындар есеп беруде олардың сипатына қарй біріктіріледі (мысалы, тозу және амортизация, материалдарды сатып алу, транспорттық шығындар, жалақы, жарнамаға кеткен ығындар) және ұйымның ішнде әр түрлі қызмет оынша өз арасында қайта бөлініске түспейді. Бұл әдіс функционалды жіктелімге сєйкес операциялық шығындарды б қажет етейтін көптеген кішігірім кәсіпорындара оңай қолднылады. Мыалға шығындар әдісі көмгімен жіктелімді келесі түрде көрсетуге болады:
Кесте 2 - Шығындар сипаты әдісі көмегімен жіктелуі
Сатудан түскен табыс
Х
Басқа да операциондық табыс
Х
Дайын өнімнің қорлары және аяқталмаған өндірістегі өзгерімдер
(Х)
Пайдаланылған шикізат пен материалдар шығысы
(Х)
Еңбек ақы
Тозу мен амортизацияға кеткен шығыс
(Х)
Басқа да операциондық шығыстар
(Х)
Барлық операциондық шығыстар
(Х)
Операциондық қызметтен түскен кіріс (шығыс)
Х (Х)
Ескерту: [10, 95-бет]
Уақыт аралығындағы дайын өнімдегі және аяқталмаған өндірістегі өзгерістер дегеніміз - өніріс запастаының деңгейін көбейткенін көрсететін өндіріс шығындарна түзету неесе өндрістен асып тұрған сату запастарынң көлемін азайтаны көрсетеді. Кейбіржагдайларда уақыт аралығындғы дайын өн және аяқталмағын өндірістң көбеюі тсімнен артық екенін көрсетті. Бірақ қолданылғн әдістінемесе тәсілді ұсьіну мұндай саллардың табыс болып есептенеінін көрсетпейді.
Талдаудың екінші әдісі шығындар функциясы немесе сатылған өнімнің өзіндік құны деп аталынады және шығындарды олардың фукцияларына сәйкес сатылған өнімнің өзіндік құнының бір бөлігі, бөлу немесе әкімшілік қызмет түрінде жіктейді. Бұл әдісті ұсыну қолданушыларға шығындарды сипатына қарай жіктеуден неғұрлым нақты ақпарат береді. Бірақ функцияларына қарай шығындард бөлу дулы болуы ммкін және субъективті елеулі үлесті болжайды. Мысалға, шығндар фукциясы әдисі көмегімен жіктеу келесі түрде болады (кесте 3):
Кесте 3 - Шығындар функциясы әдісі көмегімен жіктеу
Сатудан түскен табыс
Х
Сатылған өнімнің өзіндік құны
(Х)
Жалпы табыс (шығын)
Х (Х)
Басқа да операциондық кіріс
Х
Сату бойынша шығыстар
(Х)
Әкімшілік шығыстар
(Х)
Басқа да операциондық шығыстар
(Х)
Операциондық қызметтен түскен кіріс (шығыс)
Х (Х)
Ескерту: [10, 102-бет]
Бұл жагдайда функциялаына қарай шығндарды жіктейтін ұйымдар, шығындардың сипаты жайлы қосыма ақпаратарды ашып көрсету керек.
Ақша қаражаттары қозғалысы туралы есептілік. Есепте операциальіқ, инвестицияльіқ және каржылық кызметтерді бөлек түрде ақша қаражат-тарының қозғалысы ақпараттары көрсетіледі.
Осыған байланыстыақша қозғалысы есебі қша құрылыдарын кызмет түрлеріне қарай шктеуге көмектеседі.
Операциалық кызмет бойынша ақша құйылымдарның қозғальісы тауар сатудан, кызмет көрсетуден немесе орндалған жұмыстан ақша қаражаттарының түсуіне және жекізушілерге кредиторлық борыштарды жабуға жасалған төлемдер нәтижесінен, жұмыскерлерге еңбек ақы төлеудің кредиторлық борьіштары, бюджетке салық төлеу мен басқа да төлемдер жасау нәтижесінде ақша қаражттарыньің жылыстауына кіреді.
Ақша қаражаттарьіның эквивалентне ақша қаражатарына тез арада айналытын жогары өтімді және қыска мерзмді сальімдар кіреді. Кәсіпорьінға түсім әкелетн операциалық кызмет дегеніміз негізгі кызмет.
Инвесициалық кызмет дегенміз ұзақ мерзмді активтерді сату және сатып алу бойыншә кызмет. Инвестициалық кызмет бойынша ақша қпұйыымдарының қозғалысы ақпараты ұзақ мерзмді активтерді сатып алуға жасалатын төлемнің бағыттылығын анықтауға көмектеседі. Инвестицияық кызмет бойынша ақша құйылымдарына: нгізгі тып алу бойынш төлемдер, негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді сатудан түскен ақша түсімдеріжәне т.б.
Каржылық кызмет - бұл меншікті капиал құрамы мен қарыз қаражатарын тарту кезіндегі міндетемелерді өзгеріске әкелетін кызмет. Ақша қаражттарыың каржылық құйылымдары кәсіпорындарың кызметін қаржыладыру көздерін нықтауға көекеседі. Қаржыльіқ қызмәт бойыншы акша құйылымдарына жатады:
- акциялық эмиссиядан түскен немесе басқа үлестік құралдардан алынған түсімдер;
- облигациялық құнды қағаздар шығарудан алынған түсімдер;
- қаржылық институттардан несиелер тарту;
- алынған несиелік борыштарды қайтару төлемдеріі;
- қаржы лизингтері бойынша қарздарды айтару төлемдері кіреді.
Операциалық кызмет бойына ақша қаажаттары қозғалысы апараттары екі әдітің біреуін қлдануме көрсетілді:
1) тікелей әдіс;
2) жанама әдіс.
Тікелей әдісті қолданғанда ақпарат екі варианттың біреуімен көрсетіледі:
1) есеп жазбаларынан (регистлер);
2) кіріс пен шығыс есебінде көрсетілген.
Есеп берудегі мәліметтерді түзету жолдарымен өнімді өткізуден түскен табыс, өткізілген өнімнің өзіндік құны, шығындар және басқа да баптар.
Жанама әдісті қолданғанда ақша қаражаттарының құйылымы ТМҚ құрамында, дебиторлық және кредиторлық борыштар, ақшалай емес және басқа да баптар құрамында (инвестициялық және каржылық кызмет бойынша ақша құйылымдарының пайда болуына әкелетін) өзгерістерді есепке ала отырып, таза пайдаға түзету жолдарымен анықталынады.
Ақша қаражаттарының қозғалысы есебі бойынша тікелей әдісті қолдана отырып Сурет 5-те көрсетілген есептеулер жасалынады.
Сурет 5 - Ақша қаражаттары қозғалысының есебі - тікелей әдіс
Ескерту: сурет автордың өзімен [6] әдебиет негізінде құрастырылған
3-ші суретке сәйкес анықтамалар:
СКБ - саудалық кредиторлық борыштар;
ТСКБ - табыс салығы бойынша кредиторлық борыштар;
ТС - табыс салығы;
БКШ - болашақ кезең шығындары;
ЕКБ - есептелген кредиторлық борыштар.
Ал жанама әдісті пайдалана отырып ақша қаражаттарының қозғалысы есебі бойынша Сурет 6-де көрсетілген жіктеулержүргізіледі.
Сурет 6 - Ақша қозғалысы есебі - жанама әдіс
Ескерту: сурет автордың өзімен [6] әдебиет негізінде құрастырылған
Меншікті капиталдағы өзгерісі есебі. Бұл есеп беру каржылық есептеме қолданушыларына компанияның қржылық жагдайына, жиынтық табыстар мен шығындардың барлық елеулі өзгерістері жайлы нақты ақпарат беруге міндетті. кезде табыстар мен шығындар (мысалға, негізгі құалдарды қайта бағалаудан түсінің өсуі немесе азаюы) ескерген жөн. Бұл баптар б кәсіпорының иелерімен байланысты операциалармен бірге көрсетіледі.
Екі есеп беру уақыты аралығында ұймның каржылық жагдайын бағалауда барлықтабыстармен шығындарды есепке алу керек. Каржылық есептеменің халықаралық стандарттары қаржылқ есептеменің жее формасы ретінде ұйымның жиынтық табыстары мен шығындарын көрсететін, оның ішінде меншікті капиталға тікелей танылатынды кіргізетін есеп беруді талап етеді.
Мұндай есеп беру Меншікті каиталдағы өзгеріс есебі деп аталнады, және ол келесілерді сипаттайды:
1) уақыт аралығыдағы таза табыс немесе шығын;
2) басқа стандарттардың талабы бойынша табыстар мен шығындардың әрбір бабы бойынша тікелей меншікті капиталда көрсету.
Бұдан басқа ұйым есеп беруде немесе осығын ескертуде келеселерді жүзеге асырады:
А) ұйымның иелерімен байлынысты операциалар және олармен бөлу;
Б) жыл басында және есеп беру күніне жинақталған таза табыс немесе шығын сальдосы, уақыт аралығындағы өзгерістер;
В) жыл басындағы және жыл соңындағы меншікті капиталдың әрбір бабының баланстық құнын салыстыру және әрбір өзгерістерді жеке ашып көрсету.
Мұндай есп беруді әртүрлі тәсілермен құрастыруға болады. Бірінші жол бағаналар түрінде пішінді болжайды, мұнда меншікті капиталдың әрбір элементінің бастапқы және соңғы сальдосы арасында салыстыру жасалынады, және 1-ден 3-ке дейінгі және а-днв-ға дейінгі баптар кіреді.
Каржылық есептеенің жеке бөлігін (компонетін) көрсетеін баламалы тәсілі тек 1-ден 3-ке дейінгі баптарды көрсетеді. Мұнда жолда А-да Вға дейінгі пунктере көрсетілген бптар аржылық есепеменің ескертулерінде көрсетіледі[5].
1.3 Кәсіпорының төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы
Кәсіпорының төлем қабілетілігі оның каржылық тұрақтылыгының маңызды белгілернің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нары экономиы жагдайында оған көп көңіл бөлінеді.
Кәсіпорының төлем қабілетілігі деп , оның дер кезінде өзінің барлық міндетемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайыдығын түсіну керек деп есептейміз. Бірақ бұл үшін кәсіпорының есеп айырысу, валюта және бсқа да шотарында акшалары болуы керек.
Қарыздарды өтеу үшн құралдардың айналымы кезінде акшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенсиалды құрал болып саналады.
Қарызды қайтару үшін құралдар сонымен қатар кәсіпорында бар ТМҚ қоры бола алады. Оны санып кәсіппорын акша қаражатын алады. рде қарыздарды өтеу кәсіпорының барлықағымдағы ымдағы активрі қысқа мерзмді міндетемлерінің сомасынан артса, онда ол қарыздрды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Біра, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерин қарыздарды өтеуге бағытаса, онда дәлме-дәл тек негізгі құалдары құрайтын, ал материялды айналым құралдары сөйтіп қалады.
Сондықтан төлем қабілетілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорының тек қыздары өтеугеғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек.
Ағымдағы төләм қабілетілігі баланс жасау мерзмімен аныталады. Кәсіпорын жабдықтаущыларына, банктік қарьіздар және басқа да есеп айырьісулар бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілеті деп саналады.
Келешекке арналған төлем қабілетілігі нақтыбір мерзмдегі оның төлем құралдарынның сомасыосым ерзімдегі жедел (бірінші кезектегі) міндеттемелерімен салыстыру ж олымен анықталады.
Төлем қабілетілігі белгілі бір мерзмде қолдағы акша сомасының жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін өлем қабілетілігі коэффиценті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілетілігі коэффиценті 1-ге тең немесе үлкен болса, онда осы ол кәсіпорының төлем қабілеті екенін білдреді. Егер коэфицент 1-ден төмен болса, онда талдауды жасау процесінде төлеу құралдарьіның жетіспеуі себептерін есептеу керек.
Төлем қаржатының сомсын есептеу мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар бар. Төлемге қабіетті құралдарға акша қажыларын, қысқа мерзмді бағалы қағаздарды жатқызу әлде қайда тиімді, себебі олар тез өткізіледі және акшаға тез аналады. Ағымағы міндеттеелерге ағымдағы пассивтер, яғни , өтеуге жатқызыған міндетемелер мен қарыдар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.
Төлем құралдарьіның ағымдагы міндетемелерден асуы кәсіпорының төлемге қабілеті екенін білдреді. Банктік есепшотта және басқа да шоттарда акшаның болмауы, банке қайтарьілатын несиенің мерзмі өтіп кетуі, каржы органдарына қарыз болу, еңбеке төленетін қаржьілар мерасының сакталмауы төлемге қабілетсіздік деңгейін көрсетеді.
Төлем қабілетігі оның қысқа мерзим ішінде (жыл, ай, апта) талдау кезеңінде анық көрініс табады. Төлем қабілетілігі төлем күнтізбесінің көмегімен есептелуі қажет, және соның негізінде агымдағы жедел төлем қабілетілігінің коэфиценті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қарылық және басқа ұйымдармен өз уақытьінда есеп-айырысуды қамтамасыз ету бойынша шаралар жасалады. Төлемдик күнтизбе аналитилық есептің мәліметері, банк көшірмесі, төлемнің мерзмдік картопекасы негізінде жасалады. Мұдай есептер кунделікті немесе 3-5 кунде бір рет немесе басқа уакыт аралыктарында жүзеге асырылуы әбден мүмкін. Есептеудің мерзмділігі кәсіпорын төлем қабілетігіне байланысты. Егер тұраты болса, есепкесу сирек, ал егер тұраксыз болса жиі жүргізілуі мүмкін.
Кәсіпорының перспективті (ұзақ мерзмді - бір жылдан астам) төлем қабілетін багалау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz