Компанияның қаржылық қызметінің жалпы тәуекелі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-10
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУ МЕН БАҒАЛАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ...11
1.1 Компанияның қаржылық тәуекелін басқарудың экономикалық негізі, мәні мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11-19
1.2 Қаржылық тәуекелді басқарудың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..19-27
1.3 Компанияның тәуекелдерін бағалау мен басқарудың негізгі тәсілдемелері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-37
2 КОМПАНИЯДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (ЖШС THS GROUP мысалында) ... ... ... ... 38
2.1 ЖШС THS GROUP ұйымдық - экономикалық және қаржылық қызметіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-4 9
2.2 Компанияның қаржылық тәуекелдерін басқару жүйесін талдау ... ... .49-62
3 КОМПАНИЯДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...63
3.1 Компанияның қаржылық тәуекелін төмендету тәсілдері және басқару механизмін жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63-73
3.2 Кәсіпорында қаржылық тәуекелдерді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73-82
3.3 ҚР компаниялардағы тұрақсыздандырушы факторлардың қаржылық тәуекелдерге әсері және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82-90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91-93
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...94-97
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
oo ҚР жеке кәсіпкерлік туралы 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124 Заңы;
oo
АНЫҚТАМАЛАР
Валюталық тәуекел - бір валюта курсының екінші бір валюта курсына қатынасы бойынша өзгеруіне байланысты валюталық жоғалтулар қаупін тудыратын тәуекел.
Девирсификация - бұл өзара байланысты емес әртүрлі объектілер арасында инвестицияланатын қаражаттарды бөлу процесі.
Дефляциялық тәуекел - дефляцияның өсуі кезінде баға деңгейінің құлдырауымен, табыстың төмендеуімен, кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдайының нашарлауынан болатын тәуекел.
Инфляциялық тәуекел - инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез құнсыздануындағы тәуекел.
Тәуекелдердің классификациясы - тәуекелдердің ішкі жиындарын жалпы түсініктерге біріктіруге мүмкіндік беретін белгілі бір белгі мен қағидаттардың негізінде көптеген тәуекелдерді жүйелендіруді білдіреді.
Селективтік тәуекелдер (латын тілінен selectio - таңдау, сұрыптау) - инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Өтімділік тәуекелі - бағалы қағаздарды немесе басқа да тауарларды сатуда, олардың сапасын бағалаудың өзгеруінен туындайтын мүмкіндігін жоғалтуына байланысты тәуекел.
Хеджирлеу - бұл валюта немесе пайыздық бағамның өзгеруі барысында туындайтын шығындарды болдырмай, тәуекелдерді жоюға септігін тигізетін құрал.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
oo ТБЖ - тәуекелдерді басқару жүйесі;
oo ЕБҰ - еншілес бағынысты ұйымдар;
oo ҚР- Қазақстан Республикасы;
oo ҚҚА- Қаржылық қадағалау агенттігі;
oo ЕДБ- екінші деңгейлі банктер;
oo ТМД- Тәуелсіз мемлекеттер достастығы;
oo АҚШ- Америка Құрама Штаттары;
oo ЖШС- жауапкершілігі шектеулі ссеріктестік;
oo АҚ- Акционерлік қоғам;
oo ХСҚҚ -Халықаралық сақтандыру қадағалау қауымдастығы;
oo ІАҚ - Ішкі аудит қызметі.
КІРІСПЕ
Зерттеуді таңдау уәжі мен бүгінгі күнге өзектілігі. Қазақстан экономикасының тұрақтылығы көбінесе кәсіпорын қызметінің тұрақтылығына байланысты. Мемлекетімізде кәсіпкерлік қызмет өзінің қарқынды дамуын әлі де жалғастыруда, өйткені кәсіпорын қызметтері нарығының қалыптасу процесі жылдан - жылға кеңейіп, жетілдірілуде, сондай - ақ жаңа операциялар, қызметтер мен технологиялар енгізілуде. Кез - келген компанияда өз жұмысын жүзеге асыру барысында қандайда бір болмасын табыс табу және қаржы жұмсау сияқты мақсаттарды ұстанып, өз жұмысын жоспарлайды. Бірақ, дамудың басқа да стратегияларын таңдай отырып, компания өз қаражатын жоғалтуы немесе жоспарланған сомадан аз алуы мүмкін. Бұл компанияның белгісіз ахуалда болуын көрсетеді. Компания тығырыққа тірелген кезде, басшылыққа шешім қабылдауға тура келеді, ол шешімдердің табысты іске асырылу ықтималдылығы (яғни, толық көлемде табыс алуы) компанияға іштей және сырттай әсер ететін көптеген факторларға тәуелді. Осындай жағдайда тәуекел ұғымы пайда болады.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау. Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады.
Компаниялық қызмет әрқашанда белгісіздіктің үлкен немесе кіші деңгейімен байланысты болады. Белгісіздіктердің қайнар көздері болып өндірістің барлық сатылары саналады, яғни қажетті құрал - жабдықтарды сатып алудан, тауар өндіру мен өткізуге дейін. Мұндай жағдайда кәсіпкердің әрбір іс - әрекеті қолайсыздықтардың пайда болуына, әр түлі жоғалтулардың болуына (қаржылық, материалды, еңбек және т.б.) әкелуі мүмкін.
Нарыққа қозғалыс ең алдымен экономикалық еркіндікке жол болып табылады, ал тәуекелді күшейту - кәсіпкерлік еркіндіктің кері жағы және ол үшін өтелетін өзіндік төлем. Дер кезінде тәуекелге бара алатын кәсіпкер табысқа жете алады. Кәсіпкер саналы түрде өзінің іс - әрекетінің рационалды стратегиясын таңдауы қажет: жоғалтатынын біле отырып, тәуекелге бару немесе тәуекелмен байланысты қызметтен бас тарту. Тәуекел - бұл кәсіпкерлік жоспарды және бюджетті орындауда қолайсыз жағдайлардың болу мүмкіндіктері.
Сонымен, компанияның қаржылық тәуекелдігі кәсіпкердің өз ресурстарының белгілі бір бөлігін жоғалту мүмкіндігімен, яғни қауіп-қатерімен байланысты және табыс алуы төмендеп, қосымша шығындардың пайда болу нәтижесімен байланысты болатын іс - әрекеттер деп түсінуге болады. Компанияның жақсы қызмет етуі үшін кәсіпкер өз жұмыс барысында кездесуі мүмкін барлық тәуекелдердің түрлерін ескеруі қажет. Нарықтық қатыныстар жағдайында тәуекелдің кәсіпкерлік істегі белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік, болжамдық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін.
Қаржылық тәуекел - бұл жеке және қарыз ақша қаражаттарының қозғалысы нәтижесінде пайда болатын жағымсыз жағдайлардан шығындардың пайда болуымен байланысты тәуекел. Әрине, көптеген тәуекелдер өзара байланысқан және бір тәуекелмен сәтсіз жұмыс тез арада басқа тәуекелдің пайда болуына әкеледі. Нәтижесінде ол қаржылық жоғалтулардың пайда болуына әкеліп соқтырады. Компанияның қаржылық тәуекелі компания қызметін реттеуде маңызды рөлі атқаратындығы диссертациялық жұмыстың өзектілігіне арқау болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Күні кешегіге дейін кәсіпорындағы қаржылық тәуекелдерді басқару ілімі қаржы менеджменті саласына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді басқару, дәлірек айтсақ, тәуекелді ұйымдастыру проблемаларына отандық, сондай - ақ шетелдік экономист - ғалымдардың және практик - мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.С. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиустің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Синкидің, Е.П. Жаровскийдің, И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лисактың, А.Д. Шелекбайдың, Р.Г. Ольховойдың, В.С. Пашковскийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында тәуекел - менеджменті туралы ілімнің дамуының қайнар көзін жетекші ғалымдар А.Д. Шелекбай, Л.Н. Корнилова,
Ғ.С. Сейітқасымов, Р.У. Смағұлова, Н.Н. Хамитов, С.Т. Міржақыпова, Б.И. Лисак және басқалар ашты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді басқару мәселелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және басқару тәсілдері кеңінен әрі жан - жақты қаралады, алайда олардың қатарында кәсіпкерлік қызметінде қаржылық тәуекелді ұйымдастыруды зерттеу мен қарастыру жөніндегі еңбектердің саны мардымсыз. Жарияланымдардың айтарлықтай санына қарамастан, қаржылық тәуекелді кәсіпорын қызметіндегі қазіргі жай - күйі тым жеткіліксіз зерттелген. Еліміздегі кәсіпкерлік саласында қаржылық тәуекел жеткіліксіз жетілдірілген және тиімділігін жоғарылату жөніндегі нақты ұсыныстар әзірлеуді қажет етеді.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - кәсіпорындағы тәуекелдерді басқарудың тео - риялық ережелерін қорытындылау, осы процестерді талдау және оның тиімділігін бағалау негізінде қазақстандық экономика жағдайында қаржылық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
oo қаржылық тәуекелді басқарудың классификациясын анықтау;
oo компанияның қаржылық тәуекелдерін бағалау мен басқарудың негізгі
тәсілдемелері мен әдістерін зерттеу;
oo THS GROUP ЖШС-нің қаржылық тәуекелдерін басқару жүйесін
талдау;
oo қаржылық тәуекелдің төмендету тәсілдері және басқару механизмін
жетілдіру;
oo дамыған шетелдердегі қаржылық тәуекелдің жай - күйін талдау және
кәсіпорындағы тәуекел құры - лымын анализдеу жөнінде ұсыныс әзірлеу;
Зерттеу пәні - кәсіпорындардағы қолданылатын тәуекелдерді басқару және қаржылық тәуекел бағалау жүйесі.
Зерттеу объектісі - THS GROUP ЖШС-нің қаржылық қызметіндегі тәуекелдері болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектеріндегі материалдар, заңнамалық актілер, үкімет қаулылары, кәсіпорынның қызмет етуінің тиімділігін арттыру және айналым капиталын басқару саласындағы өзекті мәселелер бойынша ғылыми - практикалық конференциялардың материалдары, кәсіпорынның қаржылық есеп берулері, кәсіпорынның ішкі ақпараты болып табылады.
Диссертациялық жұмыста талдаудың экономикалық - математикалық және статистикалық әдістері, жүйелі тәсілді, сыни талдау мен синтез әдістері, сапалық және сандық талдаулардың бірлігі, зерттеудің арнайы экономикалық, сараптамалық әдістерін қолдануды қарастыратын ұстанымдар қолданылды.
Диссертациялық зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Кәсіпкерлік қызметте қаржылық тәуекел жүйесін басқару, сонымен бірге:
oo кәсіпорындағы тәуекелдерді бағалау мен салалық ерекшеліктерін
ескере отырып, компаниядағы қаржылық тәуекелге авторлық анықтама беру;
oo қаржылық тәуекелді ұйымдастыру сызбасы және оның принциптері;
oo компанияның қаржылық тәуекелінің деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар айқындалды;
oo қаржы инновациялары ұғымының анықтамасы және кәсіпорынның
тәуекелдерін барынша азайту құралы ретіндегі пайдалану әдістері;
oo тәуекел түрлерін алдын - ала анықтау, оларды басқарудағы проблемаларын шешу жолдары.
Диссертациялық зерттеу жұмысының қорғауға шығарылған ұсыныстары. Кәсіпорындағы қаржылық тәуекелді шешу жолдары анықталып ұсынылған. Оның негізгі ережелерін, қорытындылары мен ұсыныстарын іске асыру компанияның ішкі бақылау жүйесіне тәуекелдердің алдын алу процесінің сапасы мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді, сондай - ақ жалпы фирманың тұрақтылығын нығайтуға және сенімділігін қолдауға ықпал етеді. Диссертацияның теориялық және практикалық бөлімдері экономика оқу орындарының, қайта даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарының оқу үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы диссертацияда қарастырылған теориялық ережелер мен тәжірибелік кеңес берулер кәсіпорын қызметінде бизнес құнының өсуіне бағытталған тиімді басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін кеңінен қолдану болып табылады. Зерттеу шеңберінде жасалған имитациялық модельді іскерлік практикада да, теориялық материалды пысықтау үшін қолданылатын білім беру үдерісінде де, яғни Корпорациялық қаржы, Компанияның құнын бағалау, Қаржылық басқару оқу курстарындағы тақырыптар бойынша қолданбалы есептерді жасау және теориялық материалды пысықтауда да қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және жүзеге асыру. Диссертациялық зерттеудің негізгі жағдайлары мен ғылыми нәтижелері келесі халықаралық ғылыми - практикалық конференцияларда талқыланып, мақұлданды: Жастар және ғылым атты XV халықаралық ғылыми - практикалық конференциясы, Қаржы тәуекелін басқарудың негізгі бағыттары және Методика оценки и анализа финансовых рисков компании атты мақалалар, Алматы экономика және статистика академиясы, (Алматы, 1 том, 22 - сәуір, 2015 ж., 2 том, 21 - сәуір, 2016 ж. ).
Жарияланған еңбектер. Автордың диссертациялық жұмыс тақырыбы бойынша 0,6 б.т. көлемінде екі мақала жарияланды.
Диссертация құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУ МЕН БАҒАЛАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Компанияның қаржылық тәуекелін басқарудың экономикалық негізі, мәні мен түрлері
Экономикалық нарық жағдайындағы кәсіпкерліктің негізгі қызметі пайданы табу болып табылады, бірақ оның нәтижесін толық түрде алдын ала көруге болмайды, себебі шаруашылық субъектілер олардың қызметін қиындататын түрлі тәуекелдер түрлерімен кездеседі.
Кәсіпорын қызметінің тәуекелін эконимист - ғалымдар белсенді түрде 19 ғасырдың аяғында зерттей бастады. Неміс экономистер мектебінің өкілдері Иоган фон Тюнен және Ханс Карл Эмиль фон Мангольдттың жұмыстарында (Кәсіпкердің шындық тағайындалымы мен кәсіпкерлік бірге пайда болды және коммерциялық құрылымның қаржылық қызметі барысында бірге жүреді. Адам Смит кәсіпкерліктің табысын зерттеуі кезінде, алғашқы рет кәсіпкерлік қызметпен байланысты ықтимал тәуекелдің өтемі түріндегі табыстың ақиқат табиғаты) кәсіпкерлік табыс пен кәсіпкердің даралығының кәсіпкерлік тәуекелдің арасындағы байланысы зерттелді. Ханс фон Мангольдт кәсіпкердің басты функциясы деп өндірістік түзуде қарастырған тәуекелді жүргізуді санады. Мангольдт заказға арналған өндіріс және нарыққа арналған өндіріс түсініктерін бөлді. Сонымен бірге ол тәуекелді бағалау мен басқару үшін уақыттық факторын қолдануы қажет, яғни тәуекелді динамикада зерттеу қажет деп ойлады [1].
Ғалым экономист Джон Мейнард Кейнс қаржылық тәуекелді қаражаттарды салудан күтілетін табыстың белгісіздігі ретінде анықтады. Кейнс белгісіздіктің себебі экономикалық процестің өзінің болашаққа бағытталған мінезінде деп санады, экономикадағы белгісіздік дәрежесін азайту мақсатында мемлекеттің рөлін үлкейтуін (активизациялауға) ұсынды [2].
Қаржылық тәуекелдің ең жиі кездесетін анықтамаларын біріктіре отырып, келесі жалпы кезеңдерді бөлуге болады:
сәтті нәтижеге үміттеніп жүзеге асырылатын қызмет [3];
мүмкін қауіп пен сәтсіздік [4];
бірнеше альтернативасы бар жағадайда кез келген шешімнің қате
немесе сәтті болуының ықтималдығы [5];
субъектпен және белгісіздік жағдайында жүзеге асырылатын
қызметтің ерекше нысаны [6];
кейбір оқиғалар қорытындысының анықсыздығы [7];
жоспарланған табыстың, пайданың толық түспеу, зардаптарды,
жоғалтулардың пайда болуының ықтималдығы [8];
Осылай, қаржылық тәуекелдің түрлі анықтамаларын қарастыра отырып, біз келесілерді шығарамыз:
тәуекел іс - әрекетпен байланысты, яғни ол кәсіпкерлік қызмет бар
жерде ғана пайда болады;
тәуекел нәтижесін толықтай алдын ала білу күрделі болатын, ал оның
қортындысы ықтималдық сипаттамада болатын қызметпен байланысты, осылай тәуекел таңдаумен байланысты болады;
тәуекелдің зардабы тек нәтижесінде көрінеді, тәуекел - бұл қойылған
мақсаттан ауытқу.
Демек, қаржылық тәуекелдің ажырамас факторлары белгісіздік, ықтималдылық және іс - әрекет болып табылады.
Қызмет еткізу кезеңімен қатар қаржылық - экономикалық және әлеуметтік тәуекелдің ықтималдылығы (білікті кадрларды алумен күрделі әлеуметтік инфрақұрылым әлсіздігі, ереуіл қаупі) техникалық тәуекел (жаңа технологиялар, шикізат пен материалдар сапасының тұрақсызлдығы, технологиялар беріктігі), экологиялық тәуекел (өндіріс зияндылық, дүркін шығарып тастаулар, қоныс тебуші орынның жақындығы).
Экономиакада тәуекел түсінігінің нұсқаларының бірі Дж. М. Кейс есімімен байланысты, ол өнім құндылығы және қызмет көрсету нарықтық бағаның ойламаған жерден өзгеріске ұшырайды, жабдықтардың шарасыздық тозығы мен апаттар нәтжесінде бұзылуларға әкелуде ықтимал шығынға кіруі керек. Осымен байланысты Кейнс тәуекел туралы күтілген түсім анықтығын кейінгіге қалдыру ықтималдылығын жабу үшін негізгі түрін ескеру керек деп есептеген.
Біріншіден, кәсіпкер немесе заемщик тәуекелі онымен ол есептеген перспективалық пайданы шын ала алама деген күдік пайда болады.
Екіншіден, несие беруші тәуекелі шығынға ұшырау ойымен қауіптілігімен байланысты болуы мүмкін немесе міндетті орындаудағы борышкердің басқа әркеттерінің шетіне шығуы, сонымен қатар қамтамасыз ету мөлшерінің жеткіліксіздігі ықтималдылығымен байланысты, яғни, заемщиктің кірісті алу есебі ақталмағаны үшін еріксіз шығынға ұшыраудың қауіптілігі.
Үшіншіден, бұл тәуекел - ақша бірлігінің құндылығының азаю ықтималдылығымен байланысты.
Экономикалық ғылымда тәуекелдің классикалық және жаңа классикалық теориясы бар. Классикалық тәуекел теориясының өнімдері (Милль, Сепиор) пайызды кәсіпкерлік кіріс құрылымында салынған капитал еншісі ретінде ) және тәуекел үшін төлемді (ықтимал тәуекелдің өтемі ретінде кәсіпкерлік әрекетпен байланысын) айыра алды. Классикалық теориядағы экономикалық тәуекел таңдаған шешімді өткізу нәтижесінде математикалық күткен шығынмен теңдестіреді. Аталған шешімнің іске асуына алып келетін тәуекел - мұнда. Мұндай біржақты термелеу сезілгеннен кейін тәуекедің басқа түсінігіндей өнімін ертті.
ХХ жүзжылдығындағы 20 - 30 жылдары А. Маршал және А. Пигу тәуекел Q-ді экономиканың жаңа классикалық теориясының негізін жасады. Кәсіпкер іс- әрекеті тәуекелдің жаңа классикалық теориясына сәйкес шектелген пайданың тұжырымымен шартталған. Бұл егер бірдей ұсынылған кірісті беретін күрделі қаржы нұсқаларының екеуінің бірін, таңдап алу керек болса, онда кіріс ауытқуы аз нұсқасы таңдалады [9].
Белгісіздік экономикалық қызметтің бар болуының объективті нысаны болып табылады. Оның мағынасы экономикалық қызмет нақты әлеуметтік - экономикалық процесстер ағымдарының көп мағыналылық, экономикалық жүйенің дамуының әдістері мен нұсқаулардың әртүрлілік, шешімнің іске асырылуының мүмкін күй мен ахуалдың көптүрлілігі жағдайларында жүзеге асырылуында көрінеді.
Фрэнк Найт қазіргі заманғы экономикалық теория шеңберінде белгісіздік проблемасына назар аударған ғалымдардың бірі болды. Ол 1921 жылы Тәуекел түсінігі және белгісіздік және Тәуекел, белгісіздік және табыс атты еңбектерінде келесі ережені ұсынды: Барлық шынайы табыс белгісіздікпен байланысты. Осымен Ф.Найт сол кездердегі экономикалық теориядағы басты ұғымына өз ойын қарама - қайшы қойды [10]. Бұл теорияның басты назарында шешімдерді абсолютты анықтылық жағдайында немесе ықтималдылықтың белгіленген заңдылықтарды қолдану арқылы қабылдау болды.
Тәуекелдің екінші жағын - ықтималдылықты зерттеу маңызды рөл атқарады. Оның негізі болып 17 ғасырдағы француз математиктері Блез Паскаль мен Пьер де Фермамен ашылған ықтималдық теориясы табылады. Адам ықтималдық теорияны қолдану арқылы алғаш рет нәтижесі әртүрлі болуы мүмкін жағдайында шешімді қабылдай ала алатын болды және болашақты сандар арқылы болжай алатын болды. Якоб Бернуллидің ашқан үлкен сандар заңы мен статисткалық таңдай әдісін шығаруы, сонымен бірге Абрахам де Муаврмен ашылған бөлуді және орташадан орта квадраттық ауытқудың нормалы нысандары тәуекелдерді басқаруына үлкен әсерін тигізді. Қазіргі кезде бұл ұғымдар тәуекелді басқаруда ең маңызды құралдары болып табылады [11].
Тәуекелдің үшінші жағы тәуекелдің белгілі бір қызметтің нәтижесі ретінде көрінуі болып табылады. Компания құрылым даму стратегиясы мен мақсатқа жету жолдарын таңдау барысында компания қызметін жүзеге асыру кезінде пайда болатын тәуекелдерді есепке алу мен басқару әдістеріне негізделген жобалау және жоспарлау процесіне сүйенеді. Бірақ, өзінің қаражаттарын жоғалту мүмкін жағдайын да ескеру қажет, яғни бұл компанияның өз қызметін атқаратын белгісіздік жағдайының нәтижесі болып табылатын соманы жоспарланғанынан кем алуы мүмкін.
Компания қызметіндегі қаржылық тәуекелдеріне өтетін болсақ, компания қызметіне оның қызмет ететін ерекшелігіне тәуелді болатын өзіне қаржылық тәуекелдердің түрлі түрлерін енгізетін белгілі бір тәуекелдер кешені сәйкес болатынын ескеру қажет. Алайда кез келген коммерциялық ұйымға тән тәуекелдің ажырамас факторлары өзгеріссіз қала береді, сонымен бірге шаруашылықтың кейбір нысандарының ерекшеліктері тәуекелдің қызмет етуіне әсерін тигізеді.
Қаржылық тәуекелдер дегеніміз - елге және оның заңды тұлғаларына ссудалық капитал беру көзқарасы жағынан елдің төлем қабілеттілігін анықтайтын тәуекел. Компанияның қаржылық қызметтегі тәуекел табиғи түрде менеджментпен, оның барлық функцияларымен, жоспарлауымен, оперативті басқарумен, экономикалық бақылаумен, персоналды басқарумен түйіндес болып келеді. Бұл функциялардың әрқайсысы тәуекелдің белгілі бір өлшемімен байланысты және оған шаруашылық жүргізудің икемді жүйесін қалыптастыруды қажет етеді. Яғни қаржылық тәуекелдің ерекше менеджменті немесе тәуекелдің экономикалық мәнін тануға, компанияның қаржылық қызметтегі оған қатысты стратегияны дайындау және іске асыруға негізделген басқарудың ерекше жүйесі қажет. Әдетте қаржы тәуекелді ресурстардың немесе табыстың шығынына әкеліп соғатын шаруашылық жүргізудің жағымсыз экономикалық салдарымен байланыстырады. Тәуекел көздері мен факторларын зерттеу арқылы оны болдырмауға, ондай аймақтан кетуге болады.
Егер қаржылық тәуекел тек теріс нәтижелермен байланысты болса, онда кәсіпкердің оған дайындығын түсіндіру мүлдем мүмкін емес. Негізінде кәсіпкер мүмкін шығындарға қарамастан тәуекелге береды, себебі мұнда күшті ынталандырғыш бар - жоғары табыс, өзіндік кәсіпкерлік табыс. Әдетте инновациялық кәсіпкерлік формадағы табыс қарапайым табыстан жоғары болады.
Компаниялар қаржылық жүйенің басты функциясы ұдайы өндірістік процесті қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету болып табылатын ажырамас бөлігі болып табылады. Әрбір кәсіпкер басшы типіне байланысты таңдап, тиімді тәуекел деңгейін өзі белгілейді. Кертартпа басшылар, жаңалықтарға бейімделмеген, әдетте олар қандай да бір тәуекелден қашуға тырысады. Икемді басшылар, егер тәуекелділік икемді болып, ал орындаушылар өз ісінің маманы балса, олар тәуекелді шешімдерді қабылдауға тырысады.
Компанияның қаржылық тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы мүмкін.
Американдық экономист Фрэнк Найт көптеген еңбектерінде қаржылық тәуекелділікті белгісіздікпен ұштастырған, мен де тәуекелді экономикалық белгісіздікпен тығыз байланыстырып, мына авторлық анықтаманы ұсынам. Сонымен қаржылық тәуекел - бұл экономикалық ортаның белгісіздік жағдайында сыртқы және ішкі факторларының дамуының әсері астында, компанияға ұғынылған істері нәтижесінде алдағы болашақта жоғалтулардың пайда болуына, табысты ала алмауына, қосымша табысарды толық ала алмау немесе алуға әкелуі мүмкін оқиғаның ықтималдық сипаттамасы [12].
Берілген анықтама тәуекел категориясын сипаттайтын - шешім қабылдаудың анықсыздығы, жағымсыз не жағымды оқиғаның басталу (келуі) ықтималдығы - барлық негізгі түсініктемелерін бейнелеп тұр, сонымен қатар тәуекелді компания қызметін ұйымға тәуелсіз оқиға болуының факторлары әсерлері астында (нарықтық талаптардың жағымсыз өзгерістері) байланыстырады.
Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. ҚР жеке кәсіпкерлік туралы 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124 Заңында жазылғандай, кәсіпкерлік іс өз тәуекелділігіне, кәсіпорынның ұйымдастыру құқықтық формасы шегіндегі мүліктік жауапкершілігіне негізделген. Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді. Кәсіпкер тәуекелді ең төменгі мүмкін болатын деңгейге дейін қалай азайатынын білуі қажет. Кәсіпорын үшін қандай да бір жағымсыз жағдай болса да кәсіпкер жағымсыз нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін қарастыруы керек.
Қаржылық тәуекел - кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық институттарымен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынастарының көлемінің жоғарылауы, кредиторларға тәуекелділік, капиталдың әрекетсіздігі, бір жобаға, бір мезгілде қаражат жұмсауы. Қаржылық тәуекелді шешеуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвесторлар келесі қағидаларды назарда ұстауы қажет: меншікті капитал мүмкіндігінен артық тәуекелге бармауы, аз нәрсе үшін көп нәрсені тәуекелге салмау керек, тәуекелдің нәтижесін алдын ала білуге тырысу қажет. Қаржылық тәуекел категориясының негізгі сипаттамалары 1-суретте көрсетілген.
Бағалаудың субъективтілігі
Экономикалық табиғаты
Қаржылық тәуекел категориясының негізгі сипаттамалары
Қорытындының ықтималдығы
Деңгейдің көптүрлілігі
енннрнннннн
Салдардың сәтсіз боуының күтілуі
Болудың объективтілігі
Салдардың белгісіздігі
1-сурет - Қаржылық тәуекелдің шаруашылық іс - әрекетіне байланысты жіктелуі
Ескерту - әдебиет көзінің мәліметтері бойынша құрастырылған [13]
Экономикалық табиғаты. Қаржылық тәуекел кәсіпорынның экономикалық іс - әрекетінде көрінеді, ол қаржылық қызметті атқарғандағы табыс пен шығындармен тікелей байланысты. Экономикалық формаларды есептегенде қаржылық тәуекел шаруашылық процесті атқарғандағы экономикалық категория жүйесіндегі орын алатын басты категория ретінде сипатталады.
Болудың объективлігі. Қаржылық тәуекел әрбір кәсіпорынның жұмысындағы объективті құбылыс, ол қаржылық операциялардың барлық түрімен бірге жүреді.
Нәтиженің ықтималдығы. Тәуекел категориясының ықтималдығы, кәсіпорын өз қаржылық іс - әрекетін асырғандағы, тәуекел жағдайының болу немесе болмауында көрінеді, ықтималдықтың деңгейі субъективті және объективті факторлар арқылы анықталады, бірақ қаржылық тәуекелдің ықтималдық табиғаты оның тұрақты сипаттамасы болып табылады.
Салдардың белгісіздігі. Қаржылық тәуекелдің бұл сипаттамасы оның қаржылық қорытындылардың детерминантты еместігінде көрінеді, біріншіден, жүргізілетін қаржылық операциялардың табыс деңгейінде. Қаржылық операциялардың күтілетін қорытынды деңгейі, тәуекел деңгейі түріне байланысты үлкен диапазонда өзгеріп отырады. Басқа сөзбен айтқанда, қаржылық тәуекел кәсіпорын үшін үлкен шығындар ретінде де, қосымша табыс ретінде де жүре алады.
Салдардың сәтсіз болуының күтілуі. Жоғарыда, қаржылық тәуекелдің салдары оң және кері көрсеткіштер ретінде көрінетіні туралы айтылса да, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын кері көрсеткіштер деңгейімен сипатталып, есептеледі. Ол қаржылық тәуекелдің кері салдары тек табысты ғана жоғалтып қоймай, кәсіпорынның капиталын жойып, банкроттыққа әкеп соғатынына байланысты.
Деңгейдің көптүрлілігі. Белгілі бір қаржылық операцияға, не кәсіпорынынң қаржылық іс - әрекетіне тән қаржылық тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт көлемінде өзгеріп отырады, яғни қаржылық операциялардың іске асу ұзақтығына байланысты, себебі уақыт факторы қаржылық тәуекел деңгейіне дербес әсер етеді (қаржылық құралдардың өтімділігі, ссудалық пайыз қозғалысының белгісіздігінде көрінеді).
Бағалаудың субъективтілігі. Экономикалық құбылыс сияқты қаржылық тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалау көрсеткіші - тәуекел деңгейі - субъективті. Бұл субъективтілік, яғни бұл объективті құбылысты біркелкі бағаламау, ақпараттық базаның толықтылығы мен сенімділігі, қаржылылық менеджерлердің маман деңгейі, тәуекел - менеджмент сферасындағы тәжірибенің әртүрлі деңгейде болуында түсіндіріледі.
Тәуекел қоғамның экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірінің ажырамас элементі ретінде нарық жағдайында қызмет етуші кез-келген ұйымның қызметінің барлық бағыттары мен аясында міндетті түрде ілесіп жүреді. Сұраныс пен ұсыныс деңгейінің тұрақсыздығы, үнемі қатаңданып отыр бәсекелестік, техника мен технологияның даму қарқынын озушылар, валюталық бағамдардың күрт өзгеруі, бақыланбайтын инфляция, заңнамалық базаның тұрақсыздығы, сонымен қатар, жаңашыл экономикаға тән көптеген басқа да қолайсыз факторлар бірде-бір коммерциялық операцияның белгілі кепілденген жетістікпен жүзеге асырылуына жол бермейді [14]. Соның салдарынан кез келген жаңашыл ұйымның қалыпты деңгейде іс-әрекет етуі мен дамуының негізгі және ажырамас шарты болып оның жоғарғы басшылығының қатаң ғылыми негізде тәуекелдерді болжауды және басқаруды жүзеге асыра білу табылады.
Қаржылық тәуекелдің қарастырылған категориялары оның түсінігін былай қыйсындауға мүмкіндік береді. Кәсіпорының қаржылық тәуекелі деп, белгісіздік жағдайда өз қаржылық іс - әрекетін асырғандағы кері қаржылық салдардың, табыс пен капиталды жоғалту формасында көрінетін, пайда болу ықтималдығын айтамыз және оның қазіргі кезеңде бірнеше түрлерге бөлінуін төмендегі 2-суреттен көруге болады.
Қаржылық тәуекелдің түрлері
Инфляциялық тәуекел
Салықтық тәуекел
Несиелік тәуекел
Депозиттік тәуекел
Валюталық тәуекел
Бизнестік тәуекел
Пайыздық тәуекел
Инфестициялық тәуекел
2-сурет - Қаржылық тәуекелдің түрлері
Ескерту - әдебиет көзінің мәліметтері бойынша құрастырылған [15]
Инфляциялық тәуекел. Нарықтық экономикада ол дербес қаражылық тәуекел түрі ретінде шығады. Бұл тәуекел капиталдың нақты құнының жәнеде қражылық операциялардын күтілетін табыстың төмендеу мүмкіндігімен байланысты. Қазіргі жағдайда осы туекел түрі тұрақты жәйт болғандықтан, қаржы менеджментінде оған күнделікті көңіл бөлінеді.
Салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің бұл түрінде бірнеше көрінісі бар: жаңа салық түрінің енгізілу мүмкіндігі; бар салық ставкасын көтеру ықтималдығы; салық төлемдері бойынша уақыт мерзімінің өзгеру ықтималдығы; салық жеңілдіктерінің алынып тасталынуы. Кәсіпорын үшін болжамсыз болғандықтан (оған қазіргі фискалдық саясат куә), қаржылық іс - әрекетке үлкен әсер етеді.
Несиелік тәуекел. Кәсіпорын өз қаржылық іс - әрекетін асырғанда, сатып алушыларға тауарлық және тұтынушылық несие бергенде пайда болады. Көріну формасы болып, шығарған дайын өнімге берілген несие үшін уақытында төлемеу болып табылады.
Депозиттік тәуекел. Ол депозиттік салымдарды қайтармауында көрінеді. Депозиттік тәуекел сирек кездесіп, коммерциялық банкті дұрыс таңдамауыннан болады.
Валюталық тәуекел. Бұл тәуекел сыртқы экономикалық қызметті асыратын (шикізатты импорттайтын, дайын өнімді, жартылай фабрикаттарды, материалдарды экспорттайтын) кәсіпорындарға тән. Ол кәсіпорының сыртқы экономикалық операцияларда қолданатын шетел валюта бағамының өзгеруі, күтілетін табыстың көлемін төмендетеді. Шетел валютасының ұлттық валютаға қатысты өсуінен, кәсіпорын шикізат пен материалдарды импорттағанда шығынға ұшырайды. Ал бұл бағамның төмендеуі дайын өнімді экспорттағанда шығынға әкеледі.
Инвестициялық тәуекел. Кәсіпорын өз инвестициялық іс - әрекетін асырғандағы мүмкін болатын қаржылық шығындарды сипаттайды. Бұл іс - қимылдың түріне байланысты, қаржылық тәуекелдің түрлері нақты инвестициялық тәуекел мен қаржылық инвестиция тәуекел деп бөлінеді. Қарастырылған инвестициялық іс - әрекетпен байланысты қаржылық тәуекел түрлері, күрделі тәуекел түрлеріне жатқызылып, жеке түр тармағына бөлінеді. Мысалы, нақты инвестициялық тәуекел құрылымында жобалық - конструкторлық жұмыстарды уақытында аяқтамау тәуекелін, құрылыс монтаждық жұмыстарды уақытында аяқтаму тәуекелі, инвестициялық жоба бойынша қаржыландыруды уақытында бастамау тәуекелдерін т.б. көрсетуге болады. Инвестициялық тәуекел түрлері капиталды жоғалтумен байланысты болғандықтан, олар қаржылық тәуекелдің ең қауіпті тобына жатады [16].
Пайыздық тәуекел. Ол қаржылық нарықта пайыздық ставканың болжамсыз өзгеруінде көрінеді. Бұл тәуекелдің пайда болу себебіне мемлекеттік реттеу, ақша ресурстардын төмендеуі, не өсуі және басқа факторлар әсерлерінен қаржылық нарық конъюктурасының өзгеруі. Пайыздық тәуекелдің кері қаржылық салдары кәсіпорынның эмиссиялық іс - әрекетінде (акция эмиссиясымен қоса, облигация эмиссиясы), дивидендтік саясатында, қысқамерзімді қаржылық салымдар мен кейбір қаржылық операцияларда көрінеді [17].
Бизнестік тәуекел. Бұл тәуекел капитал құрылымының жетілмегендігінен пайда болып, кәсіпорынның кері және оң ақша ағымы көлемінің тұрақсыздығын тудырады. Қаржылық тәуекел құрылымындағы қауіптілік деңгейі бойынша негізгі орын алады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, компания үшін қаржылық тәуекелді басқару ең маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез келген компанияның қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында компанияның іс - әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан компанияның болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы компанияның тәуекелді басқаруымен байланысты. Компания ісінде қаржылық тәуекел деп, компанияның қаржылық шешімдерді қабылдаумен байланысты табысы мен капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдылығын айтамыз. Тәуекел жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар жатады: табыстың төмендеуі, базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да соншалықты төмен болады. Сондықтан кез келген компания өзінің қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс - әрекеттерге жұмсауға тырысады.
1.2 Қаржылық тәуекелді басқарудың классификациясы
Жіктелу немесе классификация деп - білімнің белгілі бір облысының немесе адам қызмет түсініктері арасында байланысты орнату құралы ретінде пайдаланатын өзара тәуелді түсініктерінің жүйесі түсіндіріледі. Сол сияқты тәуекелдердің классификациясы - тәуекелдердің ішкі жиындарын жалпы түсініктерге біріктіруге мүмкіндік беретін белгілі бір белгі мен қағидаттардың негізінде көптеген тәуекелдерді жүйелендіруді білдіреді. Тәуекелдердің ғылыми негізделген классификациясы жеке тәуекелдің жалпы жүйедегі орнын айқын анықтауға көмектеседі және тәуекелдерді басқарудың лайықты әдісін нәтижелі қолданылуы үшін потенциалды мүмкіндіктерін құрады. Қаржылық тәуекел деңгейінің қолайлы мөлшерін анықтау арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізудің өзіндік, жеке дара міндеті болып табылады. Оның алдында күрделі аналитикалық жұмыс пен арнайы есептеулер жүргізілуге тиіс, ал тәуекелдің қандай да бір деңгейін қолайлы деп нормативтік тұрғыдан белгілеу жұмысы тек кәсіпорынның жоғарғы жетекшіліктің құзырында болады. Шаруашылық субъект үшін тәуекел деңгейінің қолайлығы немесе қолайсыздығы арасындағы шекара кәсіпкерлік қызметтеің әртүрлі кезеңдерінде және экономиканың жеке салаларында әртүрлі болады. Мысалы, егер тәуекелді ықтималдылық шкаласы бойынша бағаласа, онда кейбір мәліметтер бойынша, технологиясы жоғары дәрежеде болатын өндірістерде теріс нәтиже алудың рұқсат етілетін ықтималдылық деңгейі фундаментальды зерттеулер жүргізу кезеңінде 5 - 10 %, қолданбалы ғылыми құрастырулар жасау кезеңінде 80 - 90 % шамасында, жобалық - конструкторлық құрастыруларда 90 - 95 % болады [18].
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі әртүрлі факторлардың әсеріне байланысты өзінің жеке түрлері бойынша жүзеге асуына бейім болады. Бұл факторлар осы тәуекелді бағалаудың белгілерін айқындайды. Тәуекелдің нақты бір түрін сипаттағанда, сол уақытта оны құрайтын фактор жөнінде де мәлімет береді, нәтижесінде берілген тәуекел түрі бойынша болуы мүмкін қаржылық жоғалтулардың пайда болу ықтималдылығына және мөлшеріне жасалынатын бағаны сәйкес фактордың динамикасына қосуға мүмкіндік туады.
Қаржылық тәуекелдердің, оларды жіктеу жүйесіндегі, алуан көп түрлілігі кең шекараларда қарастыруға болады.Компанияның қаржылық тәуекелі - иеленушілер мен менеджерлерінің қабылдаған альтернативті қаржылық шешімнің нәтижесі. Бұл шешім іске асыру шарттарының анықталмағандықтан экономикалық зиян шегуі мүмкіндігінде қалаған қаржылық қызметінің нәтижесіне жетуге бағытталған. Компанияның қаржылық тәуекелдері келесі (1-кесте) жіктеме бойынша бөлінеді.
1-кесте - Қаржы тәуекелдерінің белгілері бойынша бөлінуі
Қаржы тәуекелдерінің белгілері бойынша бөлінуі
Түрлері бойынша
Компанияның қаржылық тұрақлықықты төмендету тәуекелі
Компанияның төлей алмау тәуекелі
Инфляция тәуекелі
Пайыздық тәуекелі
Несиелік тәуекелі
Объекті бойынша
Қаржылық операциясының жеке тәуекелі
Әр түрлі қаржылық қызметінің тәуекелі
Компанияның қаржылық қызметінің жалпы тәуекелі
Жалпы қарастыратын құрал бойынша
Жеке қаржылық тәуекел
Портфельді қаржылық тәуекел
Құрамы бойынша
Жай қаржылық тәуекел
Күрделі тәуекел
Пайда болу көзі бойынша
Сыртқы немесе жүйелік тәуекел
Ішкі немесе жүйелік емес тәуекел
Қаржылық нәтижелері бойынша тәуекел
Тек қана экономикалық зияндар әкелетін тәуекел
Жіберген пайданы әкелетін тәуекел
Экономикалық зияндармен қоса қосымша табыс әкелетін тәуекел
Уақыт аралығы бойынша
Тұрақты қаржылық тәуекел
Уақытша қаржылық тәуекел
Зиян деңгейі бойынша тәуекел
Бола алатын қаржылық тәуекел
Кризистік қаржылық тәуекел
Апаттық қаржылық тәуекел
Іске асыру деңгейі бойынша
Іске асыру мүмкін деңгейі төмен қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі орташа қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі жоғары қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейін анықтау мүмкін емес қаржылық тәуекел
Алдын ала көру мүмкіндігі бойынша
Болжамдаған қаржылық тәуекел
Болжамбанбаған қаржылық тәуекел
Сақтандыру мүмкіндігі бойынша
Сақтандырылатын қаржылық тәуекел
Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекел
Ескерту - әдебиет көзінің мәліметтері бойынша құрастырылған [19]
Компанияның қаржылық тәуекелі оны өткізудің анықталмаған жағдайының күшіне экономикалық зиян келтіру ықтималдылығында қаржылық қызметтің қажетті мақсатты нәтижесіне жетуге бағытталған меншік иесі мен менеджерлердің альтернативті қаржылық шешімдерін таңдау нәтижесін шешу болып табылады.
Тәуекелдерді басқарудың іс жүзіндегі міндеті түбегейлі зерттеуді және жүйелендіруді қажет ететін өзарабайланысты теориялық сұрақтардың негізінде құрылады:
- тәуекелдің мәнін және оның кәсіпкерлік қызметте көрінуінің формаларын ашу;
- оның пайда болу көздерін зерттеу;
- тәуекелдерді классификациялау белгілерін таңдау және ғылыми түрде тұжырымдау;
- кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдерді бөлу.
Кәсіпкерлік қызметтегі қаржылық тәуекелділік:
oo кәсіпорынның алғашқы қаржылық ақпаратын жинау
oo кәсіпорынның тәуекелділік ықтималдылығын бағалау
oo кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын талдау
oo кәсіпорынның дағдарыс кезеңін анықтау
oo қаржылық сауықтыру жөнінде басқару шешімдерін таңдау
Тәуекел басқарумен тікелей байланысты және де қабылданатын басқарушылық шешімдердің тиімділігі мен дұрыс негізделуінен тікелей тәуелділікте болады. Жоғары тәуекелді сфераны айқындай отырып, оны сандық өлшей және үнемі бақылай отырып тәуекелдерді шектелген дәрежеде басқаруға болады. Бұл тәуекел деңгейін елеулі мөлшерде төмендетуге және оның теріс салдарын минималдауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, тәуекел бизнесте тек қана теріс рөл ойнамайды, оң нәтижелі де болады. Жалпыға белгілі, жүзеге асырылуға дайындалып жатқан инновациялық жобаның тәуекел деңгейі жоғары болған сайын, оған тартылатын инвестицияның рентабельділігінің күтілетін деңгейі де жоғары болады. Тәуекелді іс-әрекетке ақша салу арқылы бизнесмендер өз инвестицияларының пайдалылығы мен рентабельділігінің жоғарғы деңгейіне сенім артуына болады. Оған қоса, кәсіпкерлік тәуекелдің теріс салдарын минималдауға ұмтылу жан-жақты терең зерттелген, дұрыс басқарушылық шешімдер қабылдау үшін объективті алғышарттар қалыптастырады.
Компанияның қаржылық тәуекелі келесі негізгі белгілермен жіктеледі:
1. Қаржылық тәуекелдің түрлері. Осы жіктеу белгісі оларды басқару
процесінде қаржылық тәуекел әртараптандырудың негізгі параметрі болып табылады. Қазіргі кезеңде компанияның қаржылық тәуекелінің негізгі түр санына келесілер жатады. Қаржылық тәуекелдер түрлері:
қаржылық тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі. Осы тәуекел компанияның
оң және теріс ақша ағымдарының көлемі бойынша балансталмауын тудырытын, капитал құрылымының жіктелмеуіме генерацияланады. Тәуекелдің осы түрі қауіпті дәрежесі бойынша қаржылық тәуекел құрамында жүргізуші ролді ойнайды;
компанияның төлем қабілетсіздік түрі. Тәуекелдің бұл түрі компанияның
уақыт ішінде оң және теріс ақша ағымдарының қайта баланстануын туғызатын айналым активтерінің өтімділік деңгейінің төмендеуімен генерацияланады. Өзінің қаржылық нәтижелері бойынша тәуекелдің осы түрі аса қауіптілер саналады;
инвестициялық тәуекел. Компаниянынң инвестициялық қызметтерін
орындау процесінде қаржылық жоғалтудың пайда болу мүмкіндігін сипаттайды. Осы қызмет түрінде сәйкес инвестициялық тәуекел - нақты инвестициялық тәуекел және қаржылық инвестициялық тәуекел болып бөлінеді. Инвестициялық қызметті атқарумен байланысты қаржылық тәуекелділіктің барлық қарастырылған түрлері өз кезегінде әр түрлі түрлерге бөлінетін күрделік тәуекелдерге жатады. Сонымен қатар, тәуекелдің барлық түрлері компанияның капитал жоғалту мүмкіндігімен байланысты және де олар қаржылық тәуекелдің аса қауіпті тобына кіреді;
инфляциялық тәуекел. Инфляция өсімі кезінде компанияның нақты сатып
алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап болады. Тәуекелдің осы түрі капиталдың нақты құнының және инфляциялық жағдайында қаржылық операцияларды орындаудан күтілген табыстың құнсыздану мүмкіндігі сипаттайды.
пайыздық тәуекел. Бұл тәуекелге капиталды қарызға алатын немесе
салатын кез келген шаруашылық бірлігі ұшырайды. Мұндай тәуекел көбіне пайыздық мөлшерлеменің деңгейіне тәуелді, алайда кейбір субъектілер табыстылық қисығының түріне де тәуелді болады.Ол қаржының жарықта пайыздық мөлшердің ойда болмаған өзгеруінен тұрады. Берілген қаржылық тәуекел түрінің пайда болу себебі болып, мемлекеттік реттеудің әсерінен қаржылық конъюктурасының өзгеруі; бос ақша ресурстарының ұсынымының өсуі мен төмендеуі және басқа факторлар табылады. Осы тәуекел түрінің теріс қаржылық зардартары компанияның эмиссиялық қызметінде, оның дивиденттік саясатында, қысқа мерзімді қаржылық және басқа да қаржылық операцияларда көрінеді;
валюталық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі сыртқы экономикалық қызмет
жүргізетін компанияларға тән. Ол осы операциялардан күтілген ақша ағымдарына компанияның сыртқы экономикалық операцияларына қолданылатын шетел валютасының айырбастауы бағанының өзгеруіне тура әсер ету нәтижесінде, алдын ала байқалған табысты алап үлгермеуімен көрінеді; яғни компания шикізат және материалдарды сыртқа шығара отырып, ұлттық валютаның сәйкес келетін шетел валютасына айырбастауы бағамының жоғарлау бойынша қатынасынан жеңіледі. Осы бағамның төмендеуі дайын өнімді сыртқа шығару кезінде компанияның қаржылық жоғалтуларын анықтайды;
депоизиттік (салымдық) тәуекел. Осы тәуекел депозиттік салымдардың
қайрарылмауы мүмкіндігін көрсетеді. Ол сирек кездеседі және компаниялармен депозиттік операцияларды орындау үшін коммерциялық банкті сәтсіз таңдаумен және дұрыс бағаланумен байланысты. Депозиттік тәуекелді іске асыру жағдайы тек қана біздің елде емес, сонымен қатар жарықытық экономикасы дамыған елдер де кездеседі.
несиелік тәуекел. Ол сатып алушыға тұтынушылық несеме тауарлық
несие беру кезінде компанияның қаржылық қызметінде орын алады. Оның көріну формасы болып төлемсіз немесе компаниямен несиеге жіберілген дайын өнімнің уақытсыз есептесу тәуекелі табылады;
салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің осы түрі бір қатара көріністерге
ие: шаруашылық қызметтің бөлек аспектілері жүзеге асыруға жаңа салық және жинақ түрлерін еңгізу; әрекет етіп құрған салық және жинақ мөлшерінің деңгейінің жоғарлау мүмкіндігі; бөлек салық төлемдерін жүзеге асыру шарттары мен мерзімдерінің өзгеруі; компанияның шаруашылық қызметінің аясында әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-10
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУ МЕН БАҒАЛАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ...11
1.1 Компанияның қаржылық тәуекелін басқарудың экономикалық негізі, мәні мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11-19
1.2 Қаржылық тәуекелді басқарудың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..19-27
1.3 Компанияның тәуекелдерін бағалау мен басқарудың негізгі тәсілдемелері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-37
2 КОМПАНИЯДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (ЖШС THS GROUP мысалында) ... ... ... ... 38
2.1 ЖШС THS GROUP ұйымдық - экономикалық және қаржылық қызметіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-4 9
2.2 Компанияның қаржылық тәуекелдерін басқару жүйесін талдау ... ... .49-62
3 КОМПАНИЯДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...63
3.1 Компанияның қаржылық тәуекелін төмендету тәсілдері және басқару механизмін жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63-73
3.2 Кәсіпорында қаржылық тәуекелдерді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73-82
3.3 ҚР компаниялардағы тұрақсыздандырушы факторлардың қаржылық тәуекелдерге әсері және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82-90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91-93
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...94-97
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
oo ҚР жеке кәсіпкерлік туралы 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124 Заңы;
oo
АНЫҚТАМАЛАР
Валюталық тәуекел - бір валюта курсының екінші бір валюта курсына қатынасы бойынша өзгеруіне байланысты валюталық жоғалтулар қаупін тудыратын тәуекел.
Девирсификация - бұл өзара байланысты емес әртүрлі объектілер арасында инвестицияланатын қаражаттарды бөлу процесі.
Дефляциялық тәуекел - дефляцияның өсуі кезінде баға деңгейінің құлдырауымен, табыстың төмендеуімен, кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдайының нашарлауынан болатын тәуекел.
Инфляциялық тәуекел - инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез құнсыздануындағы тәуекел.
Тәуекелдердің классификациясы - тәуекелдердің ішкі жиындарын жалпы түсініктерге біріктіруге мүмкіндік беретін белгілі бір белгі мен қағидаттардың негізінде көптеген тәуекелдерді жүйелендіруді білдіреді.
Селективтік тәуекелдер (латын тілінен selectio - таңдау, сұрыптау) - инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Өтімділік тәуекелі - бағалы қағаздарды немесе басқа да тауарларды сатуда, олардың сапасын бағалаудың өзгеруінен туындайтын мүмкіндігін жоғалтуына байланысты тәуекел.
Хеджирлеу - бұл валюта немесе пайыздық бағамның өзгеруі барысында туындайтын шығындарды болдырмай, тәуекелдерді жоюға септігін тигізетін құрал.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
oo ТБЖ - тәуекелдерді басқару жүйесі;
oo ЕБҰ - еншілес бағынысты ұйымдар;
oo ҚР- Қазақстан Республикасы;
oo ҚҚА- Қаржылық қадағалау агенттігі;
oo ЕДБ- екінші деңгейлі банктер;
oo ТМД- Тәуелсіз мемлекеттер достастығы;
oo АҚШ- Америка Құрама Штаттары;
oo ЖШС- жауапкершілігі шектеулі ссеріктестік;
oo АҚ- Акционерлік қоғам;
oo ХСҚҚ -Халықаралық сақтандыру қадағалау қауымдастығы;
oo ІАҚ - Ішкі аудит қызметі.
КІРІСПЕ
Зерттеуді таңдау уәжі мен бүгінгі күнге өзектілігі. Қазақстан экономикасының тұрақтылығы көбінесе кәсіпорын қызметінің тұрақтылығына байланысты. Мемлекетімізде кәсіпкерлік қызмет өзінің қарқынды дамуын әлі де жалғастыруда, өйткені кәсіпорын қызметтері нарығының қалыптасу процесі жылдан - жылға кеңейіп, жетілдірілуде, сондай - ақ жаңа операциялар, қызметтер мен технологиялар енгізілуде. Кез - келген компанияда өз жұмысын жүзеге асыру барысында қандайда бір болмасын табыс табу және қаржы жұмсау сияқты мақсаттарды ұстанып, өз жұмысын жоспарлайды. Бірақ, дамудың басқа да стратегияларын таңдай отырып, компания өз қаражатын жоғалтуы немесе жоспарланған сомадан аз алуы мүмкін. Бұл компанияның белгісіз ахуалда болуын көрсетеді. Компания тығырыққа тірелген кезде, басшылыққа шешім қабылдауға тура келеді, ол шешімдердің табысты іске асырылу ықтималдылығы (яғни, толық көлемде табыс алуы) компанияға іштей және сырттай әсер ететін көптеген факторларға тәуелді. Осындай жағдайда тәуекел ұғымы пайда болады.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау. Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады.
Компаниялық қызмет әрқашанда белгісіздіктің үлкен немесе кіші деңгейімен байланысты болады. Белгісіздіктердің қайнар көздері болып өндірістің барлық сатылары саналады, яғни қажетті құрал - жабдықтарды сатып алудан, тауар өндіру мен өткізуге дейін. Мұндай жағдайда кәсіпкердің әрбір іс - әрекеті қолайсыздықтардың пайда болуына, әр түлі жоғалтулардың болуына (қаржылық, материалды, еңбек және т.б.) әкелуі мүмкін.
Нарыққа қозғалыс ең алдымен экономикалық еркіндікке жол болып табылады, ал тәуекелді күшейту - кәсіпкерлік еркіндіктің кері жағы және ол үшін өтелетін өзіндік төлем. Дер кезінде тәуекелге бара алатын кәсіпкер табысқа жете алады. Кәсіпкер саналы түрде өзінің іс - әрекетінің рационалды стратегиясын таңдауы қажет: жоғалтатынын біле отырып, тәуекелге бару немесе тәуекелмен байланысты қызметтен бас тарту. Тәуекел - бұл кәсіпкерлік жоспарды және бюджетті орындауда қолайсыз жағдайлардың болу мүмкіндіктері.
Сонымен, компанияның қаржылық тәуекелдігі кәсіпкердің өз ресурстарының белгілі бір бөлігін жоғалту мүмкіндігімен, яғни қауіп-қатерімен байланысты және табыс алуы төмендеп, қосымша шығындардың пайда болу нәтижесімен байланысты болатын іс - әрекеттер деп түсінуге болады. Компанияның жақсы қызмет етуі үшін кәсіпкер өз жұмыс барысында кездесуі мүмкін барлық тәуекелдердің түрлерін ескеруі қажет. Нарықтық қатыныстар жағдайында тәуекелдің кәсіпкерлік істегі белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік, болжамдық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін.
Қаржылық тәуекел - бұл жеке және қарыз ақша қаражаттарының қозғалысы нәтижесінде пайда болатын жағымсыз жағдайлардан шығындардың пайда болуымен байланысты тәуекел. Әрине, көптеген тәуекелдер өзара байланысқан және бір тәуекелмен сәтсіз жұмыс тез арада басқа тәуекелдің пайда болуына әкеледі. Нәтижесінде ол қаржылық жоғалтулардың пайда болуына әкеліп соқтырады. Компанияның қаржылық тәуекелі компания қызметін реттеуде маңызды рөлі атқаратындығы диссертациялық жұмыстың өзектілігіне арқау болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Күні кешегіге дейін кәсіпорындағы қаржылық тәуекелдерді басқару ілімі қаржы менеджменті саласына енетін және оған өзіне лайық болатындай мән берілмей келді. Тәуекелдерді басқару, дәлірек айтсақ, тәуекелді ұйымдастыру проблемаларына отандық, сондай - ақ шетелдік экономист - ғалымдардың және практик - мамандардың да көптеген еңбектері арналды. Олардың қатарында ең елеулілері П.С. Роуздың, О.И. Лаврушинның, М.Е. Озиустің, Б.Х. Путнамның, Д.Ф. Синкидің, Е.П. Жаровскийдің, И.М. Балабановтың, В.В. Ковалевтің, Б.И. Лисактың, А.Д. Шелекбайдың, Р.Г. Ольховойдың, В.С. Пашковскийдің және т.б. еңбектерін жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында тәуекел - менеджменті туралы ілімнің дамуының қайнар көзін жетекші ғалымдар А.Д. Шелекбай, Л.Н. Корнилова,
Ғ.С. Сейітқасымов, Р.У. Смағұлова, Н.Н. Хамитов, С.Т. Міржақыпова, Б.И. Лисак және басқалар ашты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері тәуекелді басқару мәселелерін баяндайды, тәуекелдердің түрлері, олардың алдын алу және басқару тәсілдері кеңінен әрі жан - жақты қаралады, алайда олардың қатарында кәсіпкерлік қызметінде қаржылық тәуекелді ұйымдастыруды зерттеу мен қарастыру жөніндегі еңбектердің саны мардымсыз. Жарияланымдардың айтарлықтай санына қарамастан, қаржылық тәуекелді кәсіпорын қызметіндегі қазіргі жай - күйі тым жеткіліксіз зерттелген. Еліміздегі кәсіпкерлік саласында қаржылық тәуекел жеткіліксіз жетілдірілген және тиімділігін жоғарылату жөніндегі нақты ұсыныстар әзірлеуді қажет етеді.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - кәсіпорындағы тәуекелдерді басқарудың тео - риялық ережелерін қорытындылау, осы процестерді талдау және оның тиімділігін бағалау негізінде қазақстандық экономика жағдайында қаржылық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
oo қаржылық тәуекелді басқарудың классификациясын анықтау;
oo компанияның қаржылық тәуекелдерін бағалау мен басқарудың негізгі
тәсілдемелері мен әдістерін зерттеу;
oo THS GROUP ЖШС-нің қаржылық тәуекелдерін басқару жүйесін
талдау;
oo қаржылық тәуекелдің төмендету тәсілдері және басқару механизмін
жетілдіру;
oo дамыған шетелдердегі қаржылық тәуекелдің жай - күйін талдау және
кәсіпорындағы тәуекел құры - лымын анализдеу жөнінде ұсыныс әзірлеу;
Зерттеу пәні - кәсіпорындардағы қолданылатын тәуекелдерді басқару және қаржылық тәуекел бағалау жүйесі.
Зерттеу объектісі - THS GROUP ЖШС-нің қаржылық қызметіндегі тәуекелдері болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектеріндегі материалдар, заңнамалық актілер, үкімет қаулылары, кәсіпорынның қызмет етуінің тиімділігін арттыру және айналым капиталын басқару саласындағы өзекті мәселелер бойынша ғылыми - практикалық конференциялардың материалдары, кәсіпорынның қаржылық есеп берулері, кәсіпорынның ішкі ақпараты болып табылады.
Диссертациялық жұмыста талдаудың экономикалық - математикалық және статистикалық әдістері, жүйелі тәсілді, сыни талдау мен синтез әдістері, сапалық және сандық талдаулардың бірлігі, зерттеудің арнайы экономикалық, сараптамалық әдістерін қолдануды қарастыратын ұстанымдар қолданылды.
Диссертациялық зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Кәсіпкерлік қызметте қаржылық тәуекел жүйесін басқару, сонымен бірге:
oo кәсіпорындағы тәуекелдерді бағалау мен салалық ерекшеліктерін
ескере отырып, компаниядағы қаржылық тәуекелге авторлық анықтама беру;
oo қаржылық тәуекелді ұйымдастыру сызбасы және оның принциптері;
oo компанияның қаржылық тәуекелінің деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар айқындалды;
oo қаржы инновациялары ұғымының анықтамасы және кәсіпорынның
тәуекелдерін барынша азайту құралы ретіндегі пайдалану әдістері;
oo тәуекел түрлерін алдын - ала анықтау, оларды басқарудағы проблемаларын шешу жолдары.
Диссертациялық зерттеу жұмысының қорғауға шығарылған ұсыныстары. Кәсіпорындағы қаржылық тәуекелді шешу жолдары анықталып ұсынылған. Оның негізгі ережелерін, қорытындылары мен ұсыныстарын іске асыру компанияның ішкі бақылау жүйесіне тәуекелдердің алдын алу процесінің сапасы мен тиімділігін арттыруға септігін тигізеді, сондай - ақ жалпы фирманың тұрақтылығын нығайтуға және сенімділігін қолдауға ықпал етеді. Диссертацияның теориялық және практикалық бөлімдері экономика оқу орындарының, қайта даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарының оқу үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы диссертацияда қарастырылған теориялық ережелер мен тәжірибелік кеңес берулер кәсіпорын қызметінде бизнес құнының өсуіне бағытталған тиімді басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін кеңінен қолдану болып табылады. Зерттеу шеңберінде жасалған имитациялық модельді іскерлік практикада да, теориялық материалды пысықтау үшін қолданылатын білім беру үдерісінде де, яғни Корпорациялық қаржы, Компанияның құнын бағалау, Қаржылық басқару оқу курстарындағы тақырыптар бойынша қолданбалы есептерді жасау және теориялық материалды пысықтауда да қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және жүзеге асыру. Диссертациялық зерттеудің негізгі жағдайлары мен ғылыми нәтижелері келесі халықаралық ғылыми - практикалық конференцияларда талқыланып, мақұлданды: Жастар және ғылым атты XV халықаралық ғылыми - практикалық конференциясы, Қаржы тәуекелін басқарудың негізгі бағыттары және Методика оценки и анализа финансовых рисков компании атты мақалалар, Алматы экономика және статистика академиясы, (Алматы, 1 том, 22 - сәуір, 2015 ж., 2 том, 21 - сәуір, 2016 ж. ).
Жарияланған еңбектер. Автордың диссертациялық жұмыс тақырыбы бойынша 0,6 б.т. көлемінде екі мақала жарияланды.
Диссертация құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУ МЕН БАҒАЛАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Компанияның қаржылық тәуекелін басқарудың экономикалық негізі, мәні мен түрлері
Экономикалық нарық жағдайындағы кәсіпкерліктің негізгі қызметі пайданы табу болып табылады, бірақ оның нәтижесін толық түрде алдын ала көруге болмайды, себебі шаруашылық субъектілер олардың қызметін қиындататын түрлі тәуекелдер түрлерімен кездеседі.
Кәсіпорын қызметінің тәуекелін эконимист - ғалымдар белсенді түрде 19 ғасырдың аяғында зерттей бастады. Неміс экономистер мектебінің өкілдері Иоган фон Тюнен және Ханс Карл Эмиль фон Мангольдттың жұмыстарында (Кәсіпкердің шындық тағайындалымы мен кәсіпкерлік бірге пайда болды және коммерциялық құрылымның қаржылық қызметі барысында бірге жүреді. Адам Смит кәсіпкерліктің табысын зерттеуі кезінде, алғашқы рет кәсіпкерлік қызметпен байланысты ықтимал тәуекелдің өтемі түріндегі табыстың ақиқат табиғаты) кәсіпкерлік табыс пен кәсіпкердің даралығының кәсіпкерлік тәуекелдің арасындағы байланысы зерттелді. Ханс фон Мангольдт кәсіпкердің басты функциясы деп өндірістік түзуде қарастырған тәуекелді жүргізуді санады. Мангольдт заказға арналған өндіріс және нарыққа арналған өндіріс түсініктерін бөлді. Сонымен бірге ол тәуекелді бағалау мен басқару үшін уақыттық факторын қолдануы қажет, яғни тәуекелді динамикада зерттеу қажет деп ойлады [1].
Ғалым экономист Джон Мейнард Кейнс қаржылық тәуекелді қаражаттарды салудан күтілетін табыстың белгісіздігі ретінде анықтады. Кейнс белгісіздіктің себебі экономикалық процестің өзінің болашаққа бағытталған мінезінде деп санады, экономикадағы белгісіздік дәрежесін азайту мақсатында мемлекеттің рөлін үлкейтуін (активизациялауға) ұсынды [2].
Қаржылық тәуекелдің ең жиі кездесетін анықтамаларын біріктіре отырып, келесі жалпы кезеңдерді бөлуге болады:
сәтті нәтижеге үміттеніп жүзеге асырылатын қызмет [3];
мүмкін қауіп пен сәтсіздік [4];
бірнеше альтернативасы бар жағадайда кез келген шешімнің қате
немесе сәтті болуының ықтималдығы [5];
субъектпен және белгісіздік жағдайында жүзеге асырылатын
қызметтің ерекше нысаны [6];
кейбір оқиғалар қорытындысының анықсыздығы [7];
жоспарланған табыстың, пайданың толық түспеу, зардаптарды,
жоғалтулардың пайда болуының ықтималдығы [8];
Осылай, қаржылық тәуекелдің түрлі анықтамаларын қарастыра отырып, біз келесілерді шығарамыз:
тәуекел іс - әрекетпен байланысты, яғни ол кәсіпкерлік қызмет бар
жерде ғана пайда болады;
тәуекел нәтижесін толықтай алдын ала білу күрделі болатын, ал оның
қортындысы ықтималдық сипаттамада болатын қызметпен байланысты, осылай тәуекел таңдаумен байланысты болады;
тәуекелдің зардабы тек нәтижесінде көрінеді, тәуекел - бұл қойылған
мақсаттан ауытқу.
Демек, қаржылық тәуекелдің ажырамас факторлары белгісіздік, ықтималдылық және іс - әрекет болып табылады.
Қызмет еткізу кезеңімен қатар қаржылық - экономикалық және әлеуметтік тәуекелдің ықтималдылығы (білікті кадрларды алумен күрделі әлеуметтік инфрақұрылым әлсіздігі, ереуіл қаупі) техникалық тәуекел (жаңа технологиялар, шикізат пен материалдар сапасының тұрақсызлдығы, технологиялар беріктігі), экологиялық тәуекел (өндіріс зияндылық, дүркін шығарып тастаулар, қоныс тебуші орынның жақындығы).
Экономиакада тәуекел түсінігінің нұсқаларының бірі Дж. М. Кейс есімімен байланысты, ол өнім құндылығы және қызмет көрсету нарықтық бағаның ойламаған жерден өзгеріске ұшырайды, жабдықтардың шарасыздық тозығы мен апаттар нәтжесінде бұзылуларға әкелуде ықтимал шығынға кіруі керек. Осымен байланысты Кейнс тәуекел туралы күтілген түсім анықтығын кейінгіге қалдыру ықтималдылығын жабу үшін негізгі түрін ескеру керек деп есептеген.
Біріншіден, кәсіпкер немесе заемщик тәуекелі онымен ол есептеген перспективалық пайданы шын ала алама деген күдік пайда болады.
Екіншіден, несие беруші тәуекелі шығынға ұшырау ойымен қауіптілігімен байланысты болуы мүмкін немесе міндетті орындаудағы борышкердің басқа әркеттерінің шетіне шығуы, сонымен қатар қамтамасыз ету мөлшерінің жеткіліксіздігі ықтималдылығымен байланысты, яғни, заемщиктің кірісті алу есебі ақталмағаны үшін еріксіз шығынға ұшыраудың қауіптілігі.
Үшіншіден, бұл тәуекел - ақша бірлігінің құндылығының азаю ықтималдылығымен байланысты.
Экономикалық ғылымда тәуекелдің классикалық және жаңа классикалық теориясы бар. Классикалық тәуекел теориясының өнімдері (Милль, Сепиор) пайызды кәсіпкерлік кіріс құрылымында салынған капитал еншісі ретінде ) және тәуекел үшін төлемді (ықтимал тәуекелдің өтемі ретінде кәсіпкерлік әрекетпен байланысын) айыра алды. Классикалық теориядағы экономикалық тәуекел таңдаған шешімді өткізу нәтижесінде математикалық күткен шығынмен теңдестіреді. Аталған шешімнің іске асуына алып келетін тәуекел - мұнда. Мұндай біржақты термелеу сезілгеннен кейін тәуекедің басқа түсінігіндей өнімін ертті.
ХХ жүзжылдығындағы 20 - 30 жылдары А. Маршал және А. Пигу тәуекел Q-ді экономиканың жаңа классикалық теориясының негізін жасады. Кәсіпкер іс- әрекеті тәуекелдің жаңа классикалық теориясына сәйкес шектелген пайданың тұжырымымен шартталған. Бұл егер бірдей ұсынылған кірісті беретін күрделі қаржы нұсқаларының екеуінің бірін, таңдап алу керек болса, онда кіріс ауытқуы аз нұсқасы таңдалады [9].
Белгісіздік экономикалық қызметтің бар болуының объективті нысаны болып табылады. Оның мағынасы экономикалық қызмет нақты әлеуметтік - экономикалық процесстер ағымдарының көп мағыналылық, экономикалық жүйенің дамуының әдістері мен нұсқаулардың әртүрлілік, шешімнің іске асырылуының мүмкін күй мен ахуалдың көптүрлілігі жағдайларында жүзеге асырылуында көрінеді.
Фрэнк Найт қазіргі заманғы экономикалық теория шеңберінде белгісіздік проблемасына назар аударған ғалымдардың бірі болды. Ол 1921 жылы Тәуекел түсінігі және белгісіздік және Тәуекел, белгісіздік және табыс атты еңбектерінде келесі ережені ұсынды: Барлық шынайы табыс белгісіздікпен байланысты. Осымен Ф.Найт сол кездердегі экономикалық теориядағы басты ұғымына өз ойын қарама - қайшы қойды [10]. Бұл теорияның басты назарында шешімдерді абсолютты анықтылық жағдайында немесе ықтималдылықтың белгіленген заңдылықтарды қолдану арқылы қабылдау болды.
Тәуекелдің екінші жағын - ықтималдылықты зерттеу маңызды рөл атқарады. Оның негізі болып 17 ғасырдағы француз математиктері Блез Паскаль мен Пьер де Фермамен ашылған ықтималдық теориясы табылады. Адам ықтималдық теорияны қолдану арқылы алғаш рет нәтижесі әртүрлі болуы мүмкін жағдайында шешімді қабылдай ала алатын болды және болашақты сандар арқылы болжай алатын болды. Якоб Бернуллидің ашқан үлкен сандар заңы мен статисткалық таңдай әдісін шығаруы, сонымен бірге Абрахам де Муаврмен ашылған бөлуді және орташадан орта квадраттық ауытқудың нормалы нысандары тәуекелдерді басқаруына үлкен әсерін тигізді. Қазіргі кезде бұл ұғымдар тәуекелді басқаруда ең маңызды құралдары болып табылады [11].
Тәуекелдің үшінші жағы тәуекелдің белгілі бір қызметтің нәтижесі ретінде көрінуі болып табылады. Компания құрылым даму стратегиясы мен мақсатқа жету жолдарын таңдау барысында компания қызметін жүзеге асыру кезінде пайда болатын тәуекелдерді есепке алу мен басқару әдістеріне негізделген жобалау және жоспарлау процесіне сүйенеді. Бірақ, өзінің қаражаттарын жоғалту мүмкін жағдайын да ескеру қажет, яғни бұл компанияның өз қызметін атқаратын белгісіздік жағдайының нәтижесі болып табылатын соманы жоспарланғанынан кем алуы мүмкін.
Компания қызметіндегі қаржылық тәуекелдеріне өтетін болсақ, компания қызметіне оның қызмет ететін ерекшелігіне тәуелді болатын өзіне қаржылық тәуекелдердің түрлі түрлерін енгізетін белгілі бір тәуекелдер кешені сәйкес болатынын ескеру қажет. Алайда кез келген коммерциялық ұйымға тән тәуекелдің ажырамас факторлары өзгеріссіз қала береді, сонымен бірге шаруашылықтың кейбір нысандарының ерекшеліктері тәуекелдің қызмет етуіне әсерін тигізеді.
Қаржылық тәуекелдер дегеніміз - елге және оның заңды тұлғаларына ссудалық капитал беру көзқарасы жағынан елдің төлем қабілеттілігін анықтайтын тәуекел. Компанияның қаржылық қызметтегі тәуекел табиғи түрде менеджментпен, оның барлық функцияларымен, жоспарлауымен, оперативті басқарумен, экономикалық бақылаумен, персоналды басқарумен түйіндес болып келеді. Бұл функциялардың әрқайсысы тәуекелдің белгілі бір өлшемімен байланысты және оған шаруашылық жүргізудің икемді жүйесін қалыптастыруды қажет етеді. Яғни қаржылық тәуекелдің ерекше менеджменті немесе тәуекелдің экономикалық мәнін тануға, компанияның қаржылық қызметтегі оған қатысты стратегияны дайындау және іске асыруға негізделген басқарудың ерекше жүйесі қажет. Әдетте қаржы тәуекелді ресурстардың немесе табыстың шығынына әкеліп соғатын шаруашылық жүргізудің жағымсыз экономикалық салдарымен байланыстырады. Тәуекел көздері мен факторларын зерттеу арқылы оны болдырмауға, ондай аймақтан кетуге болады.
Егер қаржылық тәуекел тек теріс нәтижелермен байланысты болса, онда кәсіпкердің оған дайындығын түсіндіру мүлдем мүмкін емес. Негізінде кәсіпкер мүмкін шығындарға қарамастан тәуекелге береды, себебі мұнда күшті ынталандырғыш бар - жоғары табыс, өзіндік кәсіпкерлік табыс. Әдетте инновациялық кәсіпкерлік формадағы табыс қарапайым табыстан жоғары болады.
Компаниялар қаржылық жүйенің басты функциясы ұдайы өндірістік процесті қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету болып табылатын ажырамас бөлігі болып табылады. Әрбір кәсіпкер басшы типіне байланысты таңдап, тиімді тәуекел деңгейін өзі белгілейді. Кертартпа басшылар, жаңалықтарға бейімделмеген, әдетте олар қандай да бір тәуекелден қашуға тырысады. Икемді басшылар, егер тәуекелділік икемді болып, ал орындаушылар өз ісінің маманы балса, олар тәуекелді шешімдерді қабылдауға тырысады.
Компанияның қаржылық тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы мүмкін.
Американдық экономист Фрэнк Найт көптеген еңбектерінде қаржылық тәуекелділікті белгісіздікпен ұштастырған, мен де тәуекелді экономикалық белгісіздікпен тығыз байланыстырып, мына авторлық анықтаманы ұсынам. Сонымен қаржылық тәуекел - бұл экономикалық ортаның белгісіздік жағдайында сыртқы және ішкі факторларының дамуының әсері астында, компанияға ұғынылған істері нәтижесінде алдағы болашақта жоғалтулардың пайда болуына, табысты ала алмауына, қосымша табысарды толық ала алмау немесе алуға әкелуі мүмкін оқиғаның ықтималдық сипаттамасы [12].
Берілген анықтама тәуекел категориясын сипаттайтын - шешім қабылдаудың анықсыздығы, жағымсыз не жағымды оқиғаның басталу (келуі) ықтималдығы - барлық негізгі түсініктемелерін бейнелеп тұр, сонымен қатар тәуекелді компания қызметін ұйымға тәуелсіз оқиға болуының факторлары әсерлері астында (нарықтық талаптардың жағымсыз өзгерістері) байланыстырады.
Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. ҚР жеке кәсіпкерлік туралы 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124 Заңында жазылғандай, кәсіпкерлік іс өз тәуекелділігіне, кәсіпорынның ұйымдастыру құқықтық формасы шегіндегі мүліктік жауапкершілігіне негізделген. Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді. Кәсіпкер тәуекелді ең төменгі мүмкін болатын деңгейге дейін қалай азайатынын білуі қажет. Кәсіпорын үшін қандай да бір жағымсыз жағдай болса да кәсіпкер жағымсыз нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін қарастыруы керек.
Қаржылық тәуекел - кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық институттарымен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынастарының көлемінің жоғарылауы, кредиторларға тәуекелділік, капиталдың әрекетсіздігі, бір жобаға, бір мезгілде қаражат жұмсауы. Қаржылық тәуекелді шешеуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвесторлар келесі қағидаларды назарда ұстауы қажет: меншікті капитал мүмкіндігінен артық тәуекелге бармауы, аз нәрсе үшін көп нәрсені тәуекелге салмау керек, тәуекелдің нәтижесін алдын ала білуге тырысу қажет. Қаржылық тәуекел категориясының негізгі сипаттамалары 1-суретте көрсетілген.
Бағалаудың субъективтілігі
Экономикалық табиғаты
Қаржылық тәуекел категориясының негізгі сипаттамалары
Қорытындының ықтималдығы
Деңгейдің көптүрлілігі
енннрнннннн
Салдардың сәтсіз боуының күтілуі
Болудың объективтілігі
Салдардың белгісіздігі
1-сурет - Қаржылық тәуекелдің шаруашылық іс - әрекетіне байланысты жіктелуі
Ескерту - әдебиет көзінің мәліметтері бойынша құрастырылған [13]
Экономикалық табиғаты. Қаржылық тәуекел кәсіпорынның экономикалық іс - әрекетінде көрінеді, ол қаржылық қызметті атқарғандағы табыс пен шығындармен тікелей байланысты. Экономикалық формаларды есептегенде қаржылық тәуекел шаруашылық процесті атқарғандағы экономикалық категория жүйесіндегі орын алатын басты категория ретінде сипатталады.
Болудың объективлігі. Қаржылық тәуекел әрбір кәсіпорынның жұмысындағы объективті құбылыс, ол қаржылық операциялардың барлық түрімен бірге жүреді.
Нәтиженің ықтималдығы. Тәуекел категориясының ықтималдығы, кәсіпорын өз қаржылық іс - әрекетін асырғандағы, тәуекел жағдайының болу немесе болмауында көрінеді, ықтималдықтың деңгейі субъективті және объективті факторлар арқылы анықталады, бірақ қаржылық тәуекелдің ықтималдық табиғаты оның тұрақты сипаттамасы болып табылады.
Салдардың белгісіздігі. Қаржылық тәуекелдің бұл сипаттамасы оның қаржылық қорытындылардың детерминантты еместігінде көрінеді, біріншіден, жүргізілетін қаржылық операциялардың табыс деңгейінде. Қаржылық операциялардың күтілетін қорытынды деңгейі, тәуекел деңгейі түріне байланысты үлкен диапазонда өзгеріп отырады. Басқа сөзбен айтқанда, қаржылық тәуекел кәсіпорын үшін үлкен шығындар ретінде де, қосымша табыс ретінде де жүре алады.
Салдардың сәтсіз болуының күтілуі. Жоғарыда, қаржылық тәуекелдің салдары оң және кері көрсеткіштер ретінде көрінетіні туралы айтылса да, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын кері көрсеткіштер деңгейімен сипатталып, есептеледі. Ол қаржылық тәуекелдің кері салдары тек табысты ғана жоғалтып қоймай, кәсіпорынның капиталын жойып, банкроттыққа әкеп соғатынына байланысты.
Деңгейдің көптүрлілігі. Белгілі бір қаржылық операцияға, не кәсіпорынынң қаржылық іс - әрекетіне тән қаржылық тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт көлемінде өзгеріп отырады, яғни қаржылық операциялардың іске асу ұзақтығына байланысты, себебі уақыт факторы қаржылық тәуекел деңгейіне дербес әсер етеді (қаржылық құралдардың өтімділігі, ссудалық пайыз қозғалысының белгісіздігінде көрінеді).
Бағалаудың субъективтілігі. Экономикалық құбылыс сияқты қаржылық тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалау көрсеткіші - тәуекел деңгейі - субъективті. Бұл субъективтілік, яғни бұл объективті құбылысты біркелкі бағаламау, ақпараттық базаның толықтылығы мен сенімділігі, қаржылылық менеджерлердің маман деңгейі, тәуекел - менеджмент сферасындағы тәжірибенің әртүрлі деңгейде болуында түсіндіріледі.
Тәуекел қоғамның экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірінің ажырамас элементі ретінде нарық жағдайында қызмет етуші кез-келген ұйымның қызметінің барлық бағыттары мен аясында міндетті түрде ілесіп жүреді. Сұраныс пен ұсыныс деңгейінің тұрақсыздығы, үнемі қатаңданып отыр бәсекелестік, техника мен технологияның даму қарқынын озушылар, валюталық бағамдардың күрт өзгеруі, бақыланбайтын инфляция, заңнамалық базаның тұрақсыздығы, сонымен қатар, жаңашыл экономикаға тән көптеген басқа да қолайсыз факторлар бірде-бір коммерциялық операцияның белгілі кепілденген жетістікпен жүзеге асырылуына жол бермейді [14]. Соның салдарынан кез келген жаңашыл ұйымның қалыпты деңгейде іс-әрекет етуі мен дамуының негізгі және ажырамас шарты болып оның жоғарғы басшылығының қатаң ғылыми негізде тәуекелдерді болжауды және басқаруды жүзеге асыра білу табылады.
Қаржылық тәуекелдің қарастырылған категориялары оның түсінігін былай қыйсындауға мүмкіндік береді. Кәсіпорының қаржылық тәуекелі деп, белгісіздік жағдайда өз қаржылық іс - әрекетін асырғандағы кері қаржылық салдардың, табыс пен капиталды жоғалту формасында көрінетін, пайда болу ықтималдығын айтамыз және оның қазіргі кезеңде бірнеше түрлерге бөлінуін төмендегі 2-суреттен көруге болады.
Қаржылық тәуекелдің түрлері
Инфляциялық тәуекел
Салықтық тәуекел
Несиелік тәуекел
Депозиттік тәуекел
Валюталық тәуекел
Бизнестік тәуекел
Пайыздық тәуекел
Инфестициялық тәуекел
2-сурет - Қаржылық тәуекелдің түрлері
Ескерту - әдебиет көзінің мәліметтері бойынша құрастырылған [15]
Инфляциялық тәуекел. Нарықтық экономикада ол дербес қаражылық тәуекел түрі ретінде шығады. Бұл тәуекел капиталдың нақты құнының жәнеде қражылық операциялардын күтілетін табыстың төмендеу мүмкіндігімен байланысты. Қазіргі жағдайда осы туекел түрі тұрақты жәйт болғандықтан, қаржы менеджментінде оған күнделікті көңіл бөлінеді.
Салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің бұл түрінде бірнеше көрінісі бар: жаңа салық түрінің енгізілу мүмкіндігі; бар салық ставкасын көтеру ықтималдығы; салық төлемдері бойынша уақыт мерзімінің өзгеру ықтималдығы; салық жеңілдіктерінің алынып тасталынуы. Кәсіпорын үшін болжамсыз болғандықтан (оған қазіргі фискалдық саясат куә), қаржылық іс - әрекетке үлкен әсер етеді.
Несиелік тәуекел. Кәсіпорын өз қаржылық іс - әрекетін асырғанда, сатып алушыларға тауарлық және тұтынушылық несие бергенде пайда болады. Көріну формасы болып, шығарған дайын өнімге берілген несие үшін уақытында төлемеу болып табылады.
Депозиттік тәуекел. Ол депозиттік салымдарды қайтармауында көрінеді. Депозиттік тәуекел сирек кездесіп, коммерциялық банкті дұрыс таңдамауыннан болады.
Валюталық тәуекел. Бұл тәуекел сыртқы экономикалық қызметті асыратын (шикізатты импорттайтын, дайын өнімді, жартылай фабрикаттарды, материалдарды экспорттайтын) кәсіпорындарға тән. Ол кәсіпорының сыртқы экономикалық операцияларда қолданатын шетел валюта бағамының өзгеруі, күтілетін табыстың көлемін төмендетеді. Шетел валютасының ұлттық валютаға қатысты өсуінен, кәсіпорын шикізат пен материалдарды импорттағанда шығынға ұшырайды. Ал бұл бағамның төмендеуі дайын өнімді экспорттағанда шығынға әкеледі.
Инвестициялық тәуекел. Кәсіпорын өз инвестициялық іс - әрекетін асырғандағы мүмкін болатын қаржылық шығындарды сипаттайды. Бұл іс - қимылдың түріне байланысты, қаржылық тәуекелдің түрлері нақты инвестициялық тәуекел мен қаржылық инвестиция тәуекел деп бөлінеді. Қарастырылған инвестициялық іс - әрекетпен байланысты қаржылық тәуекел түрлері, күрделі тәуекел түрлеріне жатқызылып, жеке түр тармағына бөлінеді. Мысалы, нақты инвестициялық тәуекел құрылымында жобалық - конструкторлық жұмыстарды уақытында аяқтамау тәуекелін, құрылыс монтаждық жұмыстарды уақытында аяқтаму тәуекелі, инвестициялық жоба бойынша қаржыландыруды уақытында бастамау тәуекелдерін т.б. көрсетуге болады. Инвестициялық тәуекел түрлері капиталды жоғалтумен байланысты болғандықтан, олар қаржылық тәуекелдің ең қауіпті тобына жатады [16].
Пайыздық тәуекел. Ол қаржылық нарықта пайыздық ставканың болжамсыз өзгеруінде көрінеді. Бұл тәуекелдің пайда болу себебіне мемлекеттік реттеу, ақша ресурстардын төмендеуі, не өсуі және басқа факторлар әсерлерінен қаржылық нарық конъюктурасының өзгеруі. Пайыздық тәуекелдің кері қаржылық салдары кәсіпорынның эмиссиялық іс - әрекетінде (акция эмиссиясымен қоса, облигация эмиссиясы), дивидендтік саясатында, қысқамерзімді қаржылық салымдар мен кейбір қаржылық операцияларда көрінеді [17].
Бизнестік тәуекел. Бұл тәуекел капитал құрылымының жетілмегендігінен пайда болып, кәсіпорынның кері және оң ақша ағымы көлемінің тұрақсыздығын тудырады. Қаржылық тәуекел құрылымындағы қауіптілік деңгейі бойынша негізгі орын алады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, компания үшін қаржылық тәуекелді басқару ең маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез келген компанияның қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында компанияның іс - әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан компанияның болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы компанияның тәуекелді басқаруымен байланысты. Компания ісінде қаржылық тәуекел деп, компанияның қаржылық шешімдерді қабылдаумен байланысты табысы мен капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдылығын айтамыз. Тәуекел жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар жатады: табыстың төмендеуі, базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да соншалықты төмен болады. Сондықтан кез келген компания өзінің қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс - әрекеттерге жұмсауға тырысады.
1.2 Қаржылық тәуекелді басқарудың классификациясы
Жіктелу немесе классификация деп - білімнің белгілі бір облысының немесе адам қызмет түсініктері арасында байланысты орнату құралы ретінде пайдаланатын өзара тәуелді түсініктерінің жүйесі түсіндіріледі. Сол сияқты тәуекелдердің классификациясы - тәуекелдердің ішкі жиындарын жалпы түсініктерге біріктіруге мүмкіндік беретін белгілі бір белгі мен қағидаттардың негізінде көптеген тәуекелдерді жүйелендіруді білдіреді. Тәуекелдердің ғылыми негізделген классификациясы жеке тәуекелдің жалпы жүйедегі орнын айқын анықтауға көмектеседі және тәуекелдерді басқарудың лайықты әдісін нәтижелі қолданылуы үшін потенциалды мүмкіндіктерін құрады. Қаржылық тәуекел деңгейінің қолайлы мөлшерін анықтау арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізудің өзіндік, жеке дара міндеті болып табылады. Оның алдында күрделі аналитикалық жұмыс пен арнайы есептеулер жүргізілуге тиіс, ал тәуекелдің қандай да бір деңгейін қолайлы деп нормативтік тұрғыдан белгілеу жұмысы тек кәсіпорынның жоғарғы жетекшіліктің құзырында болады. Шаруашылық субъект үшін тәуекел деңгейінің қолайлығы немесе қолайсыздығы арасындағы шекара кәсіпкерлік қызметтеің әртүрлі кезеңдерінде және экономиканың жеке салаларында әртүрлі болады. Мысалы, егер тәуекелді ықтималдылық шкаласы бойынша бағаласа, онда кейбір мәліметтер бойынша, технологиясы жоғары дәрежеде болатын өндірістерде теріс нәтиже алудың рұқсат етілетін ықтималдылық деңгейі фундаментальды зерттеулер жүргізу кезеңінде 5 - 10 %, қолданбалы ғылыми құрастырулар жасау кезеңінде 80 - 90 % шамасында, жобалық - конструкторлық құрастыруларда 90 - 95 % болады [18].
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі әртүрлі факторлардың әсеріне байланысты өзінің жеке түрлері бойынша жүзеге асуына бейім болады. Бұл факторлар осы тәуекелді бағалаудың белгілерін айқындайды. Тәуекелдің нақты бір түрін сипаттағанда, сол уақытта оны құрайтын фактор жөнінде де мәлімет береді, нәтижесінде берілген тәуекел түрі бойынша болуы мүмкін қаржылық жоғалтулардың пайда болу ықтималдылығына және мөлшеріне жасалынатын бағаны сәйкес фактордың динамикасына қосуға мүмкіндік туады.
Қаржылық тәуекелдердің, оларды жіктеу жүйесіндегі, алуан көп түрлілігі кең шекараларда қарастыруға болады.Компанияның қаржылық тәуекелі - иеленушілер мен менеджерлерінің қабылдаған альтернативті қаржылық шешімнің нәтижесі. Бұл шешім іске асыру шарттарының анықталмағандықтан экономикалық зиян шегуі мүмкіндігінде қалаған қаржылық қызметінің нәтижесіне жетуге бағытталған. Компанияның қаржылық тәуекелдері келесі (1-кесте) жіктеме бойынша бөлінеді.
1-кесте - Қаржы тәуекелдерінің белгілері бойынша бөлінуі
Қаржы тәуекелдерінің белгілері бойынша бөлінуі
Түрлері бойынша
Компанияның қаржылық тұрақлықықты төмендету тәуекелі
Компанияның төлей алмау тәуекелі
Инфляция тәуекелі
Пайыздық тәуекелі
Несиелік тәуекелі
Объекті бойынша
Қаржылық операциясының жеке тәуекелі
Әр түрлі қаржылық қызметінің тәуекелі
Компанияның қаржылық қызметінің жалпы тәуекелі
Жалпы қарастыратын құрал бойынша
Жеке қаржылық тәуекел
Портфельді қаржылық тәуекел
Құрамы бойынша
Жай қаржылық тәуекел
Күрделі тәуекел
Пайда болу көзі бойынша
Сыртқы немесе жүйелік тәуекел
Ішкі немесе жүйелік емес тәуекел
Қаржылық нәтижелері бойынша тәуекел
Тек қана экономикалық зияндар әкелетін тәуекел
Жіберген пайданы әкелетін тәуекел
Экономикалық зияндармен қоса қосымша табыс әкелетін тәуекел
Уақыт аралығы бойынша
Тұрақты қаржылық тәуекел
Уақытша қаржылық тәуекел
Зиян деңгейі бойынша тәуекел
Бола алатын қаржылық тәуекел
Кризистік қаржылық тәуекел
Апаттық қаржылық тәуекел
Іске асыру деңгейі бойынша
Іске асыру мүмкін деңгейі төмен қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі орташа қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі жоғары қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейін анықтау мүмкін емес қаржылық тәуекел
Алдын ала көру мүмкіндігі бойынша
Болжамдаған қаржылық тәуекел
Болжамбанбаған қаржылық тәуекел
Сақтандыру мүмкіндігі бойынша
Сақтандырылатын қаржылық тәуекел
Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекел
Ескерту - әдебиет көзінің мәліметтері бойынша құрастырылған [19]
Компанияның қаржылық тәуекелі оны өткізудің анықталмаған жағдайының күшіне экономикалық зиян келтіру ықтималдылығында қаржылық қызметтің қажетті мақсатты нәтижесіне жетуге бағытталған меншік иесі мен менеджерлердің альтернативті қаржылық шешімдерін таңдау нәтижесін шешу болып табылады.
Тәуекелдерді басқарудың іс жүзіндегі міндеті түбегейлі зерттеуді және жүйелендіруді қажет ететін өзарабайланысты теориялық сұрақтардың негізінде құрылады:
- тәуекелдің мәнін және оның кәсіпкерлік қызметте көрінуінің формаларын ашу;
- оның пайда болу көздерін зерттеу;
- тәуекелдерді классификациялау белгілерін таңдау және ғылыми түрде тұжырымдау;
- кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдерді бөлу.
Кәсіпкерлік қызметтегі қаржылық тәуекелділік:
oo кәсіпорынның алғашқы қаржылық ақпаратын жинау
oo кәсіпорынның тәуекелділік ықтималдылығын бағалау
oo кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын талдау
oo кәсіпорынның дағдарыс кезеңін анықтау
oo қаржылық сауықтыру жөнінде басқару шешімдерін таңдау
Тәуекел басқарумен тікелей байланысты және де қабылданатын басқарушылық шешімдердің тиімділігі мен дұрыс негізделуінен тікелей тәуелділікте болады. Жоғары тәуекелді сфераны айқындай отырып, оны сандық өлшей және үнемі бақылай отырып тәуекелдерді шектелген дәрежеде басқаруға болады. Бұл тәуекел деңгейін елеулі мөлшерде төмендетуге және оның теріс салдарын минималдауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, тәуекел бизнесте тек қана теріс рөл ойнамайды, оң нәтижелі де болады. Жалпыға белгілі, жүзеге асырылуға дайындалып жатқан инновациялық жобаның тәуекел деңгейі жоғары болған сайын, оған тартылатын инвестицияның рентабельділігінің күтілетін деңгейі де жоғары болады. Тәуекелді іс-әрекетке ақша салу арқылы бизнесмендер өз инвестицияларының пайдалылығы мен рентабельділігінің жоғарғы деңгейіне сенім артуына болады. Оған қоса, кәсіпкерлік тәуекелдің теріс салдарын минималдауға ұмтылу жан-жақты терең зерттелген, дұрыс басқарушылық шешімдер қабылдау үшін объективті алғышарттар қалыптастырады.
Компанияның қаржылық тәуекелі келесі негізгі белгілермен жіктеледі:
1. Қаржылық тәуекелдің түрлері. Осы жіктеу белгісі оларды басқару
процесінде қаржылық тәуекел әртараптандырудың негізгі параметрі болып табылады. Қазіргі кезеңде компанияның қаржылық тәуекелінің негізгі түр санына келесілер жатады. Қаржылық тәуекелдер түрлері:
қаржылық тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі. Осы тәуекел компанияның
оң және теріс ақша ағымдарының көлемі бойынша балансталмауын тудырытын, капитал құрылымының жіктелмеуіме генерацияланады. Тәуекелдің осы түрі қауіпті дәрежесі бойынша қаржылық тәуекел құрамында жүргізуші ролді ойнайды;
компанияның төлем қабілетсіздік түрі. Тәуекелдің бұл түрі компанияның
уақыт ішінде оң және теріс ақша ағымдарының қайта баланстануын туғызатын айналым активтерінің өтімділік деңгейінің төмендеуімен генерацияланады. Өзінің қаржылық нәтижелері бойынша тәуекелдің осы түрі аса қауіптілер саналады;
инвестициялық тәуекел. Компаниянынң инвестициялық қызметтерін
орындау процесінде қаржылық жоғалтудың пайда болу мүмкіндігін сипаттайды. Осы қызмет түрінде сәйкес инвестициялық тәуекел - нақты инвестициялық тәуекел және қаржылық инвестициялық тәуекел болып бөлінеді. Инвестициялық қызметті атқарумен байланысты қаржылық тәуекелділіктің барлық қарастырылған түрлері өз кезегінде әр түрлі түрлерге бөлінетін күрделік тәуекелдерге жатады. Сонымен қатар, тәуекелдің барлық түрлері компанияның капитал жоғалту мүмкіндігімен байланысты және де олар қаржылық тәуекелдің аса қауіпті тобына кіреді;
инфляциялық тәуекел. Инфляция өсімі кезінде компанияның нақты сатып
алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап болады. Тәуекелдің осы түрі капиталдың нақты құнының және инфляциялық жағдайында қаржылық операцияларды орындаудан күтілген табыстың құнсыздану мүмкіндігі сипаттайды.
пайыздық тәуекел. Бұл тәуекелге капиталды қарызға алатын немесе
салатын кез келген шаруашылық бірлігі ұшырайды. Мұндай тәуекел көбіне пайыздық мөлшерлеменің деңгейіне тәуелді, алайда кейбір субъектілер табыстылық қисығының түріне де тәуелді болады.Ол қаржының жарықта пайыздық мөлшердің ойда болмаған өзгеруінен тұрады. Берілген қаржылық тәуекел түрінің пайда болу себебі болып, мемлекеттік реттеудің әсерінен қаржылық конъюктурасының өзгеруі; бос ақша ресурстарының ұсынымының өсуі мен төмендеуі және басқа факторлар табылады. Осы тәуекел түрінің теріс қаржылық зардартары компанияның эмиссиялық қызметінде, оның дивиденттік саясатында, қысқа мерзімді қаржылық және басқа да қаржылық операцияларда көрінеді;
валюталық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі сыртқы экономикалық қызмет
жүргізетін компанияларға тән. Ол осы операциялардан күтілген ақша ағымдарына компанияның сыртқы экономикалық операцияларына қолданылатын шетел валютасының айырбастауы бағанының өзгеруіне тура әсер ету нәтижесінде, алдын ала байқалған табысты алап үлгермеуімен көрінеді; яғни компания шикізат және материалдарды сыртқа шығара отырып, ұлттық валютаның сәйкес келетін шетел валютасына айырбастауы бағамының жоғарлау бойынша қатынасынан жеңіледі. Осы бағамның төмендеуі дайын өнімді сыртқа шығару кезінде компанияның қаржылық жоғалтуларын анықтайды;
депоизиттік (салымдық) тәуекел. Осы тәуекел депозиттік салымдардың
қайрарылмауы мүмкіндігін көрсетеді. Ол сирек кездеседі және компаниялармен депозиттік операцияларды орындау үшін коммерциялық банкті сәтсіз таңдаумен және дұрыс бағаланумен байланысты. Депозиттік тәуекелді іске асыру жағдайы тек қана біздің елде емес, сонымен қатар жарықытық экономикасы дамыған елдер де кездеседі.
несиелік тәуекел. Ол сатып алушыға тұтынушылық несеме тауарлық
несие беру кезінде компанияның қаржылық қызметінде орын алады. Оның көріну формасы болып төлемсіз немесе компаниямен несиеге жіберілген дайын өнімнің уақытсыз есептесу тәуекелі табылады;
салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің осы түрі бір қатара көріністерге
ие: шаруашылық қызметтің бөлек аспектілері жүзеге асыруға жаңа салық және жинақ түрлерін еңгізу; әрекет етіп құрған салық және жинақ мөлшерінің деңгейінің жоғарлау мүмкіндігі; бөлек салық төлемдерін жүзеге асыру шарттары мен мерзімдерінің өзгеруі; компанияның шаруашылық қызметінің аясында әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz