Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Мухан Г.C.
Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Қорғауға жіберілді
МДжППД кафедрасының меңгерушісі
__________________Н.В. Мирза
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Орындаған: Г.C. Мухан
Ғылыми жетекшісі: Г.Б. Бейсенбекова
п.ғ.к., доцент
Қарағанды 2022
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Факультет Педагогикалық
Мамандық 5В010300 - Педагогика және психология
Кафедра Мектепке дейінгі және психологиялық-педагогикалық даярлық кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
____________Н.В. Мирза
___ _______ 2021ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
Тапсырма
Студент Мухан Гульмаржан
3 курс, 33 тобы, 5В010300 - Педагогика және психология, қашықтықтан
курсы, тобы, мамандығы, оқу түрі
1.Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі.
Университет бойынша 2021 ж. № бұйрықпен бекітілді.
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 2022 ж.
3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік мәліметтер)
4. Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәліметтер тізімі
1. Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері
2. Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін зерттеу және оның нәтижесін талдау
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.) кестелер, диаграммалар
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі: Мазасыздану жағдайында психологиялық тұрғыдан қолдау көрсетудің әдіс-тәсілдері. Әдістемелік нұсқаулық Ережепова А.С. - Ақтөбе, 2018. - 31 б.
7. Жұмыс бойынша консультациялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсетумен)
Бөлімінің тараудың
нөмірі,атауы
Ғылыми жетекші, кеңесші
Тапсырманы алу
мерзімдері
Тапсырма
берді
(қолы)
Тапсырма
қабылдады
(қолы)
1. Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қыркүйек, қазан
2021
1.1. Мазасыздық ұғымы, себептері және түрлері
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қыркүйек, қазан
2021
1.2. Психологиялық әдебиеттерде мазасыздану мәселесінің зерттелуі
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қараша, желтоқсан
2021
1.3. Мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге бағытталған зерттеу кезеңдері, әдістері мен тәсілдері
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қараша, желтоқсан
2021
2. Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін зерттеу және оның нәтижесін талдау
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қаңтар, ақпан 2022
2.1. Анықтау экспериментінің нәтижелерін іріктеу және талдау сипаттамасы
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қаңтар, ақпан 2022
2.2. Жоғары сынып оқушыларының мазасыздығын психологиялық-педагогикалық түзету бағдарламасы
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Ақпан, наурыз 2022
2.2. Қалыптастырушы эксперимент нәтижелерін талдау
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Наурыз, 2022
8. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін
Орындау
мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту
Қыркүйек 2021
Хаттама №
.09.2021
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек-желтоқсан 2021
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қыркүйек-желтоқсан 2021
Іс-тәжірибеге кеткен дейін
4
Диплоидық жұмыстың (жобаны) сараптамалық бөлімін
Қантар-наурыз 2022
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз 2022
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Наурыз 2022
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын-пікірге ұсыну
Мамыр 2022
8
Дипломдық жұмыстың (жоюаның) ғылымижетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2022
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Маусым 2022
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні _______________2021___ж.
Ғылыми жетекшісі Бейсенбекова Г. Б. п.ғ.к.доцент
қолы, аты-жөні, ғылыми атағы, қызметі
Тапсырманы қабылдады: студент: Мухан Г.
қолы, аты-жөні
Шартты белгілер мен қысқартулар
ҚР -- Қазақстан Республикасы
ЭТ - эксперименттік топ
ҰБТ - Ұлттық Бірыңғай Тест
Нормативтік сілтемелер
Қазақстан - 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.
Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы (2020.07.07. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
ҚР білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық орта жалпы білім беру Тұжырымдамасы
Анықтамалар
Мазасыздық - бұл тұлғаның сәтсіз тұстарының субъективтік көрінісі.
Мазасыздық - бұл белгісіз қауіп жағдайында пайда болатын және қолайсыз дамуды күту кезінде көрінетін эмоционалды жағдай
Мазмұны
Кіріспе
9
1
Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері
12
1.1
Мазасыздық ұғымы, себептері және түрлері
12
1.2
Психологиялық әдебиеттерде мазасыздану мәселесінің зерттелуі
15
1.3
Мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге бағытталған зерттеу кезеңдері, әдістері мен тәсілдері
21
2
Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін зерттеу және оның нәтижесін талдау
25
2.1
Анықтау экспериментінің нәтижелерін іріктеу және талдау сипаттамасы
25
2.2
Жоғары сынып оқушыларының мазасыздығын психологиялық-педагогикалық түзету бағдарламасы
29
2.3
Қалыптастырушы эксперимент нәтижелерін талдау
37
Қорытынды
40
Әдебиеттер тізімі
42
Қосымшалар
44
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Қазіргі таңдағы түрлі өзгерістер, жан-жақты карқынды дамуға байланысты кез-келген адам үнемі түрлі стресс жағдайларымен соктығысып отыратындығы жасырын емес. Экономикалық, саяси тұрақсыздық адамның өзіне, өзге адамдарға, ситуацияларға деген сенімділік сезімін жоғалтады.
ХХ-шы ғасырдың басында шетелдік және отандық психологияның өзекті мәселелерінің бірі жағымсыз эмоционалды жағдайларды, яғни ашу, агрессия, кінәлау сезімі, мазасыздану, стресс, дистрессті зерттеу болды.
Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, сенбеушілікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы баланың жас кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал оған дейін бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады. Мaзaсыздaну мәселесі қaзіргі психологиядaғы ең өзекті мәселелердің бірі болып тaбылaды.
Мектептегі оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы мазасыздану зейін, ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор. Бірақ, егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді, мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін, ата-аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал мектептік кезең негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді иемдену, бойға сіңіру. Егер де оқушы уайымының себебі өз-өзіне сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да күмәншіл болып қалыптасады. Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау - қуаныш емес, ауыртпашылық және де мазасыздық бойын алып тұрған оқушының интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлігімен, құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді, өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуекелге бел буатын адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған, ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы қатерсіз-ақ көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір аймақтар, ақиқат объектілер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен күмәндана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда болуы себептерін білу, бастауыш сынып жастағы балалардың адекватты құлығының қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін, корекциялық-дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
Бірнеше онжылдық бұрын, мазасыздық адам өмірінде қазіргі кездегідей маңызды рөл атқармады. Бірақ, бұл мәселенің таралуы мен көптеген зерттеулеріне қарамастан, жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздығы жеткілікті зерттелген жоқ. Сондықтан осы мәселенің маңыздылығын аша отырып біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі деп алдық.
Зерттеудiң мақсаты: жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін теориялық және тәжірибелік тұрғысынан негіздеу.
Зерттеудің нысаны: жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздануы.
Зерттеудің пәнi: жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі.
Зерттеудің болжамы: егер жоғарғы сынып оқушыларының жоғары мазасыздануының белгілі бір себептерін анықталса, онда олардың мінез-құлқындағы мазасыздануларының төмендеуіне әкелетін бағытталған коррекциялық - дамытуышылық бағдарламаны жүргізуге септігін тигізеді.
Зерттеу мiндеттерi:
мазасыздық ұғымы, себептері және түрлерін қарастыру;
пихологиялық әдебиеттерде мазасыздану мәселесінің зерттелуін талдау;
мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге бағытталған зерттеу кезеңдері, әдістері мен тәсілдерін анықтау;
жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздануының төмендеуіне бағытталған, арнайы ұйымдастырылған коррекциялық-дамытушылық жаттығулардың әсер етуін қарастыру;
жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін зерттеу және оның нәтижесін талдау.
Зерттеудiң теориялық және тәжірибелік маңызы: жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздануының төмендеуіне бағытталған әдіс-тәсілдері айқындалып, зерттеуіміздің қорытындысы педагог-психологтің іс-тәжірбиелерінде пайдалану үшін тиімді.
Зерттеудің тәжірибелік базасы: Теміртау қаласының №2 ЖББМ 11А-сыныбындағы 16-17 жас аралығындағы 20 оқушыға жүргізілді.
Зерттеу әдістері: 1) Тейлордың мазасыздық деңгейін өлшеу әдістемесі (Т.А. Немчиновтың бейімделуі); 2) Ч.Д. Спилберг, Ю.Л. Ханиннің мазасыздануды бағалау әдістемесі негізінде жүргізіледі.
Дипломдық жұмыс құрылымы: диплом кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі көрсетіліп, зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды.
Бірінші тарауда жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің ғылыми негіздеріне талдау жасалады.
Екінші тарауда жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі зерттеліп және оның нәтижесіне талдау жасалды.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелерi тұжырымдалып, диплом жұмысының нәтижелерiн практикада пайдалануға нақтылы ұсыныстар берiлді.
Қосымшада тәжірбиелік жұмыстарының нәтижесі көрсетілген кестелер, хаттамалар берілді.
1 Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері
Мазасыздық ұғымы, себептері және түрлері
Мазасыздану күйін ғылымда алғаш атап өткен ғалым Зигмунд Фрейд болды. Ол бұл жағдайды эмоционалды деп сипаттады, оның ішінде күту мен белгісіздік тәжірибесі, дәрменсіздік сезімі, мұның бәрі ішкі себептерге негізделген. Фрейд мазасыздықты ішкі эмоционалды қақтығыстың симптоматикалық көрінісі ретінде қарастырды, өйткені адам бейсаналық түрде өзіне тым қауіпті немесе тітіркендіргіш сезімдерді, сезімдерді немесе импульстарды басады. Мазасыздықтың пайда болуымен мінез-құлық белсенділігінің артуы, мінез-құлық сипатының өзі өзгереді, өзгерген жағдайларға бейімделудің қосымша физиологиялық механизмдері қосылады [1].
Көбінесе мазасыздық термині шиеленістің, алаңдаушылықтың, мұңды алдын-ала сезімдердің субъективті сезімдерімен сипатталатын жағымсыз психикалық жағдайды сипаттау үшін қолданылады, ал физиологиялық жағынан автономды жүйке жүйесінің белсенділенуімен бірге жүреді. Табиғат тәрізді мемлекет бола отырып, алаңдаушылық бұзушылықтың көрсеткіші ретінде ғана емес, сонымен қатар психикалық резервтерді жұмылдырушы ретінде де оң рөл атқарады.
Мазасыздық - бұл белгісіздік сезімін білдіретін теріс түсті эмоция, жағымсыз оқиғаларды күту, алдын-ала болжау қиын жағдай. Қорқыныштың себептерінен айырмашылығы, мазасыздықтың себептері әдетте мойындалмайды, бірақ ол адамның ықтимал зиянды мінез-құлыққа қатысуына жол бермейді немесе оны оқиғалардың сәтті нәтижесінің ықтималдығын арттыру үшін әрекет етуге итермелейді [2].
Мазасыздық тудыратын және оның деңгейінің өзгеруіне әсер ететін себептер әртүрлі және адам өмірінің барлық салаларында болуы мүмкін. Шартты түрде олар субъективті және объективті себептерге бөлінеді. Субъективтілерге алдағы оқиғаның нәтижесінің субъективті маңыздылығын арттыруға әкелетін алдағы сипаттың нәтижесі туралы қате түсінікпен байланысты ақпараттық сипаттағы себептер жатады. Мазасыздықты тудыратын объективті себептердің арасында адам психикасына жоғары талаптар қоятын және жағдайдың нәтижесінің белгісіздігімен байланысты төтенше жағдайлар ерекшеленеді.
Мазасыздық, әдетте, әлеуметтік өзара әрекеттесудегі сәтсіздіктерді күтуге және қауіптің көзін анықтай алмауға байланысты. Ол өзін көрсете алады:
дәрменсіздік;
өз-өзіне күмәндану;
сыртқы факторлардың алдында олардың күші мен қауіп-қатер сипатын асыра көрсету салдарынан әлсіздік сезімі.
Ф. Б. Березин мазасыздық - бұл эмоционалды күйлер, олар өскен сайын бір-бірін табиғи түрде ауыстырады деп анықтама беріп, мазасыздық күйінің 6 деңгейін анықтады [3]:
1) Бірінші деңгей - мазасыздықтың ең төменгі қарқындылығы, кернеу, сергектік, ыңғайсыздық тәжірибелерінде көрінеді. Бұл сезім қауіп-қатер белгісін көтермейді, бірақ дабылдың айқын көріністерінің тез басталуының белгісі ретінде қызмет етеді. Бұл дабыл деңгейі ең бейімделгіш мәнге ие.
2) екінші деңгейде ішкі кернеу сезімі гиперестезиялық реакциялармен ауыстырылады немесе олар оған қосылады. Бұрын бейтарап ынталандыру маңыздылыққа ие болады және теріс эмоционалды бояуды күшейтеді.
3) үшінші деңгей - нақты мазасыздық. Ол белгісіз қауіп-қатер, түсініксіз қауіп сезімі тәжірибесінде көрінеді.
4) төртінші деңгей - қорқыныш. Бұл алаңдаушылық күшейген кезде пайда болады және белгісіз қауіпті анықтауда, нақтылауда көрінеді. Сонымен қатар, қорқынышпен байланысты объект міндетті түрде мазасыздықтың нақты себебін, нақты қауіпті көрсетпейді. Мазасыздық мәселесімен айналысатын көптеген ғалымдар мен зерттеушілер - мысалы, Зигмунд Фрейд, Курт Голдштейн, Карен Хорни және Карл Ясперс (ол психиатрияға мазасыздық пен қорқынышты ажыратудың негізгі критерийін енгізді) - сәйкес мазасыздық-бұл түсініксіз қорқыныш және қорқыныш пен мазасыздықтың басты айырмашылығы-қорқыныш реакция болып табылады белгілі бір қауіп үшін қорқыныш белгілі бір ынталандырумен және объектімен байланысты, ал алаңдаушылық объектісі-нақты емес, "белгісіз", "объектіден айырылған" қауіп, мазасыздық кез-келген ынталандырумен байланысты емес. Бұл тәсіл ең көп таралған.
5) бесінші деңгей - алаңдаушылықтың біртіндеп артуы нәтижесінде пайда болатын және қорқыныш сезімімен көрінетін жақындап келе жатқан апаттың сөзсіздігі. Сонымен қатар, бұл тәжірибе сезімнің мазмұнымен байланысты емес, тек алаңдаушылықтың артуымен байланысты. Мұндай тәжірибе белгісіз, бірақ өте қатты алаңдаушылық тудыруы мүмкін.
6) ең жоғары деңгей - қозғалтқышты босату, дүрбелеңге көмек іздеу қажеттілігімен көрінетін қорқынышты қозу. Мінез-құлық пен іс-әрекеттің бұзылуы алаңдаушылық тудырады, ал оның максимумына жетеді [4].
Тұлғаның дамуы үшін психикалық денсаулық, яғни толық психикалық, физикалық және әлеуметтік әл-ауқат жағдайы үлкен маңызға ие. Егер адам ыңғайсыздық жағдайына тап болса, онда бірінші кезекте эмоционалды сала бұзылады, яғни.адам бұл жағдайға теріс тәжірибелермен жауап береді, бұл өз кезегінде алаңдаушылық тудырады.
Мазасыздық - бұл адамның эмоционалды күйін білдіретін мазасыздықты сезінуге бейімділігі [5]. Жағдай шиеленістің, алаңдаушылықтың, мұңды алдын - ала сезінудің субъективті сезімдерімен сипатталады, ал физиология тұрғысынан-жүйке вегетативті жүйесінің активтенуі. Бұл жағдай стресстік жағдайға эмоционалды реакция ретінде пайда болады және уақыт өте келе қарқындылық пен динамикалық болуы мүмкін.
Физиологиялық деңгейде мазасыздық көрінеді:
жүрек соғуының күшеюі;
тыныс алудың жоғарылауы;
қан айналымының минуттық көлемінің ұлғаюы;
жалпы қозғыштықтың жоғарылауы;
сезімталдық шегін төмендету.
Психологиялық деңгейде мазасыздық сезіледі:
кернеу;
алаңдаушылық;
жүйке;
белгісіздік сезімі;
қауіп, сәтсіздік сезімі;
шешім қабылдай алмау және т. б.
Мазасыздықтың белгілі бір деңгейі - бұл адамның белсенді әрекетінің табиғи және міндетті сипаттамасы [5]. Әр адамның өзіндік оңтайлы немесе қалаулы мазасыздық деңгейі бар-бұл пайдалы мазасыздық деп аталады. Осыған байланысты адамның өз жағдайын бағалауы ол үшін өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Мазасыздықтың екі негізгі категориясы бар:
- ашық-саналы түрде тәжірибелі және алаңдаушылық күйінде мінез-құлық пен іс-әрекетте көрінеді;
- жасырын-әр түрлі дәрежеде түсініксіз және шамадан тыс тыныштық, нақты күйзелістерге сезімталдық, тіпті оны жоққа шығару немесе мінез-құлықтың белгілі бір тәсілдері арқылы жанама түрде көрінеді [6].
Осы категориялардың ішінде мазасыздықтың әртүрлі формалары анықталды. Атап айтқанда, ашық мазасыздықтың үш түрі ерекшеленеді:
1) өткір, реттелмейтін; адам оны өз бетінше жеңе алмайды (барлық жаста кездеседі).
2) реттелетін және өтелетін мазасыздық - бастауыш мектеп пен ерте жасөспірім кезеңінде кездеседі; мазасыздықты жеңуге мүмкіндік беретін жеткілікті тиімді әдістерді жасау қабілетімен ерекшеленеді, олардың арасында мазасыздық деңгейін төмендету, оны өз қызметін ынталандыру, белсенділікті арттыру үшін пайдалану.
3) мәдени - бұл жағдайда алаңдаушылық адам үшін құнды сапа ретінде танылады және тәжірибе алады, ол сізге қалаған нәрсеге қол жеткізуге мүмкіндік береді (ересек жасөспірімде байқалады). Ол бірнеше нұсқада әрекет етеді-оны жеке адам өзінің қызметінің негізгі реттегіші ретінде тани алады; ол идеологиялық және құндылық ретінде әрекет ете алады; симптомдардың күшеюі арқылы белгілі бір пайда іздеуде көрінуі мүмкін.
Мазасыздық - бұл анықтау факторларының түсініксіздігімен, ішкі байланыстардың әртүрлілігі мен сипатталатын жеке тұлғаның тұтас эмоционалды сипаттамасы.
Жеке мазасыздық - жеке тұлғаның қасиеті, субъектінің мазасыздыққа бейімділігін көрсететін тұрақты жеке сипаттама; маңызды қажеттіліктердің бұзылуы нәтижесінде пайда болады (ең алдымен әлеуметтік); жиі қайталанатын мазасыздық жағдайларының әсерінен дамиды; онтогенездің алғашқы кезеңдерінде базальды мазасыздық ретінде дамиды; жеке басының қасиеттері ретінде мазасыздықтың қалыптасуы жасөспірімде пайда болады және жасөспірімде бекітіледі. жас кезінде [7].
Мазасыздық жеке дамуға теріс әсер етеді; мазасыздықтың болуы оның қолайсыздығын көрсетеді. Дәл осындай әсер қорғаныс механизмдерінің әсерінен туындаған және ықтимал қауіпті жағдайларда да мазасыздықтың болмауы сияқты нақты қолайсыздыққа сезімталдыққа әсер етеді.
1.2 Психологиялық әдебиеттерде мазасыздану мәселесінің зерттелуі
Психологиялық әдебиеттерде мазасыздықтың әртүрлі анықтамаларын кездестіруге болады, дегенмен көптеген зерттеулер оны дифференциалды түрде - ситуациялық құбылыс ретінде және өтпелі күй мен оның динамикасын ескере отырып, жеке сипаттама ретінде қарастыру қажеттілігін мойындаумен келіседі.
Мазасыздық ұғымының әртүрлі психолог-ғалымдардың еңбегінде берілген анықтамаларын келесі кесте түрінде қарастыруға болады.
Кесте 1 - Мазасыздық ұғымының психолог-ғалымдар еңбектеріндегі анықтамасы
Автор
Мазасыздық ұғымының анықтамасы
А. М. Прихожан [8, 5 б.]
Мазасыздық - бұл белгісіз қауіп жағдайында пайда болатын және қолайсыз дамуды күту кезінде көрінетін эмоционалды жағдай
Ф. Б. Березина [9]
мазасыздық - бұл адамның белгілі бір әлеуметтік жағдайдағы мазасыздықтың, қорқыныш пен мазасыздықтың жоғарылау күйіне келу қасиеті ғана емес, оның пікірінше, мазасыздық-бұл жеке білім беру және жүйке процестерінің әлсіздігінен туындаған темперамент қасиеті.
В. К. Вилюнас [10].
мазасыздық - бұл адамның эмоционалды күйін білдіретін мазасыздықты сезінуге бейімділігі
С. Ю. Головин [11, 554 б.].
мазасыздық-бұл қорқынышқа тиісті реакцияны қамтамасыз ететін ықтимал қауіп жағдайында сенсорлық назардың және мотор кернеуінің тиісті дайындық деңгейінің жай-күйі.
К. Изард [12].
мазасыздық-бұл қорқыныш пен негізгі эмоциялардың басым эмоцияларының жиынтығы: азап, ашу, кінә, ұят.
В. В. Суворова [13].
"мазасыздық" адамның өткір психикалық жағдайын, ішкі мазасыздық пен теңгерімсіздікпен сипатталатын жағымсыз эмоциялардың күрделі кешенін білдіреді.
Р. С. Немова [14, 265 б].
мазасыздық-адамның үнемі немесе ситуациялық түрде көрінетін қасиеті, белгілі бір әлеуметтік жағдайларда қорқыныш пен мазасыздықты сезіну.
С. Л. Рубинштейн [15].
мазасыздық - бұл адамның белгісіз қауіп жағдайында пайда болатын эмоционалды жағдайды сезінуге бейімділігі және дамудың қолайсыз нұсқасын күту арқылы көрінеді.
Л. И. Божович [16].
мазасыздық-бұл адамның жетекші қажеттіліктеріне қанағаттанбауға негізделген тәжірибе.
Практикалық психологтың сөздігінде мазасыздық үрейлену реакциясының пайда болуының төмен шамасымен сипатталатын, жеке адамның мазасыздықты бастан кешуге деген икемділігі ретінде анықталады: жеке реакциялардың негізгі өлшемдерінің бірі.
А. М. Прихожан мазасыздықты, айтарлықтай ұзақ уақыт бойы сақталатын, тұрақты тұлғалық құрылым ретінде белгілейді. Ол соңғы өтемдеуіш және қорғаныш көріністерінде басымдылықпен өзіндік қозғаушы күшке және мінез-құлықтың тұрақты түрлеріне ие болып келеді [17].
Кез келген кешендік психологиялық құрылым сияқты мазасыздық та когнитивтік, эмоционалдық және операциялық аспектілерді қамтыған, алайда эмоционалдық басымды болатын, күрделі құрылымымен сипатталады.
Жалпы алғанда, мазасыздық - ол тұлға жайсыздығының, оның дезадаптациясының субъективтік көрінісі. Эмоционалдық қолайсыздық күйзелісі, төніп тұрған қауіп-қатерді сезіну ретіндегі мазасыздық, адамның маңызды қажеттіліктерінің қанағаттанбағандығының көрінісі болып табылады. Демек, мазасыздық - ол тұлғаның бір ерекшелігі, қорқынышқа даярлық. Бұл мүмкін болып қалатын қауіпті жағдайларда мақсатты дайындалған түрде зейіннің артуы, қорқынышқа тиісті жауап беруді қамтамасыз ететін сенсорлық және қозғаушы күштің жағдайы.
Қорқыныш - мазасыздықтың ең негізгі құрамды бөлігі болғандықтан ол өзіндік ерекшеліктерге ие. Атқарымдық түрде қорқыныш төніп тұрған қауіп-қатер туралы білдіретін белгі болып табылады, оның негізіне қадала назар аударуға мүмкіндік береді, оны болдырмаудың жолын іздеуге итермелейді. Егер ол аффект күшіне жететін болса, ол мінез-құлықтың таптаурындарын - қашуды, мелшиіп қатып қалушылықты, қорғаныс агрессиясынмәжбүрлеп таңуға қабілетті. Егер қауіп-қатердің көзі анықталмаса немесе танылмаған болса, мұндай жағдайда, пайда болатын күй мазасыздық деп аталады. Мазасыздық - ол белгісіз қауіп жағдайларында пайда болатын және оқиғалардың жағымсыз жүруін күтуден байқалатын эмоционалдық жағдай.
Л.И. Божович мазасыздықты зердеге жететін, бұрынғы тәжірибеден орын алған, қарқынды жүретін дерт немесе дертті алдын ала болжау ретінде белгіледі [18].
Психодинамикалық бағыт мазасыздықты келесідей түрде қарастырады. З.Фрейд бойынша: қорқыныш - аффект жағдайы, яғни күштің бәсеңдеу кезіндегі тиісті иннервациямен және оларды қабылдаудың рақаттылық-наразылық қатарындағы белгілі түйсіктердің бірігуі, сонымен қатар белгілі бір маңызды оқиғаның көрінісі де болуы ықтимал [19]. З.Фрейдтің айтуы бойынша қорқыныш либидодан пайда болады және өзін-өзі сақтауға көмектеседі және жаңа, әдетте, сыртқы қауіп- қатердің сигналы болып табылады. З.Фрейд мазасыздықтың 3 типін белгілеп көрсеткен: реалистік, невротикалық және моральдық. Ол мазасыздықты қарқынды импульстардан шығатын төніп қалған қауіп-қатер туралы Эгоға белгі беретін сигналдың рөлін атқарады деп болжайды. Оған жауап ретінде Эго ығыстыру, кескіндеу, ауыстыру, рационализациялау және т.б. түрлерін қамтыған бірқатар қорғаныс тетіктерін қолданады. Қорғаныс механизмдері санасыз түрде әрекет етеді және жеке адаммен шынайылықтың қабылдауын бұрмалайды.
Сол бағыттың өкілі К.Хорнидың айтуынша, ересек адам мен баланың арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастар тұлғаның дамуындағы шешуші фактор болып табылады [20]. К. Хорни тұлға туралы әлеуметтік теориясында балалық шаққа тән екі қажеттілікті бөліп көрсетеді: рақаттанудағы қажеттілік (бұл жайында ол З.Фрейдтің пікірімен келіседі) және басты сұраныс ретінде санайтын қауіпсіздік қажеттілігі. Оның түрткісі мобильді, қалаулы және қауіпсіздік пен қастық әлемінен қорғалған. Бұл жағдайда бала өз ата-анасына толық тәуелді болады. Мұндай тұлғаның дамуында 2 жол болуы мүмкін: нәтижесінде дені сау тұлға болатынегер сол қажеттілікті ата-аналар қамтамасыз ететін болсажәне екінші жол, егер қорғанысы болмаса, онда тұлғаның қалыптасуы патологиялық жолмен жүреді.
Алайда ата-аналар тарапынан олардың балаларға мұндай нашар қарауының негізгі нәтижесі болып, баланың бойында бастапқы өшпенділіктің дамуы саналады. Бала, бір жағынан, ата-анасына тәуелді болып келеді, екінші жағынан, оларға деген өкпе, наразылық сезімі болады. Бұл әрине қорғаныс механизміне алып келеді. Нәтижесінде ата-анасының үйінде қауіпсіздікті сезбейтін баланың мінез-құлқы психологиялық қорғаныс рөлін орындайтын қауіпсіздік, қорқыныш, махаббат пен кінә сезімдерімен бағытталады. Оның мақсаты ата-анасына деген қастық сезімдерді басу болып табылады, осының барлығы бастапқы мазасыздыққа әкеледі. Бастапқы мазасыздық дегеніміз не? Бұл қауіпсіздіктің жоқтығын қарқынды және жете түсініп сезіну - негізгі түйсіктердің бірі болып табылады. К. Хорнидың айтуынша, негізгі мазасыздықты жеңу үшін бала қорғаныс стратегияларына жүгіну қажет, оларды К. Хорни невротикалық қажеттіліктер деп атаған. Барлығы осындай 10 стратегияны бөліп көрсеткен. Аталған барлық стратегияларды ол 3 негізгі категорияларға бөлді: адамдарға, адамдардан және адамдарға қарсы бағдарлану. Басқаша айтқанда, бұл категориялардың әрқайсысы мазасыздықты жеңуге бағытталады.
В.М.Астапов пайда болатын күй және тұлғалық қасиет ретіндегі мазасыздықтың жалпы теориясын дамыту үшін, оның қызметтерін анықтап талдау қажет. Атқарымдық бағыт мазасыздық күйін хал-жағдайды сипаттайтын бірқатар реакциялар түрінде ғана емес, сонымен қатар іс-әрекеттің жүру динамикасына әсер ететін субъективтік фактор ретінде де қарастыруға болады. Психологиялық қызметтер туралы мәселе мазасызданудың генетикалық бастаулары, жағдайлары және оның пайда болу жағдайлары, мазасыздықтың іс-әрекетке әсері және т.б. дәстүрлі мәселелердің талқылауын жиі қарастырады. Алдымен мазасыздықтың атқарымдық сипаттамасы бұл күйді түсіндірудегі көптеген бағыттарда байқалады [21].
Мазасыздық оның бастамаларында, мазмұнында, көріну формаларында, өтемақы мен қорғауында байқалатын анық көрінетін өзіндік ерекшеліктерге ие. Әрбір жас кезеңі үшін шынайы болмыстың белгілі салалары, объектілері болады. Олар тұрақты құрылым ретіндегі нақты бір қауіптің немесе мазасыздықтың болуына қарамастан, көптеген балаларда улкен мазасыздық тудырады. Бұл мазасыздықтың жасерекшелік шыңдары аса маңызды әлеуметтік қажеттіліктердің салдары болып табылады. Жасөспірімдер сыныптастарымен және ата-аналарымен қарым-қатынаста үлкен мазасыздықта болады, ал басқа ересек адамдармен және мұғалімдермен - азырақ мазасызданады. Жоғары сынып оқушылары қарым-қатынастың барлық салаларында мазасызданудың ең жоғары деңгейін байқатады, әсіресе олар ата-аналарымен және қандайда да бір дәрежеде тәуелді басқа ересек адамдармен де қарым-қатынас жасағанда мазасыздану деңгейі жоғарылайды.
И. В. Дубровина лонгитюдтік зерттеудің мәліметтері бойынша 9-шы сынып оқушыларында мазасыздықтың деңгейі 7-8-сынып оқушыларына қарағанда күрт төмендейді, алайда 10-сыныпта өзін-өзі бағалау мазасыздығыныңжоғарылауына байланысты қайта көтеріледі. 8-10-сыныптарда өзін- өзі бағалау мазасыздығының жоғарылауы, бұл сыныптардың бітіруші болғанына байланысты болуы ықтимал. Бозбалалардың мазасыздану дәрежесінде және тудырушы факторлардың сипаттамасында (сабақ үлгерімі, құрбыларының арасындағы орны, өзін-өзі бағалау ерекшеліктері және т.б.) жеткіншектерге қарағанда жеке және жыныстық айырмашылықтар айқын көрінеді. Мазасыздық күйіне байланысты эксперименталдық, эмпирикалық және теориялық зерттеулерінің көптігіне қарамастан, бұл ұғымның қазіргі әдебиеттегі тұжырымдамалық өңдеуі әлі де толық жетілдірілмеген [22].
Х. Ремшидт атап өткендей, өзін өз құрбыларымен салыстыру өзекті болып келеді, өйткені қалыпты өзгергіштіктің диапазоны белгісіз болып қала береді. Х. Ремшидттің айтуынша, бұл мазасыздықты тудырып, үлкен шиеленістерге немесе депрессиялық жағдайларға, тіпті созылмалы невроздарға алып келуі мүмкін. Бұған ағзаның мезгілінен бұрын жыныстық жетілуі, дамудың тежелуі сияқты атқарымдық өзгерістер жатады, сонымен қатар жеткіншектерде мазасыздықты тудыратын себептерге бозбалалық безеулерді, артық немесе жетіспейтін салмақты, бой өсудің тежелуін жатқызуға болады [23].
Олар психологиялық-әлеуметтік және мәдени-әлеуметтік факторлардың ықпалынан (жыныстық тәрбие, нормалар, жеке психикалық даму, ересектердің үлгілері) мінез-құлықта әр түрлі байқалады: психоаффектілі, яғни белгілі бір серіктесіне деген махаббат сезімі мен қатынастар икемділігінің түрткісі ретінде, немесе психофункционалды - едәуір дәрежеде белгілі серіктесімен байланысты емес сексуалдық қанағаттаныушылық ретінде. Алайда бұл жағдайда жыныстық ауытқулар пайда болуы мүмкін: қандай да бір себептер бойынша жетілудің жоқтығы, біресе сексуалдық құмарлық та, тиісті күйініштер де байқалмайды, немесе қажетті психологиялық-әлеуметтік (мәдени-әлеуметтік) факторлар болмайды. Жазалаулар мен шектеулер басым болған жағдайларда сексуалдық қажеттіліктер жойылып кетуі немесе толық дамымауы мүмкін. Бұл қалыпты даму мен психикалық күйзеліс пен мінез-құлықтың арасында өзіне-өзі сенімсіздік тудырып, өзін-өзі бағалауды төмендетіп және т.б. келіспеушілікке әкеледі.
Мазасыздықтың байқалуы екі нұсқада жүретіндігін айта кету қажет: бұл әр түрлі байқалатын, алайда тұлғаны бірдей кері бейімдейтін қорқыныш - ашу мен қорқыныш - қайғыру.
Есею кезеңінде отбасы мен мектептің маңыздылығына назар аудару қажет. Өйткені жасөспірімдік кезең ересек болып көріну мен ересек адам бола алмаудың арасындағы қарама-қайшылықтар болып табылады. Бұл тәуелсіздікке ұмтылу мен ересектердің нұсқауларына бағыну қажеттілігінің арсындағы қарама-қайшылықтар.Жеткіншек жастың қиындықтары қозудың жоғырылығымен, ипохондриялық реакциялармен, аффектілікпен, ренішке тым көңіл бөлушілікпен, үлкендерге қатысты асқан сыншылдық көзқарастармен байланысты болып келеді. Егер бұл ерекшеліктер ескерілмесе, онда жасөспірімдердің адамгершілік дамуы мен мінез-құлықтарында тұрақты ауытқулар қалыптасуы мүмкін. Бұл жерде бала мен ата-аналардың арасындағы қатынастар аса маңызды болып табылады. Жасөспірімдік шақ - балалық шақтан ересек жасына ауыспалы кезең. Осы кезде эмоционалдық және когнитивтік салалардың қалыптасуына жағымсыз әсер ететін көптеген шиеленістер пайда болады. Референттік топтың рөлі күшееді, ол еліктеуге үлгі ретіндегі ата- аналармен байланыстың бұзылуына ықпал етеді. Ата-аналар тарапынан шектеулер мен тиымдар көбееді: отбасындағы жаңа өзгерістерге байланысты шиеленістер де артады. Экономиялық жағдайлар мазасыздықтың орын алуына себеп болуы мүмкін: себебі жасөспірім өзін үнемі тәуелді, өздігінен шешім қабылдай алмайтын адам ретінде сезінеді. Жастар мектептегі білім берудің ұзақтығына байланысты ұзақ уақыт бойы ата-аналарынан қаражат жағынан тәуелді болады. Мектептегі үлгерімнің төмендігі жанжалдардың себебі болуы мүмкін. Ата-аналар мен балалар арасындағы тартысты қатынастар ұрпақтар арасындағы шиеленістерден гөрі өзгерген экономиялық жағдайлар мен технологиялық прогресске байланысты болып келеді.Аталған өзгерістердің алдында ата-аналар өздерін балалар сияқты сенімсіз және алаңдаулы сезінеді, ал бұл өз кезегінде мазасыздық пен шешім қабылдай алмаушылықты тудырады, ал олар болса жеке мінезді қалыптастырады. Ата-аналар үйімен қатар мектеп те - әлеуметтенудің маңызды бір сатысы болып табылады. Бозбалалық шақтың қалыптасуы жасерекшлік дамудың кезеңі ретінде мектептегі жаппай білім беру жүйесінің пайда болумен тығыз байланысты.
Мектептегі шиеленістер көбінесе сабақ үлгерімімен, бейімделумен, бедел және дербестілікпен байланысты болып келеді. Сабақ үлгеріміне қатысты қойылатын талаптарға байланысты шиеленістер мұғалімдермен де және құрбылар арасында да пайда болады. Мұғалімдерге қатысты наразылық, сабақ оқуға және жетістіктерге жетуге қарсылық та туындауы ықтимал. Мұндай мінез-құлық қабілетті балаларда да және сыни көзқарастағы жастарда да кездеседі. Олардың жетістіктерге жету талпыныстарыболашаққа деген жағымсыз перспективалармен ұштастады. Құрбылар арасындағы қатынастарда бәсекелестіктің негізінде түрлі шиеленістер пайда болуы мүмкін. Бұл оқушылардың психологиялық-әлеуметтік бейімделулеріне және сыныптың тұтас қоғам ретінде сақталуына ықпал етеді.
Бедел және дербестілік саласындағы жанжалдар еркіндіктің мектеп ережелерімен қыспаққа алынатындығымен шартталады. Жастар олардың дәлелденуін талап етеді, өздерінің үстінен орынсыз қамқорлықты сезінеді.
Мазасыздық - бұл тұлғаның сәтсіз тұстарының субъективтік көрінісі. Кіші және үлкен жеткіншектер өздерінің айрықша ерекшеліктеріне ие және олар аса маңызды, алайда осы кезеңге тән жиі кездесетін қырлары жөнінде айтуға болады, психикалық дамудың деңгейі мен сипатына қарай жеткіншектік - бірқатар кезеңнен тұратын балалық шақтың әдеттегі дәуірі. Олар, бір жағынан,өзіндік ерекшеліктерге ие бірнеше кезеңдерден тұрады, екінші жағынан жеткіншек - ол ересек өмірдің табалдырығында тұрған жетіліп келе жатқан адам.
Психикалық дамудың қол жеткізген деңгейі, жеткіншектің ұлғайған мүмкіндіктері оның бойында дербестілікке, өзін-өзі танытуға деген қажеттіліктерді тудырады, оның құқықтарын, әлеуеттік мүмкіндіктерін ересектер тарапынан қабылдануын, соның ішінде, қоғамдық маңызды істерге араласудықажет етеді. Осы орайда, ересектер жеткіншектің кішкентай бала емес екендігін ерекше көрсетеді және оларға қойылатын талаптарды күшейте келе, кейде дербестілік құқығына, өзін-өзі таныту мүмкіндіктеріне шектеу қояды.Осыдан түрлі шиеленісті жағдайлар, реніштер және наразылықтың алуан түрлі формалары пайда болады.
Мазасыздық күйі - бұл жеткіншек жастағы дағдарыстың салдары. Ол әр түрлі өтеді және жеткіншек тұлғасының шырқын бұзып, өміріне жан-жақты әсер етеді. Бұл дағдарыстар ауытқу мінез-құлқының және тұлғалық ауытқулардың, соның ішінде біз нақтырақ тоқталатын мазасыздықтардың көптеген түрлерінің себебі болуы мүмкін.
Х. Решмидттің ойынша, сәйкестілік дағдарысын баланың өз мәртебесінен айырылғандыққа, биологиялық мүмкіндіктердің әлеуметтік мүмкіндіктерге сәйкес келмеуіне, өз құзыретіне, өз мәртебесіне деген сенімсіздікке, есейіп келе жатқан адамның ағзасындағы жүріп жатқан биологиялық күрт өзгерістерге оның тиісті жауабы ретінде қарастыруға болады.
Сенімсіздік пен қорқыныштар тән мен жанның тұтастығынан айырылу қорқынышы пайда болатындай дәрежеге жетуі мүмкін. Сондықтан да жеткіншектер көп жағдайда мінез-құлықтық ритуалдарын құрады.
Сонымен, жеткіншектердің психикалық күйінің (дербестілікке, өзін-өзі танытуға деген қажеттіліктердің) басты көрсеткіштерінің бірінің өзгеруі негізінде жеткіншектердің деңгейін зерттеу кіші және үлкен жеткіншектерді жай ғана қарастыруға емес, сонымен қатар олардың деңгейлік дамуының күрделі динамикасын ашуға мүмкіндік береді. Жеткіншекті сипаттаудағы аса маңызды тұсы болып, оның жаңа әлеуметтік позициясын - өзінің Менін сезінуі саналады. Бұл сезіну өзін-өзі бағалауда да, құрбыларымен және ересектермен қарым-қатынастарында да жүзеге асады.Өз тұлғасына деген үлкен қызығушылық, өзінің тұлғалық қасиеттерін сезініп бағалау қажеттіліктері, шынайылықтан мұндай алшақтау айқын көрінетін өзімшілдікпен, эгоцентризммен және аутизммен қатар жүреді деп санайтын бірқатар шетелдік психологтармен біржақты түсіндірілген. Сонымен қатар жеткіншектің өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі таныту және өзін-өзі жетілдірудегі сұраныстары жай ғана әуесқойлықтан және өзін-өзі тереңдетуге деген үстірт қызығушылықтан пайда болмайды және ол мақсатсыз өзін-өзі қазғылау емес, ол өзінің артықшылықтары мен кемшіліктерін талдауға деген моральдық қажеттіліктерден, өзінің қылықтары мен мақсаттарында не дұрыс, не бұрыс екендігін түсіну талпынысынан, не нәрсеге қол жеткізіп, неден өзін шектеу керектігінен құралады. Яғни өзіне деген қызығушылық тұлғаның қасиеттері ашылатын өмірге және іс-әрекетке деген сұраныстардан пайда болады. Жеткіншек жастағы байқалатын жалғыз болуға құштарлық, жалғыздыққа деген талпынысқа еш уақытта тең келмейді, ол ойлануға және ойларын жинақтауға жағымды жағдайларды қажет ететін дұрыс ұйымдастырылған іс-әрекетті ғана білдіреді. Бұл кезеңде құрбылармен қарым-қатынас күрделенеді.
Мектептегі шиеленістер түзетуді талап ететін мінез-құлықтық ауытқуларға әкелуі мүмкін, мысалы, мектеп фобиясына, оның негізінде мектептен қорқыныш жатады; сабақтан қалғаны үшін келемеждеулер мен кемсітулерден қорқыныш. Сонымен қатар, ата-аналар үйі жеткіншектің кері бейімделуіне жағымды фактор және себеп болып табылады. Бұған бірқатар себептер кіреді: қиындатылған психикалық жағдайлар (отбасындағы үйлесімділіктің жоқтығы, жиі болатын ұрыс-керістер, шиеленістер және т.б.), ата-аналардың экономикалық жағдайы, білімі. Жеткіншектің дұрыс бейімделмеуінің себебі мектептен кетудің салдары болуы мүмкін. Мұндай жеткіншектерде тұлғалық ауытқулар мен әлеуметтік мінез-құлықтардағы кемшіліктер анықталады. Олардың бастамасы болып тұлғаның қалыптасуындағы ауытқулар, көңіл-күйдің төмен болуы, өзін-өзі бағалаудың төмендігі және өзіне деген сенімсіздік, мазасыздықтың жоғары болуы саналады.
1.3 Мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге бағытталған зерттеу кезеңдері, әдістері мен тәсілдері
Мaзaсыздaну мәселесі қaзіргі психологиядaғы ең өзекті мәселелердің бірі болып тaбылaды.
Мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге зерттеу жүргізу бірнеше кезеңнен тұрды:
1. Іздестіру-дайындық кезеңі: Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді теориялық зерттеу, анықтау экспериментін жүргізу әдістерін таңдау. Бұл кезеңде жоғары сынып оқушыларының мазасыздығы мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу жүргізілді. Жас ерекшеліктері мен зерттеу тақырыбын ескере отырып, әдістер таңдалды.
2. Тәжірибелік кезең: жоғары сынып оқушыларының мазасыздығын одан әрі зерттеу үшін бастапқы деректерді анықтау, анықтау экспериментін жүргізу, нәтижелерді өңдеу, бағдарламаны әзірлеу және іске асыру.
3. Бақылау-жалпылау кезеңі: зерттеудің қайталама диагностикасының нәтижелерін талдау және жалпылау, тұжырымдарды тұжырымдау, гипотезаны математикалық статистика әдісімен тексеру.
Жоғары сынып оқушыларының мазасыздығын психологиялық-педагогикалық түзетуді зерттеуде бірқатар әдістер мен әдістер қолдануға болады:
1) теориялық: зерттелген проблема бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау, жалпылау, мақсат қою әдісі, модельдеу;
2) эмпирикалық: айқындаушы эксперимент, қалыптастырушы эксперимент, бақылаушы эксперимент Бұл тәжірибелік-эксперименттерді жүргізу үшін мынадай әдіс-тәсілдерді қолдануға болады: Тейлордың мазасыздық деңгейін өлшеу әдістемесі (Т.А. Немчиновтың бейімделуі, Ч. Д. Спилбергтің, Ю. Л. Ханиннің мазасыздықты бағалау әдістемесі, О. Кондаштың мазасыздық шкаласы әдістемесі; Филипстің мектептегі мазасыздықты анықтауға арналған тесті; Д.Голбде ұсынған мазасыздану және депрессияны анықтау шкаласы; Әлемде жоқ жануар әдістемесі т.б.
3) Т-Вилкоксон өлшемі негізінде эмпирикалық деректерді математикалық өңдеу әдісі.
Жоғарыда аталған мaзaсыздықты анықтауға арналған негізгі, танымал әдіс-тәсілдерге қысқаша тоқталайық.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау-бұл таным процесінде немесе пәндік практикалық іс-әрекетте орындалатын және жаңа білім алу әдісі болып табылатын тұтастықты компоненттерге психикалық ыдырау операциясын қамтитын ғылыми зерттеу әдісі. [24, 194 б.].
Жалпылау дегеніміз-әлемнің белгілі бір моделінде жеке адамнан жалпыға психикалық ауысу арқылы білімнің өсу формасы [25, 33 б].
Мақсат қою-бұл мақсатты одан әрі қалыптастыру және қою үшін адамның іс-әрекетін түсіну және түсіну, содан кейін уақытты үнемді пайдалануды ескере отырып, оларды жүзеге асыру немесе қол жеткізу [17, 128-бет].
Модельдеу-процестер мен психикалық жағдайларды олардың нақты (физикалық) немесе идеалды, ең алдымен математикалық модельдері арқылы зерттеу [26, б.37].
Анықтау эксперименті-бір немесе бірнеше тәуелсіз айнымалыларды өзгертуге және олардың тәуелді айнымалыларға әсерін анықтауға бағытталған эксперименттің негізгі түрлерінің бірі. Анықтау экспериментінің мақсаты-қалыптастырушы эксперименттегідей, тәуелді айнымалылармен болатын өзгерістерді бекіту, соңғысына әсер ету емес [26, 201-бет].
Қалыптастырушы эксперимент- [лат. formare форманы, көріністі беру] психологиялық зерттеудің ерекше әдісі, зерттеуші белгілі бір жолмен оның психикасында берілген өзгерісті алу үшін тақырыпты оқытуды (тәрбиелеуді) құратындығында [24, 190 б.].
Тестілеу-бұл белгілі бір мәндер шкаласы бар стандартталған сұрақтар мен тапсырмаларды қолдана отырып, психологиялық диагностика әдісі. Тестілеу (ағылш. test-сынау, тексеру) - эмпирикалық социологиялық зерттеулерде қолданылатын психодиагностиканың эксперименттік әдісі, сондай-ақ жеке адамның әртүрлі психологиялық қасиеттері мен жағдайларын өлшеу және бағалау әдісі. Тестілеу субъектінің белгілі бір іс-әрекеттерді орындайтындығын білдіреді - бұл проблемаларды шешу, суреттегі оқиғаны қарау және т.б. болуы мүмкін-қолданылатын техникаға байланысты нәтижелер негізінде белгілі бір сынақ орын алады, психолог белгілі бір қасиеттердің дамуы, ерекшеліктері мен деңгейлері туралы қорытынды жасайды.
Тесттер, әдетте, өте қысқа, кейде балама жауапты (иә немесе жоқ, көп немесе аз және т.б.), берілген жауаптардың бірін немесе балдық жүйе бойынша жауаптарды таңдауды талап ететін сұрақтар мен тапсырмалардан тұрады. Тест тапсырмалары әдетте диагностикалық сипатта болады, оларды орындау және өңдеу көп уақытты қажет етпейді. Орташа статистикалық нормаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Мухан Г.C.
Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Қорғауға жіберілді
МДжППД кафедрасының меңгерушісі
__________________Н.В. Мирза
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Орындаған: Г.C. Мухан
Ғылыми жетекшісі: Г.Б. Бейсенбекова
п.ғ.к., доцент
Қарағанды 2022
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Факультет Педагогикалық
Мамандық 5В010300 - Педагогика және психология
Кафедра Мектепке дейінгі және психологиялық-педагогикалық даярлық кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
____________Н.В. Мирза
___ _______ 2021ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
Тапсырма
Студент Мухан Гульмаржан
3 курс, 33 тобы, 5В010300 - Педагогика және психология, қашықтықтан
курсы, тобы, мамандығы, оқу түрі
1.Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі.
Университет бойынша 2021 ж. № бұйрықпен бекітілді.
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 2022 ж.
3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік мәліметтер)
4. Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәліметтер тізімі
1. Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері
2. Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін зерттеу және оның нәтижесін талдау
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.) кестелер, диаграммалар
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі: Мазасыздану жағдайында психологиялық тұрғыдан қолдау көрсетудің әдіс-тәсілдері. Әдістемелік нұсқаулық Ережепова А.С. - Ақтөбе, 2018. - 31 б.
7. Жұмыс бойынша консультациялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсетумен)
Бөлімінің тараудың
нөмірі,атауы
Ғылыми жетекші, кеңесші
Тапсырманы алу
мерзімдері
Тапсырма
берді
(қолы)
Тапсырма
қабылдады
(қолы)
1. Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қыркүйек, қазан
2021
1.1. Мазасыздық ұғымы, себептері және түрлері
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қыркүйек, қазан
2021
1.2. Психологиялық әдебиеттерде мазасыздану мәселесінің зерттелуі
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қараша, желтоқсан
2021
1.3. Мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге бағытталған зерттеу кезеңдері, әдістері мен тәсілдері
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қараша, желтоқсан
2021
2. Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін зерттеу және оның нәтижесін талдау
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қаңтар, ақпан 2022
2.1. Анықтау экспериментінің нәтижелерін іріктеу және талдау сипаттамасы
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Қаңтар, ақпан 2022
2.2. Жоғары сынып оқушыларының мазасыздығын психологиялық-педагогикалық түзету бағдарламасы
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Ақпан, наурыз 2022
2.2. Қалыптастырушы эксперимент нәтижелерін талдау
Бейсенбекова Г.Б. п.ғ.к, доцент
Наурыз, 2022
8. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін
Орындау
мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту
Қыркүйек 2021
Хаттама №
.09.2021
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек-желтоқсан 2021
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қыркүйек-желтоқсан 2021
Іс-тәжірибеге кеткен дейін
4
Диплоидық жұмыстың (жобаны) сараптамалық бөлімін
Қантар-наурыз 2022
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз 2022
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Наурыз 2022
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын-пікірге ұсыну
Мамыр 2022
8
Дипломдық жұмыстың (жоюаның) ғылымижетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2022
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Маусым 2022
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні _______________2021___ж.
Ғылыми жетекшісі Бейсенбекова Г. Б. п.ғ.к.доцент
қолы, аты-жөні, ғылыми атағы, қызметі
Тапсырманы қабылдады: студент: Мухан Г.
қолы, аты-жөні
Шартты белгілер мен қысқартулар
ҚР -- Қазақстан Республикасы
ЭТ - эксперименттік топ
ҰБТ - Ұлттық Бірыңғай Тест
Нормативтік сілтемелер
Қазақстан - 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.
Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы (2020.07.07. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
ҚР білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық орта жалпы білім беру Тұжырымдамасы
Анықтамалар
Мазасыздық - бұл тұлғаның сәтсіз тұстарының субъективтік көрінісі.
Мазасыздық - бұл белгісіз қауіп жағдайында пайда болатын және қолайсыз дамуды күту кезінде көрінетін эмоционалды жағдай
Мазмұны
Кіріспе
9
1
Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері
12
1.1
Мазасыздық ұғымы, себептері және түрлері
12
1.2
Психологиялық әдебиеттерде мазасыздану мәселесінің зерттелуі
15
1.3
Мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге бағытталған зерттеу кезеңдері, әдістері мен тәсілдері
21
2
Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін зерттеу және оның нәтижесін талдау
25
2.1
Анықтау экспериментінің нәтижелерін іріктеу және талдау сипаттамасы
25
2.2
Жоғары сынып оқушыларының мазасыздығын психологиялық-педагогикалық түзету бағдарламасы
29
2.3
Қалыптастырушы эксперимент нәтижелерін талдау
37
Қорытынды
40
Әдебиеттер тізімі
42
Қосымшалар
44
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Қазіргі таңдағы түрлі өзгерістер, жан-жақты карқынды дамуға байланысты кез-келген адам үнемі түрлі стресс жағдайларымен соктығысып отыратындығы жасырын емес. Экономикалық, саяси тұрақсыздық адамның өзіне, өзге адамдарға, ситуацияларға деген сенімділік сезімін жоғалтады.
ХХ-шы ғасырдың басында шетелдік және отандық психологияның өзекті мәселелерінің бірі жағымсыз эмоционалды жағдайларды, яғни ашу, агрессия, кінәлау сезімі, мазасыздану, стресс, дистрессті зерттеу болды.
Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, сенбеушілікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы баланың жас кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал оған дейін бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады. Мaзaсыздaну мәселесі қaзіргі психологиядaғы ең өзекті мәселелердің бірі болып тaбылaды.
Мектептегі оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы мазасыздану зейін, ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор. Бірақ, егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді, мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін, ата-аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал мектептік кезең негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді иемдену, бойға сіңіру. Егер де оқушы уайымының себебі өз-өзіне сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да күмәншіл болып қалыптасады. Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау - қуаныш емес, ауыртпашылық және де мазасыздық бойын алып тұрған оқушының интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлігімен, құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді, өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуекелге бел буатын адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған, ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы қатерсіз-ақ көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір аймақтар, ақиқат объектілер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен күмәндана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда болуы себептерін білу, бастауыш сынып жастағы балалардың адекватты құлығының қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін, корекциялық-дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
Бірнеше онжылдық бұрын, мазасыздық адам өмірінде қазіргі кездегідей маңызды рөл атқармады. Бірақ, бұл мәселенің таралуы мен көптеген зерттеулеріне қарамастан, жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздығы жеткілікті зерттелген жоқ. Сондықтан осы мәселенің маңыздылығын аша отырып біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі деп алдық.
Зерттеудiң мақсаты: жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін теориялық және тәжірибелік тұрғысынан негіздеу.
Зерттеудің нысаны: жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздануы.
Зерттеудің пәнi: жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі.
Зерттеудің болжамы: егер жоғарғы сынып оқушыларының жоғары мазасыздануының белгілі бір себептерін анықталса, онда олардың мінез-құлқындағы мазасыздануларының төмендеуіне әкелетін бағытталған коррекциялық - дамытуышылық бағдарламаны жүргізуге септігін тигізеді.
Зерттеу мiндеттерi:
мазасыздық ұғымы, себептері және түрлерін қарастыру;
пихологиялық әдебиеттерде мазасыздану мәселесінің зерттелуін талдау;
мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге бағытталған зерттеу кезеңдері, әдістері мен тәсілдерін анықтау;
жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздануының төмендеуіне бағытталған, арнайы ұйымдастырылған коррекциялық-дамытушылық жаттығулардың әсер етуін қарастыру;
жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесін зерттеу және оның нәтижесін талдау.
Зерттеудiң теориялық және тәжірибелік маңызы: жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздануының төмендеуіне бағытталған әдіс-тәсілдері айқындалып, зерттеуіміздің қорытындысы педагог-психологтің іс-тәжірбиелерінде пайдалану үшін тиімді.
Зерттеудің тәжірибелік базасы: Теміртау қаласының №2 ЖББМ 11А-сыныбындағы 16-17 жас аралығындағы 20 оқушыға жүргізілді.
Зерттеу әдістері: 1) Тейлордың мазасыздық деңгейін өлшеу әдістемесі (Т.А. Немчиновтың бейімделуі); 2) Ч.Д. Спилберг, Ю.Л. Ханиннің мазасыздануды бағалау әдістемесі негізінде жүргізіледі.
Дипломдық жұмыс құрылымы: диплом кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі көрсетіліп, зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды.
Бірінші тарауда жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің ғылыми негіздеріне талдау жасалады.
Екінші тарауда жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесі зерттеліп және оның нәтижесіне талдау жасалды.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелерi тұжырымдалып, диплом жұмысының нәтижелерiн практикада пайдалануға нақтылы ұсыныстар берiлді.
Қосымшада тәжірбиелік жұмыстарының нәтижесі көрсетілген кестелер, хаттамалар берілді.
1 Жоғарғы сынып оқушыларының мазасыздану мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері
Мазасыздық ұғымы, себептері және түрлері
Мазасыздану күйін ғылымда алғаш атап өткен ғалым Зигмунд Фрейд болды. Ол бұл жағдайды эмоционалды деп сипаттады, оның ішінде күту мен белгісіздік тәжірибесі, дәрменсіздік сезімі, мұның бәрі ішкі себептерге негізделген. Фрейд мазасыздықты ішкі эмоционалды қақтығыстың симптоматикалық көрінісі ретінде қарастырды, өйткені адам бейсаналық түрде өзіне тым қауіпті немесе тітіркендіргіш сезімдерді, сезімдерді немесе импульстарды басады. Мазасыздықтың пайда болуымен мінез-құлық белсенділігінің артуы, мінез-құлық сипатының өзі өзгереді, өзгерген жағдайларға бейімделудің қосымша физиологиялық механизмдері қосылады [1].
Көбінесе мазасыздық термині шиеленістің, алаңдаушылықтың, мұңды алдын-ала сезімдердің субъективті сезімдерімен сипатталатын жағымсыз психикалық жағдайды сипаттау үшін қолданылады, ал физиологиялық жағынан автономды жүйке жүйесінің белсенділенуімен бірге жүреді. Табиғат тәрізді мемлекет бола отырып, алаңдаушылық бұзушылықтың көрсеткіші ретінде ғана емес, сонымен қатар психикалық резервтерді жұмылдырушы ретінде де оң рөл атқарады.
Мазасыздық - бұл белгісіздік сезімін білдіретін теріс түсті эмоция, жағымсыз оқиғаларды күту, алдын-ала болжау қиын жағдай. Қорқыныштың себептерінен айырмашылығы, мазасыздықтың себептері әдетте мойындалмайды, бірақ ол адамның ықтимал зиянды мінез-құлыққа қатысуына жол бермейді немесе оны оқиғалардың сәтті нәтижесінің ықтималдығын арттыру үшін әрекет етуге итермелейді [2].
Мазасыздық тудыратын және оның деңгейінің өзгеруіне әсер ететін себептер әртүрлі және адам өмірінің барлық салаларында болуы мүмкін. Шартты түрде олар субъективті және объективті себептерге бөлінеді. Субъективтілерге алдағы оқиғаның нәтижесінің субъективті маңыздылығын арттыруға әкелетін алдағы сипаттың нәтижесі туралы қате түсінікпен байланысты ақпараттық сипаттағы себептер жатады. Мазасыздықты тудыратын объективті себептердің арасында адам психикасына жоғары талаптар қоятын және жағдайдың нәтижесінің белгісіздігімен байланысты төтенше жағдайлар ерекшеленеді.
Мазасыздық, әдетте, әлеуметтік өзара әрекеттесудегі сәтсіздіктерді күтуге және қауіптің көзін анықтай алмауға байланысты. Ол өзін көрсете алады:
дәрменсіздік;
өз-өзіне күмәндану;
сыртқы факторлардың алдында олардың күші мен қауіп-қатер сипатын асыра көрсету салдарынан әлсіздік сезімі.
Ф. Б. Березин мазасыздық - бұл эмоционалды күйлер, олар өскен сайын бір-бірін табиғи түрде ауыстырады деп анықтама беріп, мазасыздық күйінің 6 деңгейін анықтады [3]:
1) Бірінші деңгей - мазасыздықтың ең төменгі қарқындылығы, кернеу, сергектік, ыңғайсыздық тәжірибелерінде көрінеді. Бұл сезім қауіп-қатер белгісін көтермейді, бірақ дабылдың айқын көріністерінің тез басталуының белгісі ретінде қызмет етеді. Бұл дабыл деңгейі ең бейімделгіш мәнге ие.
2) екінші деңгейде ішкі кернеу сезімі гиперестезиялық реакциялармен ауыстырылады немесе олар оған қосылады. Бұрын бейтарап ынталандыру маңыздылыққа ие болады және теріс эмоционалды бояуды күшейтеді.
3) үшінші деңгей - нақты мазасыздық. Ол белгісіз қауіп-қатер, түсініксіз қауіп сезімі тәжірибесінде көрінеді.
4) төртінші деңгей - қорқыныш. Бұл алаңдаушылық күшейген кезде пайда болады және белгісіз қауіпті анықтауда, нақтылауда көрінеді. Сонымен қатар, қорқынышпен байланысты объект міндетті түрде мазасыздықтың нақты себебін, нақты қауіпті көрсетпейді. Мазасыздық мәселесімен айналысатын көптеген ғалымдар мен зерттеушілер - мысалы, Зигмунд Фрейд, Курт Голдштейн, Карен Хорни және Карл Ясперс (ол психиатрияға мазасыздық пен қорқынышты ажыратудың негізгі критерийін енгізді) - сәйкес мазасыздық-бұл түсініксіз қорқыныш және қорқыныш пен мазасыздықтың басты айырмашылығы-қорқыныш реакция болып табылады белгілі бір қауіп үшін қорқыныш белгілі бір ынталандырумен және объектімен байланысты, ал алаңдаушылық объектісі-нақты емес, "белгісіз", "объектіден айырылған" қауіп, мазасыздық кез-келген ынталандырумен байланысты емес. Бұл тәсіл ең көп таралған.
5) бесінші деңгей - алаңдаушылықтың біртіндеп артуы нәтижесінде пайда болатын және қорқыныш сезімімен көрінетін жақындап келе жатқан апаттың сөзсіздігі. Сонымен қатар, бұл тәжірибе сезімнің мазмұнымен байланысты емес, тек алаңдаушылықтың артуымен байланысты. Мұндай тәжірибе белгісіз, бірақ өте қатты алаңдаушылық тудыруы мүмкін.
6) ең жоғары деңгей - қозғалтқышты босату, дүрбелеңге көмек іздеу қажеттілігімен көрінетін қорқынышты қозу. Мінез-құлық пен іс-әрекеттің бұзылуы алаңдаушылық тудырады, ал оның максимумына жетеді [4].
Тұлғаның дамуы үшін психикалық денсаулық, яғни толық психикалық, физикалық және әлеуметтік әл-ауқат жағдайы үлкен маңызға ие. Егер адам ыңғайсыздық жағдайына тап болса, онда бірінші кезекте эмоционалды сала бұзылады, яғни.адам бұл жағдайға теріс тәжірибелермен жауап береді, бұл өз кезегінде алаңдаушылық тудырады.
Мазасыздық - бұл адамның эмоционалды күйін білдіретін мазасыздықты сезінуге бейімділігі [5]. Жағдай шиеленістің, алаңдаушылықтың, мұңды алдын - ала сезінудің субъективті сезімдерімен сипатталады, ал физиология тұрғысынан-жүйке вегетативті жүйесінің активтенуі. Бұл жағдай стресстік жағдайға эмоционалды реакция ретінде пайда болады және уақыт өте келе қарқындылық пен динамикалық болуы мүмкін.
Физиологиялық деңгейде мазасыздық көрінеді:
жүрек соғуының күшеюі;
тыныс алудың жоғарылауы;
қан айналымының минуттық көлемінің ұлғаюы;
жалпы қозғыштықтың жоғарылауы;
сезімталдық шегін төмендету.
Психологиялық деңгейде мазасыздық сезіледі:
кернеу;
алаңдаушылық;
жүйке;
белгісіздік сезімі;
қауіп, сәтсіздік сезімі;
шешім қабылдай алмау және т. б.
Мазасыздықтың белгілі бір деңгейі - бұл адамның белсенді әрекетінің табиғи және міндетті сипаттамасы [5]. Әр адамның өзіндік оңтайлы немесе қалаулы мазасыздық деңгейі бар-бұл пайдалы мазасыздық деп аталады. Осыған байланысты адамның өз жағдайын бағалауы ол үшін өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Мазасыздықтың екі негізгі категориясы бар:
- ашық-саналы түрде тәжірибелі және алаңдаушылық күйінде мінез-құлық пен іс-әрекетте көрінеді;
- жасырын-әр түрлі дәрежеде түсініксіз және шамадан тыс тыныштық, нақты күйзелістерге сезімталдық, тіпті оны жоққа шығару немесе мінез-құлықтың белгілі бір тәсілдері арқылы жанама түрде көрінеді [6].
Осы категориялардың ішінде мазасыздықтың әртүрлі формалары анықталды. Атап айтқанда, ашық мазасыздықтың үш түрі ерекшеленеді:
1) өткір, реттелмейтін; адам оны өз бетінше жеңе алмайды (барлық жаста кездеседі).
2) реттелетін және өтелетін мазасыздық - бастауыш мектеп пен ерте жасөспірім кезеңінде кездеседі; мазасыздықты жеңуге мүмкіндік беретін жеткілікті тиімді әдістерді жасау қабілетімен ерекшеленеді, олардың арасында мазасыздық деңгейін төмендету, оны өз қызметін ынталандыру, белсенділікті арттыру үшін пайдалану.
3) мәдени - бұл жағдайда алаңдаушылық адам үшін құнды сапа ретінде танылады және тәжірибе алады, ол сізге қалаған нәрсеге қол жеткізуге мүмкіндік береді (ересек жасөспірімде байқалады). Ол бірнеше нұсқада әрекет етеді-оны жеке адам өзінің қызметінің негізгі реттегіші ретінде тани алады; ол идеологиялық және құндылық ретінде әрекет ете алады; симптомдардың күшеюі арқылы белгілі бір пайда іздеуде көрінуі мүмкін.
Мазасыздық - бұл анықтау факторларының түсініксіздігімен, ішкі байланыстардың әртүрлілігі мен сипатталатын жеке тұлғаның тұтас эмоционалды сипаттамасы.
Жеке мазасыздық - жеке тұлғаның қасиеті, субъектінің мазасыздыққа бейімділігін көрсететін тұрақты жеке сипаттама; маңызды қажеттіліктердің бұзылуы нәтижесінде пайда болады (ең алдымен әлеуметтік); жиі қайталанатын мазасыздық жағдайларының әсерінен дамиды; онтогенездің алғашқы кезеңдерінде базальды мазасыздық ретінде дамиды; жеке басының қасиеттері ретінде мазасыздықтың қалыптасуы жасөспірімде пайда болады және жасөспірімде бекітіледі. жас кезінде [7].
Мазасыздық жеке дамуға теріс әсер етеді; мазасыздықтың болуы оның қолайсыздығын көрсетеді. Дәл осындай әсер қорғаныс механизмдерінің әсерінен туындаған және ықтимал қауіпті жағдайларда да мазасыздықтың болмауы сияқты нақты қолайсыздыққа сезімталдыққа әсер етеді.
1.2 Психологиялық әдебиеттерде мазасыздану мәселесінің зерттелуі
Психологиялық әдебиеттерде мазасыздықтың әртүрлі анықтамаларын кездестіруге болады, дегенмен көптеген зерттеулер оны дифференциалды түрде - ситуациялық құбылыс ретінде және өтпелі күй мен оның динамикасын ескере отырып, жеке сипаттама ретінде қарастыру қажеттілігін мойындаумен келіседі.
Мазасыздық ұғымының әртүрлі психолог-ғалымдардың еңбегінде берілген анықтамаларын келесі кесте түрінде қарастыруға болады.
Кесте 1 - Мазасыздық ұғымының психолог-ғалымдар еңбектеріндегі анықтамасы
Автор
Мазасыздық ұғымының анықтамасы
А. М. Прихожан [8, 5 б.]
Мазасыздық - бұл белгісіз қауіп жағдайында пайда болатын және қолайсыз дамуды күту кезінде көрінетін эмоционалды жағдай
Ф. Б. Березина [9]
мазасыздық - бұл адамның белгілі бір әлеуметтік жағдайдағы мазасыздықтың, қорқыныш пен мазасыздықтың жоғарылау күйіне келу қасиеті ғана емес, оның пікірінше, мазасыздық-бұл жеке білім беру және жүйке процестерінің әлсіздігінен туындаған темперамент қасиеті.
В. К. Вилюнас [10].
мазасыздық - бұл адамның эмоционалды күйін білдіретін мазасыздықты сезінуге бейімділігі
С. Ю. Головин [11, 554 б.].
мазасыздық-бұл қорқынышқа тиісті реакцияны қамтамасыз ететін ықтимал қауіп жағдайында сенсорлық назардың және мотор кернеуінің тиісті дайындық деңгейінің жай-күйі.
К. Изард [12].
мазасыздық-бұл қорқыныш пен негізгі эмоциялардың басым эмоцияларының жиынтығы: азап, ашу, кінә, ұят.
В. В. Суворова [13].
"мазасыздық" адамның өткір психикалық жағдайын, ішкі мазасыздық пен теңгерімсіздікпен сипатталатын жағымсыз эмоциялардың күрделі кешенін білдіреді.
Р. С. Немова [14, 265 б].
мазасыздық-адамның үнемі немесе ситуациялық түрде көрінетін қасиеті, белгілі бір әлеуметтік жағдайларда қорқыныш пен мазасыздықты сезіну.
С. Л. Рубинштейн [15].
мазасыздық - бұл адамның белгісіз қауіп жағдайында пайда болатын эмоционалды жағдайды сезінуге бейімділігі және дамудың қолайсыз нұсқасын күту арқылы көрінеді.
Л. И. Божович [16].
мазасыздық-бұл адамның жетекші қажеттіліктеріне қанағаттанбауға негізделген тәжірибе.
Практикалық психологтың сөздігінде мазасыздық үрейлену реакциясының пайда болуының төмен шамасымен сипатталатын, жеке адамның мазасыздықты бастан кешуге деген икемділігі ретінде анықталады: жеке реакциялардың негізгі өлшемдерінің бірі.
А. М. Прихожан мазасыздықты, айтарлықтай ұзақ уақыт бойы сақталатын, тұрақты тұлғалық құрылым ретінде белгілейді. Ол соңғы өтемдеуіш және қорғаныш көріністерінде басымдылықпен өзіндік қозғаушы күшке және мінез-құлықтың тұрақты түрлеріне ие болып келеді [17].
Кез келген кешендік психологиялық құрылым сияқты мазасыздық та когнитивтік, эмоционалдық және операциялық аспектілерді қамтыған, алайда эмоционалдық басымды болатын, күрделі құрылымымен сипатталады.
Жалпы алғанда, мазасыздық - ол тұлға жайсыздығының, оның дезадаптациясының субъективтік көрінісі. Эмоционалдық қолайсыздық күйзелісі, төніп тұрған қауіп-қатерді сезіну ретіндегі мазасыздық, адамның маңызды қажеттіліктерінің қанағаттанбағандығының көрінісі болып табылады. Демек, мазасыздық - ол тұлғаның бір ерекшелігі, қорқынышқа даярлық. Бұл мүмкін болып қалатын қауіпті жағдайларда мақсатты дайындалған түрде зейіннің артуы, қорқынышқа тиісті жауап беруді қамтамасыз ететін сенсорлық және қозғаушы күштің жағдайы.
Қорқыныш - мазасыздықтың ең негізгі құрамды бөлігі болғандықтан ол өзіндік ерекшеліктерге ие. Атқарымдық түрде қорқыныш төніп тұрған қауіп-қатер туралы білдіретін белгі болып табылады, оның негізіне қадала назар аударуға мүмкіндік береді, оны болдырмаудың жолын іздеуге итермелейді. Егер ол аффект күшіне жететін болса, ол мінез-құлықтың таптаурындарын - қашуды, мелшиіп қатып қалушылықты, қорғаныс агрессиясынмәжбүрлеп таңуға қабілетті. Егер қауіп-қатердің көзі анықталмаса немесе танылмаған болса, мұндай жағдайда, пайда болатын күй мазасыздық деп аталады. Мазасыздық - ол белгісіз қауіп жағдайларында пайда болатын және оқиғалардың жағымсыз жүруін күтуден байқалатын эмоционалдық жағдай.
Л.И. Божович мазасыздықты зердеге жететін, бұрынғы тәжірибеден орын алған, қарқынды жүретін дерт немесе дертті алдын ала болжау ретінде белгіледі [18].
Психодинамикалық бағыт мазасыздықты келесідей түрде қарастырады. З.Фрейд бойынша: қорқыныш - аффект жағдайы, яғни күштің бәсеңдеу кезіндегі тиісті иннервациямен және оларды қабылдаудың рақаттылық-наразылық қатарындағы белгілі түйсіктердің бірігуі, сонымен қатар белгілі бір маңызды оқиғаның көрінісі де болуы ықтимал [19]. З.Фрейдтің айтуы бойынша қорқыныш либидодан пайда болады және өзін-өзі сақтауға көмектеседі және жаңа, әдетте, сыртқы қауіп- қатердің сигналы болып табылады. З.Фрейд мазасыздықтың 3 типін белгілеп көрсеткен: реалистік, невротикалық және моральдық. Ол мазасыздықты қарқынды импульстардан шығатын төніп қалған қауіп-қатер туралы Эгоға белгі беретін сигналдың рөлін атқарады деп болжайды. Оған жауап ретінде Эго ығыстыру, кескіндеу, ауыстыру, рационализациялау және т.б. түрлерін қамтыған бірқатар қорғаныс тетіктерін қолданады. Қорғаныс механизмдері санасыз түрде әрекет етеді және жеке адаммен шынайылықтың қабылдауын бұрмалайды.
Сол бағыттың өкілі К.Хорнидың айтуынша, ересек адам мен баланың арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастар тұлғаның дамуындағы шешуші фактор болып табылады [20]. К. Хорни тұлға туралы әлеуметтік теориясында балалық шаққа тән екі қажеттілікті бөліп көрсетеді: рақаттанудағы қажеттілік (бұл жайында ол З.Фрейдтің пікірімен келіседі) және басты сұраныс ретінде санайтын қауіпсіздік қажеттілігі. Оның түрткісі мобильді, қалаулы және қауіпсіздік пен қастық әлемінен қорғалған. Бұл жағдайда бала өз ата-анасына толық тәуелді болады. Мұндай тұлғаның дамуында 2 жол болуы мүмкін: нәтижесінде дені сау тұлға болатынегер сол қажеттілікті ата-аналар қамтамасыз ететін болсажәне екінші жол, егер қорғанысы болмаса, онда тұлғаның қалыптасуы патологиялық жолмен жүреді.
Алайда ата-аналар тарапынан олардың балаларға мұндай нашар қарауының негізгі нәтижесі болып, баланың бойында бастапқы өшпенділіктің дамуы саналады. Бала, бір жағынан, ата-анасына тәуелді болып келеді, екінші жағынан, оларға деген өкпе, наразылық сезімі болады. Бұл әрине қорғаныс механизміне алып келеді. Нәтижесінде ата-анасының үйінде қауіпсіздікті сезбейтін баланың мінез-құлқы психологиялық қорғаныс рөлін орындайтын қауіпсіздік, қорқыныш, махаббат пен кінә сезімдерімен бағытталады. Оның мақсаты ата-анасына деген қастық сезімдерді басу болып табылады, осының барлығы бастапқы мазасыздыққа әкеледі. Бастапқы мазасыздық дегеніміз не? Бұл қауіпсіздіктің жоқтығын қарқынды және жете түсініп сезіну - негізгі түйсіктердің бірі болып табылады. К. Хорнидың айтуынша, негізгі мазасыздықты жеңу үшін бала қорғаныс стратегияларына жүгіну қажет, оларды К. Хорни невротикалық қажеттіліктер деп атаған. Барлығы осындай 10 стратегияны бөліп көрсеткен. Аталған барлық стратегияларды ол 3 негізгі категорияларға бөлді: адамдарға, адамдардан және адамдарға қарсы бағдарлану. Басқаша айтқанда, бұл категориялардың әрқайсысы мазасыздықты жеңуге бағытталады.
В.М.Астапов пайда болатын күй және тұлғалық қасиет ретіндегі мазасыздықтың жалпы теориясын дамыту үшін, оның қызметтерін анықтап талдау қажет. Атқарымдық бағыт мазасыздық күйін хал-жағдайды сипаттайтын бірқатар реакциялар түрінде ғана емес, сонымен қатар іс-әрекеттің жүру динамикасына әсер ететін субъективтік фактор ретінде де қарастыруға болады. Психологиялық қызметтер туралы мәселе мазасызданудың генетикалық бастаулары, жағдайлары және оның пайда болу жағдайлары, мазасыздықтың іс-әрекетке әсері және т.б. дәстүрлі мәселелердің талқылауын жиі қарастырады. Алдымен мазасыздықтың атқарымдық сипаттамасы бұл күйді түсіндірудегі көптеген бағыттарда байқалады [21].
Мазасыздық оның бастамаларында, мазмұнында, көріну формаларында, өтемақы мен қорғауында байқалатын анық көрінетін өзіндік ерекшеліктерге ие. Әрбір жас кезеңі үшін шынайы болмыстың белгілі салалары, объектілері болады. Олар тұрақты құрылым ретіндегі нақты бір қауіптің немесе мазасыздықтың болуына қарамастан, көптеген балаларда улкен мазасыздық тудырады. Бұл мазасыздықтың жасерекшелік шыңдары аса маңызды әлеуметтік қажеттіліктердің салдары болып табылады. Жасөспірімдер сыныптастарымен және ата-аналарымен қарым-қатынаста үлкен мазасыздықта болады, ал басқа ересек адамдармен және мұғалімдермен - азырақ мазасызданады. Жоғары сынып оқушылары қарым-қатынастың барлық салаларында мазасызданудың ең жоғары деңгейін байқатады, әсіресе олар ата-аналарымен және қандайда да бір дәрежеде тәуелді басқа ересек адамдармен де қарым-қатынас жасағанда мазасыздану деңгейі жоғарылайды.
И. В. Дубровина лонгитюдтік зерттеудің мәліметтері бойынша 9-шы сынып оқушыларында мазасыздықтың деңгейі 7-8-сынып оқушыларына қарағанда күрт төмендейді, алайда 10-сыныпта өзін-өзі бағалау мазасыздығыныңжоғарылауына байланысты қайта көтеріледі. 8-10-сыныптарда өзін- өзі бағалау мазасыздығының жоғарылауы, бұл сыныптардың бітіруші болғанына байланысты болуы ықтимал. Бозбалалардың мазасыздану дәрежесінде және тудырушы факторлардың сипаттамасында (сабақ үлгерімі, құрбыларының арасындағы орны, өзін-өзі бағалау ерекшеліктері және т.б.) жеткіншектерге қарағанда жеке және жыныстық айырмашылықтар айқын көрінеді. Мазасыздық күйіне байланысты эксперименталдық, эмпирикалық және теориялық зерттеулерінің көптігіне қарамастан, бұл ұғымның қазіргі әдебиеттегі тұжырымдамалық өңдеуі әлі де толық жетілдірілмеген [22].
Х. Ремшидт атап өткендей, өзін өз құрбыларымен салыстыру өзекті болып келеді, өйткені қалыпты өзгергіштіктің диапазоны белгісіз болып қала береді. Х. Ремшидттің айтуынша, бұл мазасыздықты тудырып, үлкен шиеленістерге немесе депрессиялық жағдайларға, тіпті созылмалы невроздарға алып келуі мүмкін. Бұған ағзаның мезгілінен бұрын жыныстық жетілуі, дамудың тежелуі сияқты атқарымдық өзгерістер жатады, сонымен қатар жеткіншектерде мазасыздықты тудыратын себептерге бозбалалық безеулерді, артық немесе жетіспейтін салмақты, бой өсудің тежелуін жатқызуға болады [23].
Олар психологиялық-әлеуметтік және мәдени-әлеуметтік факторлардың ықпалынан (жыныстық тәрбие, нормалар, жеке психикалық даму, ересектердің үлгілері) мінез-құлықта әр түрлі байқалады: психоаффектілі, яғни белгілі бір серіктесіне деген махаббат сезімі мен қатынастар икемділігінің түрткісі ретінде, немесе психофункционалды - едәуір дәрежеде белгілі серіктесімен байланысты емес сексуалдық қанағаттаныушылық ретінде. Алайда бұл жағдайда жыныстық ауытқулар пайда болуы мүмкін: қандай да бір себептер бойынша жетілудің жоқтығы, біресе сексуалдық құмарлық та, тиісті күйініштер де байқалмайды, немесе қажетті психологиялық-әлеуметтік (мәдени-әлеуметтік) факторлар болмайды. Жазалаулар мен шектеулер басым болған жағдайларда сексуалдық қажеттіліктер жойылып кетуі немесе толық дамымауы мүмкін. Бұл қалыпты даму мен психикалық күйзеліс пен мінез-құлықтың арасында өзіне-өзі сенімсіздік тудырып, өзін-өзі бағалауды төмендетіп және т.б. келіспеушілікке әкеледі.
Мазасыздықтың байқалуы екі нұсқада жүретіндігін айта кету қажет: бұл әр түрлі байқалатын, алайда тұлғаны бірдей кері бейімдейтін қорқыныш - ашу мен қорқыныш - қайғыру.
Есею кезеңінде отбасы мен мектептің маңыздылығына назар аудару қажет. Өйткені жасөспірімдік кезең ересек болып көріну мен ересек адам бола алмаудың арасындағы қарама-қайшылықтар болып табылады. Бұл тәуелсіздікке ұмтылу мен ересектердің нұсқауларына бағыну қажеттілігінің арсындағы қарама-қайшылықтар.Жеткіншек жастың қиындықтары қозудың жоғырылығымен, ипохондриялық реакциялармен, аффектілікпен, ренішке тым көңіл бөлушілікпен, үлкендерге қатысты асқан сыншылдық көзқарастармен байланысты болып келеді. Егер бұл ерекшеліктер ескерілмесе, онда жасөспірімдердің адамгершілік дамуы мен мінез-құлықтарында тұрақты ауытқулар қалыптасуы мүмкін. Бұл жерде бала мен ата-аналардың арасындағы қатынастар аса маңызды болып табылады. Жасөспірімдік шақ - балалық шақтан ересек жасына ауыспалы кезең. Осы кезде эмоционалдық және когнитивтік салалардың қалыптасуына жағымсыз әсер ететін көптеген шиеленістер пайда болады. Референттік топтың рөлі күшееді, ол еліктеуге үлгі ретіндегі ата- аналармен байланыстың бұзылуына ықпал етеді. Ата-аналар тарапынан шектеулер мен тиымдар көбееді: отбасындағы жаңа өзгерістерге байланысты шиеленістер де артады. Экономиялық жағдайлар мазасыздықтың орын алуына себеп болуы мүмкін: себебі жасөспірім өзін үнемі тәуелді, өздігінен шешім қабылдай алмайтын адам ретінде сезінеді. Жастар мектептегі білім берудің ұзақтығына байланысты ұзақ уақыт бойы ата-аналарынан қаражат жағынан тәуелді болады. Мектептегі үлгерімнің төмендігі жанжалдардың себебі болуы мүмкін. Ата-аналар мен балалар арасындағы тартысты қатынастар ұрпақтар арасындағы шиеленістерден гөрі өзгерген экономиялық жағдайлар мен технологиялық прогресске байланысты болып келеді.Аталған өзгерістердің алдында ата-аналар өздерін балалар сияқты сенімсіз және алаңдаулы сезінеді, ал бұл өз кезегінде мазасыздық пен шешім қабылдай алмаушылықты тудырады, ал олар болса жеке мінезді қалыптастырады. Ата-аналар үйімен қатар мектеп те - әлеуметтенудің маңызды бір сатысы болып табылады. Бозбалалық шақтың қалыптасуы жасерекшлік дамудың кезеңі ретінде мектептегі жаппай білім беру жүйесінің пайда болумен тығыз байланысты.
Мектептегі шиеленістер көбінесе сабақ үлгерімімен, бейімделумен, бедел және дербестілікпен байланысты болып келеді. Сабақ үлгеріміне қатысты қойылатын талаптарға байланысты шиеленістер мұғалімдермен де және құрбылар арасында да пайда болады. Мұғалімдерге қатысты наразылық, сабақ оқуға және жетістіктерге жетуге қарсылық та туындауы ықтимал. Мұндай мінез-құлық қабілетті балаларда да және сыни көзқарастағы жастарда да кездеседі. Олардың жетістіктерге жету талпыныстарыболашаққа деген жағымсыз перспективалармен ұштастады. Құрбылар арасындағы қатынастарда бәсекелестіктің негізінде түрлі шиеленістер пайда болуы мүмкін. Бұл оқушылардың психологиялық-әлеуметтік бейімделулеріне және сыныптың тұтас қоғам ретінде сақталуына ықпал етеді.
Бедел және дербестілік саласындағы жанжалдар еркіндіктің мектеп ережелерімен қыспаққа алынатындығымен шартталады. Жастар олардың дәлелденуін талап етеді, өздерінің үстінен орынсыз қамқорлықты сезінеді.
Мазасыздық - бұл тұлғаның сәтсіз тұстарының субъективтік көрінісі. Кіші және үлкен жеткіншектер өздерінің айрықша ерекшеліктеріне ие және олар аса маңызды, алайда осы кезеңге тән жиі кездесетін қырлары жөнінде айтуға болады, психикалық дамудың деңгейі мен сипатына қарай жеткіншектік - бірқатар кезеңнен тұратын балалық шақтың әдеттегі дәуірі. Олар, бір жағынан,өзіндік ерекшеліктерге ие бірнеше кезеңдерден тұрады, екінші жағынан жеткіншек - ол ересек өмірдің табалдырығында тұрған жетіліп келе жатқан адам.
Психикалық дамудың қол жеткізген деңгейі, жеткіншектің ұлғайған мүмкіндіктері оның бойында дербестілікке, өзін-өзі танытуға деген қажеттіліктерді тудырады, оның құқықтарын, әлеуеттік мүмкіндіктерін ересектер тарапынан қабылдануын, соның ішінде, қоғамдық маңызды істерге араласудықажет етеді. Осы орайда, ересектер жеткіншектің кішкентай бала емес екендігін ерекше көрсетеді және оларға қойылатын талаптарды күшейте келе, кейде дербестілік құқығына, өзін-өзі таныту мүмкіндіктеріне шектеу қояды.Осыдан түрлі шиеленісті жағдайлар, реніштер және наразылықтың алуан түрлі формалары пайда болады.
Мазасыздық күйі - бұл жеткіншек жастағы дағдарыстың салдары. Ол әр түрлі өтеді және жеткіншек тұлғасының шырқын бұзып, өміріне жан-жақты әсер етеді. Бұл дағдарыстар ауытқу мінез-құлқының және тұлғалық ауытқулардың, соның ішінде біз нақтырақ тоқталатын мазасыздықтардың көптеген түрлерінің себебі болуы мүмкін.
Х. Решмидттің ойынша, сәйкестілік дағдарысын баланың өз мәртебесінен айырылғандыққа, биологиялық мүмкіндіктердің әлеуметтік мүмкіндіктерге сәйкес келмеуіне, өз құзыретіне, өз мәртебесіне деген сенімсіздікке, есейіп келе жатқан адамның ағзасындағы жүріп жатқан биологиялық күрт өзгерістерге оның тиісті жауабы ретінде қарастыруға болады.
Сенімсіздік пен қорқыныштар тән мен жанның тұтастығынан айырылу қорқынышы пайда болатындай дәрежеге жетуі мүмкін. Сондықтан да жеткіншектер көп жағдайда мінез-құлықтық ритуалдарын құрады.
Сонымен, жеткіншектердің психикалық күйінің (дербестілікке, өзін-өзі танытуға деген қажеттіліктердің) басты көрсеткіштерінің бірінің өзгеруі негізінде жеткіншектердің деңгейін зерттеу кіші және үлкен жеткіншектерді жай ғана қарастыруға емес, сонымен қатар олардың деңгейлік дамуының күрделі динамикасын ашуға мүмкіндік береді. Жеткіншекті сипаттаудағы аса маңызды тұсы болып, оның жаңа әлеуметтік позициясын - өзінің Менін сезінуі саналады. Бұл сезіну өзін-өзі бағалауда да, құрбыларымен және ересектермен қарым-қатынастарында да жүзеге асады.Өз тұлғасына деген үлкен қызығушылық, өзінің тұлғалық қасиеттерін сезініп бағалау қажеттіліктері, шынайылықтан мұндай алшақтау айқын көрінетін өзімшілдікпен, эгоцентризммен және аутизммен қатар жүреді деп санайтын бірқатар шетелдік психологтармен біржақты түсіндірілген. Сонымен қатар жеткіншектің өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі таныту және өзін-өзі жетілдірудегі сұраныстары жай ғана әуесқойлықтан және өзін-өзі тереңдетуге деген үстірт қызығушылықтан пайда болмайды және ол мақсатсыз өзін-өзі қазғылау емес, ол өзінің артықшылықтары мен кемшіліктерін талдауға деген моральдық қажеттіліктерден, өзінің қылықтары мен мақсаттарында не дұрыс, не бұрыс екендігін түсіну талпынысынан, не нәрсеге қол жеткізіп, неден өзін шектеу керектігінен құралады. Яғни өзіне деген қызығушылық тұлғаның қасиеттері ашылатын өмірге және іс-әрекетке деген сұраныстардан пайда болады. Жеткіншек жастағы байқалатын жалғыз болуға құштарлық, жалғыздыққа деген талпынысқа еш уақытта тең келмейді, ол ойлануға және ойларын жинақтауға жағымды жағдайларды қажет ететін дұрыс ұйымдастырылған іс-әрекетті ғана білдіреді. Бұл кезеңде құрбылармен қарым-қатынас күрделенеді.
Мектептегі шиеленістер түзетуді талап ететін мінез-құлықтық ауытқуларға әкелуі мүмкін, мысалы, мектеп фобиясына, оның негізінде мектептен қорқыныш жатады; сабақтан қалғаны үшін келемеждеулер мен кемсітулерден қорқыныш. Сонымен қатар, ата-аналар үйі жеткіншектің кері бейімделуіне жағымды фактор және себеп болып табылады. Бұған бірқатар себептер кіреді: қиындатылған психикалық жағдайлар (отбасындағы үйлесімділіктің жоқтығы, жиі болатын ұрыс-керістер, шиеленістер және т.б.), ата-аналардың экономикалық жағдайы, білімі. Жеткіншектің дұрыс бейімделмеуінің себебі мектептен кетудің салдары болуы мүмкін. Мұндай жеткіншектерде тұлғалық ауытқулар мен әлеуметтік мінез-құлықтардағы кемшіліктер анықталады. Олардың бастамасы болып тұлғаның қалыптасуындағы ауытқулар, көңіл-күйдің төмен болуы, өзін-өзі бағалаудың төмендігі және өзіне деген сенімсіздік, мазасыздықтың жоғары болуы саналады.
1.3 Мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге бағытталған зерттеу кезеңдері, әдістері мен тәсілдері
Мaзaсыздaну мәселесі қaзіргі психологиядaғы ең өзекті мәселелердің бірі болып тaбылaды.
Мектеп оқушыларының мазасыздығын психологиялық түзетуге зерттеу жүргізу бірнеше кезеңнен тұрды:
1. Іздестіру-дайындық кезеңі: Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді теориялық зерттеу, анықтау экспериментін жүргізу әдістерін таңдау. Бұл кезеңде жоғары сынып оқушыларының мазасыздығы мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу жүргізілді. Жас ерекшеліктері мен зерттеу тақырыбын ескере отырып, әдістер таңдалды.
2. Тәжірибелік кезең: жоғары сынып оқушыларының мазасыздығын одан әрі зерттеу үшін бастапқы деректерді анықтау, анықтау экспериментін жүргізу, нәтижелерді өңдеу, бағдарламаны әзірлеу және іске асыру.
3. Бақылау-жалпылау кезеңі: зерттеудің қайталама диагностикасының нәтижелерін талдау және жалпылау, тұжырымдарды тұжырымдау, гипотезаны математикалық статистика әдісімен тексеру.
Жоғары сынып оқушыларының мазасыздығын психологиялық-педагогикалық түзетуді зерттеуде бірқатар әдістер мен әдістер қолдануға болады:
1) теориялық: зерттелген проблема бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау, жалпылау, мақсат қою әдісі, модельдеу;
2) эмпирикалық: айқындаушы эксперимент, қалыптастырушы эксперимент, бақылаушы эксперимент Бұл тәжірибелік-эксперименттерді жүргізу үшін мынадай әдіс-тәсілдерді қолдануға болады: Тейлордың мазасыздық деңгейін өлшеу әдістемесі (Т.А. Немчиновтың бейімделуі, Ч. Д. Спилбергтің, Ю. Л. Ханиннің мазасыздықты бағалау әдістемесі, О. Кондаштың мазасыздық шкаласы әдістемесі; Филипстің мектептегі мазасыздықты анықтауға арналған тесті; Д.Голбде ұсынған мазасыздану және депрессияны анықтау шкаласы; Әлемде жоқ жануар әдістемесі т.б.
3) Т-Вилкоксон өлшемі негізінде эмпирикалық деректерді математикалық өңдеу әдісі.
Жоғарыда аталған мaзaсыздықты анықтауға арналған негізгі, танымал әдіс-тәсілдерге қысқаша тоқталайық.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау-бұл таным процесінде немесе пәндік практикалық іс-әрекетте орындалатын және жаңа білім алу әдісі болып табылатын тұтастықты компоненттерге психикалық ыдырау операциясын қамтитын ғылыми зерттеу әдісі. [24, 194 б.].
Жалпылау дегеніміз-әлемнің белгілі бір моделінде жеке адамнан жалпыға психикалық ауысу арқылы білімнің өсу формасы [25, 33 б].
Мақсат қою-бұл мақсатты одан әрі қалыптастыру және қою үшін адамның іс-әрекетін түсіну және түсіну, содан кейін уақытты үнемді пайдалануды ескере отырып, оларды жүзеге асыру немесе қол жеткізу [17, 128-бет].
Модельдеу-процестер мен психикалық жағдайларды олардың нақты (физикалық) немесе идеалды, ең алдымен математикалық модельдері арқылы зерттеу [26, б.37].
Анықтау эксперименті-бір немесе бірнеше тәуелсіз айнымалыларды өзгертуге және олардың тәуелді айнымалыларға әсерін анықтауға бағытталған эксперименттің негізгі түрлерінің бірі. Анықтау экспериментінің мақсаты-қалыптастырушы эксперименттегідей, тәуелді айнымалылармен болатын өзгерістерді бекіту, соңғысына әсер ету емес [26, 201-бет].
Қалыптастырушы эксперимент- [лат. formare форманы, көріністі беру] психологиялық зерттеудің ерекше әдісі, зерттеуші белгілі бір жолмен оның психикасында берілген өзгерісті алу үшін тақырыпты оқытуды (тәрбиелеуді) құратындығында [24, 190 б.].
Тестілеу-бұл белгілі бір мәндер шкаласы бар стандартталған сұрақтар мен тапсырмаларды қолдана отырып, психологиялық диагностика әдісі. Тестілеу (ағылш. test-сынау, тексеру) - эмпирикалық социологиялық зерттеулерде қолданылатын психодиагностиканың эксперименттік әдісі, сондай-ақ жеке адамның әртүрлі психологиялық қасиеттері мен жағдайларын өлшеу және бағалау әдісі. Тестілеу субъектінің белгілі бір іс-әрекеттерді орындайтындығын білдіреді - бұл проблемаларды шешу, суреттегі оқиғаны қарау және т.б. болуы мүмкін-қолданылатын техникаға байланысты нәтижелер негізінде белгілі бір сынақ орын алады, психолог белгілі бір қасиеттердің дамуы, ерекшеліктері мен деңгейлері туралы қорытынды жасайды.
Тесттер, әдетте, өте қысқа, кейде балама жауапты (иә немесе жоқ, көп немесе аз және т.б.), берілген жауаптардың бірін немесе балдық жүйе бойынша жауаптарды таңдауды талап ететін сұрақтар мен тапсырмалардан тұрады. Тест тапсырмалары әдетте диагностикалық сипатта болады, оларды орындау және өңдеу көп уақытты қажет етпейді. Орташа статистикалық нормаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz