Көлік құралымен орын алған оқиға болған жерді қарау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1Кәсіби-қолданбалы жоба
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғаларын тергеу техникасы
Орындаған:
Алматы, 2020
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көліктердің түрлерінің ішіндегі ең қауіптісі болып автомобиль көлігі танылады. Бұл туралы Қазақстан Республикасының аумағында орын алған жол-көлік оқиғаларының статистикасы дәлел бола алады. Әр жол-көлік оқиғасы кездейсоқ факторлардың нәтижесінде, болжамды түрде қатаң заңдылықтарға негізделді. Қазақстан Республикасының халқының жаппай автокөліктерге отыра бастауы, жол-көлік оқиғалары салдарынан, мыңдаған адам қайтыс болуда және жарақат алуда. Көптеген жылдар бойы елімізде бірқатар жол-көлік оқиғалары орын алды. Әлеуметтік және эконмикалық шығындардың көлемі, бірқатар жағымсыз құбылыстарға алып келуде, бірақ бұл мемлекеттің құқық қолдану қызметінің өзекті мәселелеріне арналған. Мәні бойынша, қоғам қылмыстылықтың өзіндік ерекшеліктерінің түрі бойынша сараланады. Жол-көлік оқиғалары апаты, қатысушылардың жалпы әлеуметтік құбылыстарының тарапынан, жүргізушілер мен жаяу жүргіншілердің арасында орын алады. Мемлекет тарапынан кері пікір айтылады. Тиісінше, мемлекет пен қоғам тарапынан құқыққа қайшы стратегиясы енгізіледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апаттың деңгейін азайтудың негізгі міндеттері құқық қорғау органдарына жүктелген, ең алдымен жазалаушы құзыреттері бар полицияға жүктеледі. Жол-көлік оқиғасы ережелерін қылмыстық құқық бұзушылық елеулі тарайтындығымен және қоғамға қауптілігімен сақталады. Жол көлік оқиғасын жетістікпен тергеу, алдын-ала тергеу органдарының қызметін жетілдіру, жол қозғалысы ережесін бұзумен байланысты қарастырылады. Қауіпсіздік ережесін бұзумен қылмыстық құқық бұзушылықтың салдары болып, жол-көлік оқиғасына едәуір көмекті жол-көлік оқиғасының криминалистік сипаттамасы болып танылады. Сонымен, жол-көлік оқиғасын тергеу, жол-көлік қозғалысы қаупісіздігін арттыруда негізгі элементтерінің жұмысының элменттерінің бірі болып танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу объектісі мен нысаны. Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасы криминалистика пәні бойынша тергеу тәжірибесінде аяқ пен аяқ киімнің іздерін трассологиялық шарттар әдіснамасын жетілдірудің мәселелері мен маңызы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу нысаны ретінде тәжірибеде алынған аяқ пен аяқ киімнің үлгісін зерттеу және зерделеу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің мақсаты мен негізгі міндеттері. Аталған дипломдық жұмыстың мақсаты болып жол-көлік әдістемелерін тергеуді талдау болып танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл мақсатқа зерттеудің келесі негізгі міндеттер шешіледі:
1. Жол-көлік оқиғаларының криминалистік сипаттамасын талдау;
2. Жол-көлік оқиғалары орын алуы барысында тергеу амалдарының тактикасын қарастыру;
3. Жекелеген жол-көлік оқиғаларын тергеудің және алдын-алудың әдістемелік ерекшеліктерін зерттеу;
4. Жол-көлік оқиғаларын ұйымдастыру, бекіту әдістерін, фотоға түсіру, хаттамада сипаттауды және алу әдістерін көрсету болып танылады;
5. Тәжірибеде алынған жол-көлік оқиғаларының дәлеледмелерін зерттеу.
Зерттеу тақырыбының ғылыми әзірлену дәрежесі.. Аталған тақырып ҚР құқық қорғау органдарының тәжірибесінде және сот сараптама ұйымдарында зерттелген.
Әдіснамалық және теориялық негіз. Зерттеудің негізгі әдісі - эмпирикалық әдіс. Зерттеу нысаны сот-тергеу органдарының тәжірибелік материалдары болып табылады.
ерттеудің практикалық маңыздылығы. Тақырып аса қызығушылық туғызады және бүгінгі күні өзекті болып табылатындығымен қазіргі таңда өте пайдалы болып танылады.
Дипломдық жоба құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 Жол-көлік оқиғаларының қылмыстық-құқықтық және криминалистік шарттары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғаларын жетістікпен тергеу, алдын-ала тергеу органдарының қызметін жетілдірумен байланысты, нақты типтік жағдайларда жол қозғалысы ережелерін бұзумен байланысты орын алады. Бұл жерде едәуір көмекті жол-көлік қозғалысы, жол-көлік қозғалысы ережесі қылмыстық-құқық бұзушылықтың салдарынан криминалистік сипаттамасы үлкен көмек бере алады. Қазақстан Республикасы жол қозғалысы ережесіне сай, жол-көлік оқиғасы - көлік құралы саласындағы жол-көлік қозғалысы үдерісінде туындатын оқиғалар ретінде адамның жарақат алуы немесе қайтыс болуы, көлік құралының бұзылуы, ғимараттардың қирауы немесе материалдық шығын келтіруден көрінеді. Жол-көлік оқиғасын оқиғаға жатқызу үшін кем дегенде үш шарттан тұрады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) көлік құралы қозғалып отыруы шарт;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) оқиға көлік құралымен тығыз байланысты болуы тиіс;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) оқиғаның салдары жоғарыда келітірлген анықтамаларға сәйкес болуы шарт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік құралында жүргізушінің немесе жолаушының оқыстан қайтыс болуы жол-көлік оқиғасына жатқызылмайды, өйткені бұл оқиға жол қозғалысы оқиғасымен тікелей байланысты емес. Сондай-ақ жол-көлік оқиғасына бұзылып тұрған автокөлікті жөндеу барысында жарақат алуды жатқызуға болады, Жол-көлік оқиғасына қарағанда, жол-көлік қылмыстары - қылмыстық заңнамамен көзделінген зарлап туындатқан автооқиға ретінде қарастыруға болады. Жол-көлік қозғалысы қарсы және көлікті пайдалану қылмыстарына көлік құралдарының көпжақты түрлерін жатқызуға болады (темір-жол, әуе, су, автомобиль, механикалық, электротранспорт, трактор және өздігінен жүретін машиналар), жол-көлік қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзу; жол-көлік оқиғасы болған орынды тастап кету; көлік құралдарын сапасыз жөндеу және техникалық ақауы бар көлікті пайдалануға шығару; көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын жарамсыздыққа келтіру; көліктің қаупісзідгін қамтамасыз ететін ережелерді бұзу. Бұл құрамдар ауырлық зардабына байланысты жалпы белгілері бойынша біріктірілген. Жол-көлік оқиғасы бойынша қылмыстық істі қозғау мәселелерін шешу барысында, қылмыстық-процестік құқықтың белгілі бір ережелері мен институттары әрекет етеді. Қылмыстық істі қозғау үшін қылмыстың фактісі туралы мәліметтердің болуы жеткілікті. Жол-көлік оқиғалары істері бойынша автокөлік оқиғалары орнын қарастыру барысында алынған материалдарда, жүргізушілердің, куәгерлердің, жәбірленушілердің берген жауаптарынан білуге болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзу қылмысы неғұрлым кеңінен тараған көлік қылмыстық құқық бұзушылығы болып танылады. Қылмыстық құқық бұзушылық тікелей объектісі болып, қозғалыс қауіпсіздігі және көлік құралдарын пайдлану танылады. Қосымша объектісі болып - азаматтрдың өмірі және объектісі танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қылмыстық құқықбұзушылықтың заты болып - көліктер, трамвайлар және басқа да механикалық құралдар жатады. Автокөлік деген түсінікке көлік құралдарының мынадай түрлері, жолаушы және жүк көлігі, соның ішінде автобустар, арнайы мақсаттағы көліктер (өрт, санитарлы машиналар), қалалық көліктің түрі ретінде трамвай жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қылмыстық құқық бұзушылық объективтік жағынан үш әрекеттен тұрады: 1) жол қозғалысы ережелерін бұзу және көлік құралдарын пайдалану, 2) денсаулыққа ауыр зиян келтіру, бір немесе бірнеше адамға өлім келтіру, 3) бұзылған факт мен қоғамға қауіпті зардаптың арасындағы себепті байланыстың болуын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аталған қылмыстық құқық бұзушылық субъективтік жағынан кінәнің абайсыздық нысаны арқылы жүзеге асырылады. Менмендікпен және немқұрайдылықпен жүзеге асады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік және пайдалану ережесін бұзумен байланысты қылмыстарды автокөлікті пайдалана отырып қасақаналықпен қылмыс жасаудан ажырата білу қажет. Егер де автотранспорт қылмыстың заты ретінде пайдаланылған жағдайда (жәбірленушіні қасақана басып кету, басқа көлікті қасақана соғу және т.б) қылмыс ҚР Қылмыстық кодексінің басқа баптарымен жеке адамға қарсы қылымстар ретінде саралануы тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып көлік құралдарын басқаруға құқығы бар он алты жасқа толған тұлға танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол қозғалысы ережелерін бұзу рұқсат етілген қозғалыс жылдамдығынан асып кету, басып озу және жүріп өту ережелерін бұзу, аялдау және тұру ережелерін бұзу, жол қиылыстарынан, теміржол өткелдерінен өту, жолда дұрыс маневр жасамау болуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қылмыс іс-әрекетпен де, әрекетсіздікпен де жасалуы мүмкін. Жол қозғалысы ережелерін бұзу жылдамдықтан асып кету, бағдаршам сигналдарына және реттеушінің қимылдарына бағынбау, жол қиылыстарынан өту кезегін сақтамау, дұрыс басып озу, жол белгілерін елемеу және т.б. көрінуі мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін жол қозғалысы ережелерін бұзу немесе жол қозғалысы ережелерінің нақты тармағына сілтеме жасай отырып, көлікті пайдалану фактісін анықтау қажет, өйткені бір көлік құралы кейбір жағдайларда жол қозғалысы ережелерін бұзудың объектісі болуы мүмкін, ал басқаларында жоқ. Мысалы, далада ауылшаруашылық жұмыстарын жүргізу кезінде комбайнер ұқыпсыздық танытып, комбайн жұмысшыға барып, жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтірді. Бұл жағдайда жол қозғалысы ережелерін бұзу байқалмайды, өйткені олар өрісте қарастырылмаған және комбайнер абайсызда жәбірленушінің денсаулығына зиян келтірумен байланысты қылмыс үшін жауап беруі мүмкін. Басқа жағдайда, комбайн басқа шабындыққа көшу мақсатында жол бойымен қозғалса және жол ережесін бұзса, жәбірленушіні жол жиегіне қағып, денсаулығына ауыр зиян келтірсе, ол басқа бап бойынша жауап береді.[3; 167 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Механизмнің қарапайымдылығы мен біркелкілігіне және апат жағдайларына қарамастан, көптеген жағдайларда олардың нақты себебін анықтау оңай емес. Бұл олардың көбінесе бір мезгілде бірнеше себептердің (жүргізуші мен жаяу жүргінші, жолаушы жол берген бұзушылықтар; көлік құралдарының техникалық жай-күйі мен пайдаланылуына жауапты адамдар және жүргізуші жасаған бұзушылықтар және т.б.) нәтижесі болып табылатындығымен түсіндіріледі. Сондықтан осы себептердің ықтимал байланысын анықтау және зерттеу қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелері қылмыстық істерін тергеу барысында келесідей мән-жайларды анықтау қажет:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелерін бұзу барысында кінәлінің әрекетінен қоғамға қауіпті зардап келтіріледі. Машинаның жекелеген салаларын пайдалану кезінде (ерекше жағдайларда) автомобиль қызметіне байланысты арнайы нұсқаулықтар жасалынады;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) Жол-көлік оқиғасы қандай жағдайларда кіммен және қалай жасалынды деп;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) Жол-көлік оқиғасы жағдайында қандай зардаптар туындады (өлім келді, денсаулыққа зиян келді, келтірілген шығынның сипаты мен мөлшері);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) Жол-көлік қозғалысын бұзу мен көлікті пайдаланудың арасындағы себепті-салдарлы байланыстың болуы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5) Әр қатысушының кінәсінің нысаны қандай (қылмыстық менмендік, қылмыстық немқұрайдылық немесе қасақаналық);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6) Жол-көлік қозғалысы және көлікті пайдалауда бұзудағы қылмыстық құқықбұзушылықты жасауда кім кінәлі;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7) Жол-көлік қозғалысын жасауға қандай мән-жайлар әсер етті. Себептерді және әсер ететін жағдайларды анықтауға не әсер етті. Себептерді анықтауда және жағдайларды белгілеуде тергеуші істі тергеуді анықтайтын шараларды қабылдауы қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыда айтылған мән-жайлардан қылмыстық істі тергеу барысында басқа да мән-жайлар жатқызылуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2 Жол-көлік оқиғаларын жіктеу, тіркеу және себептері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ішкі істер органдары тарапынан жол-көлік оқиғаларын тіркеу ережесіне сай, қызмет көрсету орнында жол-көлік оқиғаларын тіркеу жүргізіледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әр жол-көлік оқиғасына мемлекеттік тіркеу қосылады, онда ол мемлекеттік статистикалық есептіліке енгізіліп толтырылады. Карточка нысаны Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігімен белгіленеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қайтыс болған немесе жарақаттанған, жол-көлік оқиғасы туралы хабарлама алған ішкі істер органы белгіленген тәртіпте мүдделі тұлғаға ақпарат береді. Қалалардың және аудандардың жол-көлік қозғалысы бас инспекторлары жол-көлік қозғалысы оқиғасында қайтыс болғандар немесе жараланғандар жайлы ақпараттарды медициналық мекемелердің мекемелерімен бірге тексере отырып қарастырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік құралдарының иелері ішкі істер органына, оқиға орын алған жағдайда өзінің көлігінің қай жерде тұрғандығын инспекторға бірден хабарлауы тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Автомобилді жолдарды басқаратын мемлекеттік органдар, ведомстволық және жеке жолдардың иеленушілері, өздерінің қарамағында жасалынған жол-көлік оқиғаларын ескеруі қажет. [4; 173-178 бб].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Меншік нысанына қарамастан медицналық ұйымдар жол-көлік оқтғамында жараланғандар туралы мәліметті беруі тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстанда және басқа да шем мемлекеттерде мынадай даусыз тұжырым бар, жол-көлік оқиғаларының себептері мен мәселелері адам - автомобиль - жол жүйесі элементтерінен туындайды деген. Ең алдымен осы элементтер жүйені қозғалысқа келтіреді және негізгі болып танылады. Бірақта жол-көлік оқиғаларын терең тергеу барысында жүйенің неғұрлым кең екенін жүргізуші-автомобиль-жол-жаяу жүргінші екенін байқаймыз. Осы элементтердің қосындысы әртүрлі деңгейде жол-көлік оқиғасының динамикасын құрайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасын есепке алудың ережесіне сай жол-көлік оқиғасы термині, көлік қозғалысы барысында жолдағы қозғалыста туындайтын немесе оның қатысуымен адамдар қайтыс болған немесе жарақаттанған, көлік құралдарының, жүктердің, ғимараттардың бұзылуын айтамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірақта тергеуші (анықтамашы) кез келген жол-көлік оқиғасын жол-көлік қылмыстары деп сараламайды. Тек қана Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде көзделінген қылмыстық құқықбұзушылықтың белгілері бар әрекетті ғана саралауы қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғаларының себептері объективті және субъективті деп бөлінеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғаларының субъективті факторларына мыналар жатады: жол-көлік қозғалысы ережесін бұзу, қозғалыс қаупсіздігі және көлік құралдарын пайдалану ержелерін бұзу, жол-көлік қозғалысына қатысушының оқиға орынын тастап кетуі: жүргңзушң, жаяу жүргінші, жолаушы, тағы да басқа жол қозғалысы ережесіне қатысушылар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құқықтық әдебиет және тәжірибе жол-көлік қозғалысының кең тараған субъективті себептеріне мыналарды жатқызады: бекітілген қозғалыс жылдамдығын асыру, көлік құралдары қозғалысының қауіпсіз қашықтығын сақтамау, келе жатқан машина бірден тоқтаған жағдайдың өзінде соқтығысудан қашып құтыла алмайды. Шектеулі көру аймағында, әсіресе көтерулерде, түсірулерде, оның ішінде реттелмейтін қиылыстарда (екінші дәрежелі жолдың (жолдардың) басты жолға жанасуы) басып озу қағидаларын бұзу, екінші дәрежелі жол бойынша жүріп келе жатқан жүргізушіде жол айырмашылығы (еңісі) кезінде жеткілікті көру аймағы жоқ және оның басып озылатын автомобильді "шолуға" мүмкіндігі жоқ; қарсы қозғалыс жолағына шығу; автокөлік құралын мас күйінде басқару; Жол жүру кезегін сақтамау; орын ауыстыру, бұрылу немесе кері бұрылу қағидаларын бұзу; басқа стандартты емес себептер (кенеттен тежеу, маневрдің Жарық нұсқағыштарының берілмеуі (қайта құру, бұрылу, бұрылу), тыйым салу белгілерін елемеу және т.б.).[5; 42 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Объективті себептерге мыналар жатады: көшелерді және автожолдарды жоспарлаудағы кемшіліктер, қараңғы уақытта өтпелі жерднгі жол қаптамасының жағдайы, соның ішінде автокөліктің жол белгілері, тежегіштері, басқа да бөлшектері.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасына әсер ететін факторлар, шарттар және оларды жүйелеу, талдау мен анықтау аса маңызды. Осылардың арасындағы өзара байланыс жалған емес, нақты болуы қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тергеуші (анықтамашы) жол-көлік оқиғасының негізгі себептерін және келтірілеттін қылмыстық зардаптарын нақты білуіміз қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егер де жол-көлік оқиғасын күрделі құбылыс ретінде қарастырсақ, ол жол-көлік оқиғасына шарттары мен себептеріне қатысты, жүргізушілердің және қозғалысқа қатысушылардың әректтері ретінде, көлік құралдары мен жол жағдайына да байланысты шешімін табады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасын есепке алу карточкасы мына көрсеткіштерді және себептерді жатқызады. Оларға мыналар жатады: көлік құралының жағдайы, жолдың жай-күйі, жол қозғалысын реттеу құралының болуы және басқа да жағдайлар, жол қозғалысы Ережесін бұзу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасының неғұрлым кең тараған формалді себептеріне көлік құралдарының жүргізушілерінің әрекеттері жатқызылады. Оларға мыналар жатады: қауіпті жағдайларда жылдамдықты асыру, кері қозғалыс жолағына шығып кету, қашықтықты сақтамау, көлікті мас күйінде басқару және т.б жатады. [6; 34 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік құралдарының жай-күйіне қатысты себептерге, - жөнделмеген тежегіш пен рөлдік басқару, жөнделмеген немесе реттелмеген фаралар және басқа да жарықтық приборлары, шинаның өзгертілген протекторы және т.б. Бұл себептер жол-көлік оқиғасының 3% құрайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жолмен (жол жағдайлары мен жол құрылғылары) байланысты факторлар мен себептерге, статистикаға сәйкес 8% жол-көлік оқиғасының орын алуына әсер етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасының негізгі субъективті себептеріне жол қозғалысы ережесінің бұзылуы жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ең алдымен жол-көлік оқиғасының жіктелуін нақты білуіміз қажет, олар деті немесе тоғыз түрге бөлінеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқтығысу - қозғалып келе жатқан көлік құралы өзара соқтығысады немес жылжымалы темір жолмен соқтығысады. Осы түрге бірден тоқтаған көлік құралының соқтығысуы (шамшырақтың алдында соқтығысу немесе техникалық жарамсыздық) және жылжымалы темір жол құрамының соқтығысуы, көлік құралдарының соқтығысуы. [7; 33 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аударылып қалу - жылжып келе жатқан көлік құралының аударылып қалу оқиғасы. Осы түрге оқиғаға қатысты аударылып қалған жағдайлар жатқызылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұрып қалған көлік құралын соғу - жүріп келе жатқан көлік құралы тоқтап тұрған көлік құралына соқтығысады, сондай-ақ тіркеме және жартылай тіркеме де соқтығысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кедергіге соғу - көлік құралы жылжымайтын затқа (көпірдің арқауына, қарағайға, ағашқа, мачтаға, құрылыс материалдарына, қоршауға) соғылуы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүргіншіні қағып кету - көлік құралы адамды қағады немесе адамның өзі көлік құралына соқтығысады. Осыған көлік құралдарымен тасымалданып келе жатқан жүктерден және заттардан адамдардың жапа шегуі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Велосипед жүргізушіні қағып кету - көлік құралы велосипед жүргізуіщіні қағып кету немесе оның өзі көлік құралына соқтығысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Малды тасып келе жатқан көліккке соқтығысу - көлік құралы малды тасып келе жатқан жүк көлігіне соқтығысуды жатқызамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жануаларды қағып кету - көлік құралы құстарды, жабайы және үй жануарларын қағып кету және жануарлар мен құстар өз бетімен көлікке соқтығысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Басқа да оқиғалар - жоғарыда айтылған түрлерге жатпайтын оқиғалар. Оқиғалардың осы түріне мыналар жатады: трамвайдың рельстен шығып кетуі (оқиғаны немесе аударылып кеуді туындатады); тасымалданып келе жатқан жүктің құлап кетуі; көлік қозғалысы қатыспайтын адамдарды басып кету, қозғалып келе жатқан көліктен жолаушылардың құлауы немесе жылдамдықтың немесе тракторияның өзгеруі. [8; 71-73 бб].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осылайша, бірінші тарауда біз жол-көлік оқиғасы ұғымын аштық, апаттың қылмыстық-құқықтық және криминалистік сипаттамасын бердік, апаттың негізгі түрлері мен себептерін қарастырдық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасын тергеу кезінде кез келген жол-көлік оқиғасының күрделілігін есте сақтау қажет. Осылайша, айқын қарапайымдылыққа (соқтығысу, аударылу, соқтығысу және т.б.) қарамастан, әрбір жол-көлік оқиғасы нақты мән-жайлардың сипаты бойынша да, жиынтығы бойынша да, оны тудырған себептердің кешені бойынша да, сондай-ақ іс-әрекет (әрекетсіздік) пен туындаған теріс салдар арасындағы тікелей себептік байланыс болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кез-келген факторды (субъективті, объективті), сондай-ақ оларды тергеу кезінде апаттың механизмін білу алдын-ала анықтаушы мәнге ие болуы мүмкін. Мысалы, жүргізушінің қозғалыс жылдамдығынан айқын және айтарлықтай асып кетуі мүмкін:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
а) жүргізушінің жол белгілерімен шектелген қозғалыс жылдамдығын қасақана және (немесе)өрескел асырып жіберуі (тиісті белгілерді елемеу) туралы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ә) байқаусызда жылдамдықты жоғарылату туралы (белгіні байқамадым);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
в) жүргізушінің мас күйінде болуы туралы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ЖКО тек бір ғана объективті факторларға байланысты болуы мүмкін: рульдік басқарудың кенеттен істен шығуы, кенеттен мас күйінде жаяу жүргінші жолға шығып кетті және т. б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Басқаша айтқанда, тергеуші зиянды салдардың пайда болуына ықпал ететін себептер мен жағдайлардың жиынтығын, факторларды, олардың пайда болу реттілігін, көлік құралының техникалық жағдайын, жүргізушінің (жүргізушілердің), жәбірленушінің және т. б. әрекеттерін ескере отырып, жол-көлік оқиғасының өзіне дұрыс құқықтық біліктілік беруі керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Көлік құралымен орын алған оқиға болған жерді қарау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шұғыл тергеу амалдарына және жедел-іздестіру шараларына: оқиға болған жерді қарау, жол-көлік оқиғасы болған орындағы көлік құралын қарау, мәйітті қарау, жүргізушіден алынған құжатты қарау, жүргізушіні және куәландыруды медициналық куәландыру (алкоголді және есірткілік мас күйде болғандығын анықтау үшін), жәбірленушінің киімін алу және қарау, куәгерлерден, басқа да кәлерден, жүргізушіден жауап алу жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға болған орынды қарау әрқашанда тергеу амалдарын туғызады және аталған санаттағы істер бойынша дәлелдемені жинаудың негізгі тәсілдерінің бірі болып танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жәбірленушіге зиян келтірумен байланысты, жол-көлік оқиғасы туралы мәлімет келіп түскен жағдайда, оқиға орынына жол-көлік оқиғасының инспекторы мен құрамында тергеуші, қылмыстық жедел-іздестірудің жедел уәкілі, сот медигі, криминалист-маман және маман-автотехник бар тергеу-жедел іздестіру тобы жіберіледі. Егер де адам өліміне алып келген жол-көлік оқиғасы барысында, шетелдіктердің қатысуымен орын алған оқиғаны да тергеуші оқиға болған жерді қарастырады. Бірқта, жол-көлік оқиғасын алғашқы тергеуде және алғашқы құжатты ресімдеу, жол-көлік оқиғасы орын алған жерге келген бөлімшенің кезекшісіне немесе жол-патрулдік қызметтің инспекторына жіктеледі. [9; 145 б]. Көп жағдайларда күрделі болып тергеудің қате басталуы және әділетсіз сот үкімдерімен де шектеледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға орынына келгеннен кейін, тергеуші мыналарды басшылыққа алуы тиісті:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) оқиға орынын қараудың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді немесе жол қауіпсіздігін толық қамтамасыз ете алмаған жағдайда, жолдың шеткі бөлігін жабу қажет;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) оқиға орнының жағдайы өзгеріске ұшыраған жоқ па екендгін анықтау қажет;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) жедел жәрдем шақырып немесе жәбірленушінің жақын емдеу мекемесеіне тасымалдауға дейін көмек көрсетуді қамтамасыз етуі тиісті;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) жол-көлік оқиғасы жағдайын ресімдеп, жол-көлік оқиғасына қатысқан кәгерлерді және жүргізушілердің схемасын жасауды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Куәгерлерді таңдап алу барысында тергеуші абайсыздықпен әрекет етуі қажет. Алдын-ала куәгерлер аталған іске қатысы болмауы қажет екендігін анықтап алған дұрыс. Куәгерлерді таңдап алу барысында, жүргізуші куәлігі бар, жол-көлік оқиғасы жағдайына баға бере алатын және жол-көлік оқиғасын қарау барысында нақты көрсету бере алатын адам болуы шарт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен, қалыпты қозғалысқа кедергі келтіретін, жолдың жүретін бөлігінен көлік құралдарын немесе басқа да объектілерді алмастан бұрын машинаның орналасу жағдайын, іздерді және басқа да заттай дәлелдемелерді фотоға түсіру жолымен ресімдеп алуы тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Фотоға түсіруді жоғары жақтан түсірген абзал, мысалы жүк машинасының шатырынан. Мүмкіндігінше, бейнетүсіру жүргізілуі қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға болған орындағы іздің сақталып қалу мүмкіндігі жағдайында, ол бұзылып кетпес үшін бекітілуі шарт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасы болған орынды белгілі бір жылжымайтын объектіге жапсыру керек. Өлшемдер оң жақтағы жаяу жүргінішілер асфалты немесе көлік қозғалысының шетінен жүргізіледі. Дөңгелектің жағдайы, тежегіштің басталу мен аяқталу іздерін асфальтта бормен сызып қою қажет. Доңғалақтардың орналасуы, тежеу, созу іздерінің басталу және аяқталу нүктелері және т.б. асфальтта бормен белгіленуі керек. Оларды да өлшеу керек, ал жолдың ұзындығы бойынша бастапқы нүктелер жаяу жүргіншілер жолының белгілері, "тоқтату" сызығы, перпендикуляр, үйдің бұрышы, километр, телеграф бағанасы және басқа да белгілер болуы мүмкін. Жол жағдайы, объектілердің жағдайы және олардың координаттары DTP2 схемасында да белгіленеді.[2; 25-28 бб].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тыңғылықты тікелей тексеру, қажет ұмтылатын:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- көліктің қалыпты жұмысын мүмкіндігінше тез қалпына келтіру;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- ең алдымен тұрақты емес іздерді қарап шығу керек, оларға мыналар жатады: а) машиналардың соқтығысу нүктесін немесе орнын көрсететін іздер; б) қан іздері; в) көлік тиелген заттың іздері; г) автомашина майының іздері. Бұған фаралар, жәбірленушінің киімдері мен аяқ киімдерінің бөліктері түріндегі іздер кіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Содан кейін тергеуші протектордың, тежеудің, машиналардағы зақымданудың және т. б. іздерін тексеруге көшеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тежеу іздерін тексеру. Тежеу іздерімен жұмыс істеу кезінде нақты тежелудің басталуы көрінетін жолдың басталуымен сәйкес келмейтінін есте ұстаған жөн (машина баяулайды, ал жүгіру үлгісі жолдағы бұл процесті әлі көрсетпейді). Тежеу жолының ұзындығын протектордың бастапқы көрінетін ізінен (ал ол болмаған кезде - сырғудың бастапқы ізінен) протектордың анық көрінетін ізінің (немесе сырғу ізінің) соңына дейін өлшейді. Осы көлік құралының тежегіш жолының ұзындығының нақты мәні маңызды, өйткені бұл мән апат кезінде машинаның жылдамдығын есептеу, толық тоқтау жолын анықтау және зиянды салдардың алдын-алудың техникалық мүмкіндігін белгілеу кезінде бастапқы болып табылады.[11; 78 б]. Тежеу жолының сыртқы түрін (шағылысуын) назардан тыс қалдыруға болмайды, онда нақты белгіленген протектор үлгісінің іздері болады; доңғалақтардың асфальт төсемімен сырғу іздері ("ЮЗ" ізі); протектор суретінің ізі сырғу ізіне немесе керісінше өткенде орын ауыстыру белгілері.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Автомашинаның доңғалақтарының протекторларының іздерін табу және бекітудің ерекшеліктері. Бұл ерекшеліктер жалпылама және қысқартылған түрде келесідей сәттерге алып келеді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көптеген машиналардың алдыңғы және артқы доңғалақтарырың протекторлары жолда біріңғай және біркелкі із қалдырады, сол себепті артқы доңғалақтар суретті толықтай немесе бір бөлігінде жояды, топырақта тек доңғалақтардың артқы бөлігінің протекторларының іздері ғана сақталып қалады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Протекторлардың іздерінің жарамды болуы топырақтың қасиетіне ғана байланысты емес, оның сипатына да байланысты болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Машина доңғалағының протекторларының іздерін зерттеудің криминалистік маңызы да зор. Осы іздер бойынша кейбір жағдайларда машинаның бағыты мен жылдамдығын. Соғысу кезінде автокөлік құралдарының орналасу жағдайын және соғысу алдында оқиға орын алған жағдайдағы жүргізушінің жай-күйін де анықтауға болады. (Тежегішті қолданды ма, кедергіден айналып өтуге тырысты ма т.б).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жолдағы доңғалақтардың протекторлары шатыстыруға алып келмес үшін, тергеуші (оқиға орнында орын алған машинадағы жағдайлар) аталған іздің осы машинаға тиесілі екендігін анықтап алған дұрыс. Бұл артқы доңғалақтардағы протекторлардың суреттерінде ақаулықтың орын алғандығын анықтау үшін қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5) Кез келген маркадағы машина сусымалы беткі қабатта (құрғақ қар, шаң, құрғақ ұсақ топырақ, құрғақ құм) жылдам қозғалған жағдайда (соның ішінде жүк көлігі де), жол қозғалысының бағытын анықтауға мүмкіндік береді және іздің екі жағында топырқатың бөлшегі қалады, яғни кері қозғалыс ретінде көрініс табады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6) Егер де жүргізуші машинаны басқарып келе жатып, оқиға болған жерден жасырынып үлгерген жағдайда, жол бойында тежегіштің іздері кқрініп қалады. Жол учаскесінің осы бөлігінде, тергеуші кейбір жағдайларда доңғалақтың іздері арқылы, машина тоқтаған жердің орынын, мысалы, оларды тоқтату арқылы айырбас жасауға ұмтылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға орын алған жерді қарау барысында басқа да заттай дәлелдемелер табылуы мүмкін:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
а) әйнектің бөлшектері (фар, автомашинаның желдік және шет жағындағы әйнектері), өз кезегінде оларды суретке түсіріп, одан кейін анықтау үшін шаралар қабылдауға алады;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
б) автомобильдің жекелеген бөлшектері, оларды қарау хаттамасында нақты сипаттап, суретке түсіріп қылмыстық іске тіркеу қажет;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
в) оқиға болған жерден жасырынып үлгерген машинадан түскен бояу немесе машинаға тиелеген жүктің ізі қалады. Бұл заттар одан әрі криминалистикалық сараптама үшін алынуы және сақталынуы тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
г) оқиға орынан жасырынып үлгерген, автокөлік оқиғасына қатысушы автомашинаның жүргізушісіне немесе жолаушыларына тиесілі заттар алынуы тиіс.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
д) доңғалақтан түскен топырақ (жамылғы) және оның (бөліктері), оқиға орнынан алынған топырақпен салыстырыла отырып және жол-көлік оқиғасы қандай көлікпен жасалынғандығы және апаттық жағдайдың қалай туындағаны анықталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарау өндірісіне байланысты хаттама толтырылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзіндік бір ерекшелікті жәбірленушінің мәйітін қарау алады. Егер жағдай мүмкіндік берген жағдайда мәйітті оны тапқан жерде қараған дұрыс. Бірақта мұны мәйітханада жасаған дұрыстау болар еді. Оқиғаны қарау барысында көлік құралындағы мәйіттің орналасу жағдайы және оның іздерін анықтау, қоршап жатқан заттарды және жол элеметтерін, оның жату деңгейі мен мәйіттік құбылысты анықтау маңыздырақ болады. Одан кейін жәбірленушінің денесінде, оның киімі мен аяқ киіміндегі бұзылулар, протектор суретінің іздері, радиатордың қапатамасы, автомобилдің бампері және басқа да бқліктері, жолдағы шаң, балшық және олардығ нысандары, мөлшері т. б сипатталады. [12; 69 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тергеуші оқиға орын алған жердегі мәйітті қарау барысында, куәгерлердің, сот-медиицина сарапшыларының, қажет болған жағдайда дәрігерлердің қатысуымен қарастырады. Танылмаған мәйіттер міндетті түрде фотоға түсіріледі және дактилоскопияланады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кейбір жағдайларда адамды көлікпен басып кеткен қылмыскер, жәбірленушінің мәйітін басқа жерге орналастырып, жәбірленушінің жағдайына жауап беретіндей жағдайға келтіреді. Оқиға болған жерді мұқият қарау, жолдың әртүрлі учаскелерінде қанның ізін анқытау, мәйітті одан әрі алмастыру, мәйіттің қай жерге жатқызылғандығын анықтауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәйіттің сыртқы нысанын қарауға қатысқан сот-медицина сарапшысына бұзылудан өту туралы сұрақтар қойылуы шарт, жәбірленуші мас күйінде болды ма әлде тірі кезінде немесе өлі кезінде жарақаты келтірілген ба деген сұрақтарға жауап берілуі шарт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік құралдарын қарау Қазақстан Республикасы Қылмыстық процестік кодексіне сәйкес жүзеге асырылады. Негізінен көлік құралдарын қарау қайталап отырып жүргізілуі мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аталған тергеу амалы мынадай мақсаттарда жүзеге асырылады: а) апат кезінде туындаған іздерді анықтау барысында; б) оқиға орын алған тетікті қалпына келтіруде; в) көлік құралының техникалық жағдайын анықтау барысында.[13; 245 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алдымен автокөліктің типі, маркісі және нөмірлік белгісі бекітіледі, жол-көлік оқиғасы нәтижесінде туындаған бұзылулар, іздерді және заттай дәлеледемелерді іздеу жүзеге асырылады (қан, шаштар, ми бөлігі, жәбірленушінің киім матасының бөлшектері). Автокөлікті негізінен оның алдыңғы жақтарынан бастап қарайды, қарауды төменнен жоғары қарай жүргізеді. Бампер, фарлар, подфарлар, бұрылыс нұқаулықтары, алдыңғы әйнек, радиатор қаптамасы, капот, алдыңғы қанаттар зерттеліп, олардың бұзылған жерлерінде соққыны, киімнің талшығын, қанның іздерін, жәбірленушінің шаштарын табуға көмектеседі деген ниетпен жүзеге асырылады. Одан кейін осы мақсатта автокөліктің жүріс бөлігін және кузовтың түбін қарау қажет.[14; 345 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төменгі жақты қарау барысында киімнің, шаштың, қанның бөлшектеріне, көпірлердің бөлшегі болып табылатын, жүріс бөлігіне, рессорларға, двигатель картеріне назар аударылады. Қолдың іздерін рөлдік басқарудың колонкасынан, беру қоысылыс қолынан, прибор панелінен іздеу қажет. Иіс іздері жүргізуші мен жолаушының қолы тиген орындықтар мен заттардан алынады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасы тетігін қалпына келтіру үшін, маман, автотехник және криминалист қатысу маңызды. Оқиға орын қарап болғаннан кейін, оқиға орнында қаулы шығарып, криминалистік және автотехникалық сараптама жүргізу үшін сарапшыларды тарту қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға орынын қарау барысында оның жай-күйі: тежегіш жүйесі, рөлдік басқару, доңғалақ, жарықтандырушы құралдар қаралуы қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүргізушіні куәландыру. Жүргізушінің жағдайын тексеру үшін МАИ қызметкерлерінде болатын индикаторлар қолданылады. Индикаторлардың қолдану нәтижелерінің дәлелдемлік күші жоқ, өйткені оның әсер етуі ерекше болып танылмайды. Ол басқа да себептерге байланысты (тістердің, іштің ауыруы, дәріні қабылдау және т.б) туындайды. Мас болу фактісі тек қана сот-медициналық сараптама тағайындау арқылы анықталады, ол әсіресе индикатордың жағымды әсер ету жағдайында тағайындалуы шарт. [15; 21-25 бб].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға болған орынды процессуалдық ресімдеу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірінші құжатты қалдырып кету оқиға болған жердегі, барлық мәліметті ресімдеуге мүмкіндік береді, сондықтан оқиғаға қатысқан жүргізушілер және басқа да тұлғалар оны ресімдеуге қолынан келгенше жағдай жасау қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алғашқы құжаттың құрамына мыналар енеді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жол-көлік оқиғасын қарау хаттамасы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жол-көлік оқиғасының схемасы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- көлік құралының техникалық жағдайын қарау және тексеру хаттамасы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жол-көлік оқиғасының хаттамасы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- оқиғаға қатысушылардың және куәлердің түсініктемелері,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- заттай дәлелдемелер;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жүргізушінің сау екндігін бақылайтын хаттама.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2 Жол-көлік істері бойынша жауап алу
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүргізушілерден және куәгерлерден жауап алу жолымен жол-көлік оқиғасының тетігін анықтаумыз қажет. Жауап алуды оқиға орын алған жерде жүргізген дұрыс, өйткені оқиға болған жерде жекелеген сәттерді және оқиға орынын анықтауға, қажет қашықтықты анықтауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жауап алудың жалпы ережесіне сәйкес мынадай ерекшеліктері бар:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біріншіден. Жауап алудан бұрын тергеуші, тергеу амалдарының жалпы ережелерін сақтауы шарт.Первое.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екіншіден. Тергеуші сұралып жатқан адам қай тілде жауап беретіндігін анықтайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үшіншіден. Тергеуші жетелеуші сұрақтар қоюға рұқсат бермейді, басқа уақытта жауап алудың тактикасын таңдап алуда ерікті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төртіншіден. Он алты жасқа толмаған куәлерге және жәбірленушіге, тергеуші оның процессуалдық құқықтарын түсіндіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бесіншіден. Сұралып жатқан адам жазба қалдырады, схемалар құрастырады, сондай-ақ құжаттарды пайдалана алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алтыншыдан. Жауап алу барысында (тергеушінің немесе сұралып жатқан адамның бастамасымен) фотоға түсіру, аудио, бейне жазба, киноға түсіру жүргізіледі және т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жетіншіден. Егер де куә құқықтық көмек көрсетуге шақырылған қорғаушымен бірге келген жағдайда, жауап алуда оның адвокаты онымен бірге қатыса алады, куәге сұрақ қоя алмайды және жауабына түсініктеме бере алмайды. Жауап алу аяқталғаннан кейін куәнің құқықтары мен заңды мүдделері бұзылғаны туралы арыз бере алады және ол хаттамаға енгізілуі шарт. [16; 240 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік оқиғасына қатысы бар жүргізуші, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1Кәсіби-қолданбалы жоба
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғаларын тергеу техникасы
Орындаған:
Алматы, 2020
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көліктердің түрлерінің ішіндегі ең қауіптісі болып автомобиль көлігі танылады. Бұл туралы Қазақстан Республикасының аумағында орын алған жол-көлік оқиғаларының статистикасы дәлел бола алады. Әр жол-көлік оқиғасы кездейсоқ факторлардың нәтижесінде, болжамды түрде қатаң заңдылықтарға негізделді. Қазақстан Республикасының халқының жаппай автокөліктерге отыра бастауы, жол-көлік оқиғалары салдарынан, мыңдаған адам қайтыс болуда және жарақат алуда. Көптеген жылдар бойы елімізде бірқатар жол-көлік оқиғалары орын алды. Әлеуметтік және эконмикалық шығындардың көлемі, бірқатар жағымсыз құбылыстарға алып келуде, бірақ бұл мемлекеттің құқық қолдану қызметінің өзекті мәселелеріне арналған. Мәні бойынша, қоғам қылмыстылықтың өзіндік ерекшеліктерінің түрі бойынша сараланады. Жол-көлік оқиғалары апаты, қатысушылардың жалпы әлеуметтік құбылыстарының тарапынан, жүргізушілер мен жаяу жүргіншілердің арасында орын алады. Мемлекет тарапынан кері пікір айтылады. Тиісінше, мемлекет пен қоғам тарапынан құқыққа қайшы стратегиясы енгізіледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апаттың деңгейін азайтудың негізгі міндеттері құқық қорғау органдарына жүктелген, ең алдымен жазалаушы құзыреттері бар полицияға жүктеледі. Жол-көлік оқиғасы ережелерін қылмыстық құқық бұзушылық елеулі тарайтындығымен және қоғамға қауптілігімен сақталады. Жол көлік оқиғасын жетістікпен тергеу, алдын-ала тергеу органдарының қызметін жетілдіру, жол қозғалысы ережесін бұзумен байланысты қарастырылады. Қауіпсіздік ережесін бұзумен қылмыстық құқық бұзушылықтың салдары болып, жол-көлік оқиғасына едәуір көмекті жол-көлік оқиғасының криминалистік сипаттамасы болып танылады. Сонымен, жол-көлік оқиғасын тергеу, жол-көлік қозғалысы қаупісіздігін арттыруда негізгі элементтерінің жұмысының элменттерінің бірі болып танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу объектісі мен нысаны. Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасы криминалистика пәні бойынша тергеу тәжірибесінде аяқ пен аяқ киімнің іздерін трассологиялық шарттар әдіснамасын жетілдірудің мәселелері мен маңызы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу нысаны ретінде тәжірибеде алынған аяқ пен аяқ киімнің үлгісін зерттеу және зерделеу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің мақсаты мен негізгі міндеттері. Аталған дипломдық жұмыстың мақсаты болып жол-көлік әдістемелерін тергеуді талдау болып танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл мақсатқа зерттеудің келесі негізгі міндеттер шешіледі:
1. Жол-көлік оқиғаларының криминалистік сипаттамасын талдау;
2. Жол-көлік оқиғалары орын алуы барысында тергеу амалдарының тактикасын қарастыру;
3. Жекелеген жол-көлік оқиғаларын тергеудің және алдын-алудың әдістемелік ерекшеліктерін зерттеу;
4. Жол-көлік оқиғаларын ұйымдастыру, бекіту әдістерін, фотоға түсіру, хаттамада сипаттауды және алу әдістерін көрсету болып танылады;
5. Тәжірибеде алынған жол-көлік оқиғаларының дәлеледмелерін зерттеу.
Зерттеу тақырыбының ғылыми әзірлену дәрежесі.. Аталған тақырып ҚР құқық қорғау органдарының тәжірибесінде және сот сараптама ұйымдарында зерттелген.
Әдіснамалық және теориялық негіз. Зерттеудің негізгі әдісі - эмпирикалық әдіс. Зерттеу нысаны сот-тергеу органдарының тәжірибелік материалдары болып табылады.
ерттеудің практикалық маңыздылығы. Тақырып аса қызығушылық туғызады және бүгінгі күні өзекті болып табылатындығымен қазіргі таңда өте пайдалы болып танылады.
Дипломдық жоба құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 Жол-көлік оқиғаларының қылмыстық-құқықтық және криминалистік шарттары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғаларын жетістікпен тергеу, алдын-ала тергеу органдарының қызметін жетілдірумен байланысты, нақты типтік жағдайларда жол қозғалысы ережелерін бұзумен байланысты орын алады. Бұл жерде едәуір көмекті жол-көлік қозғалысы, жол-көлік қозғалысы ережесі қылмыстық-құқық бұзушылықтың салдарынан криминалистік сипаттамасы үлкен көмек бере алады. Қазақстан Республикасы жол қозғалысы ережесіне сай, жол-көлік оқиғасы - көлік құралы саласындағы жол-көлік қозғалысы үдерісінде туындатын оқиғалар ретінде адамның жарақат алуы немесе қайтыс болуы, көлік құралының бұзылуы, ғимараттардың қирауы немесе материалдық шығын келтіруден көрінеді. Жол-көлік оқиғасын оқиғаға жатқызу үшін кем дегенде үш шарттан тұрады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) көлік құралы қозғалып отыруы шарт;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) оқиға көлік құралымен тығыз байланысты болуы тиіс;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) оқиғаның салдары жоғарыда келітірлген анықтамаларға сәйкес болуы шарт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік құралында жүргізушінің немесе жолаушының оқыстан қайтыс болуы жол-көлік оқиғасына жатқызылмайды, өйткені бұл оқиға жол қозғалысы оқиғасымен тікелей байланысты емес. Сондай-ақ жол-көлік оқиғасына бұзылып тұрған автокөлікті жөндеу барысында жарақат алуды жатқызуға болады, Жол-көлік оқиғасына қарағанда, жол-көлік қылмыстары - қылмыстық заңнамамен көзделінген зарлап туындатқан автооқиға ретінде қарастыруға болады. Жол-көлік қозғалысы қарсы және көлікті пайдалану қылмыстарына көлік құралдарының көпжақты түрлерін жатқызуға болады (темір-жол, әуе, су, автомобиль, механикалық, электротранспорт, трактор және өздігінен жүретін машиналар), жол-көлік қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзу; жол-көлік оқиғасы болған орынды тастап кету; көлік құралдарын сапасыз жөндеу және техникалық ақауы бар көлікті пайдалануға шығару; көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын жарамсыздыққа келтіру; көліктің қаупісзідгін қамтамасыз ететін ережелерді бұзу. Бұл құрамдар ауырлық зардабына байланысты жалпы белгілері бойынша біріктірілген. Жол-көлік оқиғасы бойынша қылмыстық істі қозғау мәселелерін шешу барысында, қылмыстық-процестік құқықтың белгілі бір ережелері мен институттары әрекет етеді. Қылмыстық істі қозғау үшін қылмыстың фактісі туралы мәліметтердің болуы жеткілікті. Жол-көлік оқиғалары істері бойынша автокөлік оқиғалары орнын қарастыру барысында алынған материалдарда, жүргізушілердің, куәгерлердің, жәбірленушілердің берген жауаптарынан білуге болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзу қылмысы неғұрлым кеңінен тараған көлік қылмыстық құқық бұзушылығы болып танылады. Қылмыстық құқық бұзушылық тікелей объектісі болып, қозғалыс қауіпсіздігі және көлік құралдарын пайдлану танылады. Қосымша объектісі болып - азаматтрдың өмірі және объектісі танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қылмыстық құқықбұзушылықтың заты болып - көліктер, трамвайлар және басқа да механикалық құралдар жатады. Автокөлік деген түсінікке көлік құралдарының мынадай түрлері, жолаушы және жүк көлігі, соның ішінде автобустар, арнайы мақсаттағы көліктер (өрт, санитарлы машиналар), қалалық көліктің түрі ретінде трамвай жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қылмыстық құқық бұзушылық объективтік жағынан үш әрекеттен тұрады: 1) жол қозғалысы ережелерін бұзу және көлік құралдарын пайдалану, 2) денсаулыққа ауыр зиян келтіру, бір немесе бірнеше адамға өлім келтіру, 3) бұзылған факт мен қоғамға қауіпті зардаптың арасындағы себепті байланыстың болуын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аталған қылмыстық құқық бұзушылық субъективтік жағынан кінәнің абайсыздық нысаны арқылы жүзеге асырылады. Менмендікпен және немқұрайдылықпен жүзеге асады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік және пайдалану ережесін бұзумен байланысты қылмыстарды автокөлікті пайдалана отырып қасақаналықпен қылмыс жасаудан ажырата білу қажет. Егер де автотранспорт қылмыстың заты ретінде пайдаланылған жағдайда (жәбірленушіні қасақана басып кету, басқа көлікті қасақана соғу және т.б) қылмыс ҚР Қылмыстық кодексінің басқа баптарымен жеке адамға қарсы қылымстар ретінде саралануы тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып көлік құралдарын басқаруға құқығы бар он алты жасқа толған тұлға танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол қозғалысы ережелерін бұзу рұқсат етілген қозғалыс жылдамдығынан асып кету, басып озу және жүріп өту ережелерін бұзу, аялдау және тұру ережелерін бұзу, жол қиылыстарынан, теміржол өткелдерінен өту, жолда дұрыс маневр жасамау болуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қылмыс іс-әрекетпен де, әрекетсіздікпен де жасалуы мүмкін. Жол қозғалысы ережелерін бұзу жылдамдықтан асып кету, бағдаршам сигналдарына және реттеушінің қимылдарына бағынбау, жол қиылыстарынан өту кезегін сақтамау, дұрыс басып озу, жол белгілерін елемеу және т.б. көрінуі мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін жол қозғалысы ережелерін бұзу немесе жол қозғалысы ережелерінің нақты тармағына сілтеме жасай отырып, көлікті пайдалану фактісін анықтау қажет, өйткені бір көлік құралы кейбір жағдайларда жол қозғалысы ережелерін бұзудың объектісі болуы мүмкін, ал басқаларында жоқ. Мысалы, далада ауылшаруашылық жұмыстарын жүргізу кезінде комбайнер ұқыпсыздық танытып, комбайн жұмысшыға барып, жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтірді. Бұл жағдайда жол қозғалысы ережелерін бұзу байқалмайды, өйткені олар өрісте қарастырылмаған және комбайнер абайсызда жәбірленушінің денсаулығына зиян келтірумен байланысты қылмыс үшін жауап беруі мүмкін. Басқа жағдайда, комбайн басқа шабындыққа көшу мақсатында жол бойымен қозғалса және жол ережесін бұзса, жәбірленушіні жол жиегіне қағып, денсаулығына ауыр зиян келтірсе, ол басқа бап бойынша жауап береді.[3; 167 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Механизмнің қарапайымдылығы мен біркелкілігіне және апат жағдайларына қарамастан, көптеген жағдайларда олардың нақты себебін анықтау оңай емес. Бұл олардың көбінесе бір мезгілде бірнеше себептердің (жүргізуші мен жаяу жүргінші, жолаушы жол берген бұзушылықтар; көлік құралдарының техникалық жай-күйі мен пайдаланылуына жауапты адамдар және жүргізуші жасаған бұзушылықтар және т.б.) нәтижесі болып табылатындығымен түсіндіріледі. Сондықтан осы себептердің ықтимал байланысын анықтау және зерттеу қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелері қылмыстық істерін тергеу барысында келесідей мән-жайларды анықтау қажет:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелерін бұзу барысында кінәлінің әрекетінен қоғамға қауіпті зардап келтіріледі. Машинаның жекелеген салаларын пайдалану кезінде (ерекше жағдайларда) автомобиль қызметіне байланысты арнайы нұсқаулықтар жасалынады;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) Жол-көлік оқиғасы қандай жағдайларда кіммен және қалай жасалынды деп;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) Жол-көлік оқиғасы жағдайында қандай зардаптар туындады (өлім келді, денсаулыққа зиян келді, келтірілген шығынның сипаты мен мөлшері);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) Жол-көлік қозғалысын бұзу мен көлікті пайдаланудың арасындағы себепті-салдарлы байланыстың болуы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5) Әр қатысушының кінәсінің нысаны қандай (қылмыстық менмендік, қылмыстық немқұрайдылық немесе қасақаналық);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6) Жол-көлік қозғалысы және көлікті пайдалауда бұзудағы қылмыстық құқықбұзушылықты жасауда кім кінәлі;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7) Жол-көлік қозғалысын жасауға қандай мән-жайлар әсер етті. Себептерді және әсер ететін жағдайларды анықтауға не әсер етті. Себептерді анықтауда және жағдайларды белгілеуде тергеуші істі тергеуді анықтайтын шараларды қабылдауы қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғарыда айтылған мән-жайлардан қылмыстық істі тергеу барысында басқа да мән-жайлар жатқызылуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2 Жол-көлік оқиғаларын жіктеу, тіркеу және себептері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ішкі істер органдары тарапынан жол-көлік оқиғаларын тіркеу ережесіне сай, қызмет көрсету орнында жол-көлік оқиғаларын тіркеу жүргізіледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әр жол-көлік оқиғасына мемлекеттік тіркеу қосылады, онда ол мемлекеттік статистикалық есептіліке енгізіліп толтырылады. Карточка нысаны Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігімен белгіленеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қайтыс болған немесе жарақаттанған, жол-көлік оқиғасы туралы хабарлама алған ішкі істер органы белгіленген тәртіпте мүдделі тұлғаға ақпарат береді. Қалалардың және аудандардың жол-көлік қозғалысы бас инспекторлары жол-көлік қозғалысы оқиғасында қайтыс болғандар немесе жараланғандар жайлы ақпараттарды медициналық мекемелердің мекемелерімен бірге тексере отырып қарастырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік құралдарының иелері ішкі істер органына, оқиға орын алған жағдайда өзінің көлігінің қай жерде тұрғандығын инспекторға бірден хабарлауы тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Автомобилді жолдарды басқаратын мемлекеттік органдар, ведомстволық және жеке жолдардың иеленушілері, өздерінің қарамағында жасалынған жол-көлік оқиғаларын ескеруі қажет. [4; 173-178 бб].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Меншік нысанына қарамастан медицналық ұйымдар жол-көлік оқтғамында жараланғандар туралы мәліметті беруі тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстанда және басқа да шем мемлекеттерде мынадай даусыз тұжырым бар, жол-көлік оқиғаларының себептері мен мәселелері адам - автомобиль - жол жүйесі элементтерінен туындайды деген. Ең алдымен осы элементтер жүйені қозғалысқа келтіреді және негізгі болып танылады. Бірақта жол-көлік оқиғаларын терең тергеу барысында жүйенің неғұрлым кең екенін жүргізуші-автомобиль-жол-жаяу жүргінші екенін байқаймыз. Осы элементтердің қосындысы әртүрлі деңгейде жол-көлік оқиғасының динамикасын құрайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасын есепке алудың ережесіне сай жол-көлік оқиғасы термині, көлік қозғалысы барысында жолдағы қозғалыста туындайтын немесе оның қатысуымен адамдар қайтыс болған немесе жарақаттанған, көлік құралдарының, жүктердің, ғимараттардың бұзылуын айтамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірақта тергеуші (анықтамашы) кез келген жол-көлік оқиғасын жол-көлік қылмыстары деп сараламайды. Тек қана Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде көзделінген қылмыстық құқықбұзушылықтың белгілері бар әрекетті ғана саралауы қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғаларының себептері объективті және субъективті деп бөлінеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғаларының субъективті факторларына мыналар жатады: жол-көлік қозғалысы ережесін бұзу, қозғалыс қаупсіздігі және көлік құралдарын пайдалану ержелерін бұзу, жол-көлік қозғалысына қатысушының оқиға орынын тастап кетуі: жүргңзушң, жаяу жүргінші, жолаушы, тағы да басқа жол қозғалысы ережесіне қатысушылар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құқықтық әдебиет және тәжірибе жол-көлік қозғалысының кең тараған субъективті себептеріне мыналарды жатқызады: бекітілген қозғалыс жылдамдығын асыру, көлік құралдары қозғалысының қауіпсіз қашықтығын сақтамау, келе жатқан машина бірден тоқтаған жағдайдың өзінде соқтығысудан қашып құтыла алмайды. Шектеулі көру аймағында, әсіресе көтерулерде, түсірулерде, оның ішінде реттелмейтін қиылыстарда (екінші дәрежелі жолдың (жолдардың) басты жолға жанасуы) басып озу қағидаларын бұзу, екінші дәрежелі жол бойынша жүріп келе жатқан жүргізушіде жол айырмашылығы (еңісі) кезінде жеткілікті көру аймағы жоқ және оның басып озылатын автомобильді "шолуға" мүмкіндігі жоқ; қарсы қозғалыс жолағына шығу; автокөлік құралын мас күйінде басқару; Жол жүру кезегін сақтамау; орын ауыстыру, бұрылу немесе кері бұрылу қағидаларын бұзу; басқа стандартты емес себептер (кенеттен тежеу, маневрдің Жарық нұсқағыштарының берілмеуі (қайта құру, бұрылу, бұрылу), тыйым салу белгілерін елемеу және т.б.).[5; 42 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Объективті себептерге мыналар жатады: көшелерді және автожолдарды жоспарлаудағы кемшіліктер, қараңғы уақытта өтпелі жерднгі жол қаптамасының жағдайы, соның ішінде автокөліктің жол белгілері, тежегіштері, басқа да бөлшектері.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасына әсер ететін факторлар, шарттар және оларды жүйелеу, талдау мен анықтау аса маңызды. Осылардың арасындағы өзара байланыс жалған емес, нақты болуы қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тергеуші (анықтамашы) жол-көлік оқиғасының негізгі себептерін және келтірілеттін қылмыстық зардаптарын нақты білуіміз қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егер де жол-көлік оқиғасын күрделі құбылыс ретінде қарастырсақ, ол жол-көлік оқиғасына шарттары мен себептеріне қатысты, жүргізушілердің және қозғалысқа қатысушылардың әректтері ретінде, көлік құралдары мен жол жағдайына да байланысты шешімін табады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасын есепке алу карточкасы мына көрсеткіштерді және себептерді жатқызады. Оларға мыналар жатады: көлік құралының жағдайы, жолдың жай-күйі, жол қозғалысын реттеу құралының болуы және басқа да жағдайлар, жол қозғалысы Ережесін бұзу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасының неғұрлым кең тараған формалді себептеріне көлік құралдарының жүргізушілерінің әрекеттері жатқызылады. Оларға мыналар жатады: қауіпті жағдайларда жылдамдықты асыру, кері қозғалыс жолағына шығып кету, қашықтықты сақтамау, көлікті мас күйінде басқару және т.б жатады. [6; 34 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік құралдарының жай-күйіне қатысты себептерге, - жөнделмеген тежегіш пен рөлдік басқару, жөнделмеген немесе реттелмеген фаралар және басқа да жарықтық приборлары, шинаның өзгертілген протекторы және т.б. Бұл себептер жол-көлік оқиғасының 3% құрайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жолмен (жол жағдайлары мен жол құрылғылары) байланысты факторлар мен себептерге, статистикаға сәйкес 8% жол-көлік оқиғасының орын алуына әсер етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасының негізгі субъективті себептеріне жол қозғалысы ережесінің бұзылуы жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ең алдымен жол-көлік оқиғасының жіктелуін нақты білуіміз қажет, олар деті немесе тоғыз түрге бөлінеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соқтығысу - қозғалып келе жатқан көлік құралы өзара соқтығысады немес жылжымалы темір жолмен соқтығысады. Осы түрге бірден тоқтаған көлік құралының соқтығысуы (шамшырақтың алдында соқтығысу немесе техникалық жарамсыздық) және жылжымалы темір жол құрамының соқтығысуы, көлік құралдарының соқтығысуы. [7; 33 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аударылып қалу - жылжып келе жатқан көлік құралының аударылып қалу оқиғасы. Осы түрге оқиғаға қатысты аударылып қалған жағдайлар жатқызылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұрып қалған көлік құралын соғу - жүріп келе жатқан көлік құралы тоқтап тұрған көлік құралына соқтығысады, сондай-ақ тіркеме және жартылай тіркеме де соқтығысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кедергіге соғу - көлік құралы жылжымайтын затқа (көпірдің арқауына, қарағайға, ағашқа, мачтаға, құрылыс материалдарына, қоршауға) соғылуы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүргіншіні қағып кету - көлік құралы адамды қағады немесе адамның өзі көлік құралына соқтығысады. Осыған көлік құралдарымен тасымалданып келе жатқан жүктерден және заттардан адамдардың жапа шегуі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Велосипед жүргізушіні қағып кету - көлік құралы велосипед жүргізуіщіні қағып кету немесе оның өзі көлік құралына соқтығысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Малды тасып келе жатқан көліккке соқтығысу - көлік құралы малды тасып келе жатқан жүк көлігіне соқтығысуды жатқызамыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жануаларды қағып кету - көлік құралы құстарды, жабайы және үй жануарларын қағып кету және жануарлар мен құстар өз бетімен көлікке соқтығысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Басқа да оқиғалар - жоғарыда айтылған түрлерге жатпайтын оқиғалар. Оқиғалардың осы түріне мыналар жатады: трамвайдың рельстен шығып кетуі (оқиғаны немесе аударылып кеуді туындатады); тасымалданып келе жатқан жүктің құлап кетуі; көлік қозғалысы қатыспайтын адамдарды басып кету, қозғалып келе жатқан көліктен жолаушылардың құлауы немесе жылдамдықтың немесе тракторияның өзгеруі. [8; 71-73 бб].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осылайша, бірінші тарауда біз жол-көлік оқиғасы ұғымын аштық, апаттың қылмыстық-құқықтық және криминалистік сипаттамасын бердік, апаттың негізгі түрлері мен себептерін қарастырдық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасын тергеу кезінде кез келген жол-көлік оқиғасының күрделілігін есте сақтау қажет. Осылайша, айқын қарапайымдылыққа (соқтығысу, аударылу, соқтығысу және т.б.) қарамастан, әрбір жол-көлік оқиғасы нақты мән-жайлардың сипаты бойынша да, жиынтығы бойынша да, оны тудырған себептердің кешені бойынша да, сондай-ақ іс-әрекет (әрекетсіздік) пен туындаған теріс салдар арасындағы тікелей себептік байланыс болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кез-келген факторды (субъективті, объективті), сондай-ақ оларды тергеу кезінде апаттың механизмін білу алдын-ала анықтаушы мәнге ие болуы мүмкін. Мысалы, жүргізушінің қозғалыс жылдамдығынан айқын және айтарлықтай асып кетуі мүмкін:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
а) жүргізушінің жол белгілерімен шектелген қозғалыс жылдамдығын қасақана және (немесе)өрескел асырып жіберуі (тиісті белгілерді елемеу) туралы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ә) байқаусызда жылдамдықты жоғарылату туралы (белгіні байқамадым);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
в) жүргізушінің мас күйінде болуы туралы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ЖКО тек бір ғана объективті факторларға байланысты болуы мүмкін: рульдік басқарудың кенеттен істен шығуы, кенеттен мас күйінде жаяу жүргінші жолға шығып кетті және т. б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Басқаша айтқанда, тергеуші зиянды салдардың пайда болуына ықпал ететін себептер мен жағдайлардың жиынтығын, факторларды, олардың пайда болу реттілігін, көлік құралының техникалық жағдайын, жүргізушінің (жүргізушілердің), жәбірленушінің және т. б. әрекеттерін ескере отырып, жол-көлік оқиғасының өзіне дұрыс құқықтық біліктілік беруі керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Көлік құралымен орын алған оқиға болған жерді қарау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шұғыл тергеу амалдарына және жедел-іздестіру шараларына: оқиға болған жерді қарау, жол-көлік оқиғасы болған орындағы көлік құралын қарау, мәйітті қарау, жүргізушіден алынған құжатты қарау, жүргізушіні және куәландыруды медициналық куәландыру (алкоголді және есірткілік мас күйде болғандығын анықтау үшін), жәбірленушінің киімін алу және қарау, куәгерлерден, басқа да кәлерден, жүргізушіден жауап алу жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға болған орынды қарау әрқашанда тергеу амалдарын туғызады және аталған санаттағы істер бойынша дәлелдемені жинаудың негізгі тәсілдерінің бірі болып танылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жәбірленушіге зиян келтірумен байланысты, жол-көлік оқиғасы туралы мәлімет келіп түскен жағдайда, оқиға орынына жол-көлік оқиғасының инспекторы мен құрамында тергеуші, қылмыстық жедел-іздестірудің жедел уәкілі, сот медигі, криминалист-маман және маман-автотехник бар тергеу-жедел іздестіру тобы жіберіледі. Егер де адам өліміне алып келген жол-көлік оқиғасы барысында, шетелдіктердің қатысуымен орын алған оқиғаны да тергеуші оқиға болған жерді қарастырады. Бірқта, жол-көлік оқиғасын алғашқы тергеуде және алғашқы құжатты ресімдеу, жол-көлік оқиғасы орын алған жерге келген бөлімшенің кезекшісіне немесе жол-патрулдік қызметтің инспекторына жіктеледі. [9; 145 б]. Көп жағдайларда күрделі болып тергеудің қате басталуы және әділетсіз сот үкімдерімен де шектеледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға орынына келгеннен кейін, тергеуші мыналарды басшылыққа алуы тиісті:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) оқиға орынын қараудың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді немесе жол қауіпсіздігін толық қамтамасыз ете алмаған жағдайда, жолдың шеткі бөлігін жабу қажет;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) оқиға орнының жағдайы өзгеріске ұшыраған жоқ па екендгін анықтау қажет;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) жедел жәрдем шақырып немесе жәбірленушінің жақын емдеу мекемесеіне тасымалдауға дейін көмек көрсетуді қамтамасыз етуі тиісті;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) жол-көлік оқиғасы жағдайын ресімдеп, жол-көлік оқиғасына қатысқан кәгерлерді және жүргізушілердің схемасын жасауды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Куәгерлерді таңдап алу барысында тергеуші абайсыздықпен әрекет етуі қажет. Алдын-ала куәгерлер аталған іске қатысы болмауы қажет екендігін анықтап алған дұрыс. Куәгерлерді таңдап алу барысында, жүргізуші куәлігі бар, жол-көлік оқиғасы жағдайына баға бере алатын және жол-көлік оқиғасын қарау барысында нақты көрсету бере алатын адам болуы шарт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен, қалыпты қозғалысқа кедергі келтіретін, жолдың жүретін бөлігінен көлік құралдарын немесе басқа да объектілерді алмастан бұрын машинаның орналасу жағдайын, іздерді және басқа да заттай дәлелдемелерді фотоға түсіру жолымен ресімдеп алуы тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Фотоға түсіруді жоғары жақтан түсірген абзал, мысалы жүк машинасының шатырынан. Мүмкіндігінше, бейнетүсіру жүргізілуі қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға болған орындағы іздің сақталып қалу мүмкіндігі жағдайында, ол бұзылып кетпес үшін бекітілуі шарт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасы болған орынды белгілі бір жылжымайтын объектіге жапсыру керек. Өлшемдер оң жақтағы жаяу жүргінішілер асфалты немесе көлік қозғалысының шетінен жүргізіледі. Дөңгелектің жағдайы, тежегіштің басталу мен аяқталу іздерін асфальтта бормен сызып қою қажет. Доңғалақтардың орналасуы, тежеу, созу іздерінің басталу және аяқталу нүктелері және т.б. асфальтта бормен белгіленуі керек. Оларды да өлшеу керек, ал жолдың ұзындығы бойынша бастапқы нүктелер жаяу жүргіншілер жолының белгілері, "тоқтату" сызығы, перпендикуляр, үйдің бұрышы, километр, телеграф бағанасы және басқа да белгілер болуы мүмкін. Жол жағдайы, объектілердің жағдайы және олардың координаттары DTP2 схемасында да белгіленеді.[2; 25-28 бб].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тыңғылықты тікелей тексеру, қажет ұмтылатын:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- көліктің қалыпты жұмысын мүмкіндігінше тез қалпына келтіру;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- ең алдымен тұрақты емес іздерді қарап шығу керек, оларға мыналар жатады: а) машиналардың соқтығысу нүктесін немесе орнын көрсететін іздер; б) қан іздері; в) көлік тиелген заттың іздері; г) автомашина майының іздері. Бұған фаралар, жәбірленушінің киімдері мен аяқ киімдерінің бөліктері түріндегі іздер кіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Содан кейін тергеуші протектордың, тежеудің, машиналардағы зақымданудың және т. б. іздерін тексеруге көшеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тежеу іздерін тексеру. Тежеу іздерімен жұмыс істеу кезінде нақты тежелудің басталуы көрінетін жолдың басталуымен сәйкес келмейтінін есте ұстаған жөн (машина баяулайды, ал жүгіру үлгісі жолдағы бұл процесті әлі көрсетпейді). Тежеу жолының ұзындығын протектордың бастапқы көрінетін ізінен (ал ол болмаған кезде - сырғудың бастапқы ізінен) протектордың анық көрінетін ізінің (немесе сырғу ізінің) соңына дейін өлшейді. Осы көлік құралының тежегіш жолының ұзындығының нақты мәні маңызды, өйткені бұл мән апат кезінде машинаның жылдамдығын есептеу, толық тоқтау жолын анықтау және зиянды салдардың алдын-алудың техникалық мүмкіндігін белгілеу кезінде бастапқы болып табылады.[11; 78 б]. Тежеу жолының сыртқы түрін (шағылысуын) назардан тыс қалдыруға болмайды, онда нақты белгіленген протектор үлгісінің іздері болады; доңғалақтардың асфальт төсемімен сырғу іздері ("ЮЗ" ізі); протектор суретінің ізі сырғу ізіне немесе керісінше өткенде орын ауыстыру белгілері.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Автомашинаның доңғалақтарының протекторларының іздерін табу және бекітудің ерекшеліктері. Бұл ерекшеліктер жалпылама және қысқартылған түрде келесідей сәттерге алып келеді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көптеген машиналардың алдыңғы және артқы доңғалақтарырың протекторлары жолда біріңғай және біркелкі із қалдырады, сол себепті артқы доңғалақтар суретті толықтай немесе бір бөлігінде жояды, топырақта тек доңғалақтардың артқы бөлігінің протекторларының іздері ғана сақталып қалады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Протекторлардың іздерінің жарамды болуы топырақтың қасиетіне ғана байланысты емес, оның сипатына да байланысты болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Машина доңғалағының протекторларының іздерін зерттеудің криминалистік маңызы да зор. Осы іздер бойынша кейбір жағдайларда машинаның бағыты мен жылдамдығын. Соғысу кезінде автокөлік құралдарының орналасу жағдайын және соғысу алдында оқиға орын алған жағдайдағы жүргізушінің жай-күйін де анықтауға болады. (Тежегішті қолданды ма, кедергіден айналып өтуге тырысты ма т.б).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жолдағы доңғалақтардың протекторлары шатыстыруға алып келмес үшін, тергеуші (оқиға орнында орын алған машинадағы жағдайлар) аталған іздің осы машинаға тиесілі екендігін анықтап алған дұрыс. Бұл артқы доңғалақтардағы протекторлардың суреттерінде ақаулықтың орын алғандығын анықтау үшін қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5) Кез келген маркадағы машина сусымалы беткі қабатта (құрғақ қар, шаң, құрғақ ұсақ топырақ, құрғақ құм) жылдам қозғалған жағдайда (соның ішінде жүк көлігі де), жол қозғалысының бағытын анықтауға мүмкіндік береді және іздің екі жағында топырқатың бөлшегі қалады, яғни кері қозғалыс ретінде көрініс табады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6) Егер де жүргізуші машинаны басқарып келе жатып, оқиға болған жерден жасырынып үлгерген жағдайда, жол бойында тежегіштің іздері кқрініп қалады. Жол учаскесінің осы бөлігінде, тергеуші кейбір жағдайларда доңғалақтың іздері арқылы, машина тоқтаған жердің орынын, мысалы, оларды тоқтату арқылы айырбас жасауға ұмтылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға орын алған жерді қарау барысында басқа да заттай дәлелдемелер табылуы мүмкін:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
а) әйнектің бөлшектері (фар, автомашинаның желдік және шет жағындағы әйнектері), өз кезегінде оларды суретке түсіріп, одан кейін анықтау үшін шаралар қабылдауға алады;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
б) автомобильдің жекелеген бөлшектері, оларды қарау хаттамасында нақты сипаттап, суретке түсіріп қылмыстық іске тіркеу қажет;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
в) оқиға болған жерден жасырынып үлгерген машинадан түскен бояу немесе машинаға тиелеген жүктің ізі қалады. Бұл заттар одан әрі криминалистикалық сараптама үшін алынуы және сақталынуы тиісті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
г) оқиға орынан жасырынып үлгерген, автокөлік оқиғасына қатысушы автомашинаның жүргізушісіне немесе жолаушыларына тиесілі заттар алынуы тиіс.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
д) доңғалақтан түскен топырақ (жамылғы) және оның (бөліктері), оқиға орнынан алынған топырақпен салыстырыла отырып және жол-көлік оқиғасы қандай көлікпен жасалынғандығы және апаттық жағдайдың қалай туындағаны анықталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қарау өндірісіне байланысты хаттама толтырылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзіндік бір ерекшелікті жәбірленушінің мәйітін қарау алады. Егер жағдай мүмкіндік берген жағдайда мәйітті оны тапқан жерде қараған дұрыс. Бірақта мұны мәйітханада жасаған дұрыстау болар еді. Оқиғаны қарау барысында көлік құралындағы мәйіттің орналасу жағдайы және оның іздерін анықтау, қоршап жатқан заттарды және жол элеметтерін, оның жату деңгейі мен мәйіттік құбылысты анықтау маңыздырақ болады. Одан кейін жәбірленушінің денесінде, оның киімі мен аяқ киіміндегі бұзылулар, протектор суретінің іздері, радиатордың қапатамасы, автомобилдің бампері және басқа да бқліктері, жолдағы шаң, балшық және олардығ нысандары, мөлшері т. б сипатталады. [12; 69 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тергеуші оқиға орын алған жердегі мәйітті қарау барысында, куәгерлердің, сот-медиицина сарапшыларының, қажет болған жағдайда дәрігерлердің қатысуымен қарастырады. Танылмаған мәйіттер міндетті түрде фотоға түсіріледі және дактилоскопияланады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кейбір жағдайларда адамды көлікпен басып кеткен қылмыскер, жәбірленушінің мәйітін басқа жерге орналастырып, жәбірленушінің жағдайына жауап беретіндей жағдайға келтіреді. Оқиға болған жерді мұқият қарау, жолдың әртүрлі учаскелерінде қанның ізін анқытау, мәйітті одан әрі алмастыру, мәйіттің қай жерге жатқызылғандығын анықтауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәйіттің сыртқы нысанын қарауға қатысқан сот-медицина сарапшысына бұзылудан өту туралы сұрақтар қойылуы шарт, жәбірленуші мас күйінде болды ма әлде тірі кезінде немесе өлі кезінде жарақаты келтірілген ба деген сұрақтарға жауап берілуі шарт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік құралдарын қарау Қазақстан Республикасы Қылмыстық процестік кодексіне сәйкес жүзеге асырылады. Негізінен көлік құралдарын қарау қайталап отырып жүргізілуі мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аталған тергеу амалы мынадай мақсаттарда жүзеге асырылады: а) апат кезінде туындаған іздерді анықтау барысында; б) оқиға орын алған тетікті қалпына келтіруде; в) көлік құралының техникалық жағдайын анықтау барысында.[13; 245 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алдымен автокөліктің типі, маркісі және нөмірлік белгісі бекітіледі, жол-көлік оқиғасы нәтижесінде туындаған бұзылулар, іздерді және заттай дәлеледемелерді іздеу жүзеге асырылады (қан, шаштар, ми бөлігі, жәбірленушінің киім матасының бөлшектері). Автокөлікті негізінен оның алдыңғы жақтарынан бастап қарайды, қарауды төменнен жоғары қарай жүргізеді. Бампер, фарлар, подфарлар, бұрылыс нұқаулықтары, алдыңғы әйнек, радиатор қаптамасы, капот, алдыңғы қанаттар зерттеліп, олардың бұзылған жерлерінде соққыны, киімнің талшығын, қанның іздерін, жәбірленушінің шаштарын табуға көмектеседі деген ниетпен жүзеге асырылады. Одан кейін осы мақсатта автокөліктің жүріс бөлігін және кузовтың түбін қарау қажет.[14; 345 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төменгі жақты қарау барысында киімнің, шаштың, қанның бөлшектеріне, көпірлердің бөлшегі болып табылатын, жүріс бөлігіне, рессорларға, двигатель картеріне назар аударылады. Қолдың іздерін рөлдік басқарудың колонкасынан, беру қоысылыс қолынан, прибор панелінен іздеу қажет. Иіс іздері жүргізуші мен жолаушының қолы тиген орындықтар мен заттардан алынады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жол-көлік оқиғасы тетігін қалпына келтіру үшін, маман, автотехник және криминалист қатысу маңызды. Оқиға орын қарап болғаннан кейін, оқиға орнында қаулы шығарып, криминалистік және автотехникалық сараптама жүргізу үшін сарапшыларды тарту қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға орынын қарау барысында оның жай-күйі: тежегіш жүйесі, рөлдік басқару, доңғалақ, жарықтандырушы құралдар қаралуы қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүргізушіні куәландыру. Жүргізушінің жағдайын тексеру үшін МАИ қызметкерлерінде болатын индикаторлар қолданылады. Индикаторлардың қолдану нәтижелерінің дәлелдемлік күші жоқ, өйткені оның әсер етуі ерекше болып танылмайды. Ол басқа да себептерге байланысты (тістердің, іштің ауыруы, дәріні қабылдау және т.б) туындайды. Мас болу фактісі тек қана сот-медициналық сараптама тағайындау арқылы анықталады, ол әсіресе индикатордың жағымды әсер ету жағдайында тағайындалуы шарт. [15; 21-25 бб].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқиға болған орынды процессуалдық ресімдеу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірінші құжатты қалдырып кету оқиға болған жердегі, барлық мәліметті ресімдеуге мүмкіндік береді, сондықтан оқиғаға қатысқан жүргізушілер және басқа да тұлғалар оны ресімдеуге қолынан келгенше жағдай жасау қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алғашқы құжаттың құрамына мыналар енеді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жол-көлік оқиғасын қарау хаттамасы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жол-көлік оқиғасының схемасы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- көлік құралының техникалық жағдайын қарау және тексеру хаттамасы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жол-көлік оқиғасының хаттамасы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- оқиғаға қатысушылардың және куәлердің түсініктемелері,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- заттай дәлелдемелер;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жүргізушінің сау екндігін бақылайтын хаттама.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2 Жол-көлік істері бойынша жауап алу
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жүргізушілерден және куәгерлерден жауап алу жолымен жол-көлік оқиғасының тетігін анықтаумыз қажет. Жауап алуды оқиға орын алған жерде жүргізген дұрыс, өйткені оқиға болған жерде жекелеген сәттерді және оқиға орынын анықтауға, қажет қашықтықты анықтауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жауап алудың жалпы ережесіне сәйкес мынадай ерекшеліктері бар:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біріншіден. Жауап алудан бұрын тергеуші, тергеу амалдарының жалпы ережелерін сақтауы шарт.Первое.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екіншіден. Тергеуші сұралып жатқан адам қай тілде жауап беретіндігін анықтайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үшіншіден. Тергеуші жетелеуші сұрақтар қоюға рұқсат бермейді, басқа уақытта жауап алудың тактикасын таңдап алуда ерікті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төртіншіден. Он алты жасқа толмаған куәлерге және жәбірленушіге, тергеуші оның процессуалдық құқықтарын түсіндіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бесіншіден. Сұралып жатқан адам жазба қалдырады, схемалар құрастырады, сондай-ақ құжаттарды пайдалана алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алтыншыдан. Жауап алу барысында (тергеушінің немесе сұралып жатқан адамның бастамасымен) фотоға түсіру, аудио, бейне жазба, киноға түсіру жүргізіледі және т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жетіншіден. Егер де куә құқықтық көмек көрсетуге шақырылған қорғаушымен бірге келген жағдайда, жауап алуда оның адвокаты онымен бірге қатыса алады, куәге сұрақ қоя алмайды және жауабына түсініктеме бере алмайды. Жауап алу аяқталғаннан кейін куәнің құқықтары мен заңды мүдделері бұзылғаны туралы арыз бере алады және ол хаттамаға енгізілуі шарт. [16; 240 б].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көлік оқиғасына қатысы бар жүргізуші, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz