Абай поэзиясының тілі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырып: М.Балақаевтың лингвистикалық ой-пікірлері, әдеби тіл нормаларын оқыту

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК С ІЛТЕМЕЛЕР
5
АНЫҚТАМАЛАР
6
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
7
КІРІСПЕ
8
1. БАЛАҚАЕВТЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРІ
10
1.1 Профессор М. Балақаев және әдеби тіл
10
1.2 М.Балақаев тіл мәдениеті мәселелері туралы
20
2 М.БАЛАҚАЕВ-ӘДІСКЕР
35
2.1 Әдіскер - ғалымның ғылыми әдістемелік еңбектері
35
2.2 Әдеби тіл нормаларын оқыту
45
ҚОРЫТЫНДЫ
50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
52

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі. Қазақ тіл білімінің туып, қалыптасуы, дамуы бүгінгі кемелденген шағына жетіп, биіктерге көтерілуі оның іргетасын қалап, қазақ тілін ғылым ретінде қалыптастырған ардақты есімдермен тығыз байланысты. Қазақ тіл білімінің тарихында оның ғылыми - теориялық негізін салған ғалымдардың әрқайсысының орны ерекше.
Артына қалдырған мол мұрасын арнайы зерттеуді лайық ететін біртуар ғалымның бірі - филология ғылымының докторы, профессор М. Балақаев (1907-1995ж.) қазақ ғалымдарының ішіндегі қазақ тіл білімінде үздіксіз жұмыс істеген тілші - ғалым, профессор.
Тіл біліміндегі әдеби тіл, тіл мәдениеті, синтаксис салаларының бүгінгі дамуы мен оның өзекті мәселелерін танып білуде профессор М. Балақаевтың ғылыми тұжырымдарын, атап айтқанда тілсіз әдеби тілдің болмауы, сөйлем мүшелері түрлерін ажырату критерийлері, сөз қолданудың негізгі принциптерін көрсету жолдарына қатысты тұжырымдарын зерттеудің маңызы зор.
Профессор М. Балақаевтың ғылыми мұрасы бүгінгі ұрпақ үшін де ғылыми мәнін жоймаған, бағдарламалық мәні бар, игі пікір мен зерттеуге лайық, көптеген ғылыми еңбектерге жолбасшы болатын дүние деп танимыз. Ғалымның тіл білімі жөніндені көзқарастарының кейінгі ғылыми және теориялық тұжырымдарға негіз болғанын көрсету, оның ғылыми мұрасын бүгінгі күнгі теориялық тұжырымдармен салыстыра отырып жан-жақты талдау жұмыстың өзектілігін танытады.
Жұмыстың нысаны. М. Балақаевтың қазақ тілінің синтаксис, әдеби тіл, тіл мәдениеті, әдістеме теориясына қатысты ғылыми мұралары.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Профессор М. Балақаевтың синтаксис, әдеби тіл, тіл мәдениеті әдістеме теориясына қатысты еңбектерін талдап, бүгінгі теориялық тұжырымдар тұрғысынан айқындау.
Сонымен қатар тіл білімі теориясының өзекті мәселелеріне қатысты лингвистикада қалыптасқан ғылымға дейінгі және кейінгі ғылыми ой-пікірлерді салыстырып, қазіргі қазақ тіл біліміндегі теорияның қалыптасу жолын түркологияда, соның ішінде қазақ тіл білімінде ғылымның алатын орнын анықтау.
oo әдеби тілдің теориялық мәні бар өзекті мәселелерін анықтау;
oo әдеби тілдің қалыптасу тарихы мен даму арналарын саралау;
oo тіл мәдениеті саласының қалыптасу жолын, даму сатысын айқындау;
oo тілдік нормалардың негіздерін, даму жолдарын анықтау;
Жұмыстың әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста әдіснамалық негіздерді басшылыққа ала отырып, зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндеттеріне орай талдау, жинақтау, баяндау, сипаттау, саралау, салыстыру, қорыту, конспектілік талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың дереккөздері. М. Балақаевтың синтаксис, әдеби тіл, тіл мәдениеті, әдістемеге қатысты еңбектері, қазақ тіл біліміндегі талданып отырған мәселелерге қатысты жарық көрген материалдар пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіл білімінде синтаксис, әдеби тіл,тіл мәдениеті әдістеме салаларының мәелелерінің ғылыми негізін қалыптастыруға өзіндік үлес қосқан профессор М. Балақаевтың қазақ тілінің өзекті проблемаларын қозғаған ой-пікірлері қазақ тіл білімінде, жалпы түркологияда күрделі мәселелердің шешімін табуға септігін тигізіп қана қоймай, кейбір қалыптасқан пікірлерге басқаша қырынан қарап,терең зерттеп, толықтыруға өзіндік үлесін қосады. Жоғары оқу орындарында филология факультеті мамандарын даярлауда оқытатын Синтаксис, Қазақ әдеби тілінің тарихы, Тіл мәдениеті, Қазақ тілін оқыту әдістемесі сияқты бағдарламалық пәндерде, М. Балақаевтың зерттеу материалдары, оның негізгі тұжырымдары жоғары оқу орындарында арнайы курстар мен арнайы семинарлар өткізуге септігін тигізеді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. М. Балақаевтың ғылыми мұрасы қазақ тіл біліміндегі синтаксис, әдеби тіл, тіл мәдениеті теориясының ғылыми-теориялық негізін қалыптастыруда, бүгінгі дамуы мен өзекті мәселелерін шешуде ғылыми теориялық құндылығын жоймаған зерттеулер және негізін салушылардың бірі екендігі;
oo әдеби тілдің теориялық мәселелерін енгізуі;
oo М. Балақаевтың жазба тілді әдеби тілдің ең жоғары формасы ретінде қарастыруы;
oo тіл мәдениетінің негізгі критерийлерін енгізуі;
oo тілдік нормалардың негіздерін танудағы, оның негізгі пікірлерін, белгілерін берілу тәсілдерін көрсетудегі құнды пікірлері. Жалпы қазақ тіл біліміндегі ғылым мұраларының алатын орны өте зор.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 М. Балақаевтың лингвистикалық ой-пікірлері
0.1 Профессор М. Балақаев және әдеби тіл

Ұстаздардың ұстазы М. Балақаев әдеби тіл, тіл мәдениеті, тілдік норма сияқты өзекті, өмірлік мәселелер төңірегінде тынбай ізденіп, тыңғылықты, тындырымды еңбектер қалдырды.
Әдеби тілге қатысты түрлі көзқарас, пікірлер болғанына қарамастан Әдеби тіл дегеніміз-ортақ нормалары қалыптасқан, стильдік тармақтары сараланған, халық тілінің жоғарғы формасы екендігін айтады[1,29 б.].
Халықпен бірге жасасып, халықты тағдыр талайының сын-тезінен барын жоғалтпай, асылын аздыртпай сақтап келе жатқан қасиетті бір нәрсе болса соның өзі, екеуі болса, сыңары - тілі. Ал тілдің сыры мен қырын тереңнен түсініп, толғай-толғай толағай пікір айтатын ғалымдар тілшілер екені белгілі. Сол халықтың қасиетті тілінің жоқ-жітігін түгендеп, барын аялай білетін тілші ғалымдардың арасында М. Балақаев есімі ерекше естіледі, ол қалдырған зерттеулердің шоқтығы биік саналады.
Әр ұрпақтың, әр замандағы ғалымдар шоғырының маңдайына жазылған талайы әрқилы болады. М. Балақаев қазақ тіл білімінің біраз күрмеулі мәселелерінің көтерілуіне мүрындық болып, көп нәрсенің теориялық негізін салып кетуімен, ғылыми ойларын жасқанбай айта білуімен айрықшаланады.
Ғалым өз сөзін: Әдеби тіл - қоғамдық категория ретінде жазба әдебиет арқылы жасалады, - деп атап көрсетеді[1,5 б.]. Яғни әдеби тілдің кіндігі жазумен бір екендігін алғашқы сөйлемінен-ақ аңғартады. Ары қарай осы еңбегі жазылғанға дейінгі әдеби тіл туралы жазылған мақала, монография, ғылыми еңбектердің бәріне де тоқталып өтеді. Құр тоқталып қана қоймайды, кейде уытты сын, кейде әжуа, кейде ирониямен фактілер келтіре отырып ғалымдардың еңбегіне талдау жасайды, келіспейтін тұстарын ашып, анық айтады, жетістігін көрсете сөйлейді. Өйткені, нағыз ғалым үшін академик те, мүше-корреспондент те, басшы да - ғылыми ой, пікір айтушы - ғалым. Әдеби тілдің жалпыхалық тілі негізінде пайда болғандығын кешегі өткендер де, бүгінгі ғалымдар да қапысыз мойындайды. Сонымен бірге әдеби тілдің негізін белгілі қалам қайраткерлері қалады, әдеби тілді сол біреу жасады дегеннің дұрыс еместігін айта келіп, ғалым әрі қарай былайша қаузайды: Әдеби тілді жеке адам жасамайды, ол қоғамдық құбылыс. Қоғамдық болмыстың негізі халық тілінде болады да, сол негізде іс-әрекеттері арқылы жасалады. Ал классиктеріміздің әдеби тілге қосатын үлесі қандай деген заңды сұрақ туындаса, оның жауабын былайша береді: Жеке ақын, жазушы не қоғам қайраткері тілге бұрынғының негізінде жаңа өнегелі, озық өрнектер енгізеді. Міне, ақынның да, жазушының да халықтың әдеби тілі жолында атқаратын қызметі қандай екенін осыдан-ақ тани беруге болады!
Әдеби тіл - жазба әдебиет арқылы қоғамдық категория ретінде сол қоғамның ілгері даму сатысының жоғарылаған кезеңінде біртіндеп жасалады. Әдеби тілдің жалпыхалық тіл негізінде пайда болғандықтан, ғалымдар оған бірден назар аудара қоймайды. Оның халық тілінің байлықтарын әдеби тіл қаншалықты дәрежеде бойына сіңіргенін қандай тіл екенін, тарихын айқындаудың қиын екеніндігі оның құрамы, халық тілінің байлықтарын әдеби тіл қаншалақты дәрежеде бойына сіңіргенін айқындау қиын.
Осындай қиын жұмыстардың өз тарихы бар. Қазақ әдеби тілінің зерттелуі - қазақ тілі білімінде зерттеуді талап ететін сала. Орыс және басқа тілдерде әдеби тіл көп жылдық тарихты бастан кешірген болса, тіл білімінде енді қатарға қосылған сала. Біріншіден, тіл мәселелерінің бүгінгі керек дегендері жаңа заманның іс - әрекетіне айналды. Сол кезде орфография, терминология, грамматика, фонетика, лексика, лексикография мәселелері қолға алынды. Солардың бәрі әдеби тілге тікелей қатысы болғаны болмаса, арнайы әдеби тілдің теориялық проблемалары көпке дейін тіл мамандарының назарынан тыс қалып отырды.
Осы тұрғыдан жаңа әдеби тілді демократиялық бағытта қалыптастыруға өнегелі еңбек сіңірген қалам қайраткерлері, атақты Абай және Ыбырайдың әдеби мұраларының тілін зерттеуге, солар жайында мақала, кітаптар, диссертациялық еңбек жазуға ерекше көңіл бөлінді. Абайдың ғылыми мұраларын зерттеуге, солар жайында Қ. Жұбанов, М. Әуезов, І. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, Р. Сыздықовалардың мақалаларынан басқа Қ. Жұмалиевтің "Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі" (1960), Р. Сыздықованың "Абай шығармаларының тілі" (1968), "Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы" (1971) деген кітаптары филологиялық тұрғыдан, тіл ғылымы мен әдебиеттану ғылыми тұрғысынан жазылған елеулі еңбектер болды. М. Әуезов "Әдебиет шығармаларының тілін сөз ету ғылымдық дәрежеге жетпей келеді", - дей келіп, филологияның екі саласының ( тіл білімі мен әдебиеттану ғылымы) басын қосқан нағыз ғылыми зерттеулер әлі жоқ, қазіргі зерттеудегі басым қағида көркем шығарма екенін айтады. Ақын - жазушы тілін тіл маманын зерттесе, лингвистикалық тұрғыдан қарайды да, ал әдебиетші әдебиеттік ізденумен тынады. Шындығында көркем әдебиет, ақын - жазушы тілін филологиялық тұрғыдан тілші де, әдебиетші де зерттеуге тиіс [2,103 б.].
Әдеби тіл жайында көптеген мақала жариялады. Осыдан кейін 1951 жылы "Қазақтың әдеби тілі туралы" (әдебиет және искусство, 1951, №4), "Қазақ әдебиет тілінің кейбір мәселелері"атты мақалалары жарық көрді. Осы мақалаларында М. О. Әуезов әдеби тілдің аса маңызды мәселелері жөнінде құнды пікірлер айтады. Ол әдеби тілінің жазумен, процеспен, тікелей байланыста дамитынын, басты кезеңдерін баяндап, оның халық тілінің жоғары формасы екенін анық көрсетеді. "Ал, әдеби тіл деген тілді алсақ, - дейді М. О. Әуезов, - ол халықтың әдебиетке түсіп қалыптасқан тілі"[2,95]. Әдеби тілдің басты белгісі тілдің әдебиет арқылы қалыптасуы (нормалануы) болса, тағы бір белгісі тіл байлығының молдығы, халық тілін жете біліп, мол пайдалану деп танитындығы.
М. О. Әуезов: "Ыбырай, Абайлар халық тілін әдебиеттік жаңа сапаға өсіре тусушілер болды" деуден бұрын, "Әдеби тілдің негізін салушылар Абай, Ыбырай деген пікірлердің келеңсіз жағын айта кеткен дұрыс",-дейді [2,97 б.].
Бір кезде әдеби тілдің жасалуын жеке-дара дарынды, атақтылардың аттарымен байланыстыру дағдыға айналған кезде Абай, Ыбырайларды мақтаудың реті осы деген тұрғыдан олар "әдеби тілді жасаушылар", "әдеби тілді қалаушылар" деген пікір үстем болатын. Ал М. О. Әуезов "негізін қалаушы" дегенге қарсы болғанда, Абай, Ыбырайлардан да бұрын әдеби мұралар болып еді ғой, соларды ескеру керек дегенді айтады: "...Абайдың алдындағы қазақ халқының көп ғасырдан келе жатқан тарихтық жырларындағы шебер, көркем өлең үлгілеріндегі тілдерді, мол эпостарындағы ұзынды-қысқалы салттық дәстүрді ұмытуға бола ма?" ХVІІІ ғасырда Бұхар тудырған жырлар, ХІХ ғасыр басында Махамбеттің асыл, әсем, бай тілмен халықтық асқақ, ескек жырларында қазақтың әдебиеттік тілінің үлгі-өнегелері жоқ деуге бола ма? [2,95 б.].
Әуезов әдеби тілге солар негіз болып еді ғой дегенді аңғартады. Сол тұрғыдан егер әдеби тілдің межелі жігін жазба әдебиет үлгілері тілі деп білсек, ХІХ ғасырдың басындағы жазба әдебиет тілі әдеби тіл тарихында, оның көркем әдебиет стиліне тән бастама, әдеби тілге берік бет бұру арнасы деп бағалауға тиіспіз. М. Әуезов айтып отырған эпостың, "салттық, тарихтық жырлардың" тіл шеберліктерін әдеби тіл арнасына құйылатын бұлақ деп танимыз.
Н. Т. Сауранбаевты әдеби тілдің табиғатын дұрыс түсініп, оның жай-күйін зерттеудің мәні зор екенін жақсы білген, әдеби тіл проблемаларына көп көңіл бөлген тіл маманы ретінде атауға болады. Ол әдеби тілдің табиғатын дұрыс түсініп, оның жай-күйін зерттеудің мәні зор екендігін атап көрсеткен.
Әдеби тілді XIX ғасырда пайда болған жазба әдеби тілдің даму нәтижесі деп қарайды Н. Т. Сауранбаев[ 3,211 б.]. Әдеби тілдің негізін қалаушылар Абай мен Ыбырай екенін атап көрсетеді. Сол жайында М. Әуезовтың ескертпелерін ескерсек әдеби тіл тек көркем әдебиеттен, тек поэзияның өзінен ғана құралмайтынын, әдеби тілдің негізі халық тілі екенін, олардан бұрын да әдеби тіл болғанын ескерсек, әрине, Н. Сауранбаевтың да І. Кеңесбаевтың да сол жақсы ниетпен айтқандарында үйлесімсіздік бар, бірақ екеуі де әдеби тілді жаңа бағытта дамыта түсуде Абайдың айрықша еңбек еткенін атап көрсетеді.
Тіл мамандары мен әдебиеттану ғалымдарының көбі әдеби тіл және оның тарихы жайында жазғандарында Әдеби тіл деген не, оның мәселелері қалай болуға тиіс? деген сұрақтарға анықтама айтпайды. Осы мәселе Н. Т. Сауранбаевқа да қажет болған болуы керек, Қазақтың әдеби тілінің тарихын зерттеу туралы деген мақаласында әдеби тілді қалай түсінетіндігі айтылған. Кейбіреулер орыстың ескі лингвистикалық әдебиетіндегі дәстүр бойынша тек жазба әдебиет тіл ғана әдеби тіл болып саналады деп есептейді, - дей келіп, Қазіргі заманда әдеби тілді жазу тұрғысында ғана қарап анықтау дұрыстыққа жатпайды, - дейді [4,113 б.]. А. М. Горкийдің қарапайым халық тілі мен әдеби тілдің айырмашылығы жөнінде айтқандарына сүйеніп: Әдеби тіл халықтық тіл, бірақ оның шеберлер арқылы сұрыпталған түрі деген цитата келтіреді. Осыны Н. Сауранбаев қарапайым сөйлеу тілінің құрылысы Олпы-солпы, жадағай-жалпақ, сүреңсіз, әсерсіз болатынына мысал келтіріп, көркем әдебиеттен, Ғ. Мүсіреповтің Оянған өлкесінен үзінді алады. Оның ойының бір тұтас жүйелі, әсерленіп суреттелетінін, жеке сөздерде өз орындарында тұратынын, Сөйлем құрылысы жетік, орамды болып тұрғаны әдеби тіл мен сөйлеу тілінің елеулі айырмашылығы деп түсіндіріледі. Содан кейін әдеби тілдің бір белгісі деп сөздердің айтылу, жазылу нормаларына бірнеше мысал келтіреді де: Дыбыстық норма деп сөздердің әдеби тілде бір қалыпта айтылып, бір қалыпта қолдануын айтамыз деген анықтама береді, Әдеби тілде синтаксистік, лексикалық нормалар болатынын атайды. Соның өзінде Н. Сауранбаевтың әдеби тілдің негізгі белгілерін сол кезде (1960 жылы) дұрыс көрсетуі құптарлық. Соны қомсынған ба, әлде Н. Сауранбаевтың әдеби тілдің толық анықтамасын бермегенін ескерді ме, Н. Сауранбаевтың таңдамалы шығармаларының алдындағы кіріспе мақалада Ә. Құрышжанов : Орыс әдебиетінде болсын, дүние жүзілік әдебиеттермен түркологияда болсын әдеби тілдің анықтамасы теориялық жағынан біркелкі сияқты дейді де мына анықтаманы көрсетеді: Ол - жазба әдебиет арқылы стильдік тармақтары сараланған, халық тілі байлықтарының негізінде қалыптасқан жалпы халықтық тілдің жоғары, әлеуметтік қызметі әр алуан қатынас құралы; Ал әдеби тілдің табиғатын жан-жақты дұрыс қамтитын анықтамада жазба әдебиет арқылы жасалатынын бірінші орынға қойып, соны құптай отырып, ауыз әдебиетінің тілін де әдеби тіл деп танығанына таңданбасқа болмайды. Ауыз әдеби тілі - дербес сала, - дейді[5,19]. Олай болса, оның сыр-сипаты, анықтамасы, даму кезеңдерін қамтитын тарихы айтылмайды. Тегінде, жазусыз-ақ әдеби тілдің екі формасының (фольклорлық және ауызша) пайда болады дегенді қолдаушылар қатты қателеседі. Сол жайында кеңес тіл ғылымының аса көрнекті ғалымы Ф.П.Филин әдеби тіл туралы: Әдеби тіл мен жазу тілі дегендер бір категория емес. Бірақ, бұл - жазу категориясын әдеби тілдің қажетті бір белгісінің бірі бола алмайды деген сөз емес. Осыдан кейін жазу арқылы тілдің әдеби қалыпқа түсіп, елеулі өзгеріске ұшырайтынын дәлелдей келіп, автор жазу - әдеби тілдің жалғыз, бірден-бір белгісі болмағанмен, ол қажетті де маңызды белгілерінің бірі болып танылуға тиіс екенін айтады[6,183].
Н. Т. Сауранбаев қазақ халқының төл әдеби тілін ауызша ауыз әдебиеті тілі, жазбаша - жазба әдебиет тілі деп қарастырмайды. Бірақ жазусыз да әдеби тіл болатындығын айтып өтеді. Ал қазақ әдеби тілін таптастырғанда, жазба әдеби тілді түгендеп, үш дәуірге бөліп қарастырады: 1) ХІХ ғасырдың 2- жартысына дейінгі дәуір; 2) ХІХ ғасырдың 2-жартысынан ХХ ғасырдың 20-жылдарына дейінгі дәуір; 3) Кеңестік дәуір[4,119]. Абай, Ыбырайлар қазақ әдеби тілін жасаушылар, негізін қалаушылар дегенпозицияны дұрыс деп қарау маңыздырақ екенін атап көрсетеді. Ғ. Мұсабаев та әдеби тілді негізінен үш кезеңге бөледі:
а) Абай заманына дейінгі, яғни ХІХ ғасырдың 2- жартысына дейін - көне әдеби тіл; ә) ХІХ ғасырдың 2- жартысынан Октябрь революциясының алғашқы жылдарына дейінгі кезеңдегі жазу тілі - жаңа әдеби тіл; б) Одан бергі жерде, қазіргі әдеби тіл. Ғ. Мұсабаев әдеби тілді көне, жаңа, қазіргі деп үшке бөлгенде, оның біріншісі қай ғасырдан басталатындығын, ал тағы бірде ол үйсін мемлекеті құрылған шамада екінші ғасырдан басталатындығын меңзейді [7, 62 б.].
Б. Кенжебаев төл әдеби тілді ру - ұлыстық, ұлыстық, халықтық, ұлттық деп төрт қоғам құрылыс қамтитын топқа бөлуді жөн көреді: 1) қазақтың Х ғасырға дейінгі ру-ұлыстық, ру-ұлыстық әдеби тіл мен түрік текті халықтарымен ортақ әдебиеті; 2) Қазақтың Х-ХV ғасырларындағы ұлыстық, түрік текті халықтармен ортақ әдебиетті, ұлыстық әдеби тіл; 3) халықтық әдеби тіл, қазақтың қазақ хандығы тұсындағы ХV- ХVІІІ ғасырдағы өзіндік әдебиеті; 4) Қазақтың ХІХ-ХХ ғасыр басындағы жаңа, сыншыл реалистік әдебиеті, ұлттық әдеби тіл деп бөледі[8,2].
І. Кеңесбаев әдеби тіл мәселелерін зерттеуге ерекше назар аударып, бірнеше мақала жариялап, ауызекі тіл мен ауыз әдебиеті тілінің әдеби тілге қатысын кезінде былай болжайды: Абай, Ыбырайлар "негізін қалаған әдеби тілдің 3 түрлі даму арнасы болған: 1) халықтың ауызекі сөйлеу тілі, 2) ауыз әдебиетінің тілі, 3) сол кезде жаңа ғана қалыптаса бастаған жазба әдебиеттің тілі деп айқындайды" [9,33 б.].
Әдеби тілді, оны мәдени өрлеудің, қоғамның барлық іс-әрекетінің, ғылымның, экономиканың,техниканың, саясаттың, оқу-ағарту, мәдени жұмыстардың құралды шыңдап, дамыта, жетілдіре түсу үшін оны халық тілінің жоғары формасы деп бөліп алып қарастырамыз, жастарды сол әдеби тіл дәстүрінде тәрбиелеуде ерекше тілдік категория деп қарастырамыз.
Т. Қордабаев мақалаларында әдеби тілдің басы Октябрьден кейінгі дәуір дей келе, әдеби тілге тән төрт белгі (жазу, норма, стиль, қызметі) өткен ғасырда дәл бүгінгідей болмағандығын атап көрсетеді. Бұл дәуір-әдеби тілдің кемеліне келіп, әдеби тілдің тарихын сол кемелденген кезінен бастағанды жөн көреді [10,33 б.].
Әдеби тілімізді,оның халықтық сипаты, әдебиеттік белгілерінің желісі қай кезден бастау алады? - дегенге дұрыс жауап берсек, сол кезең әдеби тілдің алғашқы кезеңі болуға тиіс.
Қазақ әдеби тілін зерттеуге арналған еңбектерде қарама-қарсы екі түрлі пікір айтылғанын байқаймыз. Ғалымдардың көбі әдеби тіл халық тілі негізінде анықталса, ал С. Аманжолов әдеби тіл бір диалект негізінде, яғни қазақ тілінің "солтүстік-шығыс (орта жүз) диалектісі" негізінде пайда болғандығын атап көрсетеді [11,8 б.].
Профессор С. Аманжолов әдеби тілдің алғашқы кезеңін Абайлар кезеңі деп тани отыра" ... біз қазақтың әдеби тілінің бастама үлгісі жазба түрінде ХІХ ғасырдың II жартысынан басталады дейміз" -де, "Абай, Ыбырай сияқты қазақтың ұлы адамдары ХІХ ғасырдың өзінде-ақ қазақ тілін әдеби тілге айналдыруға атсалысты", - дейді. Бұған қарағанда аталған атақты адамдар "қазақ тілін әдеби тілге айналдыруға атсалысушылар" болмаса, сол кітабының соңында былай дейді: " ... Абай мен Ыбырайдың дәстүрлерін қуған соңғы ұрпақтар, яғни жазушылар сан жағынан да, сапа жағынан да солтүстік-шығыс облыстарынан көп шықты. Октябрь революциясынан кейін де олардың салмағы тіпті басым болды, әлі де басым. Сондықтан солтүстік-шығыс облыстарының тілі, Абай мен Ыбырай тілі әдеби тілдің негізі екендігін атап көрсетеді" [11,25 б.].
Әдеби тіл туралы көп жазған кісінің бірі - А. Ысқақов. Оның Ашхабадта өткен конференцияда жасаған баяндамасында түсіндірме сөздіктің алғы сөзін және Абай тілі сөздігінің бас жағындағы "Абай және қазақтың әдеби тілі", "Ы. Алтынсарин және қазақтың ұлттық әдеби тілі" деген мақалаларында бірталай байсалды пікір айтылған. Мұнда автор Ы. Алтынсариннің әдеби тілді қалыптастыру қызметіне ерекше көңіл бөледі. Тіпті оны ұлттық әдеби тілдің "негізін салған" деп даралайды: "Бұл жаңа әдеби тіл қазақтың тұңғыш педагогы, болашақ ұлттық үлкен жазба әдебиетінің іргесін қалаушылардың бірі - Ыбырай Алтынсарин негізін салған әдеби тіл еді". Осының алдында әдеби тілдің үш арнасы ауызекі сөйлеу тілі, ауыз әдебиеті тілі және жазба әдебиет тілі екенін дұрыс атаса, кейінгі мақаласында алдыңғы екеуін де әдеби тіл деп атайды. "Өкінішке орай А. Ысқақов "әдеби тіл" атауына анықтама бермейді. Сондықтан, оның әдеби емес тілден айырым-жігі не болатынын зерттеу обьектілері не болуға тиісті екенін айту қиын [12,164-168 бб.].
Қ. Өмірәлиев жазуға дейінгі "әдеби тілдер" ХV-ХХ ғасырлар арасында болған деп жормалдайды. Солай деу үшін ол әдеби тілге тән белгілерді, нышандарды топтастырудың негізі етпейді, ұзақ ғасырлар өмір сүрген ақын-жыраулар тілінің стильдік ерекшеліктеріне сүйенеді де, солар өзара әуендес деген де қорытынды жасайды. Мысалы, ол Бұхар поэзиясы тілімен әуендес, ұқсас деп дәлелдейді. Бірақ ол төрт ғасыр арасындағы "әдеби тілдің" даму кезеңдерін айта алмайды. Айта алмайтын себебі: Бұхарларға дейінгі поэзия тілі әдеби тіл емес, - әдеби тіл жасауға қосылған фольклорлық арналар. Қ. Өмірәлиев "Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және әдеби тіл" деген мақаласында жариялады. Ол әдеби тілді былай анықтайды: Әдеби тіл - кең мағынада алғанда ауызша сөйлеу үлгісі тіліне қрама-қарсы тұрған өзіндік жүйе желісі, формасы бар және өзіндік айту тәсілдері мен үлгілері, сөз өрнектері бар бір бүтін творчестволық туындының тілі; Әдеби тіл-жеке бір индивидтің ақиқат жайды өз көңілінше ой қорытындысынан, пікір түйіндеуінен өткізіп барып, өзгеше бір үлгі-формада беру тілі. Осының бірінші жартысы сөз өрнектері бар дегенге дейін дұрыс та, екінші бөлігі дұрыс емес. Онда автор әдеби тілді жеке бір индивидтің тілі деп қарайды [13,61 б.].
Әдебиет, әрине, белгілі тілде өмір сүреді. Бірақ әдебиеттің тілі әр уақытта әдеби тіл деп танылмайды.Тіпті жазба әдебиеттің бәрі әдеби тіл үлгісіне жатпайды.
Қазақ халқының төл әдеби тіліне арналған еңбектерді қарастыра келе, былай қорытындылаймыз:
1. Қазақ әдеби тілі жайындағы ғылым 1950 жылдардан кейін ғана дами бастады. Оның өзі қазақ тілінің күрделі өмірлік мәселелерінің зерттелу аясында ғылыми-практикалық мәні, келешегі зор проблема ретінде дүниеге келді. Ол қазақ тіл білімінің ілгері дамуының табиғи жалғасы орайында келесі обьектісіне айналды. Сол зерттеулер нәтижесінде жарық көрген елеулі, құнды еңбектердің көбі қазақ халқының реалистік әдебиетінің классиктері, әдеби тілді демократиялық жаңа бағыт, жаңа сапада дамытуда даңғыл жол салған Абай Құнанбаев пен Ыбырай Алтынсарин туындыларының тілі жайында екені де түсінікті. Осы саладағы елеулі еңбектер ретінде мына төмендегі зерттеулерді ерекше атауға болады: Қ.Жұбанов. "Абай-қазақ әдебиетінің классигі", Қ. Жұмалиев. "Абай поэзиясының тілі"; Р. Сыздыкова. "Абай шығармаларының тілі" және "Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы"; Б. Әбілқасымов "ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі". Бұлардан басқа Абай, Ыбырай шығармалары тіліне арналған М. Әуезов, Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, С. Аманжолов, А. Ысқақов сияқты ғалымдардың көлемді мақалалары жарияланған. 2. Әдеби тіл жайындағы ғылымның жастығынан және оның арнаулы зерттеушілерінің аздығынан әдеби тіл проблемаларына қатысты мәселелер көп. Әдеби тілдің не екенін, оның қандай категория екенін айқындамай, оларды әркім өздерінше әр түрлі болжам жасап жүр. Соның нәтижесінде әдеби тілге жатпайтындарды әдеби тіл деп, әдеби тіл тарихын талай саққа жүгіртіп айтушылар бар. Келешекте олардың да ақиқатына көз жетер. Ол үшін көп ізденіп, әдеби тіл мәселелерін көп зерттеу керек, пікір таластарын ұйымдастыру қажет. Бізде әдеби тілдің жеке проблемаларына, әдебиеттің жекелеген көрнекті қайраткерлері шығармаларының тілін зерттеуге арналған еңбектер аз.
"Тарихи даму белестерінің бір кезеңінде тіл тек карым-қатынас құралы қызметінде ғана емес, ерекше саяси-әлеуметтік, экономикалық өрлеудің де қызметін атқарады. Ол тілді пайдаланушы халықтың еңсесі биік, озық ойлы мәдениетінің көрінісі. Тіл қоғам бар жерде бар да, белгілі қоғам мүшелері арасында өмір сүреді, дамиды. Әлеуметтік топтар ру, тайпа, халық, ұлт сияқты болып, бірімен-біpi ұласып жатса, олардың тілдерінде соларға сәйкестенген үлкен өзгерістер болмағанмен, белгілі кезеңде ол тіл жаңа сапалы тіл қажеттілігін атқаратын болады. Халық, ұлт тілінің жаңа сапаға ие болғаны тілдің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуінің көрінісі. Ауызекі сөйлеу тілінен оқшауланып, әдеби тілдің белгілі бір дәрежеде ойысып, жоғары сатыға көтерілуі - тарихи процесс, ол алдымен жазба әдебиеттің даму процесімен, халық тілі байлықтарын игеру дәрежесінің қандай екенін айқындаумен тығыз байланысты.
Әдеби тіл жалпы халық тілінен, сөйлеу тілінен оқшау тұрған, жасанды бөлек тіл емес. Әдеби тілдің ерекшеліктерін сипаттайтын басты белгілері болу керек. Атап айтқанда - жазу, алдымен жазба тіл басқаша айтқанда, әдеби тіл. Әдеби тілдің сипаттамасына, анықтамасына енетін белгілерінің дәрежесі қандай - дамып жетілген бе, әлде жетілмеген балаң қалпында ма, осыларды дұрыс тани білмесек, тіл байлығын, шығарма тілін әдеби емес екенін дұрыс айыра алмаймыз. Бұл мәселе зерттеушілердің көбін субъективті көзқарасқа душар етіп жүр. Мысалы, кейбіреулер поэзия тілі жатық, тілі "таза" болса болғаны, - оны әдеби тіл дейді. Қ. Өмірәлиев бір мақаласында: "Әдеби тіл поэзия тілі" десе, тағы бірде оны одан да анығырақ айтамын деп, "әдеби тіл дегеніміз - әдебиеттің өзі", - дейді, енді бірде -- "әдеби тіл... -- өнер сөздің өзі", деп пайымдайды. Оның әдеби тілді, осылай, "әдебиеттің өзі", "өнер сөздің өзі" деп отырған себебі зерттеу объектілер XV-XIX ғасырлардағы поэзияның тілін әдеби тіл деп тану үшін керек. Сондықтан, "Абайдан бұрынғы дәуір әдеби тілі -- поэзия тілі..." - дейді [14,4 б.]. Демек, автор үшін "поэзия тілі" деген "әдеби тіл" дегеннің баламасы.
Алайда көркем әдебиет тілі -- әдеби тілдің бір бұтағы болғанымен, оның бойында болатын жоғары қасиеттер жалпы "әдеби тіл" ұғымының сипаттамасы бола алмайды.
Әдеби тілдің стильдік тармақтарына сай, бірінде аз, бірінде көп, ортақ айырым белгілері кездеседі.
1. Халық тілінің негізгі сөздік қорының сөз байлығы, дыбыс құрылысы мен грамматикалық құрылысы ауызекі тілге де, әдеби тілге де ортақ екендігі мәлім. Демек ауызекі тілдің сөз байлығына негізгі сөздік қордан басқаның бәрі -- диалектизм, кәсіби сөздер мен кірме сөздер, қарапайым дублет сөздер де болғандықтан, әдеби тілге ең қажетті, сұрыпталғандары енеді. Соларды да халық тілінде бар дыбыстық құрамдарының ұтымдылары, мағына дәлдігі, сөздердің мағыналарының кеңеюі, таратылуы, синонимдік қатар мен басқа да еркін, тұрақты тіркестердің, термин сөздердің белгілі стильдер ресурсы болып тарамдалуы әдеби тіл байлығы болу нәтижесінде ерекше күш алады.
Жазба әдебиеттің халық тілінің сөз байлығын игеру дәрежесі әдеби тілдің қалыптасу жағдайының қалпын көрсетеді.
2. Әдеби тіл өзіне керек термин, өзге тілдерден ауысқан сөздерді халықтың ауызекі тілінен екшеп алумен қатар, толықтырады; яғни морфологиялық тұлғалар негізінде жаңа сөздер пайда болады. Ауызекі не сөйлеу тілінде елеусіз болса, әдеби тілде олар ерекше күшке ие болады. Мысалы, біріккен, кіріккен сөздердің саны өте аз болса, әдеби тілдің ерекше дамыған кезінде ол мүлде ерекше көбейді; Қазақ әдеби тіліне араб-парсы тілдерінен кітап, қалам, мектеп, уәде, өмір, отан, мәжіліс сияқты сөздер енген болса, қазіргі әдеби тілде орыс тілінен енген 20 -- 30 мыңдай сөз барекені анықталып, олар әдеби тілдің сөздік қорынан орын алды.
Қалай да жазба әдебиеттің қоғамдық қызметінің аясы кеңи түсуі өзге халықтар тілінен өмірге қажет жаңа ұғымдарға сай жаңа, кірме сөздердің мол болуын керек етеді. Солармен әдеби тілдің сөз байлығы толыға түседі. Оның сөз байлығының құрамында өзге тілден жазба әдебиет арқылы ауысқан сөздер көп кездеседі, мұны да әдеби тілдің белгісі ретінде көруге болады. Мұның өзі әдеби тіл дәрежесінің де қандай екеніне өлшем бола алатындығын көрсетеді.
3. Ауызекі тілдегі сөздердің айтылуында белгілі жүйе болғанмен құрамында, грамматикалық құрылысында, жетілу, тұрақтану жағдайы халық өкілдерінің бәріне бірдей үйреншікті болғанмен, оларда барлық уақытта бірдей көрінбейді. Тілдің жүйелік негізінде пайда болған грамматикалық нормалар ауыз екі тілде белгілі бір қалыпта жұмсалмай, ауытқып отырады. Оларды нормалап баянды ететін де, тілдің грамматикалық құрылысын жетілдіріп жақсарта түсетін де - жазба әдебиет.
4. Әдеби тілдің неғұрлым стильдік тармақтары айқындалып жетілген болса, - оның соғұрлым буыны қатқан, мүмкіншілігі мол, бай әдеби тіл болғаны. Осылардың бәрі жазу арқылы, жазба әдебиет арқылы сұрыпталады, жетіледі.
Қысқасы, әдеби тіл дегеніміз - жазба әдебиет арқылы жалпыға бірдей ортақ нормалары қалыптасқан, стильдік тармақтары сараланған, қоғамдық қызметі әрқалай халық тілінің ең жоғары түрі екендігінде.
А. Ысқақовтың мақаласында ауызша әдеби тіл дегенге көп орын беріліп, онда әдеби тілдің тарихын қазақтың халық болып тарих майданына шығумен бірдей деп қарайды. Автор төл әдеби тілді: ауызекі сөйлеу тілі және жазба әдеби тіл деп екіге бөледі. Қазақтың әдеби тілі - халықтың өзімен бірге туып, бірге жасасты.... Төл әдеби тілдің ауызша түрінің де, жазбаша түрінің де шыққан тегі, табиғаты бір...". "Ол әдеби тілдің ауызша түрі жазбаша нұсқалардан... ертерек шыққан" -- деп топшылайды [15,87 б.].
Т. Қордабаев "Жазба әдебиет арқылы жүйелі қалыпқа түскен тілді әдеби тіл" деп жазғанымызды ұнатады да, поэзия тілі "қанша жетілген болғанмен, ол әдеби тілге тән сипаттарды жан-жақты қамти алмайды, оны қамту -- кең полотнолы прозаның ғана қолынан келеді", -- дейді [16,5 б.]. "Проза" деген ұғымға поэзиядан басқа сөз көркем сөз жанрлары енетін болса, публицистикалық әдеби тіл, ресми-іс қағаздар, кеңсе тілі, ғылыми-техникалық т. б. әдебиеттер тілі әдеби тілге тән сипаттарды бойына кең жинайды.
Әдеби тілге тән сипаттар XIX ғасырдан да арғы дәуірлердегі халық тілінде болатын, бірақ олар дамып жетілмеген, сараланып айқындалмаған элементтер болатын, сондықтан "тек шешендік, шеберлік улгілері" ғана емес, қарапайым қазақ тілінің өзінде де, оның ауызша түрінде әдеби тіл элементгері болды, кейін олар қалыптасқан әдеби тілдің барлық даму кезеңдерінің іргетасына айналды.
Тілдік тәсілдердің жазба көркем әдебиет тілі стиліне тәндігі -- олардың әдеби тіл сипатына қатысты болатынын көрсетеді. Бірақ "әдеби тіл" деген кең мағына олармен өлшенбейді. XIX ғасырдың алды-артында хан жарлықтары және басқа іс қағаздары болды. Олардың тілі поэзиядан ерекше ресми іс қағаздар стилін тудырды, бұның қалыптасқан сол кездегі жалпы әдеби тілге ортақ нормалары бар. Солар көптеген документгерде, баспадан шыққан қыруар қисса өлең-жырларда бар. Баспадан шыққан әдебиеттің аз болмағанын мына төмендегі мағлұматтан байқауға болады.
1978 жылы "Революцияға дейін қазақ тілінде шыққан әдеби кітаптар (1807 -- 1917)" деген көрсеткіште 499 кітаптың тізімі берілген. Онда кейбір бірнеше рет басылган кітаптардың әр басылымы бөлек атпен сол тізімге енген. Бұл аз дүние болмаса керек. Соның 177-сі 1860-1900 жылдар арасында шыққан: 1860 -- 1870 жылдары 5 кітап, 1870 -- 1880 жылдары 17 кітап, 1880 -- 1890 жылдары 37 кітап, 1890-1900 жылдары 117 кітап. Қалғандары (322 кітап) соңғы 17 жылдың ішінде шыққан.
Бұлардың тілі өз зерттеушілерін күтетін болар. Әзірге шүбәсіз бір тұжырым мынау болу керек: осыншама көптеген жазба және басқа да әдебиеттің болуы қазақ әдеби тілінің алғашқы пайда болу кезеңі XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың бірінші жартысы аралығы екенін көрсетеді. Олар, әрине, мардымсыз әдебиет, тілі -- төрт аяғын тік баспаған әдеби тіл.
Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды: "Кітаби әдебиет тілінде" де жазба әдебиетке тән тілдік нормалар болды, өзге тілден енген сөздермен жазба тілді байыту және жазба тілдік стильдік салалары болды.
Қандай да бір қоғамдық құбылыс дербес, дара оқшау қалпында, басқа құбылыстармен байланыссыз өмір сүре алмайтындығын, жазба әдебиет қоғамдық сананың формасы ретінде бірден пайда болмайтындығын көрсетеді. Әдеби тіл де нақ солай. Ертеде адамдардың моральдық нормаларын уағыздаушы мұсылман діні болды екен деп, моральдық сапа сол дінмен байланысты пайда болды деуге келіспейді. Әдеби тілдің жан серігі жазу деп қарағанда, жазудың пайда болуына әдебиет себепкер болды деуге де жарамайды. Ал керісінше жазусыз да әдебиет бола беретіндігін, сол әдебиет халықтық сананың даму процесінде жоғары сатыға көтерілу үшін ол жазба түрде халық өмірінде ерекше кызмет көрсетеді.
Сонымен, жазба әдебиет халықтық әдебиеттің жоғары формасы ретінде, әдеби тіл әдебиеттің қазанында қайнап, халық тілінің жоғары формасына көтеріледі. Жазу да, әдебиет те біршама дербестігін сақтай отыра, өзара тығыз байланыста болады. Бұлардың сол байланысы қазір табиғи байланыс сияқты көрінгенмен, ертеде жазу әдебиет үшін, әдебиет жазу үшін пайда болмай, жазу - мәдени табыс, әдебиет қоғамдық сананың мәдени формасы екендігінен олардың байланысы күшейген. Жазу пайда болысымен, автоматты түрде бірден әдеби тіл пайда болмайды және әдебиет пайда болысымен жазу да, әдеби тіл де бірден пайда болмағандығы, ол екеуінің тығыз байланысы қоғам дамуының барысында айқындалады.
Жазба әдеби тіл болмай тұрған кезде пайда болған ауызша әдеби тілді
Б. Әбілқасымов оның көркем, бейнелі екендігін көрсетеді: Қазақ халқының біртұтас ауызекі сөйлеу тілі "XV-XVI ғасырлардан былай қарай,сол халықпен бірге жасап келе жатқаны дәлел. Қазақ халқының өзінің көркемдігі мен бейнелігі жағынан дүние жүзінің ешбір жазба әдеби тілінен кем түспейтін ауызша әдеби тілі болды" [17,124 б.]. Тілдегі көріктеу, бейнелеу, әсірелеу тәсілдерінің бәрі көркем әдебиет тіліне жақын. Ақын, жазушылар "XV-XVI ғасырлардан былай қарай,тек сөйлеу тілінен алмайды, өздері де құрастырады (мысалы, теңеу, метафора, метоиимия, әсірелеуді), бірақ олардың ауызекі тілде, шешендік сөздерде, ауыз әдебиетінде жиі кездесуі, олардың барлығы әдеби тілдің алтын Қорына енетіні, бірақ олар ауызекі тілдің әдебилігінің белгілері емес екендігінде.
Әдеби тіл жасауға тіке қатынасы шамалы, жазба ақыңдар тобына енбейтін бірнеше ақын-жыраулардың жатық тілді шығармаларына карай отыра, кейбір ғалымдар олардың туындыларын "жазуға дейінгі әдеби тіл" деп көрсетеді. Ақын, жазушылардың да өлең-жырлары жанама түрде әдеби тіл аспанының алыстағы қоюланып келе жатқан ақша бұлты сияқты болуы мүмкін, бірақ әдеби тілдің өзі еместігі. Кейбір ғалымдар жазусыз да әдеби тіл болады дегенді өзінше, өзгеше көрсеткісі келеді. Ғалым А. Ысқақов, Б. Әбілқасымов ауызша әдеби тілді дерексіз болжам ретінде көрсетсе, Р. Сыздықова белгілі акын-жыраулардың шығармаларына сүйене отырып, олардың әрқайсысының өзіндік тіл жұмсау ерекшелігі бар дей келе, соның өзін әдеби тілдің белгісі деп сипаттайды.
Жазудың халық өмірінде ерекше роль атқаратынын, жазу әдеби тілдің бірден-бір белгісі болмағанмен, ең бір шартты және маңызды белгісі болатынын Ф.П. Филин өзінің әдеби тілге арналған еңбегінде көрсетеді [18,183 б.]
Жазуды әдеби тілдің ұйтқысы деп танығанда ғана жазба әдебиеттің іргесі кеңіп, құлашын жайып, жалпы халыққа ортақ рухани мұра болуы керек. Әдеби тілге тән ерекшеліктер жазба әдебиетте бой көрсете қалыптасып, ілгері дамуына қызмет еткен жазуды ғана әдеби тілдің "жанды" бөлшегі, әдебиеттің елеулі сипатының бірі деп қарастыру керек. Жазусыз пайда болған әдебиеттің тілін әдеби тіл деп есептемей, оларды тек әдеби тілді жасаудың қоры деп қарауға болады.
Сондықтан, жазу басында тілдің көшбасшысы сияқты болса, кейін әдеби тілдің пайда болуының катализаторы, бара-бара әдеби тіл дамуының тірегіне, әдеби тілді қалыптастырудың құралына айналады екен. "Оқу -- білім азығы" да, жазу -- әдеби тілдің берік қазығы екендігі анықталды. Жазу өркені өскен халықтың елеулі табысымеи қатар, әдеби тілді белгілі бағытқа ойыстырып, оның иін қандыратын негізгі ядросы [18,182 б.].

1.2 М. Балақаев тіл мәдениеті мәселелері туралы

Тіл - халқымыздың өмірі, оның әдет-ғұрпы, ойлау жүйесі, тарихы. Халқымыздың мәдени дәрежесін көтеру жолындағы әрбір қадам сол халықтың жазу, сөйлеу мәдениетін жетілдіру, жақсарту талабынан басталғандығы белгілі.
Қазақ тіліміздің мемлекеттік дәрежеге ие болуы тәуелсіздігіміздің басты нәтижесі, он әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру талабына сәйкес өмірдің өзі туғызды. 1990 жылғы мемлекеттік бағдарламада: Жеткіншек ұрпақ, интелегенция арасында қазақтың ана тілін елемеуі кеңінен таралды, оны өмірдің әртүрлі салаларында пайдалану жөніндегі қажеттілік төмендеді, мұның бәрі тілдік ортаның жойылуына, халықтың адамгершілік дәстүрлерінің бұзылуына, ана тілін білмейтін, рухани қазыналардан шеттетілген жаңа ұрпақтардың пайда болуына, қазақ жастарының бір бөлігінің өзін кемшін сезінуіне апарып соқтырады, - деп өте орынды атап көрсетеді [19,3 б.].
Дегенмен бұл айтылған пікірден қазақ халқы өз ана тілінің тағдырына немқұрайлы қараған, құрметтемеген, сөз өнерін қастерлемеген деген ұғым тумауы тиіс. Сөйлеу, жазу мәдениетіне жетілу, тілді шебер де тартымды, мазмұнды қолдана білу ерте кезден-ақ басталған. Қазақ халқының ұлы ойшылдары, ағартушы-ғалымдары мен ақын-жыраулары үнемі тіл мәдениетін сөз етіп, мәселе етіп көтеріп отырған. Түркістан уалаятын, Дала уалаятын, Қазақ сияқты баспасөз беттерінде де тіл мәдениеті мәселелеріне байланысты мақалалар жарияланып, тіліміздің тазалығына, дұрыстығына, қисындылығына әрдайым көңіл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.