СЕЙСЕН МҰҚТАРҰЛЫНЫҢ ПОЭМАЛАРЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырып: Сейсен Мұқтарұлының әдеби мұрасы және оны сыныптан тыс оқыту
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК С ІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1 СЕЙСЕН МҰҚТАРҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ... ...
ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ, ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
10
1.1 Сейсен Мұқтарұлының өмірі мен шығармашылық жолы.
10
1.2 Ақын лирикаларының тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.3 Арнау, толғауларындағы романтикалық сарын ... ... ... ... .
20
1.4 Сейсен Мұқтарұлының Кәмпеске, Шоқан және өнер атты ғылыми тарихи публицистикалық анықтамалары ... ... ...
23
2 СЕЙСЕН МҰҚТАРҰЛЫНЫҢ ПОЭМАЛАРЫ ... ... ... ... ..
26
2.1 Рембранд поэмасындағы қиял еркіндігі мен өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2 Винсент Ван Гог - психологиялық поэма периэгесистік поэма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.3 Замана ел мұраты жайында жазылған ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
3 ОРТА МЕКТЕПТЕ СЫНЫПТАН ТЫС ОҚЫТУДА СЕЙСЕН МҰҚТАРҰЛЫН ТАНЫТУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
41
3.1 С.Мұқтарұлы - лирик ақын тақырыбындағы сабақ ... ... .
41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .
54
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Кез-келген әдебиетінің дамуында өлке, өңір әдебиетінің рөлін анықтау мәселесі күн тәртібінде тұрады. Осы тұрғыдан алғанда сыр өңірі әдебиетінің алар орны айрықша екені анық. Осы өңірде туып,өмір сүрген атақты өнер тарландары: Базар жырау, Бұдабай, Тұрмағанбет, Шораяқтың Омары, Қарасақал Ерімбет, Кете Жүсіп, Қаулы Жүсіп тағы басқа атты мәшһүр болған.
Сейсен Мұқтарұлының өлке әдебиетіндегі орны, жетістігі арнайы зерттеу нысанына айналмай назардан тыс қалды десек те болады.
Сондықтан біз тақырып етіп алып отырған Сейсен дарынды қаламгер, талантты зерттеушінің шығармашылығын жан-жақты зерттеу тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Біз көтеріп отырған мәселе арнайы зерттелмегенмен жекелеген авторлар бірлі-жарым мақалалар жазып, сөз еткені болмаса көлемді зерттеулер жазылмаған,
Сейсен Мұқтарұлының өлке әдебиетіндегі орны, жетістігі арнайы зерттеу нысанына айналмай назардан тыс қалды десек те болады.
Сондықтан біз тақырып етіп алып отырған Сейсен дарынды қаламгер, талантты зерттеушінің шығармашылығын жан-жақты зерттеу тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың нысаны. Сейсен Мұқтарұлының баспадан жарық көрген өлеңдер мен поэмалар жинағы мен зерттеулері негіз етілді
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Сейсен Мұқтарұлы шығармаларының тақырыптық, идеялық, жанрлық ерекшелігі мен ақынның дара шеберлігін ашу бұл жұмыстың мақсаты мен міндетін айқындайды.
Бұл зерттеуімізде Сейсен ақынның шығармалары толық қамтылып, жанрлық ерекшеліктеріне қарай зерделеу жұмыстың негізгі нысаны болмақ.Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби процестегі қаламгерлік нысанасын зерделеу. Өміріне жаңа уақыт талабымен баға беру.
Жұмысты орындауда қолданылатын әдістер.Салыстырмалы-типологиялық, талдау, жинақтау, сипаттау әдістері қолданылды.Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді назарда ұстадық:
- ақындық өнерін тақырып, жанр, көркемдік жүйеде қарастыру;
- жанрлық тұрғыдан жүйелеп саралау;
- ақын ізденістері, көркемдік танымын зерделеу:
- ақын мұраты мен көзқарасын, қолтаңбасына мән беру.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Ұлттық әдебиеттану ғылымында өлке әдебиетінің орны мен рөліне баға беріледі.Осы орайда Сейсен Мұқтарұлының қаламгерлік шеберлігі айқындалады.
oo Ақын шығармаларының тағлымдық сипаты анықталды;
oo Сейсен Мұқтарұлы поэзиясына нақты ғылыми тұжырым жасалды;
oo Қаламгер шығармаларына алғаш рет әдеби-теориялық талдау жасалды;
oo Сейсен ақынның қазақ әдебиетіне қосқан үлесі айқындалды;
oo Ақын шығармашылығы қазіргі уақыт талаптар тұрғысынан бағаланды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар: С.Мұқтарұлының қазақ әдебиетіндегі өзіндік қолтаңбасы, көркемдік деңгейіне анықталды;
Көркем әдебиеттегі қаламгердің тың ізденістері ашылды;
С.Мұқтарұлының шығармашылық ізденістері жүйеленіп, жанрлық тұрғыдан сараланды;
Қазақ поэзиясына ақынның қосқан үлесі, көркемдік ойы мен дүниетанымы, сөз саптауы, шеберлігі анық көрсетілді.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1СЕЙСЕН МҰҚТАРҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ,ИДЕЯЛЫҚ, ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Сейсен Мұқтарұлының өмірі мен шығармашылық жолы
Поэзия-халықтың пайда болуы мен дамуы тарихындағы кезеңдерімен тұтаса дамыған рухани қазына.Адамдардың мінез-құлық қасиеттері қоғамдық қарым - қатынастардың белсенді қызметі ақындар шығармаларында жырланады.Жеке шығармашылық тұлғалардың туындылары халық арасындағы сан алуан көркемдік-эстетикалық сапаларды иеленеді.Осылайша әуелі жеке адамдардың туындылары болып дүниеге келгенімен, халыққа танымал болған ақындардың туындылары әдебиеттің көркемдік дәстүр жолындағы дамуын жалғастырды.Ақындар - ұлттық сөз өнері мұраларын жасаушылар және өздерінен кейінгі әдеби даму жолына үлестіруші сақтаушылар.
Поэзия қай дәуірде де, қай заманда да адам көңіл-күйінің буырқанған, босаңсыған, қайрат шақырған, қамыққан, қайтадан рухтанған, өмірлік мұраттарға ұмтылған сәттерінің бәрінің де көркем шежіресі, бейнелі суреті, мың құбылған әуені. Өлеңнің бір тармағында яки бір шумағында ел тағдырына қатысты қара сөзбен айтып жеткізе алмайтын қуатты сөз бас құрайтыны содан.
Ақын - рухтың ең мейірбаны күре тамыры, әлемнің ең сүйіктісі, табиғаттың құпиясы, сезім мен сезінудің ең биік жұлдызы, адам тіршілігінің ойы мен тілі, - деген ғой Белинский. Сөз арқауына алынған Сейсен Мұқтарұлы шығармашылығына көз салсаң, өз басының тіршілігімен, өзі арқылы туған елінің, халқының өмірімен сол негізде бүкіл адамзаттың арман-мүддесімен біте қайнасып жатыр.Ақын ойлары мен қуанышы, оның жүрегін жайлаған мұңды сары жеке басын күйттеуден тумайды, бүгінгі дәуірдегі күллі адамға, адамзатқа тән шындықтан туады.Осылардың бәрін өлеңіне сыйғыза отырып, ақын заман үнін бүгінгі оқырманға, келешекке ұрпаққа жеткізеді. Өмір поэзиясының өрімін саралай таратқанда өнердің ең тамыр ұстар басты қайнар тұнығы сезім мөлдірлігі десек, ол қашанда нәзіктікпен астасып жатады. Халық мұрасының қайнары-фольклорлық нұсқалардың өзіндегі толқымалы тұстарда да адам жанының пәктігі өмір поэзиясымен ұштасып, жүректі шымырлатады.
Жарын сағынған, арманына жете алмаған Төлегеннің өз алдына-ғажайып дүние көрінісі әуеден ұшқан алты қаз болып елестейді.Соның барлығы тек политикалық образ ретінде ғана бағалы емес, әйел жанының, махабаттың, оның асыл қасиеттерінің бейнесі. Ақын адамның дүниесі жомарт әрі кірпияз.Сан қилы сезім толқыныстары оның жүрегі арқылы өтеді. Сондықтан да қолына қалам алып, жыр толғаған ақынның рухани байлығы, ой-қиялының болмыс-бітімі, тереңге тамыр жайып, барынша толық шешек атады.Асыл махабатты оятқан өмір сыйлаған, бақыт отын тұтатқан әйелден асқан қасиетті ұғым жоқ. Ал ақын әйел-болмыстың ерекше сыйы. Қадым заманнан тек политикалық шығармалардың кейіпкері болып келсе, қазір олардың өзі көкірегінен жыр құсын ұшырып, қоғамдық іске белсене араласады.Ақыл-ой ағымының арнасына үлес қосады. Өмір құбылыстарының ішіндегі жұлдыздай жарқыраған жандардың жұлдыз қашанда жоғарыдан өзіне, ынтықтырары белгілі. Қазіргі ғылыми-техникалық заманда адамның мүмкіндігіне шек қойылмайды. Интелектуалдық өрісі биік, жол қуаты жігерлі, әр құбылысқа зер салып, бағалайтын да ақын,Олай болса біз сөз еткелі отырған Сейсен Мұқтарұлы шығармашылығы ерекше, олай дейтініміз ақын өмірге ерекше қарап, әсермен қабылдай білген жан.
Заман, қоғам, бүгінгі күн тынысын дәл танып, жырға қосқан ол политикалық әлемнің қуатын жүрек толқынымен жырлай білген.Өлеңге бейнелі суретпен өрнек салған, өзіндік даралығымен көрінген Сейсен Мұқтарұлы біздің бүгінгі жұмысымыздың басты арқауы болып отыр.
Оның лирикалық кейіпкерлерінің жан дүниесі толғаныстары азаматтық биіктен көрінеді.Абай, Шәкәрім, Мағжан тағы да басқа ұлттық поэзияны биікке көтерген десек, С.Мұқан, Ә.Тәжібаев, С.Мауленов, М.Әлімбаев, Ф.Оңғарсынова, Қ.Мырзәлі, М.Шаханов, Ж.Жақыпбаев, Ұ.Естаулетов тағы да басқа поэзияның ұлтқа рухани нәр сыйлады.
Осы ақындардан үлгі алған Сейсен Мұқтарұлы өлең деген өнердің бел ортасында жүріп, өзіндік өрнек, нәзік лирика, терең тебіреніс толғамдармен ой түйген ақын заман, уақыт талаптарына сай атамекен, туған жер адам әлемін шебер жырлады.
Біздіңше, Сейсен Мұқтарұлының ақындық өнер-талант қуаты мен, шынайы да бейнелілігімен дараланған сияқты.Оның шығармаларын оқыған сайын ізденіс үстіндегі ақынды байқайсың.Үнемі ізденісте жүрген ақынның көркемдік танымы, көзқарасы, дүниетанымы өсу үстінде болған.
Оның шығармаларында ұлттық сипат, ұлттық мінезбен бірге көркемдік сипат айқын. Шығармалары өзіндік үнімен, өзіндік бояумен ерекшеленетін Сырда туып, саңлақ аталған Сейсен Мұқтарұлы - қазақ сөз өнерінде қолтаңбасы бар қаламгер.Оның шығармашылық жолы сан қырлы, жазушы, журналист, ақын, зерттеуші өзінің өмір сүрген дәуіріне баға бере білген.Ол-өлке әдебиетінде ғана емес, қазақ әдебиетінің дамуына үлес қосқан жан.Қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік көзқарасы бар, ізденіске жаны құштар, жүрегі жырға толы талантты тұлға 1946 жылы Қаратау бөктеріндегі Жаңақорған ауданы Кейден елді мекенінде дүниеге келген.Көркем сөзге қабілеті ерте оянған Сейсен мектепте оқып жүргенде-ақ ақын жігіт атанған.Өз өмірінен алынған Ана туралы баллада атты өлеңінде: Бір зират бар қарапайым, шет жағында ауылдың.
Сағынышпен барған сайын,өзекті өртер ауыр мұң,-деп басталатын өлеңі оқырман сүйіспеншілігіне бөленген.Ақын көңіл-күйінен туған өлеңде азаматтық әуен басым.Өлең соңында моладағы анасының мына сөзімен аяқтайды.
Анам десең, сүйсең мені,
Қара жерді сүй мына.
Ақ анам деп білсең мені,
Анаң сенің жер мына
Арна саған бар жігерді,
Анам ғой деп танысын,- деп ой түйеді.[1,15 б.]
Оқушы кезінен мазмұнды да мәнді өлеңдерімен танымал болған Сейсен ақын бала атана бастайды.Оның балалық шағы туралы жазушы Жақсылық Рахыматоллаев: Ол өлең жазуды тым ерте бастады.Сейсеннің мектепке келер сәтін күтіп тұратынбыз. Ентігіп жеткендегі әңгімесі Бір өлең жаздым болатын.Табан астында сонысын оқыпта беретін.,- деп еске алады.[2, 4 б.]
Мектепті Қызылорда қаласында бітіреді. Қазақстан пионері газетінде бірнеше өлеңдері жарияланады. Белгілі ғалым Алма Қыраубаева: Сейсен Мұқтарұлының дарындылығын университетке түскен сәтте байқағанмын.Оқуға түскенде шығарманы өлеңмен жазған [8,3 б.],- дейді.
Сейсен Мұқтарұлының екінші он жылдық белесі Алматыда ҚАЗҰУ-дің журналистика факультеті одан әрі Ресейдің Байкал көлі маңында әскери борышын өтеумен өтеді, ақындыққа бет бұрады.1967 жылы алғашқы өлеңдер жинағы Бүлдіршін деген атпен жарияланған.
Жазушы, Өнер баспасында және Қазақ Совет энциклопедиясында қызмет атқарады.Өмірінің соңғы жылдарында Түркістандағы Қожа-Ахмет Яссауи атындағы Қазақ-Түрік университетінде аға оқытушы болып қызмет жасаған.Оның қаламынан бірнеше өлеңдер жинағы мен тарихи зерттеулер туды.
1. Бүлдіршін 1967 жылы.
2. Құм кешкен керуен 1971 жылы.-нәзік лирика
3. Саптағы сарбаз 1974 жылы.-өлеңдер мен поэма
4. Тағы бір көктем 1978 жылы.- өлеңдер, поэма
5. Нұрлы жүрек 1983 жылы.-лирика
6. Нұр тоғысы 1982 жылы.-өлеңдер, поэмалар, толғаулар
7. Күн желкен 1990 жылы,- Қорқыт ата дастаны
8. Атамекен 1985 жылы.-тарихи ғұмырнамалық хикаят.
9. Қорқыт ата 1997 жылы.-зерттеу еңбек
10. Шоқан және өнер 1985 жылы.-зерттеу еңбек
11. Бес жүз сұраққа жауап-зерттеулер
12. Кәмпеске 1997 жылы.-анықтамалық басылым
13. С.Мұқтарұлы Қара тауым-ақ отауым 2009 жылы
Ақын осылайша поэзия деген әлемге енеді.Өлеңге,өнерге деген құштарлық оны алға жетелейді.Студент кезінде қиялына қанат бітіп, өлең-жырға ғашық болған жас ақын өлең деп оянып, өлең деп тербеледі. Осы кезде жазған Серт өлеңінде:
Серт бетімді қурар ұятпысың,
Тасқа тисе таймайтын,тағалаған тұяқпысың.
Әйтеуір маған
Емірене бауырына басатын,
Анам сияқтысың [3,4 б.].
Бір кезде осылай армандап,сертке тұруды мақсат еткен ақын жырдан өз еншісін алды.Ақын еңбекқорлығы мен табанды қаламгер атанды.Ақындар Х.Ерғалиев, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжмидинов тағы да басқа Сырлы сезімді, сұлу тілді ақын, поэзиясы өзіндік үнмен ерекшеленеді, екі қатарын оқып-ақ кеңінен тани бересің, -деп оң баға берген.
Сан-салалы қызметте жүрсе де Сейсен ақын жыр кестесін төгумен болды. Оған дәлел жыр жинақтары бірінен соң бірі жарық көріп,оқырман тауып жатты. Ол жыр жарысында өз тұлпарын тауып, сұңқарын биік көкке самғатты.Ол нәзік, сезімтал, ұшқыр қиял, парасат, шеберлік, шабыт сияқты табиғи талант иесі бола білді.Осы ойымызды академик З.Қабдоловтың мына пікірімен ұштастыруға болады. Суреткер бітімін, талант табиғатын оның рухани жан-дүниесін , әлеуметтік кейпі мен моральдық кескінін, дүниетанымы мен қоғамдық қызметін, білім мен мәдениетін ескермеуге тіпті болмайды,-деп түйін жасаған.
Сейсен Мұқтарұлының шығармашылық өнерінде тағы бір назар аударатын жағы-оның жанр жаңалықтары.Бұрын халық поэзиясында бар толғау, арнаулар мен қатар баллада, поэма, деректі-тарихи анықтама, ғылыми-публицистикалық еңбек, тарихи-ғұмырнамалық хикаятты ұлттық әдебиетіміздің қорына қосты.Сондықтан ақын ізденістері арқылы әр жанрды дамыта жазған.
Қазақ сөз өнерінде А.Байтұрсынов Көркем шығарма-қара сөз(жалаң сөз), өлең сөз (поэзия)-деп екіге бөлген [6, 210 б.]. Әдебиет зерттеушісі ғалым Қ.Жұмалиев сөз өнерінің тектерін поэзия, проза, драматургия деп үшке бөлсе, академик З.Қабдолов көркемдік шығарманы үш жанрда - өлең сөз (поэзия), жайын сөз (проза) , сауық сөз (драма)-деп саралайды.Осы пікірге орай,біз Сейсен Мұқтарұлының шығармаларын сөз өнерінің тектері мен түрлеріне, жанрына қарай топтастырып қарастыруды жөн көрдік.
Ақын шығармашылығының көпшілігі лирика.Ол - ғажайып лирик ақын. Лирикалары назды, сазды болуымен қатар мәні терең өте әсерлі болып келеді. Сүйіктім, Аңсау, Қайта туған махаббат, Еске алу, Қыз бейнесі, Қайың, Сырдария тағы да басқа.
Толғаулар, арнаулар. Нақыл толғау, сезімге құрылған толғау. Шешендік сөздердің негізгі түрі - арнауларда ғибраттық ойлар айтылған. Поэмалар, баллада. Ана туралы баллада, Махаббат антологиясы, Атым Саурық, Екі хикая, Замана, Қарақұм, Бекзат, Қорқыт Ата дастаны т.б. Деректі тарихи анықтама Шоқан және өнер, Кәмпеске.
Ғылыми публицистика, ғұмырнамалық хикаят. Ата мекен. Міне, Сейсен Мұқтарұлы осындай даралықтың жарқын көрінісі екені анық.
Пікірімізді дәйектей отыру үшін мысалдарға жүгінеміз. Ақын жырларын жанрлық, тақырыптық, идеялық тұрғыдан саралайтын болсақ адам әлемінің сырларын, өмірді, еңбек пен табиғат, махаббат сияқты алуан түрлі құбылыстарда көркем суреттермен бейнелеп береді.
1.2 Ақын лирикаларының тақырыптары
Ақын лирикаларының ішінде азаматтық көңіл-күй лирикалары мол. Дүниетаным, ұлттық рух, отаншылдық мәселесін алға қояды.Туған жерге, ағайын-туғанға деген кіршіксіз махаббат, бейбіт өмірге қанағат жасау әр өлеңнен көрініс береді.Сейсен ақын туған ауылы Жаңақорғанға,өскен жері Кейден елді мекеніне арнап жазған өлеңдері ерекше шабытпен жазылған.Мәселен мына бір өлеңнің әр шумағында, әр жолында ақынның жүрек сағынышы сезіліп тұр.Оның өлеңдеріндегі бір үздігі туған жер болса ақын үнемі ыстық ықыласпен суреттейді.
Келін сүйген тамағыңа, ерніңе тиіспейін,
Елден келген баласың ғой,маңдайыңнан иіскейін.
Татып келдің туған жердің тұз-дәмін,
Құшып келдің қызғалдағын-қыздарым.
Көріп келдің әруақтай шалдарын,
Көріп келдің періштедей балдарын.
Туған жердің табы қалсын сенде,
Тым болмаса шаңы қалсын менде,
Келші,кәне маңдайынан иіскейін [3, 124 б.].
Өлеңде ақынның туған жер тарихы, атамекенге деген құрмет, сағыныш бәріде әдемі үйлесіп тұр. Сейсен Мұқтарұлының туған жер тақырыбындағы өлеңдерінде атамекеннің небір ғажап сұлулығы,табиғаты әсем суреттеледі.
Бақыттымын
Қара жердің
Ду-дабырын көргенде
Манаураған қырат белдің
Жусан иісі келгенде [4, 113 б.].
Ақынның кіндік қаны тамған жерге деген зор сүйіспеншілігіне риза боласың.
Топырағын иіскелеп,
Өзім туған жерімнің
Қара жерге тілек етіп,
Ұлы болсын елімнің
Туған жердің топырағы
Суық тартып кеткенбе,
Маған тағдыр шексіз сезім,
Шын сүюді беріпті [3, 15 6.].
Барлық адамға бала кезі,туған ауылы, ыстық, туған жерге деген сағыныш, құрмет ақын жырларынан көрініс береді.Туған жердің топырағын шексіз сүйемін деп, перзенттік сезімін шынайы береді.
Табиғат оның тылсым сырлары әдемі суреткерлікпен жырлайды, оны туған жермен байланысты беруді мұрат тұтқан.Лирикалық кейіпкердің ішкі жан әлемі, көңіл-күйі өлең өрісімен өрілген. Сейсен Мұқтарұлының өлеңдеріндегі оның өзіне тән сөз қолданысына, образдылық, бейнелік құпиясына сөз зергерлері жоғары бағалап, құнды тұжырымдар жасаған.
Халық жазушысы, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Хамит Ерғалиев: Аламан бәйгеге шабатын арғымақтың сипатын ешбір анық біле бермейді.Шын тұлпар сырт көзге көріксіз келеді.Сейсен-сырын ішіне бүккен аламан бәйгеге қосатын арғымақ [17, 3 б.],-деген.
Көрнекті ақын Жұмекен Нәжімединов:Сейсен поэзиясы өзіндік үнімен ерекшеленеді, екі қатарын оқығаннан ақ енінен тани беремін [17,3 б.] ,-дейді.
Суреткерлердің айтқан бұл сөзінен Сейсен Мұқтарұлы поэзиясының бағасы айқындалып тұрғаны көрінеді.Осы пікірлерді, тұжырымдарды ескере келіп біз ақын тіліндегі адамның жан сезімін селт еткізер халық тілінен алынған сөз тізбектерінің молдығын аңғардық.
Табиғат лирикаларында ақын адамның көңіл-күйіндегі қуаныш пен құлазу, серпілу мен тұнжырау, шаттану мен мұңаю сияқты сезімдер мен пейзаждық картина жасайды.
Сап сарғалдақ айнала желек еді,
Сол бір көктем айрықша бөлек еді.
Күз боп кетті,салдарлы қыз боп кеттің,
Сол көктеммен қалуымыз керек еді [14,2 6.].
Лирикалық қаһарман жай-күйі табиғатпен қатар суреттеліп, тіршілік шындығын айқын елестетеді.Адам табиғаттың бөлшегі сондықтан табиғат құбылыстары адам өмірімен үндес болуы да сөзсіз.Біздіңше, оның өлеңдері қазақи ұлттық болмыспен қарапайымдылық қасиеттерді аңғартады.Өзінің әрбір өлеңі арқылы дархан елдің тәлім-тәрбиесін алғандығын танытады.Бүгін мен кешегі өмірге сараптама жасай отырып, өмірі мен іңкәр сезімі үшін күресе алатындығын дәлелдейді.
Ақын Сейсен Мұқтарұлы шығармаларындағы басты тақырып-атамекен, ел-жер мұраттары, достық пен жастық жырлары болып келеді.Оның ізденісі мен көзқарасы өлеңдерінде кеңінен көрініс береді.Әсіресе, ұлт мұраты, тәлім тағлымы, адам мен оның еңбегін бағалау сипаттары айқын.Алайда, бүгінгі күнге дейін оның шығармалары арнайы зерттеу нысанына айналған жоқ.Сол себепті де біз осы мәселені терең талдап, бағасын беруге ұмтылдық.Сейсен жырлаған тақырып жанрлық ерекшелігі жағынан әр алуан.Ол қазақ даласындағы ұлттық идеяны, бүгінгі заман тақырыбын жырлайды.
Толғаныстары мен сезім иірімдерін адамгершілікпен ұлтжандылықты өлеңдерінің өзекті тақырыбы етеді. Әр кез жаңа идеяны насихаттап, адам өмірін үлгі етеді.Туған жерін өз қолдаушысы деп ұққан ол өзіне күшті де туған жерден алады.
Туған жердің басып келдің топырағын,
Шаңдағын,
Қыр қыдырып қызғалдақтар таңдадың
Туған жердің табы қалсын сен де де
Тым болмаса шаңы қалсын менде де [5, 124 б.].
Өз жүрегін, өз жанын туған жермен ажырамас бірлікте сезінген ақын ойын осылай өлеңмен өрнектеген.
Махаббат-сүйіспеншілік тақырыбы.Ол жүрек сезімін жыр жолдарына айналдырып, сезімге толы кеудені жыр көгершіні етіп ұшырады.Циклдік топтама етіп Махаббат соқпағы, ғашықтық ғимараты, махаббат баспалдағы деп топтастырған.
Сенемін ғой, сеніміңнің борышы,
Сүйіктіме қалай ғана сенбеспін.
Саған, жаным, қалай ғана сенбеспін?!
Сен секілді іздемес те,
Сағынбас та күнде ешкім [5,8 б.].
Махаббат, нәзік сезімді жырлауда да өзіндік машық байқалып тұр. Ақын махаббат сезімін суреттеуде тілдің көркемдегіш құралдарын орынды қолданады.Ойды астарлай жеткізу, бірнәрсені құбылысты тура суреттемей тұспалдап жеткізу мол.
Махаббатым, үлпілдек сезімдерім,
Асыл торып, түнімен көз ілмедім.
Ынтықтықтан көрсем де көресіні,
Өзіңе нала болып, безінбедім [5, 25 б.], - деп өз күйін үлпілдек сезіммен егіздей отырып ой өрнегін төгеді.Көріп отырғанымыздай махаббат сезімі өлеңде әдемі бір жылылықты көзбен көргендей әсерде боласың.Кеуде толы сезімді үлпілдек жырмен ұшырады.Қандай тақырыпты жырласа да өмір шындығына негіздейді.
Өмірге өнердің көзімен қарайды.Сыр мен сезімді қатар ұстайды.Ұлттық болмыс пен уақыт, қазіргі адам, жер, орта гуманизм жеке адам тағдыры мәселелерін көтерген.
Тақырып жағынан алып қарағанда өлеңдері кілең лирикаға құрылған деуге болады.Оған мөлдірлік, тазалық тән.Ондағы табиғат, көңіл-күй, махаббат, достық оқырманның жан дүниесін тербеп, терең сезіммен баурап әкетеді.
Ел амандығы, әлем тыныштығы, адамзатқа тән ұлы махаббат-оның бүкіл шығармашылығының алтын өзегі.Махаббат тақырыбын жырлауда ақын өзінше ешкім айтпаған сүйіспеншілік сезімін төгеді.Ақын лирикаларының көбі махаббатқа арналғандықтан тоқталмау мүмкін емес.Оның махаббат тақырыбындағы лирикалары адамға әсер етіп, бетіңді махаббат лебі ескендей болады.Адамға жігер, күш беріп, жаныңды рахатқа бөлейтін жырлары жан жүрегіңді тебірентеді.
Мұқағали Мақатаев: Адам бар жерде поэзия бар. Табиғаттың таңғажайып құбылыстарын алдымен сезініп, алдымен ләззаттанып, алдымен жиіркенетін де сол адам десек, ендеше поэзияның бүкіл болмысының өзі сол адамның ақыл-парасатымен жаралған [5, 215 б.], -деген.
Міне, поэзияда барлық құбылыстарды жүрегімен сезінген Сейсен ақын да қай тақырыпты жырласада көркем тілмен шынайы беруге ұмтылған.Халқын сүйген, елін сүйген, бауырларын сүйген Сейсен ақын махаббаты шексіз.Ал сүйіспеншілік ғашық жандардың сезімін жырға қоса отырып, мәнгілік тақырып махаббатты шабыттана жырлаған.Ақын махаббатқа адалдық, пәктік керектігін, ләззат алуды мақтаныш етеді.
Тіліңе зер тең, жүзіңде көркем,
Өткізбе күнді мұңайып.
Шынында, саған жұлдызы жанған,
Қырандай жігіт лайық.
Сүйдім, -дедім, Күйдім,-дедім
Жалған сөз,-дедің сенбедің.
Үмітімді сөндірдің, жаным сен менің [3,23 б.].
Келтірілген үзіндіден адам бойындағы ұлы күш махаббат сезім арқылы үйлесім табатынын айтып, махаббатқа қақың жоқ тағуға мін демекші.Бала кезінен жазған өлеңдерінде махаббаттың қарама-қарсылықтан тұратын заңдылығын адалдық пен арамдық, мейірім мен жауыздық, шуақ пен көлеңкеден тұратынын бейнелеп жыр шумағын төгеді.
Құдайым ұл етіп езілдірді,
Сырымды айтсам қыздарға көз ілдірдің.
Сүйе тұра қалайша алыс тарттың,
Бал сезімді қалайша безіндірдің [3,33 б.], - деп небір махаббат қайшылықтарын тілге тиек етеді.Енді бірде ақын қыз бейнесін суреттеу арқылы махаббатты үйлесімді көре де, тани да алатынын жеткізеді.
Ақ пейілің қызғалдақ сынды гүл атқан,
Қалайша мен ұнатпан,
Шуақты күндер келбетін,
Мөлдірлігіңнің айырмасы жоқ бұлақтан [3, 32 б.].
Ақын өлеңдерінде мақпалға түскен зердей өрнек салып, сезім мен сырға беріктігінің үздік үлгісін көрсеткен.
Жоғарыда келтірілген мысалдарда ақын тілінің орамды, тілдің көркемдегіш құралдарын (теңеу, эпитет, метонимия, метофора, қайталау т.б.) өте шебер бергені көрініп тұр.
Теңеулер Қырандай, Көркем, Бал сезім, Ақ пейіл, Шуақты күн эпитет, тілің зер, Мөлдірлігің бұлаққа теңеу метонимия арқылы жастық салтанатын көркемдеп, сезім сәулесін махаббатпен ұштастырған.
Поэзия тілінде дыбыстардың қайталануы арқылы өлеңге рең беретін ассонанс пен аллитерацияны да байқаймыз.Ойымыз анығырақ болу үшін мысалға жүгінейік.
Жан сырыңды ашпағасың,
Жылауымды баспағасын,
Жауын болып жау үшін күйіктен,
Жібермедің босамадың,
Жанарыңа жас алмадың,
Жақындап кеп дәл қасыма,
Жаңа тамған көз жасыма,
Жігітіңнің көлеңкесін түсірдің [3, 20 б.].
Өлең жолдың басында біріңғай Ж -дауыссыз дыбыс қайталанып келіп,өлеңге рең берген, яғни ассонанс арқылы ойды өрбіткен.Біріңғай Ң өлең соңында келіп тұр.Ішкі көркем үндестікті беретін аллетерация, яғни дауысты дыбыстардың біріңғай қайталануы арқылы оқырманды өзіне баурап алып әсер қалдырады.
Алып келер жүрегімнің дүрсілін,
Алып келер жүрегімнің бір сырын.
Алып келер сенің жылы деміңді,
Алып келер менің аңсар елімді [3, 33 б.].
Сөз басында бір дыбыс қайталанып, аллетерация беріп тұр және бір сөз қайталанып, өлеңге рең беріп, тыңдаушысын өзіне баурап алып тұр.
Махаббат лирикасында ойды орамды көркем беруде синонимдік қолданыстар да жиі кездеседі.Мысал келтіретін болсақ:
Мен секілді сорға біткен сояу қамыс сияқты,
Жалғыз-жарым, саяқ жүрген тұяқты.
Жеке-дара тұлғаның
Жардан басқа кімі бар? Жарына деген сезімін контекістік синонимдер Жалғыз, Саяқ, Жеке, Сояу, Дара сөздермен зат есімді синонимдерді ұтымды қолданған.Сүйген жанға деген ыстық сезімді, азаматтық әрекетті оятуға арналған.Өлеңнің үш жолы дыбыстық ассонансқа Ж дыбысының жол басында қайталануына құрылған. Жалғыз адам деген сөзді бере алмай, мағыналы сөздермен өлеңнің әсерін күшейткен.Өлең мазмұнын ашу үшін өлеңге әсер беретін сөздерді қолданып, ойын айқындай түседі.Синонимдерді қолдану тек образ үшін емес, өлең көркемдегіш арттыру үшін де маңызды.
Сейсен Мұқтарұлы бейнені дәл беруде тілдің көркемдегіш құралдарын ойды тереңдетіп беруге қолданады. Сейсен Мұқтарұлы лирикаларындағы ерекше жырланған ана тақырыбы. Ананы суреттеу арқылы қазақтың кең даласын, Отан ананы жыр иесіне айналдырады. Баланың анаға деген сүйіспеншілігі, бір-біріне деген ыстық ықылас, мейірімі ана тақырыбын аша түседі.Ақын анасын аңсап сағынышқа толы жырларын төгеді.Дархан даладан түлеп ұшқан ақын ана десе көзіне кең дала елестейді.
Бір қуаныш-деймісің маған бүгін,
Айналайын, Апа
Мынау дүние бермесін жамандығын
Анам десең сүйсең мені
Қара жерді сүй мына
Ақ анам деп білсең мені
Анаң сенің жер мына,-деп ана құшағын аңсаумен өткен ақын дархан даланы анам деп жырын төгеді.
Ана, сенің гүліңмін ғой,
Гүлдей жайнап келемін.
Мына ұлы ғұмырдада
Гүл болу ғой тілегім [3, 137 б.].
Балаға ана құшағы жылылығымен берілсе, сол жылылықтан гүлдей жайнап өсетінін айтып шаттанады.Өз бойынан анаға деген сүйіспеншілігін іздейді.
Ананың балаға деген таусылмайтын ыстық сезімдерін ақтарып салады. Осындай шынайы сезімді сұлу сөзбен бере білген.
Лирикалық кейіпкер өмірге құштарлығын анаға деген құштарлықпен қатар қояды.
Анаға деген махаббат сүйіспеншілік Отан ана деген ұғымға саяды.Ана, Отан алдындағы борышын махаббатпен ұштастырады.Ана мен махаббатты өзінше жырлаған Сейсен Мұқтарұлы бір-бірінен айрылмайтын егіз ұғым екенін өзінше бір шабытпен жырлаған.
Әжем мені бауырына алып,
Анам болып емізді [3,135 б.]
Өлең өрнегінде балалық шақ, анасын іздеп шарқ ұрған ақын жүрек тебіреністерін осылай береді.
Табиғат лирикасын жырлауда ақын табиғат құбылыстарын бақылап, оқырманына сұлу сурет,пейзажды көрсетеді.Табиғаттың тылсым ғажайыптарына үңіліп, адам өмірі мен байланыстырады.Лирикалық қаһарман көңіл-күй дүниесінің бір сәтін табиғатты жырлауға арнайды.Өзінің ішкі жан әлемін табиғатпен астастыра береді. Өзі өскен ел, туған ауыл табиғатын жақсы көреді, жырға қосады.Ауыл келбеті талы мен жусаны, қайыңы бәрі-бәрі ақынның көңіл-күй сезімінен өлең тудыруға негіз болған.
Он ағаштың жайқалып жапырағы,
Мен алыстан өзіне шақырады.
Әкемнің көзі ғой ол сағынамын,
Сағынғандай туған жер топырағын [3,125 б.].
Ауылында өскен соң түп тал кезінде үлкен бау болып еді, енді міне қалғаны осы деп, сол ағаштар өзіне қол бұлғап шақырады деп, жүрек қаламынан жыр туғызған.Адам мен жаратылыстың бір-бірінен қашықтап бара жатқанын, ауылдан қол үзбеу керектігін өзінің ішкі сезімімен берген.
Құмды табиғат кешірмейді,
Қымызханаға, құдығыңа да түсірмейді.
Түзде кеудесін кереді айбынды қостар ғана,
Өмір сүреді киелі құладын құстар ғана.
Қарақұм осалдық емес, алынбас тұстар ғана [3, 131 б.].
Табиғаттың қатал көрінісін ақын толғаныспен жырлап қарақұмның төсінде де тіршілік бар, осалдық емес екенін оның ішкі әлемінен көреміз.Оның табиғат көріністерін, сан түрлі құбылыстарды бақылап, дөп басып береді.Оқырман да ақынмен бірге табиғатқа еніп, бірде шөлде, бірде көлде, бірде ну орман мен сылаңдап аққан Сырдарияны жағалап кеткендей әсерде болады.Табиғат лирикасы кең даланың көрінісі. Адам жаны мен табиғатты байланыстыра суреттеп, өзін табиғаттың төл перзенті деп еске салады.Поэзия мен табиғат егіз,тамырлас десек,табиғат-тыныштық ұясы ғана емес, тылсым жұмбақ дүние.Оның сырын тек ақын ғана ашады.Өзінің ауылында көзі түскен табиғатты жақсы көруден басталса керек. Сырдария, Қайың, Жаусыншы жаңбыр деген өлеңдері табиғат лирикасына арналған шығармаларының шоқтығы десек те болады.Өлеңде ақын жанының тебіреністері бейнелі, бедерлі беріледі.
Жаусыншы жаңбыр, табиғат, сенен тілерім,
Белгісіз әлі жырлауым яки күлерім.
Пенде төзбес салқындық тартты ғашығым,
Ақпанда маған қызуын тұтты бір ерін [1,7 б.].
Елінің тауы мен тасы, қайыңы мен қарағайын қастерлей өрнектейді.
13.3 Арнау толғауларындағы романтикалық сарын
Әлемдік поэзияда кең тараған жанр.Ақын басқаға қаратып жыр арнау арқылы,өзінің сезім күйін береді.Сөйтіп,ақын поэзиясы көркемдік танымымен дараланған Досыма, Махамбетке,Сүйгеніме,Бала ма т.б лирикалық арнауларында ұлттық мұрат пен өмір өнегесін шебер жырлаған.
Болашағым,танашым,(метонимия)
Тәте еткен анасын
Келешегім арманым
Сұрамаңдар қалғанын [1, 30 б.].
Өлең өрісіндегі өрнек,бунақ,шумақ,табиғаты кеңінен көрініс берген.Ең бастысы игілік пен ізгілікке құштар ақын уақыт тынысын сезіне білген.
Сейсен шығармаларындағы тілдік.стильдік,бейнелік құбылыстар да ерекше назар аудартады.Тілдік мүмкіндіктері мол, алуан,салыстырулар көп. Тұрақты тіркестер де кездеседі,Мәселен:
Кіндіктің бауырыңнан да,
Бауыр етің балаңнан да мені жақсы көретін.(тұрақты тіркес) [5, 9 б.]
Сен емес пе ең,
Қоңыр қаздай жұп жазбай (теңеу)
Қамшы саптай (теңеу) мына қысқа ғұмырды(эпитет)
Еріңменен бірге өткізгің келетін.
Сейсен ақын эпитет пен теңеу жасауда көк тоғай,көк орман,қамшы сап,қоңыр қаздай деген теңеу,эпитеттерді бір шумаққа сыйғыза алған. Метафоралық жүйе мол.
Арманым-бақыт құсы
Жалқаулығым-шайтан
Халқым-Тәңір
Достарым-қарлығаш
Әкем-күн
Анам-жер [5, 14 б.], - деген ауыстырулар ақынның өмірге көзқарасын байқатады.Тыңнан оралым тауып,жарыстыра қолданған.
Тіл орамы келісті болып келеді,метонимия, метофора,теңеу,эпитет, қайталау,т.б шебер қолданады.Айтар ойымыз анығырақ болу үшін мысалдар келтірейік:
Жетіп болмас арманды мың аңсадым,
Жетеледі жел қайық,мұнар сағым
Жетеледі несіне жетеледі?
Ұстатпайтын болған соң толарсаған [5, 16 б.].
Өлеңді ажарлауда ақын бірыңғай дауыссыз дыбыстан қайталап аллитерация ж дыбысы әр тармақтың басында кездесіп өлеңге әр берген.
Толғауларындағы романтикалық сарын.Толғау-қоғамдық саяси өлеңнің түрі.Толғау туралы зерттеуші ғалым Б.Абылқасымов: Толғауда маңызды қоғамдық-әлеуметтік,саяси-философия лық тақырыптар,азаматтық әуендер кеңінен орын алады.Әрбір даму кезеңінде толғау мазмұны жағынан да,бейнелеу тәсілі жағынан да бірталай өзгеріп,жаңаша сипат алды [6,201 б.] ,-дейді.
Біздің зерттеу нысанымызда С.Мұқтарұлы толғауларында азаматтық әуендер басым екенін айту керек.Оның толғауларында романтикалық сарын басым.Толғауда арманға берілу,қиялдау арқылы үміткерлік рухпен ой қозғайды.Шарықтаған қиял,отты сезіммен оқырманын баурап алады.
Сейсен Мұқтарұлының Сүю атты толғауы романтикалық толғау.Он төрт тараудан тұратын бұл толғауда ақын қиялы болашаққа түйінделген.Толғаудың әрбір тирадасында үміт пен сенім аңғарылады.Мәселен:
Өмір-ұлы тамаша - ақ
Ұлы өмірге ұлы көзбен қарасақ
Ой жеткісіз қиялдан көк ғаламға
Бізден өзге,саналы озық
Дос көзімен қарасақ,
Біз оны түсінуге жарасақ,
Болар еді-ау тамаша-ақ [3, 127 б.].
Өлеңді 7-8 буынды жыр үлгісінде,еркін топтасып,түйдек-түйдегімен шоғырланып,тирада жасаған.
А.Байтұрсынов қазақ толғауларын сегізге бөліп қарастырған. Сап, күміс, марқайыс, сезім, намыс, налыс, сұқтаныс, ойлы амалдау деп бөледі [7].
Біздіңше С.Мұқтарұлы толғаулары ойды амалдау сезім толғанысынан туғанға ұқсайды.Жоғарыдан келтірілген мысалдар мен деректерден байқағанымыздай, осының басты бір себебі,ақын жыраулық поэзияның үлгісін ұстағандығында жатыр,сонымен қатар адам санасына рух бере білгендігінде дер едік.
Сап толғауында көтеріңкі лепті бейнелі тіркестермен адамзат тұрмысының өзегі болған ұғымдар сипатында жырлайды.
Сүю - менің өмірімнің,
Сүю - сенің өміріңнің,
Сүю - оның өмірінің
Сүю, сүю - тіршіліктің баға жетпес нарқы бұл [3, 273 б.].
Адам өміріндегі өршіл ойларды қуаттандырған романтикалық серпілісті толғай жырлаған.
Намыс толғауында - лирикалық қаһарманның тұлғасы оқырманын намысқа шақырып,рухын көтереді. Адамгершілік ұстанымдарын нығайтады.
Өмір-ұлы тамаша - ақ
Ұлы өмірге ұлы көзбен қарасақ
Ой жеткісіз қиялдан көк ғаламға
Бізден өзге,саналы озық
Дос көзімен қарасақ,
Біз оны түсінуге жарасақ,
Болар еді-ау тамаша-ақ [3, 127 б.] -деп намыстаныс көзқарасын толғауы да шынайы көрініс тапқан.
Марқайыс толғауында - лирикалық қаһарман адам өмірінің мағыналы болуын,қанағат,алғыс,мақтаныш,елдің Отанның жеке тұлғаның тіршілікке сүйсінуін ұлықтап,биік деңгей танытқан.
Отаныңда да,шетелде де
Демалыс,сауықтарда
Ән тыңдар халық барда,
Осынша жерің барда,
Есімің өшпек емес [3, 285 б.].
Жырдағы қазақ тарихындағы өнерпаздар тұлғасының болашаққа қалдырған рухани құндылықтарын ұлықтап,марқая жырлағаны көрініп тұр.
Толғау деп басталатын толғауы алты тирададан тұрады.Толғаудың әр тирадасында өнер адамдарын паш етеді.Толғаудың бірінші тирадасында Қорқыт күйі, Қорқыт сарыны құлағына келетінін түйіндейді.Екінші үшінші бөлімде Сара Тастанбекқызының Біржанмен айтысын сөз етеді:
Қоя тұр, Біржан сері,
Өнерден аласың жоқ,
Сарамен таласың жоқ.
Опасыз мына жалған
Мәнсіз боп сенен қалған [3, 282 б.].
Төртінші тирадада ақын Мұқағалидың жырларын паш етеді:
Өлмейтін мұраң барда,
Осылай ұрандарда.
Сан рет жазылатын,
Ең асыл қазынасың
Есімің өшпес емес [3, 285 б.].
Бұл толғауында ол өзінің өнерге деген сүйіспеншілігін жырлап,өнерпаздар келбетін сомдайды.
Опасыз жалған, Мәнсіз өмір, Өлмейтін мұра, Ең асыл қазына сияқты эпитеттер арқылы ойды түйдек-түйдегімен берген.
Әйтсе де оның толғаулары өзі өмір сүрген кезең мен өткен ғасырдағы өнер адамдарының өмір-тіршілігінен біршама мағлұмат береді.
С.Мұқтарұлының арнаулары мен толғаулары қазақ әдебиеті тарихынан өзіндік орын алуға лайық деп білеміз.Оның арнау-толғаулары бірнеше жинақтарына енген.Кейіннен Қаратауым ақ отауым атты жинақта жарық көрді.
Ел бірлігі,туған жердің тұтастығы, ел берекесі, тәуелсіздікпен қатар халқымыздың басынан өткен тарих, елдің арман тілегі, мақсат-мұратын көркемдік тәсілмен айшықтап бере білген С.Мұқтарұлының толғаулары сарында жазылғандығымен ерекшеленеді.
1.4 С.Мұқтарұлының Кәмпеске, Шоқан және өнер атты ғылыми-тарихи публистикалық анықтамалары
Кәмпеске-көптомдық тарихи анықтама 1997 жылы Жалын баспасынан 1 томы шыққан. Осы еңбекті деректерге сүйене отырып Голощекин кезіндегі кәмпеске науқаны, отаршылық саясат айтылған.Ұлтымыздың мәдени мұрасы, жері мен суы, мал мен мүлкіне кәмпескелік зорлықты кеңес өкіметі жүргізген қиянатты архив деректерімен сүйене отырып сараланған.
Бұл басылымда ұлттық мүдденің игілігі үшін дәйектемелік құжаттар, анықтамалық көрсеткіштер, тұжырым беріп қазақ халқы тартқан азапты,зардапты егжей-тегжей көрсеткен.
Анықтаманың құрылымы, бағыт-бағдары
1. Кәмпескеге қатысты қаулы-қарарлар берілген. Қазақ АССР Орталық атқару комитетінің ірі байлар мен ақсүйек-шонжарларды кәмпескелеу және жер аудару жөніндегі орталық кәмпескесі(1928-1929 жылдар) 927 архивтік құжат сараланған.Қаулы Еңбекші қазақ газетінде 1928 жылы, қыркүйек айында шыққан.
2. Мал-мүлкі тәркіленген қазақтардың хал-ахуалы жайлы анықтамалық көрсеткіш.Ақмола аймағы, Қызылжар аймағы, Кереку аймағының, яғни үштік аймақтың анықтамалық көрсеткіші, дәйектемелік шолулар берілген. Арыз естеліктер жазылған.
3.Кәмпеске науқанының насихаты бүгінгі күннің насихатымен сабақтас мәселелер. Сейсен бұл еңбекті: Бір ғана осы кітапта 2000- ға жуық бауырымыздың қасіретті тағдыры хақында ықшамдалған мәлімет шоғыры жинақталған [8, 412 б.] ,-деген.
Сонымен басылым ұлттық мүддені қорғау үшін келешек ұрпақтың қажетіне жарайды.Анықтамада көрсетілген үш жарым миллионға жуық ұлтымыздың опат болуының себеп-салдары айтылған.
Кәмпеске кітабында солтүстік облыстардағы кәмпеске науқанына шолу жасап, дәйектеме берген, ел ішіндегі аңыздарда қамтылған.Қандай мәлімет берсе де тікелей архивтік түпнұсқаға негізделген.
1985 жылы академик Ә.Марғұлан кеңесімен Шоқан және өнер атты ғылыми-публистикалық еңбегі Өнер баспасынан жарық көрген.Бұл еңбекте Шоқанның өмірі, туған жері, сурет өнері туралы деректер мол.
Анықтаманың бірінші тарауы Шоқан өмір уақыт деп аталады. Шоқан дүниеге келген жер Құс мұрынның атты неге солай аталғаны, қырқа құс сияқты көрінген екен деп ой түйеді. Анасы Зере хат таныған, Шорман бидің қызы деп дерек береді.Шоқанның балалық шағы, Құсмұрын табиғаты, картасы, суреті берілген.
Сырымбеттің сұлу табиғаты - Шоқан өскен мекен Сырымбетті Шоқанның суреттеуі.Айғанымға Александр 1 үй салдырып берген, сол үйде Шоқан дүниеге келген.Шыңғыстың киген киімдерінің бәрі суреттелген.
Омбы-12 жастағы Шоқан Омбы кадет корпусына оқуға түседі. Осында 12 пәнді игереді.Дін, орыс тілі, татар тілі, математика, география, тарих, заң ғылымы, жаратылыстану, архитектура, шапшаң жазу, гимнастика, майдандық әскери ілім.
Сапарнама. Ыстықкөл сапарының күнделігіндеҚозы Көрпеш Баян сұлу қабірінде болып, суретке түсірген.Шоқанның әйгілі үш саяхаты туралы айтылған.Қырғыз еліне саяхаттан Көкетай хан өлімі мен асы үзінді берілген. Манас жырының жазылуы және Ыстықкөл суреті берілген.
Жоңғария очеректері бес ай Жоңғарияда тұрғандағы Шоқанның сол елдің әдет-ғұрпы, салты, табиғаты жер-су атаулары туралы тың деректері ашылған.
С.Мұқтарұлы:Алғашқы энциклопедиялық басылымдағы өнер мен тарихи қатысты шолулар мен өмірбаяндық мақалаларда, Алматы энциклопедиялық анықтамасындағы Алматының ежелгі тарихында, Қазақ ССР тарихының 3-томындағыны Өнер және музыка мәдениеті секілді жекелеген тақырыптарда мүлде қамтылмаған.Шоқанның энциклопедиялық деректемелері ол дүниелердің мазмұнын тереңдетіп, бағасын арттырып, шоқтығын биіктете
түспес пе еді.Тағы да құлаққағыс ете кеткен жөн, тікелей болған жерлерінде Шоқан бұрын-соңды тарихта ізі, жосығы бар мәдени орындарды назарынан тысқары қалдырмаған [9, 134 б.],-деп ой түйген.
Екінші тарау Шоқан өнер уақыт деп берілген. Бұл тарауда Шоқанның сурет өнеріндегі, сәулет, мүсін, музыка өнеріндегі еңбектері берілген.
Академик Ә.Марғұланның Шоқан салған суреттерді бөліп қарастырғанын саралап көрсеткен.
- Балалық шағында суретке талаптануы;
- Карандашпен салған;
- Омбыда кадет корпусындағы суреттер;
- графикалық;
- Саяхаттарындағы суреттері;
- Петерборда салған портреттері т.б.
Автор Шоқанның саулет өнеріндегі қазақтың киіз үйі мен мазарлары, мәдени мұралардың салынуы, қазақтың ән, сөз өнері туралы ғылыми жүйедегі бағасы мен ойлау жүйесіне баға берген.
Құлпы тас сөзін Сейсен Тас мүсін деп Шоқанның мүсін өнеріндегі еңбектерін саралаған. Таңбалы тас мүсіндегі қолына құты ұстаған келіншек бейнесі.Құтыға мол ақ құйып, жаңа түскен келінге ұстату үйдің ұйтқысы болсын дегенді білдіреді.
Шоқанның саз өнеріндегі Қазақ музыканттары атты суретті туындысына құнды мағлұмат берген.
Қалқожа күйші туралы салған суреттеріне Ә.Марғұлан берген анықтамаларға С.Мұқтарұлы тың ойлар қосқан.Қалқожа күйлерін Шоқанның әкесі Шыңғыс бағалағаны Бақыт менікі, өнер Қалқожаныкі,-деген [9. 306 б.] пікірін келтірген.
Автор Шоқан қазасына байланысты естіртуді де осы Қалқожа мен Тулақ сыбызғымен, қобызбен күй орындаған деген дерек келтіреді. Сонымен, С.Мұқтарұлы Шоқан Уалихановтың мәдениет, өнердегі еңбектері туралы ой түйген. Сонымен қатар суретшілер, кино өнері, мүсіншілердің Шоқанға арнаған туындыларын да ой елегінен өткізген.Басылымға 300- ден астам илюстрациялық материалдар енген.Бұл материалдарда ұзақ уақыт жинап, түпнұсқа бойынша түсірген,тұңғыш рет жарияланғандығымен ерекшеленеді. Кітаптың құндылығы сонда Шоқанды өнер зерттеушісі, суретші, мүсінші, сөз өнерін игерген ғалым ретінде таныстыруында деп білеміз.
Белгілі әдебиет сыншысы Зейнолла Серікқалиев: Өрісі ашылып, өресі танылған жан-жақты ізденістерімен-өзіндік тың жорамал жаңалықтарымен жаңаша көзқарастарымен С.Мұқтарұлы Шоқан мұрасын зерттеу ісіне тікелей қатысы бар, біздің ғалымдарымыз жете мән бере алмай жүрген күретамыр мәселелерге қалам тартып, жалпы Шоқантану игілігіне айтарлықтай үлес қосты [16, 3 б.],-деген.
2 С.МҰҚТАРҰЛЫНЫҢ ПОЭМАЛАРЫ
2.1 Рембранд поэмасындағы қиял еркіндігі мен өмір шындығы
Эпос текті көбіне өлеңмен жазылатын көлемді туынды поэма деп аталатыны баршаға аян. Поэма сюжетті желілерден құралып, адамдардың басынан өтетін сан қилы оқиғаларды суреттеуге құрылады. Десек те, поэма каһармандары кей жағдайда фантастикалық болып келуі де ғажап емес.Таныс, бейтаныс адамдардың күнделікті өмірін сюжет желісіне құрып көркем шығарма жазу суреткердің ұшқыр қиялы мен шеберлігінің жемісі.
Біздің зерттеу жұмысымыздың нысанына айналып отырған ақын Сейсен Мұқтарұлының поэмалары жайлы сөз еткенде,оның өзіндік ерекшелігін де айта кетуді жөн көрдік. Ақын поэмалары ерекше стильде жазылғаны біздің назарымызды аудартты. Ол поэмаларында қиял еркіндігі мен өмір шындығын көрсете отырып, романтикалық сарынды жырлайды.
Ақынның қазіргі күнде баспада жарияланған Күн желкен немесе Қорқыт ата, Рембрант, Винсент Ван Гог, Замана, Қарақұм күн батып, таң атқанша сияқты поэмалары бар. Бұл поэмалар қазақ әдебиетінен өзіндік орын алған романтизм әдісімен жазылып, адамға тән барлық абзал қасиеттерді көрсетеді.
Адам образын ашудағы шеберліктері мен алуан түрлі әдістері қазақ әдебиетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып: Сейсен Мұқтарұлының әдеби мұрасы және оны сыныптан тыс оқыту
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК С ІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1 СЕЙСЕН МҰҚТАРҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ... ...
ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ, ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
10
1.1 Сейсен Мұқтарұлының өмірі мен шығармашылық жолы.
10
1.2 Ақын лирикаларының тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.3 Арнау, толғауларындағы романтикалық сарын ... ... ... ... .
20
1.4 Сейсен Мұқтарұлының Кәмпеске, Шоқан және өнер атты ғылыми тарихи публицистикалық анықтамалары ... ... ...
23
2 СЕЙСЕН МҰҚТАРҰЛЫНЫҢ ПОЭМАЛАРЫ ... ... ... ... ..
26
2.1 Рембранд поэмасындағы қиял еркіндігі мен өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2 Винсент Ван Гог - психологиялық поэма периэгесистік поэма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.3 Замана ел мұраты жайында жазылған ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
3 ОРТА МЕКТЕПТЕ СЫНЫПТАН ТЫС ОҚЫТУДА СЕЙСЕН МҰҚТАРҰЛЫН ТАНЫТУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
41
3.1 С.Мұқтарұлы - лирик ақын тақырыбындағы сабақ ... ... .
41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .
54
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Кез-келген әдебиетінің дамуында өлке, өңір әдебиетінің рөлін анықтау мәселесі күн тәртібінде тұрады. Осы тұрғыдан алғанда сыр өңірі әдебиетінің алар орны айрықша екені анық. Осы өңірде туып,өмір сүрген атақты өнер тарландары: Базар жырау, Бұдабай, Тұрмағанбет, Шораяқтың Омары, Қарасақал Ерімбет, Кете Жүсіп, Қаулы Жүсіп тағы басқа атты мәшһүр болған.
Сейсен Мұқтарұлының өлке әдебиетіндегі орны, жетістігі арнайы зерттеу нысанына айналмай назардан тыс қалды десек те болады.
Сондықтан біз тақырып етіп алып отырған Сейсен дарынды қаламгер, талантты зерттеушінің шығармашылығын жан-жақты зерттеу тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Біз көтеріп отырған мәселе арнайы зерттелмегенмен жекелеген авторлар бірлі-жарым мақалалар жазып, сөз еткені болмаса көлемді зерттеулер жазылмаған,
Сейсен Мұқтарұлының өлке әдебиетіндегі орны, жетістігі арнайы зерттеу нысанына айналмай назардан тыс қалды десек те болады.
Сондықтан біз тақырып етіп алып отырған Сейсен дарынды қаламгер, талантты зерттеушінің шығармашылығын жан-жақты зерттеу тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың нысаны. Сейсен Мұқтарұлының баспадан жарық көрген өлеңдер мен поэмалар жинағы мен зерттеулері негіз етілді
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Сейсен Мұқтарұлы шығармаларының тақырыптық, идеялық, жанрлық ерекшелігі мен ақынның дара шеберлігін ашу бұл жұмыстың мақсаты мен міндетін айқындайды.
Бұл зерттеуімізде Сейсен ақынның шығармалары толық қамтылып, жанрлық ерекшеліктеріне қарай зерделеу жұмыстың негізгі нысаны болмақ.Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби процестегі қаламгерлік нысанасын зерделеу. Өміріне жаңа уақыт талабымен баға беру.
Жұмысты орындауда қолданылатын әдістер.Салыстырмалы-типологиялық, талдау, жинақтау, сипаттау әдістері қолданылды.Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді назарда ұстадық:
- ақындық өнерін тақырып, жанр, көркемдік жүйеде қарастыру;
- жанрлық тұрғыдан жүйелеп саралау;
- ақын ізденістері, көркемдік танымын зерделеу:
- ақын мұраты мен көзқарасын, қолтаңбасына мән беру.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Ұлттық әдебиеттану ғылымында өлке әдебиетінің орны мен рөліне баға беріледі.Осы орайда Сейсен Мұқтарұлының қаламгерлік шеберлігі айқындалады.
oo Ақын шығармаларының тағлымдық сипаты анықталды;
oo Сейсен Мұқтарұлы поэзиясына нақты ғылыми тұжырым жасалды;
oo Қаламгер шығармаларына алғаш рет әдеби-теориялық талдау жасалды;
oo Сейсен ақынның қазақ әдебиетіне қосқан үлесі айқындалды;
oo Ақын шығармашылығы қазіргі уақыт талаптар тұрғысынан бағаланды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар: С.Мұқтарұлының қазақ әдебиетіндегі өзіндік қолтаңбасы, көркемдік деңгейіне анықталды;
Көркем әдебиеттегі қаламгердің тың ізденістері ашылды;
С.Мұқтарұлының шығармашылық ізденістері жүйеленіп, жанрлық тұрғыдан сараланды;
Қазақ поэзиясына ақынның қосқан үлесі, көркемдік ойы мен дүниетанымы, сөз саптауы, шеберлігі анық көрсетілді.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1СЕЙСЕН МҰҚТАРҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ,ИДЕЯЛЫҚ, ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Сейсен Мұқтарұлының өмірі мен шығармашылық жолы
Поэзия-халықтың пайда болуы мен дамуы тарихындағы кезеңдерімен тұтаса дамыған рухани қазына.Адамдардың мінез-құлық қасиеттері қоғамдық қарым - қатынастардың белсенді қызметі ақындар шығармаларында жырланады.Жеке шығармашылық тұлғалардың туындылары халық арасындағы сан алуан көркемдік-эстетикалық сапаларды иеленеді.Осылайша әуелі жеке адамдардың туындылары болып дүниеге келгенімен, халыққа танымал болған ақындардың туындылары әдебиеттің көркемдік дәстүр жолындағы дамуын жалғастырды.Ақындар - ұлттық сөз өнері мұраларын жасаушылар және өздерінен кейінгі әдеби даму жолына үлестіруші сақтаушылар.
Поэзия қай дәуірде де, қай заманда да адам көңіл-күйінің буырқанған, босаңсыған, қайрат шақырған, қамыққан, қайтадан рухтанған, өмірлік мұраттарға ұмтылған сәттерінің бәрінің де көркем шежіресі, бейнелі суреті, мың құбылған әуені. Өлеңнің бір тармағында яки бір шумағында ел тағдырына қатысты қара сөзбен айтып жеткізе алмайтын қуатты сөз бас құрайтыны содан.
Ақын - рухтың ең мейірбаны күре тамыры, әлемнің ең сүйіктісі, табиғаттың құпиясы, сезім мен сезінудің ең биік жұлдызы, адам тіршілігінің ойы мен тілі, - деген ғой Белинский. Сөз арқауына алынған Сейсен Мұқтарұлы шығармашылығына көз салсаң, өз басының тіршілігімен, өзі арқылы туған елінің, халқының өмірімен сол негізде бүкіл адамзаттың арман-мүддесімен біте қайнасып жатыр.Ақын ойлары мен қуанышы, оның жүрегін жайлаған мұңды сары жеке басын күйттеуден тумайды, бүгінгі дәуірдегі күллі адамға, адамзатқа тән шындықтан туады.Осылардың бәрін өлеңіне сыйғыза отырып, ақын заман үнін бүгінгі оқырманға, келешекке ұрпаққа жеткізеді. Өмір поэзиясының өрімін саралай таратқанда өнердің ең тамыр ұстар басты қайнар тұнығы сезім мөлдірлігі десек, ол қашанда нәзіктікпен астасып жатады. Халық мұрасының қайнары-фольклорлық нұсқалардың өзіндегі толқымалы тұстарда да адам жанының пәктігі өмір поэзиясымен ұштасып, жүректі шымырлатады.
Жарын сағынған, арманына жете алмаған Төлегеннің өз алдына-ғажайып дүние көрінісі әуеден ұшқан алты қаз болып елестейді.Соның барлығы тек политикалық образ ретінде ғана бағалы емес, әйел жанының, махабаттың, оның асыл қасиеттерінің бейнесі. Ақын адамның дүниесі жомарт әрі кірпияз.Сан қилы сезім толқыныстары оның жүрегі арқылы өтеді. Сондықтан да қолына қалам алып, жыр толғаған ақынның рухани байлығы, ой-қиялының болмыс-бітімі, тереңге тамыр жайып, барынша толық шешек атады.Асыл махабатты оятқан өмір сыйлаған, бақыт отын тұтатқан әйелден асқан қасиетті ұғым жоқ. Ал ақын әйел-болмыстың ерекше сыйы. Қадым заманнан тек политикалық шығармалардың кейіпкері болып келсе, қазір олардың өзі көкірегінен жыр құсын ұшырып, қоғамдық іске белсене араласады.Ақыл-ой ағымының арнасына үлес қосады. Өмір құбылыстарының ішіндегі жұлдыздай жарқыраған жандардың жұлдыз қашанда жоғарыдан өзіне, ынтықтырары белгілі. Қазіргі ғылыми-техникалық заманда адамның мүмкіндігіне шек қойылмайды. Интелектуалдық өрісі биік, жол қуаты жігерлі, әр құбылысқа зер салып, бағалайтын да ақын,Олай болса біз сөз еткелі отырған Сейсен Мұқтарұлы шығармашылығы ерекше, олай дейтініміз ақын өмірге ерекше қарап, әсермен қабылдай білген жан.
Заман, қоғам, бүгінгі күн тынысын дәл танып, жырға қосқан ол политикалық әлемнің қуатын жүрек толқынымен жырлай білген.Өлеңге бейнелі суретпен өрнек салған, өзіндік даралығымен көрінген Сейсен Мұқтарұлы біздің бүгінгі жұмысымыздың басты арқауы болып отыр.
Оның лирикалық кейіпкерлерінің жан дүниесі толғаныстары азаматтық биіктен көрінеді.Абай, Шәкәрім, Мағжан тағы да басқа ұлттық поэзияны биікке көтерген десек, С.Мұқан, Ә.Тәжібаев, С.Мауленов, М.Әлімбаев, Ф.Оңғарсынова, Қ.Мырзәлі, М.Шаханов, Ж.Жақыпбаев, Ұ.Естаулетов тағы да басқа поэзияның ұлтқа рухани нәр сыйлады.
Осы ақындардан үлгі алған Сейсен Мұқтарұлы өлең деген өнердің бел ортасында жүріп, өзіндік өрнек, нәзік лирика, терең тебіреніс толғамдармен ой түйген ақын заман, уақыт талаптарына сай атамекен, туған жер адам әлемін шебер жырлады.
Біздіңше, Сейсен Мұқтарұлының ақындық өнер-талант қуаты мен, шынайы да бейнелілігімен дараланған сияқты.Оның шығармаларын оқыған сайын ізденіс үстіндегі ақынды байқайсың.Үнемі ізденісте жүрген ақынның көркемдік танымы, көзқарасы, дүниетанымы өсу үстінде болған.
Оның шығармаларында ұлттық сипат, ұлттық мінезбен бірге көркемдік сипат айқын. Шығармалары өзіндік үнімен, өзіндік бояумен ерекшеленетін Сырда туып, саңлақ аталған Сейсен Мұқтарұлы - қазақ сөз өнерінде қолтаңбасы бар қаламгер.Оның шығармашылық жолы сан қырлы, жазушы, журналист, ақын, зерттеуші өзінің өмір сүрген дәуіріне баға бере білген.Ол-өлке әдебиетінде ғана емес, қазақ әдебиетінің дамуына үлес қосқан жан.Қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік көзқарасы бар, ізденіске жаны құштар, жүрегі жырға толы талантты тұлға 1946 жылы Қаратау бөктеріндегі Жаңақорған ауданы Кейден елді мекенінде дүниеге келген.Көркем сөзге қабілеті ерте оянған Сейсен мектепте оқып жүргенде-ақ ақын жігіт атанған.Өз өмірінен алынған Ана туралы баллада атты өлеңінде: Бір зират бар қарапайым, шет жағында ауылдың.
Сағынышпен барған сайын,өзекті өртер ауыр мұң,-деп басталатын өлеңі оқырман сүйіспеншілігіне бөленген.Ақын көңіл-күйінен туған өлеңде азаматтық әуен басым.Өлең соңында моладағы анасының мына сөзімен аяқтайды.
Анам десең, сүйсең мені,
Қара жерді сүй мына.
Ақ анам деп білсең мені,
Анаң сенің жер мына
Арна саған бар жігерді,
Анам ғой деп танысын,- деп ой түйеді.[1,15 б.]
Оқушы кезінен мазмұнды да мәнді өлеңдерімен танымал болған Сейсен ақын бала атана бастайды.Оның балалық шағы туралы жазушы Жақсылық Рахыматоллаев: Ол өлең жазуды тым ерте бастады.Сейсеннің мектепке келер сәтін күтіп тұратынбыз. Ентігіп жеткендегі әңгімесі Бір өлең жаздым болатын.Табан астында сонысын оқыпта беретін.,- деп еске алады.[2, 4 б.]
Мектепті Қызылорда қаласында бітіреді. Қазақстан пионері газетінде бірнеше өлеңдері жарияланады. Белгілі ғалым Алма Қыраубаева: Сейсен Мұқтарұлының дарындылығын университетке түскен сәтте байқағанмын.Оқуға түскенде шығарманы өлеңмен жазған [8,3 б.],- дейді.
Сейсен Мұқтарұлының екінші он жылдық белесі Алматыда ҚАЗҰУ-дің журналистика факультеті одан әрі Ресейдің Байкал көлі маңында әскери борышын өтеумен өтеді, ақындыққа бет бұрады.1967 жылы алғашқы өлеңдер жинағы Бүлдіршін деген атпен жарияланған.
Жазушы, Өнер баспасында және Қазақ Совет энциклопедиясында қызмет атқарады.Өмірінің соңғы жылдарында Түркістандағы Қожа-Ахмет Яссауи атындағы Қазақ-Түрік университетінде аға оқытушы болып қызмет жасаған.Оның қаламынан бірнеше өлеңдер жинағы мен тарихи зерттеулер туды.
1. Бүлдіршін 1967 жылы.
2. Құм кешкен керуен 1971 жылы.-нәзік лирика
3. Саптағы сарбаз 1974 жылы.-өлеңдер мен поэма
4. Тағы бір көктем 1978 жылы.- өлеңдер, поэма
5. Нұрлы жүрек 1983 жылы.-лирика
6. Нұр тоғысы 1982 жылы.-өлеңдер, поэмалар, толғаулар
7. Күн желкен 1990 жылы,- Қорқыт ата дастаны
8. Атамекен 1985 жылы.-тарихи ғұмырнамалық хикаят.
9. Қорқыт ата 1997 жылы.-зерттеу еңбек
10. Шоқан және өнер 1985 жылы.-зерттеу еңбек
11. Бес жүз сұраққа жауап-зерттеулер
12. Кәмпеске 1997 жылы.-анықтамалық басылым
13. С.Мұқтарұлы Қара тауым-ақ отауым 2009 жылы
Ақын осылайша поэзия деген әлемге енеді.Өлеңге,өнерге деген құштарлық оны алға жетелейді.Студент кезінде қиялына қанат бітіп, өлең-жырға ғашық болған жас ақын өлең деп оянып, өлең деп тербеледі. Осы кезде жазған Серт өлеңінде:
Серт бетімді қурар ұятпысың,
Тасқа тисе таймайтын,тағалаған тұяқпысың.
Әйтеуір маған
Емірене бауырына басатын,
Анам сияқтысың [3,4 б.].
Бір кезде осылай армандап,сертке тұруды мақсат еткен ақын жырдан өз еншісін алды.Ақын еңбекқорлығы мен табанды қаламгер атанды.Ақындар Х.Ерғалиев, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжмидинов тағы да басқа Сырлы сезімді, сұлу тілді ақын, поэзиясы өзіндік үнмен ерекшеленеді, екі қатарын оқып-ақ кеңінен тани бересің, -деп оң баға берген.
Сан-салалы қызметте жүрсе де Сейсен ақын жыр кестесін төгумен болды. Оған дәлел жыр жинақтары бірінен соң бірі жарық көріп,оқырман тауып жатты. Ол жыр жарысында өз тұлпарын тауып, сұңқарын биік көкке самғатты.Ол нәзік, сезімтал, ұшқыр қиял, парасат, шеберлік, шабыт сияқты табиғи талант иесі бола білді.Осы ойымызды академик З.Қабдоловтың мына пікірімен ұштастыруға болады. Суреткер бітімін, талант табиғатын оның рухани жан-дүниесін , әлеуметтік кейпі мен моральдық кескінін, дүниетанымы мен қоғамдық қызметін, білім мен мәдениетін ескермеуге тіпті болмайды,-деп түйін жасаған.
Сейсен Мұқтарұлының шығармашылық өнерінде тағы бір назар аударатын жағы-оның жанр жаңалықтары.Бұрын халық поэзиясында бар толғау, арнаулар мен қатар баллада, поэма, деректі-тарихи анықтама, ғылыми-публицистикалық еңбек, тарихи-ғұмырнамалық хикаятты ұлттық әдебиетіміздің қорына қосты.Сондықтан ақын ізденістері арқылы әр жанрды дамыта жазған.
Қазақ сөз өнерінде А.Байтұрсынов Көркем шығарма-қара сөз(жалаң сөз), өлең сөз (поэзия)-деп екіге бөлген [6, 210 б.]. Әдебиет зерттеушісі ғалым Қ.Жұмалиев сөз өнерінің тектерін поэзия, проза, драматургия деп үшке бөлсе, академик З.Қабдолов көркемдік шығарманы үш жанрда - өлең сөз (поэзия), жайын сөз (проза) , сауық сөз (драма)-деп саралайды.Осы пікірге орай,біз Сейсен Мұқтарұлының шығармаларын сөз өнерінің тектері мен түрлеріне, жанрына қарай топтастырып қарастыруды жөн көрдік.
Ақын шығармашылығының көпшілігі лирика.Ол - ғажайып лирик ақын. Лирикалары назды, сазды болуымен қатар мәні терең өте әсерлі болып келеді. Сүйіктім, Аңсау, Қайта туған махаббат, Еске алу, Қыз бейнесі, Қайың, Сырдария тағы да басқа.
Толғаулар, арнаулар. Нақыл толғау, сезімге құрылған толғау. Шешендік сөздердің негізгі түрі - арнауларда ғибраттық ойлар айтылған. Поэмалар, баллада. Ана туралы баллада, Махаббат антологиясы, Атым Саурық, Екі хикая, Замана, Қарақұм, Бекзат, Қорқыт Ата дастаны т.б. Деректі тарихи анықтама Шоқан және өнер, Кәмпеске.
Ғылыми публицистика, ғұмырнамалық хикаят. Ата мекен. Міне, Сейсен Мұқтарұлы осындай даралықтың жарқын көрінісі екені анық.
Пікірімізді дәйектей отыру үшін мысалдарға жүгінеміз. Ақын жырларын жанрлық, тақырыптық, идеялық тұрғыдан саралайтын болсақ адам әлемінің сырларын, өмірді, еңбек пен табиғат, махаббат сияқты алуан түрлі құбылыстарда көркем суреттермен бейнелеп береді.
1.2 Ақын лирикаларының тақырыптары
Ақын лирикаларының ішінде азаматтық көңіл-күй лирикалары мол. Дүниетаным, ұлттық рух, отаншылдық мәселесін алға қояды.Туған жерге, ағайын-туғанға деген кіршіксіз махаббат, бейбіт өмірге қанағат жасау әр өлеңнен көрініс береді.Сейсен ақын туған ауылы Жаңақорғанға,өскен жері Кейден елді мекеніне арнап жазған өлеңдері ерекше шабытпен жазылған.Мәселен мына бір өлеңнің әр шумағында, әр жолында ақынның жүрек сағынышы сезіліп тұр.Оның өлеңдеріндегі бір үздігі туған жер болса ақын үнемі ыстық ықыласпен суреттейді.
Келін сүйген тамағыңа, ерніңе тиіспейін,
Елден келген баласың ғой,маңдайыңнан иіскейін.
Татып келдің туған жердің тұз-дәмін,
Құшып келдің қызғалдағын-қыздарым.
Көріп келдің әруақтай шалдарын,
Көріп келдің періштедей балдарын.
Туған жердің табы қалсын сенде,
Тым болмаса шаңы қалсын менде,
Келші,кәне маңдайынан иіскейін [3, 124 б.].
Өлеңде ақынның туған жер тарихы, атамекенге деген құрмет, сағыныш бәріде әдемі үйлесіп тұр. Сейсен Мұқтарұлының туған жер тақырыбындағы өлеңдерінде атамекеннің небір ғажап сұлулығы,табиғаты әсем суреттеледі.
Бақыттымын
Қара жердің
Ду-дабырын көргенде
Манаураған қырат белдің
Жусан иісі келгенде [4, 113 б.].
Ақынның кіндік қаны тамған жерге деген зор сүйіспеншілігіне риза боласың.
Топырағын иіскелеп,
Өзім туған жерімнің
Қара жерге тілек етіп,
Ұлы болсын елімнің
Туған жердің топырағы
Суық тартып кеткенбе,
Маған тағдыр шексіз сезім,
Шын сүюді беріпті [3, 15 6.].
Барлық адамға бала кезі,туған ауылы, ыстық, туған жерге деген сағыныш, құрмет ақын жырларынан көрініс береді.Туған жердің топырағын шексіз сүйемін деп, перзенттік сезімін шынайы береді.
Табиғат оның тылсым сырлары әдемі суреткерлікпен жырлайды, оны туған жермен байланысты беруді мұрат тұтқан.Лирикалық кейіпкердің ішкі жан әлемі, көңіл-күйі өлең өрісімен өрілген. Сейсен Мұқтарұлының өлеңдеріндегі оның өзіне тән сөз қолданысына, образдылық, бейнелік құпиясына сөз зергерлері жоғары бағалап, құнды тұжырымдар жасаған.
Халық жазушысы, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Хамит Ерғалиев: Аламан бәйгеге шабатын арғымақтың сипатын ешбір анық біле бермейді.Шын тұлпар сырт көзге көріксіз келеді.Сейсен-сырын ішіне бүккен аламан бәйгеге қосатын арғымақ [17, 3 б.],-деген.
Көрнекті ақын Жұмекен Нәжімединов:Сейсен поэзиясы өзіндік үнімен ерекшеленеді, екі қатарын оқығаннан ақ енінен тани беремін [17,3 б.] ,-дейді.
Суреткерлердің айтқан бұл сөзінен Сейсен Мұқтарұлы поэзиясының бағасы айқындалып тұрғаны көрінеді.Осы пікірлерді, тұжырымдарды ескере келіп біз ақын тіліндегі адамның жан сезімін селт еткізер халық тілінен алынған сөз тізбектерінің молдығын аңғардық.
Табиғат лирикаларында ақын адамның көңіл-күйіндегі қуаныш пен құлазу, серпілу мен тұнжырау, шаттану мен мұңаю сияқты сезімдер мен пейзаждық картина жасайды.
Сап сарғалдақ айнала желек еді,
Сол бір көктем айрықша бөлек еді.
Күз боп кетті,салдарлы қыз боп кеттің,
Сол көктеммен қалуымыз керек еді [14,2 6.].
Лирикалық қаһарман жай-күйі табиғатпен қатар суреттеліп, тіршілік шындығын айқын елестетеді.Адам табиғаттың бөлшегі сондықтан табиғат құбылыстары адам өмірімен үндес болуы да сөзсіз.Біздіңше, оның өлеңдері қазақи ұлттық болмыспен қарапайымдылық қасиеттерді аңғартады.Өзінің әрбір өлеңі арқылы дархан елдің тәлім-тәрбиесін алғандығын танытады.Бүгін мен кешегі өмірге сараптама жасай отырып, өмірі мен іңкәр сезімі үшін күресе алатындығын дәлелдейді.
Ақын Сейсен Мұқтарұлы шығармаларындағы басты тақырып-атамекен, ел-жер мұраттары, достық пен жастық жырлары болып келеді.Оның ізденісі мен көзқарасы өлеңдерінде кеңінен көрініс береді.Әсіресе, ұлт мұраты, тәлім тағлымы, адам мен оның еңбегін бағалау сипаттары айқын.Алайда, бүгінгі күнге дейін оның шығармалары арнайы зерттеу нысанына айналған жоқ.Сол себепті де біз осы мәселені терең талдап, бағасын беруге ұмтылдық.Сейсен жырлаған тақырып жанрлық ерекшелігі жағынан әр алуан.Ол қазақ даласындағы ұлттық идеяны, бүгінгі заман тақырыбын жырлайды.
Толғаныстары мен сезім иірімдерін адамгершілікпен ұлтжандылықты өлеңдерінің өзекті тақырыбы етеді. Әр кез жаңа идеяны насихаттап, адам өмірін үлгі етеді.Туған жерін өз қолдаушысы деп ұққан ол өзіне күшті де туған жерден алады.
Туған жердің басып келдің топырағын,
Шаңдағын,
Қыр қыдырып қызғалдақтар таңдадың
Туған жердің табы қалсын сен де де
Тым болмаса шаңы қалсын менде де [5, 124 б.].
Өз жүрегін, өз жанын туған жермен ажырамас бірлікте сезінген ақын ойын осылай өлеңмен өрнектеген.
Махаббат-сүйіспеншілік тақырыбы.Ол жүрек сезімін жыр жолдарына айналдырып, сезімге толы кеудені жыр көгершіні етіп ұшырады.Циклдік топтама етіп Махаббат соқпағы, ғашықтық ғимараты, махаббат баспалдағы деп топтастырған.
Сенемін ғой, сеніміңнің борышы,
Сүйіктіме қалай ғана сенбеспін.
Саған, жаным, қалай ғана сенбеспін?!
Сен секілді іздемес те,
Сағынбас та күнде ешкім [5,8 б.].
Махаббат, нәзік сезімді жырлауда да өзіндік машық байқалып тұр. Ақын махаббат сезімін суреттеуде тілдің көркемдегіш құралдарын орынды қолданады.Ойды астарлай жеткізу, бірнәрсені құбылысты тура суреттемей тұспалдап жеткізу мол.
Махаббатым, үлпілдек сезімдерім,
Асыл торып, түнімен көз ілмедім.
Ынтықтықтан көрсем де көресіні,
Өзіңе нала болып, безінбедім [5, 25 б.], - деп өз күйін үлпілдек сезіммен егіздей отырып ой өрнегін төгеді.Көріп отырғанымыздай махаббат сезімі өлеңде әдемі бір жылылықты көзбен көргендей әсерде боласың.Кеуде толы сезімді үлпілдек жырмен ұшырады.Қандай тақырыпты жырласа да өмір шындығына негіздейді.
Өмірге өнердің көзімен қарайды.Сыр мен сезімді қатар ұстайды.Ұлттық болмыс пен уақыт, қазіргі адам, жер, орта гуманизм жеке адам тағдыры мәселелерін көтерген.
Тақырып жағынан алып қарағанда өлеңдері кілең лирикаға құрылған деуге болады.Оған мөлдірлік, тазалық тән.Ондағы табиғат, көңіл-күй, махаббат, достық оқырманның жан дүниесін тербеп, терең сезіммен баурап әкетеді.
Ел амандығы, әлем тыныштығы, адамзатқа тән ұлы махаббат-оның бүкіл шығармашылығының алтын өзегі.Махаббат тақырыбын жырлауда ақын өзінше ешкім айтпаған сүйіспеншілік сезімін төгеді.Ақын лирикаларының көбі махаббатқа арналғандықтан тоқталмау мүмкін емес.Оның махаббат тақырыбындағы лирикалары адамға әсер етіп, бетіңді махаббат лебі ескендей болады.Адамға жігер, күш беріп, жаныңды рахатқа бөлейтін жырлары жан жүрегіңді тебірентеді.
Мұқағали Мақатаев: Адам бар жерде поэзия бар. Табиғаттың таңғажайып құбылыстарын алдымен сезініп, алдымен ләззаттанып, алдымен жиіркенетін де сол адам десек, ендеше поэзияның бүкіл болмысының өзі сол адамның ақыл-парасатымен жаралған [5, 215 б.], -деген.
Міне, поэзияда барлық құбылыстарды жүрегімен сезінген Сейсен ақын да қай тақырыпты жырласада көркем тілмен шынайы беруге ұмтылған.Халқын сүйген, елін сүйген, бауырларын сүйген Сейсен ақын махаббаты шексіз.Ал сүйіспеншілік ғашық жандардың сезімін жырға қоса отырып, мәнгілік тақырып махаббатты шабыттана жырлаған.Ақын махаббатқа адалдық, пәктік керектігін, ләззат алуды мақтаныш етеді.
Тіліңе зер тең, жүзіңде көркем,
Өткізбе күнді мұңайып.
Шынында, саған жұлдызы жанған,
Қырандай жігіт лайық.
Сүйдім, -дедім, Күйдім,-дедім
Жалған сөз,-дедің сенбедің.
Үмітімді сөндірдің, жаным сен менің [3,23 б.].
Келтірілген үзіндіден адам бойындағы ұлы күш махаббат сезім арқылы үйлесім табатынын айтып, махаббатқа қақың жоқ тағуға мін демекші.Бала кезінен жазған өлеңдерінде махаббаттың қарама-қарсылықтан тұратын заңдылығын адалдық пен арамдық, мейірім мен жауыздық, шуақ пен көлеңкеден тұратынын бейнелеп жыр шумағын төгеді.
Құдайым ұл етіп езілдірді,
Сырымды айтсам қыздарға көз ілдірдің.
Сүйе тұра қалайша алыс тарттың,
Бал сезімді қалайша безіндірдің [3,33 б.], - деп небір махаббат қайшылықтарын тілге тиек етеді.Енді бірде ақын қыз бейнесін суреттеу арқылы махаббатты үйлесімді көре де, тани да алатынын жеткізеді.
Ақ пейілің қызғалдақ сынды гүл атқан,
Қалайша мен ұнатпан,
Шуақты күндер келбетін,
Мөлдірлігіңнің айырмасы жоқ бұлақтан [3, 32 б.].
Ақын өлеңдерінде мақпалға түскен зердей өрнек салып, сезім мен сырға беріктігінің үздік үлгісін көрсеткен.
Жоғарыда келтірілген мысалдарда ақын тілінің орамды, тілдің көркемдегіш құралдарын (теңеу, эпитет, метонимия, метофора, қайталау т.б.) өте шебер бергені көрініп тұр.
Теңеулер Қырандай, Көркем, Бал сезім, Ақ пейіл, Шуақты күн эпитет, тілің зер, Мөлдірлігің бұлаққа теңеу метонимия арқылы жастық салтанатын көркемдеп, сезім сәулесін махаббатпен ұштастырған.
Поэзия тілінде дыбыстардың қайталануы арқылы өлеңге рең беретін ассонанс пен аллитерацияны да байқаймыз.Ойымыз анығырақ болу үшін мысалға жүгінейік.
Жан сырыңды ашпағасың,
Жылауымды баспағасын,
Жауын болып жау үшін күйіктен,
Жібермедің босамадың,
Жанарыңа жас алмадың,
Жақындап кеп дәл қасыма,
Жаңа тамған көз жасыма,
Жігітіңнің көлеңкесін түсірдің [3, 20 б.].
Өлең жолдың басында біріңғай Ж -дауыссыз дыбыс қайталанып келіп,өлеңге рең берген, яғни ассонанс арқылы ойды өрбіткен.Біріңғай Ң өлең соңында келіп тұр.Ішкі көркем үндестікті беретін аллетерация, яғни дауысты дыбыстардың біріңғай қайталануы арқылы оқырманды өзіне баурап алып әсер қалдырады.
Алып келер жүрегімнің дүрсілін,
Алып келер жүрегімнің бір сырын.
Алып келер сенің жылы деміңді,
Алып келер менің аңсар елімді [3, 33 б.].
Сөз басында бір дыбыс қайталанып, аллетерация беріп тұр және бір сөз қайталанып, өлеңге рең беріп, тыңдаушысын өзіне баурап алып тұр.
Махаббат лирикасында ойды орамды көркем беруде синонимдік қолданыстар да жиі кездеседі.Мысал келтіретін болсақ:
Мен секілді сорға біткен сояу қамыс сияқты,
Жалғыз-жарым, саяқ жүрген тұяқты.
Жеке-дара тұлғаның
Жардан басқа кімі бар? Жарына деген сезімін контекістік синонимдер Жалғыз, Саяқ, Жеке, Сояу, Дара сөздермен зат есімді синонимдерді ұтымды қолданған.Сүйген жанға деген ыстық сезімді, азаматтық әрекетті оятуға арналған.Өлеңнің үш жолы дыбыстық ассонансқа Ж дыбысының жол басында қайталануына құрылған. Жалғыз адам деген сөзді бере алмай, мағыналы сөздермен өлеңнің әсерін күшейткен.Өлең мазмұнын ашу үшін өлеңге әсер беретін сөздерді қолданып, ойын айқындай түседі.Синонимдерді қолдану тек образ үшін емес, өлең көркемдегіш арттыру үшін де маңызды.
Сейсен Мұқтарұлы бейнені дәл беруде тілдің көркемдегіш құралдарын ойды тереңдетіп беруге қолданады. Сейсен Мұқтарұлы лирикаларындағы ерекше жырланған ана тақырыбы. Ананы суреттеу арқылы қазақтың кең даласын, Отан ананы жыр иесіне айналдырады. Баланың анаға деген сүйіспеншілігі, бір-біріне деген ыстық ықылас, мейірімі ана тақырыбын аша түседі.Ақын анасын аңсап сағынышқа толы жырларын төгеді.Дархан даладан түлеп ұшқан ақын ана десе көзіне кең дала елестейді.
Бір қуаныш-деймісің маған бүгін,
Айналайын, Апа
Мынау дүние бермесін жамандығын
Анам десең сүйсең мені
Қара жерді сүй мына
Ақ анам деп білсең мені
Анаң сенің жер мына,-деп ана құшағын аңсаумен өткен ақын дархан даланы анам деп жырын төгеді.
Ана, сенің гүліңмін ғой,
Гүлдей жайнап келемін.
Мына ұлы ғұмырдада
Гүл болу ғой тілегім [3, 137 б.].
Балаға ана құшағы жылылығымен берілсе, сол жылылықтан гүлдей жайнап өсетінін айтып шаттанады.Өз бойынан анаға деген сүйіспеншілігін іздейді.
Ананың балаға деген таусылмайтын ыстық сезімдерін ақтарып салады. Осындай шынайы сезімді сұлу сөзбен бере білген.
Лирикалық кейіпкер өмірге құштарлығын анаға деген құштарлықпен қатар қояды.
Анаға деген махаббат сүйіспеншілік Отан ана деген ұғымға саяды.Ана, Отан алдындағы борышын махаббатпен ұштастырады.Ана мен махаббатты өзінше жырлаған Сейсен Мұқтарұлы бір-бірінен айрылмайтын егіз ұғым екенін өзінше бір шабытпен жырлаған.
Әжем мені бауырына алып,
Анам болып емізді [3,135 б.]
Өлең өрнегінде балалық шақ, анасын іздеп шарқ ұрған ақын жүрек тебіреністерін осылай береді.
Табиғат лирикасын жырлауда ақын табиғат құбылыстарын бақылап, оқырманына сұлу сурет,пейзажды көрсетеді.Табиғаттың тылсым ғажайыптарына үңіліп, адам өмірі мен байланыстырады.Лирикалық қаһарман көңіл-күй дүниесінің бір сәтін табиғатты жырлауға арнайды.Өзінің ішкі жан әлемін табиғатпен астастыра береді. Өзі өскен ел, туған ауыл табиғатын жақсы көреді, жырға қосады.Ауыл келбеті талы мен жусаны, қайыңы бәрі-бәрі ақынның көңіл-күй сезімінен өлең тудыруға негіз болған.
Он ағаштың жайқалып жапырағы,
Мен алыстан өзіне шақырады.
Әкемнің көзі ғой ол сағынамын,
Сағынғандай туған жер топырағын [3,125 б.].
Ауылында өскен соң түп тал кезінде үлкен бау болып еді, енді міне қалғаны осы деп, сол ағаштар өзіне қол бұлғап шақырады деп, жүрек қаламынан жыр туғызған.Адам мен жаратылыстың бір-бірінен қашықтап бара жатқанын, ауылдан қол үзбеу керектігін өзінің ішкі сезімімен берген.
Құмды табиғат кешірмейді,
Қымызханаға, құдығыңа да түсірмейді.
Түзде кеудесін кереді айбынды қостар ғана,
Өмір сүреді киелі құладын құстар ғана.
Қарақұм осалдық емес, алынбас тұстар ғана [3, 131 б.].
Табиғаттың қатал көрінісін ақын толғаныспен жырлап қарақұмның төсінде де тіршілік бар, осалдық емес екенін оның ішкі әлемінен көреміз.Оның табиғат көріністерін, сан түрлі құбылыстарды бақылап, дөп басып береді.Оқырман да ақынмен бірге табиғатқа еніп, бірде шөлде, бірде көлде, бірде ну орман мен сылаңдап аққан Сырдарияны жағалап кеткендей әсерде болады.Табиғат лирикасы кең даланың көрінісі. Адам жаны мен табиғатты байланыстыра суреттеп, өзін табиғаттың төл перзенті деп еске салады.Поэзия мен табиғат егіз,тамырлас десек,табиғат-тыныштық ұясы ғана емес, тылсым жұмбақ дүние.Оның сырын тек ақын ғана ашады.Өзінің ауылында көзі түскен табиғатты жақсы көруден басталса керек. Сырдария, Қайың, Жаусыншы жаңбыр деген өлеңдері табиғат лирикасына арналған шығармаларының шоқтығы десек те болады.Өлеңде ақын жанының тебіреністері бейнелі, бедерлі беріледі.
Жаусыншы жаңбыр, табиғат, сенен тілерім,
Белгісіз әлі жырлауым яки күлерім.
Пенде төзбес салқындық тартты ғашығым,
Ақпанда маған қызуын тұтты бір ерін [1,7 б.].
Елінің тауы мен тасы, қайыңы мен қарағайын қастерлей өрнектейді.
13.3 Арнау толғауларындағы романтикалық сарын
Әлемдік поэзияда кең тараған жанр.Ақын басқаға қаратып жыр арнау арқылы,өзінің сезім күйін береді.Сөйтіп,ақын поэзиясы көркемдік танымымен дараланған Досыма, Махамбетке,Сүйгеніме,Бала ма т.б лирикалық арнауларында ұлттық мұрат пен өмір өнегесін шебер жырлаған.
Болашағым,танашым,(метонимия)
Тәте еткен анасын
Келешегім арманым
Сұрамаңдар қалғанын [1, 30 б.].
Өлең өрісіндегі өрнек,бунақ,шумақ,табиғаты кеңінен көрініс берген.Ең бастысы игілік пен ізгілікке құштар ақын уақыт тынысын сезіне білген.
Сейсен шығармаларындағы тілдік.стильдік,бейнелік құбылыстар да ерекше назар аудартады.Тілдік мүмкіндіктері мол, алуан,салыстырулар көп. Тұрақты тіркестер де кездеседі,Мәселен:
Кіндіктің бауырыңнан да,
Бауыр етің балаңнан да мені жақсы көретін.(тұрақты тіркес) [5, 9 б.]
Сен емес пе ең,
Қоңыр қаздай жұп жазбай (теңеу)
Қамшы саптай (теңеу) мына қысқа ғұмырды(эпитет)
Еріңменен бірге өткізгің келетін.
Сейсен ақын эпитет пен теңеу жасауда көк тоғай,көк орман,қамшы сап,қоңыр қаздай деген теңеу,эпитеттерді бір шумаққа сыйғыза алған. Метафоралық жүйе мол.
Арманым-бақыт құсы
Жалқаулығым-шайтан
Халқым-Тәңір
Достарым-қарлығаш
Әкем-күн
Анам-жер [5, 14 б.], - деген ауыстырулар ақынның өмірге көзқарасын байқатады.Тыңнан оралым тауып,жарыстыра қолданған.
Тіл орамы келісті болып келеді,метонимия, метофора,теңеу,эпитет, қайталау,т.б шебер қолданады.Айтар ойымыз анығырақ болу үшін мысалдар келтірейік:
Жетіп болмас арманды мың аңсадым,
Жетеледі жел қайық,мұнар сағым
Жетеледі несіне жетеледі?
Ұстатпайтын болған соң толарсаған [5, 16 б.].
Өлеңді ажарлауда ақын бірыңғай дауыссыз дыбыстан қайталап аллитерация ж дыбысы әр тармақтың басында кездесіп өлеңге әр берген.
Толғауларындағы романтикалық сарын.Толғау-қоғамдық саяси өлеңнің түрі.Толғау туралы зерттеуші ғалым Б.Абылқасымов: Толғауда маңызды қоғамдық-әлеуметтік,саяси-философия лық тақырыптар,азаматтық әуендер кеңінен орын алады.Әрбір даму кезеңінде толғау мазмұны жағынан да,бейнелеу тәсілі жағынан да бірталай өзгеріп,жаңаша сипат алды [6,201 б.] ,-дейді.
Біздің зерттеу нысанымызда С.Мұқтарұлы толғауларында азаматтық әуендер басым екенін айту керек.Оның толғауларында романтикалық сарын басым.Толғауда арманға берілу,қиялдау арқылы үміткерлік рухпен ой қозғайды.Шарықтаған қиял,отты сезіммен оқырманын баурап алады.
Сейсен Мұқтарұлының Сүю атты толғауы романтикалық толғау.Он төрт тараудан тұратын бұл толғауда ақын қиялы болашаққа түйінделген.Толғаудың әрбір тирадасында үміт пен сенім аңғарылады.Мәселен:
Өмір-ұлы тамаша - ақ
Ұлы өмірге ұлы көзбен қарасақ
Ой жеткісіз қиялдан көк ғаламға
Бізден өзге,саналы озық
Дос көзімен қарасақ,
Біз оны түсінуге жарасақ,
Болар еді-ау тамаша-ақ [3, 127 б.].
Өлеңді 7-8 буынды жыр үлгісінде,еркін топтасып,түйдек-түйдегімен шоғырланып,тирада жасаған.
А.Байтұрсынов қазақ толғауларын сегізге бөліп қарастырған. Сап, күміс, марқайыс, сезім, намыс, налыс, сұқтаныс, ойлы амалдау деп бөледі [7].
Біздіңше С.Мұқтарұлы толғаулары ойды амалдау сезім толғанысынан туғанға ұқсайды.Жоғарыдан келтірілген мысалдар мен деректерден байқағанымыздай, осының басты бір себебі,ақын жыраулық поэзияның үлгісін ұстағандығында жатыр,сонымен қатар адам санасына рух бере білгендігінде дер едік.
Сап толғауында көтеріңкі лепті бейнелі тіркестермен адамзат тұрмысының өзегі болған ұғымдар сипатында жырлайды.
Сүю - менің өмірімнің,
Сүю - сенің өміріңнің,
Сүю - оның өмірінің
Сүю, сүю - тіршіліктің баға жетпес нарқы бұл [3, 273 б.].
Адам өміріндегі өршіл ойларды қуаттандырған романтикалық серпілісті толғай жырлаған.
Намыс толғауында - лирикалық қаһарманның тұлғасы оқырманын намысқа шақырып,рухын көтереді. Адамгершілік ұстанымдарын нығайтады.
Өмір-ұлы тамаша - ақ
Ұлы өмірге ұлы көзбен қарасақ
Ой жеткісіз қиялдан көк ғаламға
Бізден өзге,саналы озық
Дос көзімен қарасақ,
Біз оны түсінуге жарасақ,
Болар еді-ау тамаша-ақ [3, 127 б.] -деп намыстаныс көзқарасын толғауы да шынайы көрініс тапқан.
Марқайыс толғауында - лирикалық қаһарман адам өмірінің мағыналы болуын,қанағат,алғыс,мақтаныш,елдің Отанның жеке тұлғаның тіршілікке сүйсінуін ұлықтап,биік деңгей танытқан.
Отаныңда да,шетелде де
Демалыс,сауықтарда
Ән тыңдар халық барда,
Осынша жерің барда,
Есімің өшпек емес [3, 285 б.].
Жырдағы қазақ тарихындағы өнерпаздар тұлғасының болашаққа қалдырған рухани құндылықтарын ұлықтап,марқая жырлағаны көрініп тұр.
Толғау деп басталатын толғауы алты тирададан тұрады.Толғаудың әр тирадасында өнер адамдарын паш етеді.Толғаудың бірінші тирадасында Қорқыт күйі, Қорқыт сарыны құлағына келетінін түйіндейді.Екінші үшінші бөлімде Сара Тастанбекқызының Біржанмен айтысын сөз етеді:
Қоя тұр, Біржан сері,
Өнерден аласың жоқ,
Сарамен таласың жоқ.
Опасыз мына жалған
Мәнсіз боп сенен қалған [3, 282 б.].
Төртінші тирадада ақын Мұқағалидың жырларын паш етеді:
Өлмейтін мұраң барда,
Осылай ұрандарда.
Сан рет жазылатын,
Ең асыл қазынасың
Есімің өшпес емес [3, 285 б.].
Бұл толғауында ол өзінің өнерге деген сүйіспеншілігін жырлап,өнерпаздар келбетін сомдайды.
Опасыз жалған, Мәнсіз өмір, Өлмейтін мұра, Ең асыл қазына сияқты эпитеттер арқылы ойды түйдек-түйдегімен берген.
Әйтсе де оның толғаулары өзі өмір сүрген кезең мен өткен ғасырдағы өнер адамдарының өмір-тіршілігінен біршама мағлұмат береді.
С.Мұқтарұлының арнаулары мен толғаулары қазақ әдебиеті тарихынан өзіндік орын алуға лайық деп білеміз.Оның арнау-толғаулары бірнеше жинақтарына енген.Кейіннен Қаратауым ақ отауым атты жинақта жарық көрді.
Ел бірлігі,туған жердің тұтастығы, ел берекесі, тәуелсіздікпен қатар халқымыздың басынан өткен тарих, елдің арман тілегі, мақсат-мұратын көркемдік тәсілмен айшықтап бере білген С.Мұқтарұлының толғаулары сарында жазылғандығымен ерекшеленеді.
1.4 С.Мұқтарұлының Кәмпеске, Шоқан және өнер атты ғылыми-тарихи публистикалық анықтамалары
Кәмпеске-көптомдық тарихи анықтама 1997 жылы Жалын баспасынан 1 томы шыққан. Осы еңбекті деректерге сүйене отырып Голощекин кезіндегі кәмпеске науқаны, отаршылық саясат айтылған.Ұлтымыздың мәдени мұрасы, жері мен суы, мал мен мүлкіне кәмпескелік зорлықты кеңес өкіметі жүргізген қиянатты архив деректерімен сүйене отырып сараланған.
Бұл басылымда ұлттық мүдденің игілігі үшін дәйектемелік құжаттар, анықтамалық көрсеткіштер, тұжырым беріп қазақ халқы тартқан азапты,зардапты егжей-тегжей көрсеткен.
Анықтаманың құрылымы, бағыт-бағдары
1. Кәмпескеге қатысты қаулы-қарарлар берілген. Қазақ АССР Орталық атқару комитетінің ірі байлар мен ақсүйек-шонжарларды кәмпескелеу және жер аудару жөніндегі орталық кәмпескесі(1928-1929 жылдар) 927 архивтік құжат сараланған.Қаулы Еңбекші қазақ газетінде 1928 жылы, қыркүйек айында шыққан.
2. Мал-мүлкі тәркіленген қазақтардың хал-ахуалы жайлы анықтамалық көрсеткіш.Ақмола аймағы, Қызылжар аймағы, Кереку аймағының, яғни үштік аймақтың анықтамалық көрсеткіші, дәйектемелік шолулар берілген. Арыз естеліктер жазылған.
3.Кәмпеске науқанының насихаты бүгінгі күннің насихатымен сабақтас мәселелер. Сейсен бұл еңбекті: Бір ғана осы кітапта 2000- ға жуық бауырымыздың қасіретті тағдыры хақында ықшамдалған мәлімет шоғыры жинақталған [8, 412 б.] ,-деген.
Сонымен басылым ұлттық мүддені қорғау үшін келешек ұрпақтың қажетіне жарайды.Анықтамада көрсетілген үш жарым миллионға жуық ұлтымыздың опат болуының себеп-салдары айтылған.
Кәмпеске кітабында солтүстік облыстардағы кәмпеске науқанына шолу жасап, дәйектеме берген, ел ішіндегі аңыздарда қамтылған.Қандай мәлімет берсе де тікелей архивтік түпнұсқаға негізделген.
1985 жылы академик Ә.Марғұлан кеңесімен Шоқан және өнер атты ғылыми-публистикалық еңбегі Өнер баспасынан жарық көрген.Бұл еңбекте Шоқанның өмірі, туған жері, сурет өнері туралы деректер мол.
Анықтаманың бірінші тарауы Шоқан өмір уақыт деп аталады. Шоқан дүниеге келген жер Құс мұрынның атты неге солай аталғаны, қырқа құс сияқты көрінген екен деп ой түйеді. Анасы Зере хат таныған, Шорман бидің қызы деп дерек береді.Шоқанның балалық шағы, Құсмұрын табиғаты, картасы, суреті берілген.
Сырымбеттің сұлу табиғаты - Шоқан өскен мекен Сырымбетті Шоқанның суреттеуі.Айғанымға Александр 1 үй салдырып берген, сол үйде Шоқан дүниеге келген.Шыңғыстың киген киімдерінің бәрі суреттелген.
Омбы-12 жастағы Шоқан Омбы кадет корпусына оқуға түседі. Осында 12 пәнді игереді.Дін, орыс тілі, татар тілі, математика, география, тарих, заң ғылымы, жаратылыстану, архитектура, шапшаң жазу, гимнастика, майдандық әскери ілім.
Сапарнама. Ыстықкөл сапарының күнделігіндеҚозы Көрпеш Баян сұлу қабірінде болып, суретке түсірген.Шоқанның әйгілі үш саяхаты туралы айтылған.Қырғыз еліне саяхаттан Көкетай хан өлімі мен асы үзінді берілген. Манас жырының жазылуы және Ыстықкөл суреті берілген.
Жоңғария очеректері бес ай Жоңғарияда тұрғандағы Шоқанның сол елдің әдет-ғұрпы, салты, табиғаты жер-су атаулары туралы тың деректері ашылған.
С.Мұқтарұлы:Алғашқы энциклопедиялық басылымдағы өнер мен тарихи қатысты шолулар мен өмірбаяндық мақалаларда, Алматы энциклопедиялық анықтамасындағы Алматының ежелгі тарихында, Қазақ ССР тарихының 3-томындағыны Өнер және музыка мәдениеті секілді жекелеген тақырыптарда мүлде қамтылмаған.Шоқанның энциклопедиялық деректемелері ол дүниелердің мазмұнын тереңдетіп, бағасын арттырып, шоқтығын биіктете
түспес пе еді.Тағы да құлаққағыс ете кеткен жөн, тікелей болған жерлерінде Шоқан бұрын-соңды тарихта ізі, жосығы бар мәдени орындарды назарынан тысқары қалдырмаған [9, 134 б.],-деп ой түйген.
Екінші тарау Шоқан өнер уақыт деп берілген. Бұл тарауда Шоқанның сурет өнеріндегі, сәулет, мүсін, музыка өнеріндегі еңбектері берілген.
Академик Ә.Марғұланның Шоқан салған суреттерді бөліп қарастырғанын саралап көрсеткен.
- Балалық шағында суретке талаптануы;
- Карандашпен салған;
- Омбыда кадет корпусындағы суреттер;
- графикалық;
- Саяхаттарындағы суреттері;
- Петерборда салған портреттері т.б.
Автор Шоқанның саулет өнеріндегі қазақтың киіз үйі мен мазарлары, мәдени мұралардың салынуы, қазақтың ән, сөз өнері туралы ғылыми жүйедегі бағасы мен ойлау жүйесіне баға берген.
Құлпы тас сөзін Сейсен Тас мүсін деп Шоқанның мүсін өнеріндегі еңбектерін саралаған. Таңбалы тас мүсіндегі қолына құты ұстаған келіншек бейнесі.Құтыға мол ақ құйып, жаңа түскен келінге ұстату үйдің ұйтқысы болсын дегенді білдіреді.
Шоқанның саз өнеріндегі Қазақ музыканттары атты суретті туындысына құнды мағлұмат берген.
Қалқожа күйші туралы салған суреттеріне Ә.Марғұлан берген анықтамаларға С.Мұқтарұлы тың ойлар қосқан.Қалқожа күйлерін Шоқанның әкесі Шыңғыс бағалағаны Бақыт менікі, өнер Қалқожаныкі,-деген [9. 306 б.] пікірін келтірген.
Автор Шоқан қазасына байланысты естіртуді де осы Қалқожа мен Тулақ сыбызғымен, қобызбен күй орындаған деген дерек келтіреді. Сонымен, С.Мұқтарұлы Шоқан Уалихановтың мәдениет, өнердегі еңбектері туралы ой түйген. Сонымен қатар суретшілер, кино өнері, мүсіншілердің Шоқанға арнаған туындыларын да ой елегінен өткізген.Басылымға 300- ден астам илюстрациялық материалдар енген.Бұл материалдарда ұзақ уақыт жинап, түпнұсқа бойынша түсірген,тұңғыш рет жарияланғандығымен ерекшеленеді. Кітаптың құндылығы сонда Шоқанды өнер зерттеушісі, суретші, мүсінші, сөз өнерін игерген ғалым ретінде таныстыруында деп білеміз.
Белгілі әдебиет сыншысы Зейнолла Серікқалиев: Өрісі ашылып, өресі танылған жан-жақты ізденістерімен-өзіндік тың жорамал жаңалықтарымен жаңаша көзқарастарымен С.Мұқтарұлы Шоқан мұрасын зерттеу ісіне тікелей қатысы бар, біздің ғалымдарымыз жете мән бере алмай жүрген күретамыр мәселелерге қалам тартып, жалпы Шоқантану игілігіне айтарлықтай үлес қосты [16, 3 б.],-деген.
2 С.МҰҚТАРҰЛЫНЫҢ ПОЭМАЛАРЫ
2.1 Рембранд поэмасындағы қиял еркіндігі мен өмір шындығы
Эпос текті көбіне өлеңмен жазылатын көлемді туынды поэма деп аталатыны баршаға аян. Поэма сюжетті желілерден құралып, адамдардың басынан өтетін сан қилы оқиғаларды суреттеуге құрылады. Десек те, поэма каһармандары кей жағдайда фантастикалық болып келуі де ғажап емес.Таныс, бейтаныс адамдардың күнделікті өмірін сюжет желісіне құрып көркем шығарма жазу суреткердің ұшқыр қиялы мен шеберлігінің жемісі.
Біздің зерттеу жұмысымыздың нысанына айналып отырған ақын Сейсен Мұқтарұлының поэмалары жайлы сөз еткенде,оның өзіндік ерекшелігін де айта кетуді жөн көрдік. Ақын поэмалары ерекше стильде жазылғаны біздің назарымызды аудартты. Ол поэмаларында қиял еркіндігі мен өмір шындығын көрсете отырып, романтикалық сарынды жырлайды.
Ақынның қазіргі күнде баспада жарияланған Күн желкен немесе Қорқыт ата, Рембрант, Винсент Ван Гог, Замана, Қарақұм күн батып, таң атқанша сияқты поэмалары бар. Бұл поэмалар қазақ әдебиетінен өзіндік орын алған романтизм әдісімен жазылып, адамға тән барлық абзал қасиеттерді көрсетеді.
Адам образын ашудағы шеберліктері мен алуан түрлі әдістері қазақ әдебиетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz