Жыраулар поэзиясындағы Абылай хан бейнесінің көрінісі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ поэзиясындағы Абылай хан бейнесі, оны орта мектепте
оқыту
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Тәуелсіздікке қол жеткізіп, отыз жылдан астам
уақыт өткіздік. Бүгінгі таңда қазақ әдебиетіндегі ұлттық құндылықтарды,
яғни, ұлттық өнер, ұлттық дәстүр, жалпы ұлттық дүниетанымымыз туралы терең
зерттеу қажеттілігі туып отыр.
Тарихы тереңде жатқан қазақ елін басқарған әкімдер, хандар, сұлтандар
жайында жазылған туындыларды зерттеу мен зерделеу өз жалғасын табуда. Соның
бірі XVIII ғасырда үш жүздің басын қосып, ел тағдырын болжаған Абылай хан
жайында жазылған көркем туындылар. Қазақ әдебиетіне өз шығармаларымен
айтулы үлес қосқан қаламгерлердің туындыларын зерттеп, олардың әдебиеттегі
орнын, суреткерлік шеберлігін бағалау қажеттігі туып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлем әдебиетінің классиктері өзінің
тарихи даму арнасында ел билеген патшалар, әкімдер, хандар бейнесін
сомдаған туындыларды басты назарда болатынын аңғарамыз. Сол шығармалар
бойындағы озық көркемдік дәстүрді кейінгілер игере отырып, өз кезеңінің
ерекшеліктеріне қарай дамыта түседі. XVIII ғасырда үш жүздің басын қосып,
сол аласапыран дәуірде халық тағдырына алаңдаған, ел тілегін, елдігін ту
көтеріп бір арнаға жиған Абылай хан бейнесін суреттеген көркем туындылар
қатары аз емес. Бұл шығармаларда ең алдымен қазақ елінің тарихы, тағдыры,
күрес-тартысын таныту басым суреттеледі.
Қазақ поэзиясында Абылай хан бейнесі сол кездегі тарихи-әлеуметтік
шындықпен сабақтастыра бейнеленеді. Оқырман назарын аударатын жыраулар
поэзиясы өкілдері: Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара және XIX ғасыр өкілі Сүйінбай,
Ақылбай Абайұлы Құнанбаев, кеңес дәуірінде Мағжан Жұмабаев, Шәді Жәңгіров,
Мәжит Айтбаев, Әбіш Кекілбаев т.б. секілді қаламгерлеріміз болды.
Көркем әдебиет туындылары мәдени, рухани өркендеуімізде әсерін
тигізетіні сөзсіз. Олай болса, әдебиеттану ғылымы үшін де көкейкесті, зәру
мәселенің бірі болады. Қазақ поэзиясында Абылай хан бейнесін сомдап,
танымдық-рухани құндылығымен бағалы шығармалар жанрлық тұрғыдан
қарастырылады.
Мәңгілік ел бағдарламасы тұрғысынан қарағанда дәстүрлі ұлттық
руханиятымызды дәріптеу, насихаттауда Абылай хан тұлғасын ашу мақсаты
маңызды болып отыр. Қазақ поэзиясында Абылай ханның жарқын бейнесінің
үлгісі жасалған. Демек, көркем әдебиет пен тарихи тұлға қай кезде де
маңызды. Тақырып өзектілігі де осыған келіп саяды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетінде Абылай хан және ол
жайында жазылған көркем туындылар көп. Абылай хан туралы жазылған
шығармаларды зерттеушілер де аз емес. Мәселен, М.Көпеев, Ш.Уәлиханов,
М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Р.Бердібай, А.Сейдімбеков, С.Дәуітов
т.б. еңбектерінде басқа да әдебиеттанушы ғалымдар сөз еткен.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –
қазақ поэзиясындағы Абылай хан тағдырын бейнелеуде қаламгерлердің орны мен
суреткерлік шеберліктерін айқындау.
Берілген шығармалардың тақырыптық-идеялық, көркемдік-стильдік
ізденістеріне баға беру, өзара сабақтастық, тақырып ортақтығы, алмасу
әсері, ортақ мәселеге тоқталу. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей
мәселелерді қарастыру міндеттеледі:
-Абылай хан тұлғасын бейнелеуде жыраулар толғауларына нақты талдау
жасап, көркемдік ерекшеліктерін қарастыру;
-А.Құнанбаев, Ш.Жәңгіров, М.Айтбаев, М.Жұмабаев поэмаларындағы жаңашыл
бағыт, өзіндік суреткерлік шеберлікті анықтау;
-Қаламгерлер шығармаларына ықпал еткен тарихи шындықты пайымдау, жан-
жақты ашу;
-Қазақ поэзиясындағы тарихи тұлғаларды сабақтастыра қарастыру;
-Абылай ханның қазақ поэзиясындағы тарихи орны, оның ұлттың
тәуелсіздігіне қосқан үлесін көркемдікпен бағамдау;
-Абылай бейнесін сомдаған ақындардың әрқайсысының қолтаңба
ерекшеліктерін саралау, салыстыра зерттеу;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында қазақ поэзиясындағы Абылай
хан тұлғасының бейнеленуі тұтас қамтылып, кең аяда, салыстырмалы түрде, ең
бастысы суреткерлік шеберлік қырлары тұрғысынан алғаш рет талданады.
Ұлттық поэзияда Абылай хан тұлғасын бейнелеу, болмыс-бітімін айқындаған
Бұқар жырау, Үмбетей, Тәтіқарадан бастап кеңес дәуірі өкілдері М.Жұмабаев,
Ш.Жәңгіров, М.Айтбаев т.б. поэзиялық туындылары, ондағы Абылай тұлғасын
зерттеу нысанына алынып, бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарастырылады.
Жекелеген авторлардың өзіндік ерекшелігі айқындалып, қазақ әдебиетінің
дамуына тигізген әсері пайымдалады, тарихи-танымдық тұрғыдан сараланады.
Зерттеу нысаны. Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара, Шал ақын толғаулары мен
М.Жұмабаев, Ақылбай Құнанбаев, Ш.Жәңгіров, М.Айтбаев сияқты қаламгерлердің
Абылай хан тақырыбына жазылған поэзиялық туындылары алынды.
Зерттеудің дереккөздері. Қаламгерлердің шеберлік қырлары, әр алуан
зерттеулермен әдеби мәтінмен байытылады.
Тарихи тұлғалар жайлы жазылған еңбектер: А.Сейдімбек Күмбір-күмбір
кісінетіп(1981), Х.Әдібаевтың Уақыт және суреткер, Қ.Әбдезұлының Тарих
және тағдыр(2004), Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті (2004),
Абылайхан жинақ (1993) т.б. ғылыми зерттеулер басты назарға алынды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін,
тұжырымдарын әдебиет тарихының мәселелеріне қатысты практикалық сабақтарда
пайдалануға болады.
Диплом қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
-Қазақ поэзиясында Абылай хан бейнесінің сомдалуында өзіндік
қолтаңбасымен із қалдырған ақын-жыраулардың көркемдік деңгейі анықталды;
-Ұлттың өнер болмысын суреткерлікпен игеру барысындағы қаламгерлердің
тың ізденістері ашылды;
-Қазақ поэзиясын көркемдік сапаға көтерген қаламгерлердің қазақ
әдебиетіндегі орны белгіленді;
-Абылай хан бейнесін сомдаған жыраулар мен ақындар қазақ поэзиясын жаңа
көркемдік сапаға көтеруге өз үлестерін қосқаны сараланды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
1 ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ШЫНДЫҚ
1.1. Дәуір шындығы және көркем бейне
Тарихи деректік туындылар мен тарихи тұлғалар бейнесін жасау арқылы
қоғамдық-әлеуметтік қызметтері тұтасқан тұлғалар әркез бейнеленіп отыр.
Батыста да, Шығыста да әр дәуірде ел басқарған әкімдер, патшалар, хандардың
ел алдындағы қызметі мен беделін бейнелі сөзбен жеткізіп отыратын сөз
зергерлері болған. Қазақ әдебиетінде хандар, батырлар, шешендер, өнер
адамдарының азаматтық болмысы, әдебиет пен өнердегі бейнесі әр қырынан
айқындалып отырған.
Көне түркі әдебиетіндегі Қорқыт Ата кітабында ел басқарған әкімдер
тағылымына ерекше мән берілген. Жырда эпикалық баяндалатын оқиғалар мен
Қорқыт толғамдарында ел басқарған азаматтардың тұлғасына арнайы мән
берілген. Мәселен, Оғыз хан бейнесін берерде Қорқыт ата тағы сөйлеп кетті,
тыңдап көрелік, не сөйлер екен. Тәкаппарлықты тәңір сүймес [1, 145 б.] –
деген сөзден хан тағылымына ерекше мән бергенін байқаймыз.
Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанында хандар мен әкімдермен қалай
қатынасу жөнінде айтылады. Ел басқарған әкімдердің тұлғасын қарайтын
қасиеттері мадақталады.
Ақыл керек жаханды ұстап тұруға,
Жүрек керек елге билік құруға
Ел басқару бектің ісі қашаннан
Заң тәртіптің күшімен ол жасалған
Жақсы айтыпты оны халық басшысы
Әлем ісін есті атқарған бастысы [2, 379 б.].
Орта ғасырлық түркі поэзиясында Қожа Ахмет Яссауидың Диуани хикмет,
А.Йүгінекидің Ақиқат сыйы атты дидактикалық дастандарында да ел басқарған
азаматтар тұлғалары бейнеленген. Олай болса біз сөз еткелі отырған XVIII
ғасырдағы Абылай ханның елдікті сақтап қалуда халық мүддесімен орайлас.
Хандар бейнесі қазақ фольклорында да көрініс берген. Қазақ
ертегілерінде қоғамдық билік, ел билеу айтылып отырады. Қазақ
ертегілеріндегі хандар бейнесін үнемі жағымсыз, ақымақ етіп суреттейді,
әрине кеңестік үкіметінің идеологиясы, таптық көзқарас қалыптасқан. Десек
те, хандар ақымақ емес хандық билікті ұстаған, парасатты қоғам қайраткері
ретінде танылған. Ертегілердің 6-томдық жинағына енген ертегілердің
көпшілігінде патшалар, хандар бейнеленген. Олардың кейбірінде озбыр,
халықты қанайтынын халық қолдамаса, енді бірінде хандарды мейірімді,
ақылды, әділ етіп көрсетеді.
Халқымыздың даналық сөздері мақал мен мәтелдерде де хандар бейнесінен
көрініс береді. Мәселен, Хан – қарақшы, халық – сарапшы, Хан қасына
барып көр, басың кетпесе, маған кел, Хан көп болса, жау көп, - осылай
тізе беруге болады. Халық қатуланса ханды талапай етеді, Халық қаласа,
хан қайығын береді, - деген хан мен халық арасын ашып тұр. Халқымыздың
әдет-ғұрпында бата беру салты бар. Батада да ел тарихы, тұрмысы көрініс
тапқан. Жеке адамдардың бойындағы табиғи дарынын кейінге үлгі ету үшін
айтылатын баталарда да хан сипаты ашыла түскен.
Зерттеуші ғалымдар Абылай ханға берілген баталарды жинақтап Ақ бата
деген атпен жариялаған. С.Негимов пен Т.Қазиұлының 1992 жылы шығарған
жинағында:
Абылайдай алып бол,
Шоқан сынды жарық бол
Атың шықсын Алашқа-ай [11, 32 б.].
Атақты Қуанышбай би Көкшетауда Абылайдың барлық қазақты ынтымақ,
бірлікте ұстаған ақ ордасын еліне үлгі етіп:
Абылайдай орда бол,
Ақ тілеулі жолда бол, - дейді [11, 34 б.].
Тіпте жұмбақтардың өзінде хан сарайы, патша тағы, оның уәзірлері,
салатанатты ордасы жұмбақталып отырған.
Хан бейнесі эпостық жырларда кеңінен суреттеледі. Мәселен, Қобыланды
батыр жырында Тоқтамыс хан, Алпамыс батыр жырында Тайша хан, Қарадөң
батырда ноғайлы ханы, Шора батырда Нәзік хан, т.б. жырларда ел қорғауда
батырмен хан арасындағы байланыс кейде жыр соңында батырды сол елге хан
сайлайды.
Хан тұлғасы қазақ аңыздарында да айтылады. Аяз би - бұл аңыз ертегі
Мадан хан мен халық өкілі Жаман соңында Аяз хан болуы арқылы халық
хандардың қандай болуын аңыз арқылы берген. Аңыз соңында Жаманды хан тағына
Мадан хан өзі отырғызады. Аяз би хан атанып, елін риза етті, ел билеу
тәртібі әділдікке құрылды.
Қазақтың мұң-шер өлеңдерінде, әсіресе, хандар өмірден өткенде белгілі
ақын-жыраулар шығарған. Көңіл айту, көңілқос, естірту, бақыласу т.б.
жырларда хан бейнесін ашуға арналған. Жәңгір хан өлгенде Бөртіш жырау
жоқтау айтқан, Абылай ханды Бұқардың, Үмбетейдің жоқтауы, Нысанбай жыраудың
Кенесары мен Наурызбайды жоқтауы т.б. дәлел болады. Ел бірлігін сақтай
білген Абылай хан бейнесі жасалған шығармалардың мәні де ерекше. Сондықтан
тарихи деректерге сүйене отырып, Абылай хан бейнесін ашуды мақсат еттік.
Міне, қазақ фольклоры тұнып тұрған бай зерртеу назары әлі түсе қоймаған
материалдарға толы екені осыдан-ақ көрініп тұр.
Біз зерттеу объектісіне алып отырған хандар бейнесінің жасалуына
байланысты фольклордан да табуға болады.
Кейбір жанрлар бойынша хандар
бейнесі мүлдем зерртеушілер назарына әлі де ілінбей келеді. Ғалым Ә.Тарақ
пен Ә.Әбсадықов диссертациясында біршама қарастырылды, десек те толық
ғылыми айналымға түскен жоқ.
Олай болса, біз сөз еткелі отырған Абылай ханның елдікті сақтап
қалудағы халық мүддесімен орайлас келетіні, ел бірлігі, қазақ мемлекетінің
дербес өмір сүруін аңсап, сол оқиғаның бел ортасында жүргенін көркем
әдебиетте нанымды суреттегені байқалады.
Абылай заманында туған біршама толғауларда оның мейлінше шынайы бейнесі
суреттелген. Ел басындағы ауыр күндерді айта отырып, Абылай ханның барлық
атақ, даңқын шығарған халық елге сіңірген еңбегі, әділдікті ұстауын жырға
қосады. Ел еңсесін көтеруге атсалысқан Абылай хан бейнесі халық тағдырымен
байланысты суреттелген.
Академик З.Қабдолов Өмірлік шындықтың негізінде тұлғаны сөзбен
сомдауда көркем шығармадағы адам болмысын танытудың шешуші мәселесі ойдан
шығару, деп тұжырым жасайды [3, 89 б.].
Ел тарихында қазақ хандығын басқарған Абылай ханның жақсы істері де
қателіктері де халық тағдырына әсер ететіні – өмір шындығы.
Жыраулар поэзиясында Абылай хан тұлғасын даралау-мінездеу барысында
қарама-қайшылық болмысын да көрсетеді. Бұқар, Үмбетей, Тәтіқаралар оқиға
арқылы адамзат тарихындағы ел билеуші Абылай ханның шынайы бейнесін көрсете
білген.
Ең бастысы Абылай хан заманындағы қазақ мемлекетінің дамуы, әлсіреуі де
ата-бабалар қалыптастырған елдік – Отаншылдық жолынан ауытқымауы екендігін
дәлелдей жырлаған. Дастандар мен толғауларда аса көрнекті қайраткер Абылай
ханның бейнесін жырлау арқылы халқымыздың хал-ахуалын оқырман көз алдына
елестетеді.
Бүкіл қазақ елінің еркінідігін, даламыздың тұтастығын сақтап қалуға
атсалысқан қайраткер Абылайды жырлауда сан алуан шабыт иелері болды. Қазақ
хандығының әлсіреген тұсында хан Абылайдың танып-бағалаған Қожаберген жырау
қалмақ шабуылы туралы Тарбағатайдан Алакөлге дейінгі қырғын соғыс,
шапқыншылықты жырлап, Абылаймен жүздесуін дамыта жырлайды.
Абылай хан – қазақтың ұлттық-отаншылдық, азаматтық парасат ұлағатын
таныта алған зор тұлға.
Ұлтты ұлт ретінде қалыптастыратын, халықтың атын өшірмейтін, ғасырдан-
ғасырға жеткізетін әдеби мұраларымыздың бірі – сөз өнері, яғни, жыраулар
поэзиясы. Жыраулар өнері – атадан-балаға, келешек ұрпаққа мирас боп келе
жатқан дәстүр. Әрине, өнердің түрлері көп. Соның ішінде жыраулар поэзиясын
жоғары түр десек, артық айтқандық емес.
Тарих қашанда өз перзенттерінің құнды мұраларымен қымбат. Қазақ халқы
ерлігі мен еркіндікке құштар күрестерге, батырлығы мен бостандық дегенде
жан салмайтын байламдарға тұратын шешендер мен даналарға, әділ хандарға,
өмір шындығын толғап жеткізуші жырауларға кенде болмаған.
Тарих толқынында қазақ поэзиясы үшін жарқын белестерге толы кезең XV-
XVIII ғасыр болған.
Абылай заманында бірінші орынға елдік, ерлік, қазақ ұлтының
біртұтастығы тұрды. Осы кезеңде жыраулар поэзиясының кемелденген кезеңі
болды. Ел қамы үшін, ұлт жаны үшін тарих төріне жыраулар келген еді.
Жыраулар – әдебиетте де тарихта да маңызды орын алатын тұлға. Ел ертеңі
жайлы болжам жасап, данышпандығымен дараланып, абыздық дәстүрді әдебиетпен
байланыстырған. Жыраулар арқылы біз тарихымызды тани аламыз.
Әлем әдебиетінде тарихи деректік туындылар мен тарихи тұлғалар бейнесі
әркез жасалып отырған. Әр дәуірде ел басқарған әкімдердің ел алдындағы
қызметін бейнелі сөзбен халқы жеткізетін болған. Хандар, батырлар,
көсемдер, шешендер, өнер адамдарының азаматтық болмысы, әдебиет пен
өнердегі бейнесі әр қырынан айқындалған деуге болады.
Абылай хан туралы әдебиеттану ғылымында айтылып жүрген пікірлерге
сүйенсек, ханға арналған толғаулар, дастандар, тарихи жырлар, аңыздар өте
көп. Оларды ғылыми сараптайтын болсақ, мына үш желіге құрылады.
Қазақ хандығының құлдырай бастаған кезінде ел басқарған Абылай бейнесі
суреттелген шығармалар олардың тарихи оқиғалармен байланысын Ш.Уәлиханов
жазып алған Абылай туралы жыр 1858 жыл.
Абылай бейнесін жасауда мифтік элементтердің қосылғаны, яғни Абылайдың
дүниеге келуінде анасы түс көріп, Ғайберен аян беруі немесе Абылай жорыққа
шығарда ақбура жорық жолына қарап жатса жеңіске жетеді. Абылайды халыққа
Алла тағала жіберген қасиетті адам деген сияқты. Ақатан жырын айтуға
болады.
Ғұмырнамалық жыр. Абылайдың өлер алдындағы Бұқар жыраумен
бақиласуындағы үш өкініші:
- Қан көп төгілді, мен қан төкпесем, өзімнің қаным төгілер еді;
- Халқыма сәнді қала салдыра алмадым.
- Халық басы бірікпеді.
Академик Р.Бердібай: Қазақ халқының сан буыны қысылғанда медет
көріп, намыс кегі қайралғанда ұран етіп шақыратын да Абылай есімі болуы
тегін емес. Ол жөнінде көне сөздердің көптігі соншалық, Абылайнама деп
атарлық мол туындылар шоғыры жасалған. Орыс халқының тарихының болмыс
жырларының ең көбі Владимир дәуіріне арналған десек, қазақтың тарихи-
эпикалық өлең жырларының аса көрнекті бөлігі де Абылай және оның
айналасындағы батырларға, билерге, шешендерге бағытталған,- дейді.
Ғалымның осы пікіріне сүйенсек, ел бірлігі мен ынтымағын сақтауға ат
салысқан Абылай хан бейнесі өз заманында да, бүгін де тарихи оқиғалармен
байланысты болғанын аңғару қиын емес.
Академик В.В. Бартольд XVIII ғасырдағы ең күшті Орта жүздің ханы
Абылай болды - десе [5, 28 б.] . Ш.Уәлиханов Абылай ғасыры – қазақ
ерлігінің ғасыры еді - деп баға берген. [9,12 б.]. Ол үш жүздің ханы еді.
Шоқан Уәлиханов Бұқар жыраудың Абылайға арнаған өлеңдерін жазып алып алғаш
пікірін айтса, Мәшһүр Жүсіп Көпеев өз зерттеулеріне Абылай хан бейнесінің
жасалуы туралы ой қозғайды. Ал, С.Сейфуллин Абылай хан туралы толғауларын
талдап баспаға жариялаған.
Абылай ханның көркем әдебиеттегі бейнесі прозада, поэзияда,
драматургияда әр қырынан көрініс береді. Ханды да, қараны да
қалыптастыратын қоғам, уақыт, заман десек, қазақ елінің ынтымағын, бірлігін
сақтай білген Абылай хан бейнесі жасалған шығармалардың мәні ерекше.
Абылай хан туралы жазылған ірілі-ұсақты толғау-дастандар арқылы
кейінгі ұрпаққа үлгі боларлық Абылай хан бейнесіне көз жеткіземіз.
Абылай хан бейнесін жасауда Бұқар жыраудан бастап Үмбетей, Тәтіқара,
Шәді Жәңгіров, М.Жұмабаев т.б. қалдырған жыр-дастандардағы хан бейнесіне
көз жеткізіп, даралық қолданысын көрсету. Қазақ әдебиетіндегі Абылай
бейнесі жасалған шығармаларға, зерттеулерге талдау-жинақтау жасау әдістерін
қолдана отырып, салыстыра қарастырдық.
Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік өркендеуіне айрықша үлес қосып
отырған жыр-дастандардағы Абылай хан бейнесінің көрінісі арқылы ұлттық
өнердің ерекше өзіндік сипаты екшеледі.
Қазақ поэзиясындағы Абылай хан бейнесін тақырыптық, тілдік-бейнелік,
көркемдік сипатын ашып, тұжырым жасау барысында салыстырмалы-типологиялық,
жинақтау, топтастыру, сипаттау әдістері қолданылды.
Абылай хан бейнесі бір топ сүбелі еңбектерде жекелеген жанрлар бойынша
кең көлемде зерттеліп, сараланса да, бейне, бейнелілік тұрғысынан зерттеу
нысанынан тыс қалуы жұмыстың көкейтестілігін танытады. Біз қарастырып
отырған мәселеде тек бейне туралы жалпы түсінік бермей, қазақ әдебиеттану
ғылымындағы теориялық негізде зерттелуін ескере отырып, Абылай хан заманы,
оның атқарған рөлін анықтап, тағы бір қырынан ашу көзделді. Ақын-
жыраулардың хан образын жасаудағы өзіндік қолтаңбасы зерттеу объектісінің
өзектілігін көрсетеді және бүгінгі күннің зәру мәселесі болып табылады.
Тарихы жоқ ел – жетім, рухы төмен ұлт – жетім , - демекші қазақ
елінің бостандығын, еркіндігін толғауларында айқын көрсеткен жыраулар дәуір
шындығын берген. Сөйтіп хан Абылай бейнесі арқылы елдіктің, ерліктің,
ұлттың рухын жеткізген.
1.2 Жыраулар поэзиясындағы Абылай хан бейнесінің көрінісі
Жыраулар поэзиясы – ғасырлар бойы қалыптасып, дамыған ұлт әдебиетінің
ғажап түрі. Жыраулар поэзиясының негізгі жанры толғау әуел баста магиялық,
тотемдік сипатта пайда болып, жетіле келе қоғамдық-әлеуметтік маңыз алып,
жанр ретінде қалыптасып дамыған.
XVIII ғасырда заман талабына сай Бұқар жырау, Үмбетей, Тәтіқара, Шал,
Ақтамберді жыраулар қашан да хан қасынан табылып отырған хан мен халық
арасында алтын көпір болып, халық мүддесін қорғап отырған.
Өзінің даналығымен хан төңірегінде болып ақылгөй жыршы, салауатты би,
ел қорғаған батыры болған. Ел басына күн туғанда хан жыраулармен кеңесетін
болған. Хан төңірегіндегі жыраулардың саяси салмағы да басым болғандықтан,
барлық толғауларын елге қарата айтатыны да сондықтан болар.
М.Әуезов: Абылай хандардың тұсында орысқа бағынуды сөз қылғанда осы
хал болады-ау деп қайғырып, қаралы сөз қылған ел басшылары көп еді. Сол
заманның ханы мен биі, қариясы мен жырауы, ылғи жақсы түгелімен келесі
заманның күйін айтып, жырлап өткен сияқты еді, - деген [6, 144 б.].
XVIII ғасырда жыраулар ел қорғаған батырларға дем беріп отырған. Абылай
ханды құрметтеп, қолдап, оның халық алдындағы беделін көтеріп, кей жағдайда
ханға кеңес беріп, қажетті жерінде әшкерелеп те отырған. Абылай заманындағы
жыраулар толғауларының бел ортасында Абылай тұрады. Заманның да кейіпкердің
де басындағы қайшылықтар аттап өтілмей, шындықты шынайы көрсете білген.
Тарихта үш жүздің басын бір шаңыраққа біріктіріп, дәстүрі мен мәдениеті
бір озық мемлекетке ұлы хан бола білген, әйгілі Көмекей әулие ақылшысы
болған Абылай хан – XVIII ғасырдың қоғам қайраткері. Оның елге танылып,
ерлік көрсеткен тұсы қазақтардың қалмақтармен соғысы. Абылайдың нар
тұлғадай бейнесі, қайраткер қолбасшылығы, батырлық бейнесі сол замандағы
жыраулар шығармашылығына тиек болды. Атап айтқанда, Бұқар жырау поэзиясының
өзекті мәселесіне айналды. Хан Абылайдың бейнесі Бұқар жырау шығармаларында
кеңінен ашылған. Үш жүздің басын құрап, жетім мен жесірге ешбір жаман
қылмаған Абылайды мезгілінде мақтап, ерлігін үлгі қылса, енді бірде
Бөгенбайдан асқан батыр ма едің ?, Қабанбайдан бұрын жауға найза сілтеп пе
едің? - деген оқты сөздері арқылы күштің алдымен ханда емес, халықта
екенін айтып, халық батырларының санасуын ескертіп, ханға дұрыс бағыт
сілтейді. Айтар сөзін Ей, Абылай, Абылай деп бастайды да, айтарын
бүкпей, өктем сөйлейді. Демек, Бұқар жырау шығармаларындағы хан бейнесі
айқындалған.
Абылай хан десе ең әуелі батыр, тарихи тұлға, хан ұрпағы, қолбасшы
деген ұғымдар ойымызға сап ете қалады. Ал Бұқар толғауларындағы Абылай
бейнесі осы айтқан сөздеріміздің мазмұнын тереңдей түсіп, бүгінгі жас ұрпақ
жадына ерекше бір бейне суреттейтін секілді. Әсіресе, Абылай ханның
көрегендігі мен даналығын, ауыр кезең, қиын сәттерде ел ұйытқысы бола
білгенін асқақ жырлаған. Бұқар жыраудың толғаулары, шын мәнінде Абылай
дәуірінің өз айнасы деуімізге болады.
Бұқардың Абылай хан толғауларында ең алдымен оның жауларға қарсы
күрестегі ерлік істерін дәріптейді. Ол Абылай ханның дұрыс шешім, парасатты
пайым қабылдауына көмектескен. Жырау өз шығармасында ел қамы үшін арпалысып
өткен қазақтың әулие ханы Абылайдың кейінгі ұрпақтың жадынан шықпас, өшпес
тұлғасын, жарқын бейнесін мәңгі сомдап кетті.
Абылай хан бейнесін қазақ әдебиетінде алғашқы танытқан Бұқар жырау. Ол
Абылайдың қамқоршы тілекшісі ғана емес, қатал сыншысы да бола білген. Бұқар
Абылайдың балалық шағынан бастап, барлық атақ абыройға жеткені халықтың
қолдауымен деп ой түйеді.
Тарихи оқиғаларды суреттеу арқылы Абылай хан бейнесін сомдап, көркемдік
табысқа жеткен шығармалар мол десек, ең алдымен Бұқар жырауды атаймыз. Оның
толғаулары тарихи құжаттық мәнге ие. Ханның ақыл ой кеңесшісі ел бірлігін
сақтаушы Бұқар жырлары нақтылы көзбен көрген оқиғалардан туған. XVIII
ғасырдағы қазақ жерін басқыншы жаулардан қорғап дербес мемлекет құрудағы
Абылай ханның әрекеттерін халық мүддесімен орайлас береді. Қ.Халидұлы
Тауарих хамса атты кітабында 1910 жылы шығарған.
Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан ханым-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған ханым-ай.
Қалыңсыз қатын құштырған ханым-ай,
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсам,
Сонда қалар ма екен қайран жаның-ай.
Осы бес жолдан тұратын өлеңде бес ғасыр тарихы, заман зары байқалады.
Бұқардың бұл жоқтауы сол дәуірдегі бақ пен құтты жоқтауы сияқты.
Бұқардың замандастары Үмбетей мен Тәтіқара ақын толғауларында Абылай
хан бейнесі шынайы жасалған. Кеңес дәуірі тұсында Мағжан Жұмабаев, Мәжит
Айтбаев, Д.Саурықұлы, Әбіш Кекілбаевтар арасында шын даналығы мен
батырлығын ел мүддесіне лайық суреттелген.
Бұқардың Абылай ханның қасында, Ал тілімді алмасаң, Ай, Абылай,
Абылай, Қазақтың ханы Абылай, Ханға жауап айтпасам, Басыңа біткен
күніңіз, Ай, Абылай сен он бір жасыңда, Ал, айтамын, айтамын, т.б.
толғауларында ханның ұстаған саясаты мен көрегендігі, алғырлығы мен бірлігі
сипатталған. Халық болашағы мен тыныштықты сақтау, отарлау саясатына қарсы
мәселе қозғаған. Дәуірінің айнасы іспетті бұл жырлардың бел ортасында
Абылай бейнесі тұрады.
Хан Абылай атандың,
Дүниеден шықпай мініңіз.
Алтын тақтың үстінде,
Үш жүздің басын құрдыңыз,- деп әділ төре, білгір басшы, үш жүздің
ұйытқысы екенін айта келіп, атақ пен даңққа халықтың қолдауымен жеткенін
ескертіп, әділдік таразысынан жаңылмау керектігін ескертеді.
Абылайдың жеті жасынан бастап таққа отырғанға дейінгі барлық
кезеңдеріне шолу жасап, оның өмірін халық тағдырымен бірлікте деп ой
түйеді. Ел иесі құт болса,
Халқы ала болмайды, - деп хан әділдігін, елдің құтты, бақытты болуымен
ұштастырады.
Бұқар жырау Абылайдың қамқоршысы ғана емес, қатал сыншысы да болған.
Ерден елін тонап, шабуға жөнсіз бұйрық берген Абылайға дау айтып тоқтатады.
Ханның жақсы болмағы
Қарашаның елдігі , - деп тоқтау айтады.
А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш еңбегінде қазақ әдебиетіндегі
толғауларды шартты түрде бірнеше топқа бөліп қарастырған: сап толғауы,
күліс, марқайыс, сезім, налыс, сұқтаныс, ойлы амалдау [7].
Қазақ сөз өнерінде сөз арқау еткен дәстүр бар. Толғау – соның бір
көрінісі. Қазақ әдебиетіндегі толғау жанрын зерттеуші Б.Әбілқасымов Толғау
– халықтың тұрмыс-тіршілігінен алынған және көшпелі өркениет тудырған
поэзия түрі - деп тұжырымдап, формасына қарай бөледі [8].
Е.Ысмайылов толғауды өлең, поэма, қысқа шығарма деп бөлген.
Әдебиеттану сөздігінде: Толғау – қазақ әдебиетіндегі сюжетсіз
поэзиялық туындының халықтық түрі, белгілі тақырып бойынша ой түю,
философиялық пікірлер білдіру пішіні [9, 201 б.].
С.Мұқанов толғауды нақыл, ереуіл, тіршілік деп мазмұнына қарай жіктесе,
М.Мағауин ойға және сезімге құрылған деп бөледі.
Сайып келгенде, толғауда қазақ поэзиясындағы жыраудың ой толғамы,
дүниетанымы, заман көрінісін беруі, халықтың өмірі, өсиеттік дидактикамен
беріледі.
XVIII ғасырда өмір сүріп ел еркіндігін аңсаған бодандыққа қарсы ой
толғап, халық мүддесін жүзеге асыруда Бұқар жыраудың толғауларында көрініс
берген. Осы тұста Бұқар бостандық, тәуелсіздік, елдік мәселесін Абылай
бейнесіне топтастырған.
Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан бейнесі еліміздің өткен тарихына
үңілу, олар армандаған болашақ, келешекті болжау, зерттеп отырған
жұмысымыздың ғылыми салмағын аша түседі. Сондықтан да Бұқар толғаулары
ұлттық болмысты, өршіл рухты, азаттықты тереңдікпен көрсеткені сөзсіз.
Бұқардың Абылайға арнаған өлеңдерінің баспада жарық көруіне келетін
болсақ, Абылай ханның қасында басталатын толғауы 1925 жылы Таң
журналында басылады. Онан кейін Алдаспан жинағында 1971 жылы толық
жарияланған. Кезінде Мәшһүр Жүсіп Көпеев Көкшетаудан салдырған атты
толғауын жазып алған. 1925 жылы Таң журналында Абылайға қаратып айтылған
Ал тілімді алмасаң, Ей, Абылай, Абылай шықты. С.Сейфуллин Қазақтың
ескі әдебиет нұсқалары атты кітабында Әй, Абылай сен он бір жасыңда деп
басталатын толғауы мен Қалданменен ұрысып шығармасы енген. Абылай ханның
өліміне байланысты шығарған Күпшек манды күреңді Ш.Уәлихановтың таңдамалы
5-томдық жинағында Г.Н. Потаниннен жазып алған.
Бұқардың Абылайға арнаған толғаулары мен арнаулары барлық саны он бір
Бейжін архивінен табылған М.Оразбайұлы тапқан. Осы толғауларды 1990 жылы
Ана тілі газетінде А.Сейдімбек жариялаған.
Бұқар толғауларындағы авторлық идея бойынша рухани және қоғамдық
тұтасқан толыққанды тұлға сомдалуының тарихи ортаны, ол басқарған ханды
танытудағы ерекшеліктер көрініп тұр.
Жырау толғауларында Абылай ханның қазақ халқының тәуелсіздігі мен
мемлекеттігін, оның ынтымақ бірлігін сақтау үшін аянбай күрескен, батыр-
қолбасшының өмір жолын көркем бейнелеген. Ұлттық қалыптасу, даму жолындағы
тарихи тұлғаны әдеби қаһарман азаматтық ойлауда кесек тұлға ретінде
сомдаған. Абылай хан тұсындағы қазақ хандығының тыныс тіршілігі, мемлекет,
халық тағдыры, қайраткерлік, күрескерлік аша түскен.
Бұқар бейнелі өрілімдер, шешендік толғауда толғаныстарын монолог
стилімен береді. Шешендік ойлармен Абылай бейнесіне ұлттық сипат береді.
Халқымыздың ата-бабалық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, ойлауы және
сөйлеуі – бәрі де ұлттық сипатқа болатыны айқын. Сондықтан Бұқар
толғауларында ұлттық характер басым. Бұл пікірімізге ғалымдардың мына
тұжырымы дәлел болады: Ұлттық характер – әдеби шығармадағы кейіпкердің
ұлттық сипатымен ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі
екендігін танытатын психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі, -
делінген [9, 211 б.].
Абылайдың характерін ашуда Бұқар оның бүкіл мінез-бітімін, жоңғарларға
қарсы соғыстағы қол жеткен ірі жеңістері, ел ішіндегі маңызды оқиғалармен
жүйелеп көрсеткен.
Қазақ мемлекетінің дамуы да, әлсіреуі де ата-баба қалыптастырған елдік
– Отанымыздың жолынан ауытқымауы екендігін Абылай хан бейнесі арқылы
дәйектейді.
Көркем әдебиеттегі басты тұлға – суреткер. Сондықтан қандай да бір
әдеби шығарма, құбылыс жайлы әңгіме еткенде бір дәрежеде жазушы жолы да
әңгімелеу. Ал, жазушының шығармашылығы хақында пікір айту жалпы әдеби
сынның басты міндеттерінің бірі [10, 147 б.], - дейді Д.Ысқақов.
Бұқар толғауларындағы басты тұлға Абылай хан болса, мінез құбылысымен,
ел басқарудағы әрекеті халықпен ара қатынасынан туындап, халық мүддесін
көксегенмен іштей тартысқа түсіп жатады. Бұқардың образ жасаудағы шеберлігі
сол – хан бойындағы сан құбылыстарды бедерлеп жеткізеді.
Ресей отаршыларының қазақ даласының шұрайлы жерлеріне қоныстанғанын
ханға ескертіп:
Өзің қонған Көкшетау,
Кәпір қала салды ойла,
Қарқаралы деген тауларға.
Қарқарасын шанышыт ойла.
Көкорай шалғын көре алмай,
Шұбырып қазақ кетті ойла.
Нұраның бойы Ақмола,
Есілде бар Қараөткел
Екі өткелдің аузына
Тас қорғанды салды ойла, - деп, Абылайға қарата айтқан толғауларын
жырау диалогқа құрып, сұхбаттасады. Сөйтіп уақыт, заман сұрауларына жауап
іздейді. Бұқар сөзі халықтың сөзі болып естіледі.
Ашуланба Абылай,
Ашулансаң Абылай!
Көтерермін көнермін,
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма
Орыспенен соғысып,
Жұртыңа жаулық сағынба, - деп ханның тасыған көңілін басады. Абылай
бейнесінің ерекше сомдалып, берілуінің басты себебі де тар кезеңдегі ел
бірлігін сақтауға ұйытқы болуы болар. Ханға қарата орыспенен соғыспа, -
дегенді әрдайым ескертіп отырады.
Ұлтының рухани адамгершілік қасиеттерін бойына жинақтаған Бұқар
Абылайға: Сенен бұрын жеті ханды желедім, кеше Еңсегей бойлы Ер Есімге де
жолдас болдым, сен оның бір түстігіне де жарамайсың, - дегенмен Абылай
Қытай мен Ресей сияқты қос алып мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауда
Бұқарды қамқор ақылшысы деп бағалаған.
Бұқар өлеңімен сарындас келетін Үмбетей жырау мен Тәтіқара ақын Абылай
және оның батырлары туралы жырларында Абылай хан бейнесі толыға түскен.
М.Әуезов: Әдебиетте қалың елдің бұл қайғысы Абылай айналасынан шығады.
Абылай маңына жиналады. Себебі сол аласапыран дәуірде қалың елдің
қайрандап жан қалама деген Қазы құрттай үміті, жалғыз ғана үміті Абылай
басында қалған болатын [6,143 б.], - дейді.
Осы ойды дәлелдеу үшін Абылай ханның жорық жыршысы болған Тәтіқара
ақын кей тұста Абылайды жақтаудан гөрі әшкерелеуші сыншы болып табылады.
Ханның астам көңілін басарлық ауыр сөздер айтуға батылы жеткен.
Тәтіқара – уақ руынан шыққан, Абылай ханның жорық жыршысы болған.
Мұхтар Мағауин Қобыз сарыны кітабында Тәтіқара уақ ішінде қалмақ
тайпасына жатады деп көрсеткен. Ақын болып қана қоймай, жауынгер сарбаз
ретінде қалмақтарға қарсы жорықтарға да қатысып, сол жорықтарды жырға
қосқан. Оның өлеңдері көбінесе Абылай ханға арналған және елі, жері туралы
болып келеді. Жазушы Ілияс Есенберлин ақын шығармаларын Көшпенділер
трилогиясында пайдаланған. Кейбір қолжазба деректерде Тәтіқараны Абылайға
сын сөздер айта білген батыл ақын етіп танытады. Асылы, Тәтіқара да Бұқар
сияқты ханның астам көңілін басарлық ауыр сөздер айтуға батылы жеткен,
беделді адам болса керек. Кей тұста ақын Абылайды жақтаушыдан гөрі
әшкерелеуші, сыншы болып танылады. Әр тұста ол хан жағында бола бермеген.
Батырлар жағын, әсіресе Олжабай мен Абылай немесе Бөгенбай мен хан арасы
ашылғанда түгел өзгеріп, халық мұңын көтеріп отырған. Абылайға көңілі
қалған тұста ол өзінің үскідей өткір тілін қадап, оның кемістігін бетіне
басады.
Тәтіқара жастық шағында жоқшылық тартқанымен қоса, қартайған шағында да
жағдайы оңала қоймайды. Сарайдан қуылғаннан кейін денсаулығы нашарлап,
жағдайы нашарлайды. Қартайған шағында қарақшылардың қолынан қаза табады.
Менің пікірімше Тәтіқара өз заманында шындықты жырлай білген өткір де
ділмар ақын болған деп ойлаймын. Шығармалары көңілге ой саларлық және
реалистік мазмұнда сипатталған болып келеді. Қорыта айтқанда, өлең-
жырларында өмірлік шындықтың аясынан асып кетпей, мейлінше шынайы
бейнелеуді құнттаған Тәтіқара ақын – қазақ әдебиетінде реалистік ақындар
поэзиясының тууына XVIII ғасырдағы көрнекті тұлғалардың бірі.
Тәтіқара ақынның Кебеже қарын, кең құрсақ, Артық туған Абылай - деп
басталатын өлеңіне Ш.Уәлиханов баға беріп, Тәтіқараның Абылай жанындағы
ақындардың бірі болғанын айтады.
Ал, Ә.Марғұлан Абылай тұсында ат жалын тартып мінген азамат жасында
болған. Сондықтан жыраудың өзі көрген оқиғалар жайында сөз айтпай қалуы
мүмкін емес, - деп баға берген [11].
Осы пікірді толықтыра түсетін Ш.Уәлихановтың Абылай дәуірі –
қазақтардың ерлігі мен серілігінің ғасыры. Оның жорықтары мен батырларының
көзсіз ерлігі мен қаһармандығы жыр-дастандардың арқауына айналған. Абылай
қазақ халқының тәуелсіздігін көздеген күшті хан, - дей келіп, ол жайындағы
ел аузындағы әңгімелерді халық тәуелсіздігіне құрал етуді көздейді [12, 120
б.].
Жоғарыдағы ғалымдар пікіріне сүйенер болсақ, Тәтіқара Абылай заманында
ханның тұстасы болғаны және жауынгер сарбазы болғанын байқаймыз. Тәтіқара
жыраудың поэзияны ақындықпен жалғастырған ірі ақын Абылай ханның қазақ
әдебиетінде бейнесін жасаған.
Осы ойды толықтыра түсетін академик Р.Бердібайдың мына тұжырымы екенін
көреміз Абылай бейнесінің халық қиялында ерекше іріленіп сомдалуының басты
себебі де оның тар кезеңде тайғақ кешулерде ел бірлігіне ұйытқы боларлық
ақыл, айла, ынтымақ кілтін таба алатындығына байланысты, - дейді [13, 11
б.].
Ақынның Кеше тоқыраулы судың бойынан... деп басталатын өлеңінен сол
дәуірдегі қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастардың бір қыры аңғарылады. Хан
мен халық арасындағы байланыстың сол замандағы қазақ жұртындағы орныққан
ерекше үлгісін аңдау үшін Абылай ханға арнала айтылғаны анық танылатын осы
өлеңді саралай зерделеп көрелік. Өлеңнің мазмұнын құрайтын жағдайларды рет-
ретімен топтастыра, бөлікке бөлер болсақ, олардың жалпы жүйесі былай
түзіледі: Абылайдың дүниеге келу ерекшелігі, бала кезінің көрінісі, ерлігі,
ерлікті елдің бағалауы, құрметтеген елге хан көзқарасының өзгеруі, ел
жауабы.
Тәтіқараның Кеше тоқыраулы судың бойынан деп басталатын өлеңде Абылай
ерлігі, елдің бағасын айта келе ханның көзқарасының өзгеруін сынайды.
Үш жүздің баласы
Ақылдасып, жолдасып,
Хан көтеріп еді,
Үш жүздің баласын
Бір баласындай көрмедің
Ат құйрығын сүзіңдер
Аллалап атқа мініңдер
Хан талау қылып алыңдар!. – деп ханның астам көңілін басарлық ауыр
сөздер айтқан.
Кебеже қарын, кең құрсақ, Артық туған Абылай? - деп басталатын
өлеңінде Абылайдың ел басқарудағы оның қасиетін дәріптеуі оның келбетін аша
түскен. Қытай әскерімен қақтығыс тұсында туған бұл өлеңде:
Артық туған Абылай,
Көтере көр бұл істі,
Жау жағадан алғанда,
Ит етектен алғанда,
Ер Абылай қорыққан жоқ.
Абылай ханның бір жорығында жау өкшелеп, қуып келеді де, алдынан өзен
кездесіп, қатты қысылады. Сонда Абылай: Тілің қырқылғыр Тәтіқара бір айла
тап - деген екен. Сол кезде ақын:
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда,
Ер жігіттің ерлігі осындайда, - деп өзі бастап жауынгерлерді алып
өтеді. Олжабай, Бөгенбай сынды батырлардың ерлігін жырлай отырып, Абылай
бейнесін өмірлік шындықтан асып кетпей, мейлінше шынайы бейнелеуді мақсат
тұтқан. Абылай оның батырларына айтылатын мадақ жырлар болып келеді.
Абылай хан және XVIII ғасырдағы батырлар жайында жыр тудырушының бірі –
Үмбетей жырау. Абылай бейнесін жасаған ақын-жыраулар аз емес. Соның ішінде
Үмбетейдің хан тұлғасын жасаудағы ерекшелігі өзгеше. Бөгенбай өлімін
Абылай ханға естірту атты ұзақ жоқтауында:
Жау қашты деп айқайлап,
Абылайлап шапқанда,
Сол ерліктен хан болдың,
Әлем асқан жан болдың.
Барша әлемге даң болдың!
Ұмыттың ба соны Абылай?!
Бұл – негізінен кісі өліміне байланысты қаралы өлең, яғни, мұң-шер
өлеңнің естіртуі. Бөгембай өлімін естірту арқылы батырдың жүріп өткен
жолдарына тоқтала келе, Абылай ханды тәубаға келтіреді, тоқтамға шақырады.
Орта жүзде қатын көп,
Туатын кейін батыр көп.
Жасынан сырлас болған
Үлкен болса да құрдас болған
Батырың өтті Бөгенбай, - деп ой түйген.
Жауға шауып, ту байлаған батырлардың есімін даңққа бөлеп, Абылай
бейнесін тек қана ел мүддесімен бірге көрсеткен.
Үмбетей – Бұқардың, Абылайдың замандасы болған ірі жырау.
Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту өлеңі 1925 жылы Таң журналында
тұңғыш рет жарық көрген.
Қазақта қазаны естірту – үлкен өнер. Жырау бұл толғауында арғы-бергіден
ой толғап, опасыз жалған дүниенің тиянақ-тілек тұлғаларын көлденең тартады.
Абылай ханды тәубаға, тоқтамға шақырады. Әуелі жастайынан көрмегені жоқ еді
ғой деп бекітіп алады. Батырдың өмір тарихының елеулі, сәттерін еске
түсіреді. Айтып-айтып келіп, Ұмыттың ба соны Абылай?! - деп бір қайырып
тастайды.
Бөгенбай батырдың Абылай хан тұсында өмір сүруін Абылайға Тәңірім
берген үлкен сый, - деп суреттеген. Абылайдың атын шығарған қазақ
батырлары екенін ашық айтқан.
Үмбетей батыр мен ханның қоғамдағы тарихи рөлін дұрыс танытады. Осы
тұста жырау Абылай ханның өткен өміріне тоқталып, әрқайсының ерлік мінезін
сипаттап, даралай бейнелейді.
Батыр өліміне деген ел қайғысын өз басының да ханның да қасіреті
ретінде ауыр өкініш арқылы баяндайды. Атышулы батырлармен ханды қатар
ұстайды.
Қаз дауысты Қазыбек,
Керейден шыққан Жәнібек.
Қаракерей Қабанбай.
Қанжығалы Бөгенбай.
Абылай сенің тұсыңда
Сол төртеуі болыпты-ай.
Бөгенбай батырға серік, әрі оның жыршысы болған Үмбетейді Абылай хан
өзінің айналасында ұстайды. Сол себепті де хан туралы тың деректерді жырға
қосып, Абылай бейнесін қазақ поэзиясында көрнекті жасаған.
2 ЭПИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ АБЫЛАЙ БЕЙНЕСІНІҢ КӨРІНІСІ
2.1.Ш.Жәңгіровтың Абылай поэмасындағы және Олжабай Нұралының
Абылай поэмасындағы Абылай бейнесінің сомдалуы
Абылай хан туралы көлемді эпикалық поэма мен дастандар мол. Кеңес
дәуірі тұсында бұл жырларға тыйым салынып, оқырманға таныла қойған жоқ. Ел
тәуелсіздігін алып, еңсемізді көтерген тұста Абылай хан атты екі жинақта
басылып (1993 және 1995 жылдар) шыққан. 2010 жылы Бабалар сөзі жүзтомдық
жинақтың 57 томында жария етілді. Бүгінгі күні Ғылым Академиясының сирек
қолжазбалар қорында Абылай ханға қатысты он бес нұсқада жазылған поэмалар
белгілі болып отыр.
Қазақ хандығының 550 жылдығына орай Бейжен университетінің ғалымы
шағатай тарихынан дәріс оқитын Дүйсенәлі Әшімұлы Абылай ханның қытай
мұрағаттарынан моңғол тілінде жазылған Чин патшасына екі хатын тапқан.
Бүгінде Абылай туралы поэмалар Қытай мұрағаттарында сақталған. Абылай
бейнесін жасаған поэма дастандар мол десек те, олардың баспада жариялануы
келелдеп отырған.
Шәді Жәңгіровтың бұрын ешқайда жарияланбаған Абылай атты дастанының
қолжазбасы Қызылордалық Қасымов Нұрмаханнан алынған. Бұл шығарма 1985 жылы
Қазақ қиссалары деген атпен Қытай Халық Республикасы Ұлттар баспасында
шыққан.
Сабалақ дастаны авторы белгісіз М.Көпеев қолжазбасынан алынған.
М.Жұмабаевтың Батыр Баян 1923 жылы Шолпан журналында, кейін 1989
жылы М.Жұмабаев шығармаларында басылды.
Хан Абылай 1943 жылы Қобызшы Қорқыт атымен шыққан. Кейін
М.Айтбаевтың авторлығымен басылды(1991ж).
2.1 Ш.Жәңгіров Тарихат, О.Нұралы Абылай поэмасындағы бейнесі
Бүгінде авторы белгілі Абылай хан туралы жазылған поэмалардың бірі Шәді
Жәңгіровтың Тарихат атты 17 тараудан тұратын поэмасына тоқталып өтеміз.
Шәді поэмада Абылай ханның арғы аталарынан бастап, өмірге келуі, дүниеден
өткенге дейінгі өмір жолына тоқталады.
1.Поэманың Абылайдың арғы аталары деп аталатын бірінші тарауына Шығыс
ханы Жошы, Бату хандардың ұрпағы екенін, ата тектері ақсүйек түгелдей
діншіл болғанын баяндайды.
Жошы әулеті Дон, Еділ, Қырым, Кавказ, Жетісу, Семей, Торғай, Ақмола,
Хиуа, Бұқар елдерінде тұрған.
Жошының Тоқайтемір деген ұлы хан болып, өмірден өтеді, оның баласы
Өзтемірден кейінгі 17 ұрпағы хан тағын ұстаған.
Әбулфайзды Марайым уәзірі өлтіргені - деген тарауда. Жошының он
жетінші ұрпағы хан тағында отырған соның кішісі Әбулфайздың Нәдіршамен
қақтығысы сөз болады. Қызын Нәдіршаға ұзатып, Хиуаға қолына Марайым деген
уәзірін қосып береді. Марайым Нәдіршаны өлтіріп, мөрін ұрлап, Бұқараға
келіп, Әбулфайзды Мир араб медресесінің молдасының үйіне қонаққа шақырып,
бұзақыларға патшаны өлтіртеді, өзі Бұқара ханы болып Әбулфайз ұрпақтарын
қырады. Әйелі ханның бір жасар Абылай атты ұлын сарайдан алып шығып Ораз
деген кісіге жасырын ұстауын өтінеді. Марайым бұл баланы іздеп таба
алмайды.
Марайымның хандық құрғаны. Хан болып ел басқаруда әртүрлі қателіктер
жасайды. Әулие мазарын бұзуға бұйрық береді. Шырақшы бұл іске нала болып
зират басында аруаққа сыйынып ұйықтап кетеді. Түсінде ақсақал шал аян
беріп, Марайым өлетінін айтады. Сол кезде Марайымның аты мысықтан үркіп,
құлап қалады да жан тапсырады. Содан елді Данияр патша басқарады, ол да
өледі, Шамырат деген баласы таққа ие болады.
Абылайдың жастық кезі. Ақсақал шалдың қолында бала өсіп жетіледі. Егер
Әбулфайздан бір ұрпақ қалыпты деген хабар елге тарайды. Сонан соң Ораз
баланы алып керуеншілермен Түркістанға қашып кетеді. Керуеншілермен арқаға
барады. Көкшетау еліне келіп Даулет байдың үйіне түседі. Сол үйде тұрады.
Абылай ер жетеді, байдың ықыласы ауады, бала бойындағы қасиетке таңқалады.
Асық жілік ұстатып Абылайды бала етеді, қыз алып беріп үйлендіреді.
Абылайдың қалмақтарды қаштырғаны. Қалмақтармен соғыста Абылайлап
ұрандап, елден қалмақтарды қуады. Сол сәтте Жәнібек хан бұл Дәулет байдың
баласы емес, тегінде хандық қасиет бар деп Оразды алдырып баланың кімдікі
екенін сұрайды. Ораз барлық жайтты айтып береді.
Абылайдың хан болғаны
Жәнібек хан Түркістанда бас қосып, ұлы жүзден Төле би, орта жүзден
Қазыбек би, кіші жүзден Әйтеке би ақ киіздің бір бұрышынан Жәнібек өзі
ұстап, хан тағына отырғызады.
Абылайдың үшінші әйелі қарақалпақ қызы Қаражаннан Уәлихан, Шыңғысхан
т.б. тарайды.
Жорық.
Қырғыздармен соғыстағы Абылай ерлігі.Ұлы жүзден бір қыз алып, одан Сөке
атты ұл, төреден алған қыздан Әлі деген ұл туған.
Абылайдың қалмақтың Серіш батырын өлтіруі
Абылайдың жау қолына түсуі. Қалдан Серен
Абылай ханның Қытайға елші жіберуі
Абылайдың еліне қайтуы
Абылайдың Әзірет Сұлтанға зиратқа барғаны
Қоқанға аттану
Абылайдың Ташкентке барғаны
Абылайдың Самарқанға барғаны
Абылайдың дүниеден өтуі. Түркістанға зират етуге аттанғанда соңында
Абылай науқасқа шалдығады, Ташкентте біраз жатады, өзін Әзірет Сұлтан
күмбезіне жерлеуді өтінуі жеке тарауларда баяндалған.
Бұл поэмада Шәді ақын Абылай өмірінің шежіресінен бастап хан өмірінің
негізгі белестеріне тоқталған. Поэмада ақын кейбір тарихи тұжырымдарды
өзінше көрсеткен.
Поэма шынайы шындыққа құрылған, кей жерлерде Аллаға сыйыну, кәміл
пірлерге жалбарыну сияқты ойлар кездеседі.
Поэманың тақырыбы: Ел бірлігі, азаттық жолындағы ерлік, елдік, тұтастық
пен дербестік.
Идеясы: Абылайдың қазақ халқын аман сақтап қалу үшін жасаған ерлігін
дәріптеу. Ел қамы, халық тағдырын ойлаған Абылайдың ірі тұлғасын мойындау
және саяси, әскери, әлеуметтік көрегендігін паш ету.
Поэманың сюжеттік желісінде Абылай әрбір іс-әрекетті парасат таразысына
сала білетін халық мүддесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақ поэзиясындағы Абылай хан бейнесі, оны орта мектепте
оқыту
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Тәуелсіздікке қол жеткізіп, отыз жылдан астам
уақыт өткіздік. Бүгінгі таңда қазақ әдебиетіндегі ұлттық құндылықтарды,
яғни, ұлттық өнер, ұлттық дәстүр, жалпы ұлттық дүниетанымымыз туралы терең
зерттеу қажеттілігі туып отыр.
Тарихы тереңде жатқан қазақ елін басқарған әкімдер, хандар, сұлтандар
жайында жазылған туындыларды зерттеу мен зерделеу өз жалғасын табуда. Соның
бірі XVIII ғасырда үш жүздің басын қосып, ел тағдырын болжаған Абылай хан
жайында жазылған көркем туындылар. Қазақ әдебиетіне өз шығармаларымен
айтулы үлес қосқан қаламгерлердің туындыларын зерттеп, олардың әдебиеттегі
орнын, суреткерлік шеберлігін бағалау қажеттігі туып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлем әдебиетінің классиктері өзінің
тарихи даму арнасында ел билеген патшалар, әкімдер, хандар бейнесін
сомдаған туындыларды басты назарда болатынын аңғарамыз. Сол шығармалар
бойындағы озық көркемдік дәстүрді кейінгілер игере отырып, өз кезеңінің
ерекшеліктеріне қарай дамыта түседі. XVIII ғасырда үш жүздің басын қосып,
сол аласапыран дәуірде халық тағдырына алаңдаған, ел тілегін, елдігін ту
көтеріп бір арнаға жиған Абылай хан бейнесін суреттеген көркем туындылар
қатары аз емес. Бұл шығармаларда ең алдымен қазақ елінің тарихы, тағдыры,
күрес-тартысын таныту басым суреттеледі.
Қазақ поэзиясында Абылай хан бейнесі сол кездегі тарихи-әлеуметтік
шындықпен сабақтастыра бейнеленеді. Оқырман назарын аударатын жыраулар
поэзиясы өкілдері: Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара және XIX ғасыр өкілі Сүйінбай,
Ақылбай Абайұлы Құнанбаев, кеңес дәуірінде Мағжан Жұмабаев, Шәді Жәңгіров,
Мәжит Айтбаев, Әбіш Кекілбаев т.б. секілді қаламгерлеріміз болды.
Көркем әдебиет туындылары мәдени, рухани өркендеуімізде әсерін
тигізетіні сөзсіз. Олай болса, әдебиеттану ғылымы үшін де көкейкесті, зәру
мәселенің бірі болады. Қазақ поэзиясында Абылай хан бейнесін сомдап,
танымдық-рухани құндылығымен бағалы шығармалар жанрлық тұрғыдан
қарастырылады.
Мәңгілік ел бағдарламасы тұрғысынан қарағанда дәстүрлі ұлттық
руханиятымызды дәріптеу, насихаттауда Абылай хан тұлғасын ашу мақсаты
маңызды болып отыр. Қазақ поэзиясында Абылай ханның жарқын бейнесінің
үлгісі жасалған. Демек, көркем әдебиет пен тарихи тұлға қай кезде де
маңызды. Тақырып өзектілігі де осыған келіп саяды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетінде Абылай хан және ол
жайында жазылған көркем туындылар көп. Абылай хан туралы жазылған
шығармаларды зерттеушілер де аз емес. Мәселен, М.Көпеев, Ш.Уәлиханов,
М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Р.Бердібай, А.Сейдімбеков, С.Дәуітов
т.б. еңбектерінде басқа да әдебиеттанушы ғалымдар сөз еткен.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –
қазақ поэзиясындағы Абылай хан тағдырын бейнелеуде қаламгерлердің орны мен
суреткерлік шеберліктерін айқындау.
Берілген шығармалардың тақырыптық-идеялық, көркемдік-стильдік
ізденістеріне баға беру, өзара сабақтастық, тақырып ортақтығы, алмасу
әсері, ортақ мәселеге тоқталу. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей
мәселелерді қарастыру міндеттеледі:
-Абылай хан тұлғасын бейнелеуде жыраулар толғауларына нақты талдау
жасап, көркемдік ерекшеліктерін қарастыру;
-А.Құнанбаев, Ш.Жәңгіров, М.Айтбаев, М.Жұмабаев поэмаларындағы жаңашыл
бағыт, өзіндік суреткерлік шеберлікті анықтау;
-Қаламгерлер шығармаларына ықпал еткен тарихи шындықты пайымдау, жан-
жақты ашу;
-Қазақ поэзиясындағы тарихи тұлғаларды сабақтастыра қарастыру;
-Абылай ханның қазақ поэзиясындағы тарихи орны, оның ұлттың
тәуелсіздігіне қосқан үлесін көркемдікпен бағамдау;
-Абылай бейнесін сомдаған ақындардың әрқайсысының қолтаңба
ерекшеліктерін саралау, салыстыра зерттеу;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында қазақ поэзиясындағы Абылай
хан тұлғасының бейнеленуі тұтас қамтылып, кең аяда, салыстырмалы түрде, ең
бастысы суреткерлік шеберлік қырлары тұрғысынан алғаш рет талданады.
Ұлттық поэзияда Абылай хан тұлғасын бейнелеу, болмыс-бітімін айқындаған
Бұқар жырау, Үмбетей, Тәтіқарадан бастап кеңес дәуірі өкілдері М.Жұмабаев,
Ш.Жәңгіров, М.Айтбаев т.б. поэзиялық туындылары, ондағы Абылай тұлғасын
зерттеу нысанына алынып, бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарастырылады.
Жекелеген авторлардың өзіндік ерекшелігі айқындалып, қазақ әдебиетінің
дамуына тигізген әсері пайымдалады, тарихи-танымдық тұрғыдан сараланады.
Зерттеу нысаны. Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара, Шал ақын толғаулары мен
М.Жұмабаев, Ақылбай Құнанбаев, Ш.Жәңгіров, М.Айтбаев сияқты қаламгерлердің
Абылай хан тақырыбына жазылған поэзиялық туындылары алынды.
Зерттеудің дереккөздері. Қаламгерлердің шеберлік қырлары, әр алуан
зерттеулермен әдеби мәтінмен байытылады.
Тарихи тұлғалар жайлы жазылған еңбектер: А.Сейдімбек Күмбір-күмбір
кісінетіп(1981), Х.Әдібаевтың Уақыт және суреткер, Қ.Әбдезұлының Тарих
және тағдыр(2004), Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті (2004),
Абылайхан жинақ (1993) т.б. ғылыми зерттеулер басты назарға алынды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін,
тұжырымдарын әдебиет тарихының мәселелеріне қатысты практикалық сабақтарда
пайдалануға болады.
Диплом қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
-Қазақ поэзиясында Абылай хан бейнесінің сомдалуында өзіндік
қолтаңбасымен із қалдырған ақын-жыраулардың көркемдік деңгейі анықталды;
-Ұлттың өнер болмысын суреткерлікпен игеру барысындағы қаламгерлердің
тың ізденістері ашылды;
-Қазақ поэзиясын көркемдік сапаға көтерген қаламгерлердің қазақ
әдебиетіндегі орны белгіленді;
-Абылай хан бейнесін сомдаған жыраулар мен ақындар қазақ поэзиясын жаңа
көркемдік сапаға көтеруге өз үлестерін қосқаны сараланды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
1 ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ШЫНДЫҚ
1.1. Дәуір шындығы және көркем бейне
Тарихи деректік туындылар мен тарихи тұлғалар бейнесін жасау арқылы
қоғамдық-әлеуметтік қызметтері тұтасқан тұлғалар әркез бейнеленіп отыр.
Батыста да, Шығыста да әр дәуірде ел басқарған әкімдер, патшалар, хандардың
ел алдындағы қызметі мен беделін бейнелі сөзбен жеткізіп отыратын сөз
зергерлері болған. Қазақ әдебиетінде хандар, батырлар, шешендер, өнер
адамдарының азаматтық болмысы, әдебиет пен өнердегі бейнесі әр қырынан
айқындалып отырған.
Көне түркі әдебиетіндегі Қорқыт Ата кітабында ел басқарған әкімдер
тағылымына ерекше мән берілген. Жырда эпикалық баяндалатын оқиғалар мен
Қорқыт толғамдарында ел басқарған азаматтардың тұлғасына арнайы мән
берілген. Мәселен, Оғыз хан бейнесін берерде Қорқыт ата тағы сөйлеп кетті,
тыңдап көрелік, не сөйлер екен. Тәкаппарлықты тәңір сүймес [1, 145 б.] –
деген сөзден хан тағылымына ерекше мән бергенін байқаймыз.
Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанында хандар мен әкімдермен қалай
қатынасу жөнінде айтылады. Ел басқарған әкімдердің тұлғасын қарайтын
қасиеттері мадақталады.
Ақыл керек жаханды ұстап тұруға,
Жүрек керек елге билік құруға
Ел басқару бектің ісі қашаннан
Заң тәртіптің күшімен ол жасалған
Жақсы айтыпты оны халық басшысы
Әлем ісін есті атқарған бастысы [2, 379 б.].
Орта ғасырлық түркі поэзиясында Қожа Ахмет Яссауидың Диуани хикмет,
А.Йүгінекидің Ақиқат сыйы атты дидактикалық дастандарында да ел басқарған
азаматтар тұлғалары бейнеленген. Олай болса біз сөз еткелі отырған XVIII
ғасырдағы Абылай ханның елдікті сақтап қалуда халық мүддесімен орайлас.
Хандар бейнесі қазақ фольклорында да көрініс берген. Қазақ
ертегілерінде қоғамдық билік, ел билеу айтылып отырады. Қазақ
ертегілеріндегі хандар бейнесін үнемі жағымсыз, ақымақ етіп суреттейді,
әрине кеңестік үкіметінің идеологиясы, таптық көзқарас қалыптасқан. Десек
те, хандар ақымақ емес хандық билікті ұстаған, парасатты қоғам қайраткері
ретінде танылған. Ертегілердің 6-томдық жинағына енген ертегілердің
көпшілігінде патшалар, хандар бейнеленген. Олардың кейбірінде озбыр,
халықты қанайтынын халық қолдамаса, енді бірінде хандарды мейірімді,
ақылды, әділ етіп көрсетеді.
Халқымыздың даналық сөздері мақал мен мәтелдерде де хандар бейнесінен
көрініс береді. Мәселен, Хан – қарақшы, халық – сарапшы, Хан қасына
барып көр, басың кетпесе, маған кел, Хан көп болса, жау көп, - осылай
тізе беруге болады. Халық қатуланса ханды талапай етеді, Халық қаласа,
хан қайығын береді, - деген хан мен халық арасын ашып тұр. Халқымыздың
әдет-ғұрпында бата беру салты бар. Батада да ел тарихы, тұрмысы көрініс
тапқан. Жеке адамдардың бойындағы табиғи дарынын кейінге үлгі ету үшін
айтылатын баталарда да хан сипаты ашыла түскен.
Зерттеуші ғалымдар Абылай ханға берілген баталарды жинақтап Ақ бата
деген атпен жариялаған. С.Негимов пен Т.Қазиұлының 1992 жылы шығарған
жинағында:
Абылайдай алып бол,
Шоқан сынды жарық бол
Атың шықсын Алашқа-ай [11, 32 б.].
Атақты Қуанышбай би Көкшетауда Абылайдың барлық қазақты ынтымақ,
бірлікте ұстаған ақ ордасын еліне үлгі етіп:
Абылайдай орда бол,
Ақ тілеулі жолда бол, - дейді [11, 34 б.].
Тіпте жұмбақтардың өзінде хан сарайы, патша тағы, оның уәзірлері,
салатанатты ордасы жұмбақталып отырған.
Хан бейнесі эпостық жырларда кеңінен суреттеледі. Мәселен, Қобыланды
батыр жырында Тоқтамыс хан, Алпамыс батыр жырында Тайша хан, Қарадөң
батырда ноғайлы ханы, Шора батырда Нәзік хан, т.б. жырларда ел қорғауда
батырмен хан арасындағы байланыс кейде жыр соңында батырды сол елге хан
сайлайды.
Хан тұлғасы қазақ аңыздарында да айтылады. Аяз би - бұл аңыз ертегі
Мадан хан мен халық өкілі Жаман соңында Аяз хан болуы арқылы халық
хандардың қандай болуын аңыз арқылы берген. Аңыз соңында Жаманды хан тағына
Мадан хан өзі отырғызады. Аяз би хан атанып, елін риза етті, ел билеу
тәртібі әділдікке құрылды.
Қазақтың мұң-шер өлеңдерінде, әсіресе, хандар өмірден өткенде белгілі
ақын-жыраулар шығарған. Көңіл айту, көңілқос, естірту, бақыласу т.б.
жырларда хан бейнесін ашуға арналған. Жәңгір хан өлгенде Бөртіш жырау
жоқтау айтқан, Абылай ханды Бұқардың, Үмбетейдің жоқтауы, Нысанбай жыраудың
Кенесары мен Наурызбайды жоқтауы т.б. дәлел болады. Ел бірлігін сақтай
білген Абылай хан бейнесі жасалған шығармалардың мәні де ерекше. Сондықтан
тарихи деректерге сүйене отырып, Абылай хан бейнесін ашуды мақсат еттік.
Міне, қазақ фольклоры тұнып тұрған бай зерртеу назары әлі түсе қоймаған
материалдарға толы екені осыдан-ақ көрініп тұр.
Біз зерттеу объектісіне алып отырған хандар бейнесінің жасалуына
байланысты фольклордан да табуға болады.
Кейбір жанрлар бойынша хандар
бейнесі мүлдем зерртеушілер назарына әлі де ілінбей келеді. Ғалым Ә.Тарақ
пен Ә.Әбсадықов диссертациясында біршама қарастырылды, десек те толық
ғылыми айналымға түскен жоқ.
Олай болса, біз сөз еткелі отырған Абылай ханның елдікті сақтап
қалудағы халық мүддесімен орайлас келетіні, ел бірлігі, қазақ мемлекетінің
дербес өмір сүруін аңсап, сол оқиғаның бел ортасында жүргенін көркем
әдебиетте нанымды суреттегені байқалады.
Абылай заманында туған біршама толғауларда оның мейлінше шынайы бейнесі
суреттелген. Ел басындағы ауыр күндерді айта отырып, Абылай ханның барлық
атақ, даңқын шығарған халық елге сіңірген еңбегі, әділдікті ұстауын жырға
қосады. Ел еңсесін көтеруге атсалысқан Абылай хан бейнесі халық тағдырымен
байланысты суреттелген.
Академик З.Қабдолов Өмірлік шындықтың негізінде тұлғаны сөзбен
сомдауда көркем шығармадағы адам болмысын танытудың шешуші мәселесі ойдан
шығару, деп тұжырым жасайды [3, 89 б.].
Ел тарихында қазақ хандығын басқарған Абылай ханның жақсы істері де
қателіктері де халық тағдырына әсер ететіні – өмір шындығы.
Жыраулар поэзиясында Абылай хан тұлғасын даралау-мінездеу барысында
қарама-қайшылық болмысын да көрсетеді. Бұқар, Үмбетей, Тәтіқаралар оқиға
арқылы адамзат тарихындағы ел билеуші Абылай ханның шынайы бейнесін көрсете
білген.
Ең бастысы Абылай хан заманындағы қазақ мемлекетінің дамуы, әлсіреуі де
ата-бабалар қалыптастырған елдік – Отаншылдық жолынан ауытқымауы екендігін
дәлелдей жырлаған. Дастандар мен толғауларда аса көрнекті қайраткер Абылай
ханның бейнесін жырлау арқылы халқымыздың хал-ахуалын оқырман көз алдына
елестетеді.
Бүкіл қазақ елінің еркінідігін, даламыздың тұтастығын сақтап қалуға
атсалысқан қайраткер Абылайды жырлауда сан алуан шабыт иелері болды. Қазақ
хандығының әлсіреген тұсында хан Абылайдың танып-бағалаған Қожаберген жырау
қалмақ шабуылы туралы Тарбағатайдан Алакөлге дейінгі қырғын соғыс,
шапқыншылықты жырлап, Абылаймен жүздесуін дамыта жырлайды.
Абылай хан – қазақтың ұлттық-отаншылдық, азаматтық парасат ұлағатын
таныта алған зор тұлға.
Ұлтты ұлт ретінде қалыптастыратын, халықтың атын өшірмейтін, ғасырдан-
ғасырға жеткізетін әдеби мұраларымыздың бірі – сөз өнері, яғни, жыраулар
поэзиясы. Жыраулар өнері – атадан-балаға, келешек ұрпаққа мирас боп келе
жатқан дәстүр. Әрине, өнердің түрлері көп. Соның ішінде жыраулар поэзиясын
жоғары түр десек, артық айтқандық емес.
Тарих қашанда өз перзенттерінің құнды мұраларымен қымбат. Қазақ халқы
ерлігі мен еркіндікке құштар күрестерге, батырлығы мен бостандық дегенде
жан салмайтын байламдарға тұратын шешендер мен даналарға, әділ хандарға,
өмір шындығын толғап жеткізуші жырауларға кенде болмаған.
Тарих толқынында қазақ поэзиясы үшін жарқын белестерге толы кезең XV-
XVIII ғасыр болған.
Абылай заманында бірінші орынға елдік, ерлік, қазақ ұлтының
біртұтастығы тұрды. Осы кезеңде жыраулар поэзиясының кемелденген кезеңі
болды. Ел қамы үшін, ұлт жаны үшін тарих төріне жыраулар келген еді.
Жыраулар – әдебиетте де тарихта да маңызды орын алатын тұлға. Ел ертеңі
жайлы болжам жасап, данышпандығымен дараланып, абыздық дәстүрді әдебиетпен
байланыстырған. Жыраулар арқылы біз тарихымызды тани аламыз.
Әлем әдебиетінде тарихи деректік туындылар мен тарихи тұлғалар бейнесі
әркез жасалып отырған. Әр дәуірде ел басқарған әкімдердің ел алдындағы
қызметін бейнелі сөзбен халқы жеткізетін болған. Хандар, батырлар,
көсемдер, шешендер, өнер адамдарының азаматтық болмысы, әдебиет пен
өнердегі бейнесі әр қырынан айқындалған деуге болады.
Абылай хан туралы әдебиеттану ғылымында айтылып жүрген пікірлерге
сүйенсек, ханға арналған толғаулар, дастандар, тарихи жырлар, аңыздар өте
көп. Оларды ғылыми сараптайтын болсақ, мына үш желіге құрылады.
Қазақ хандығының құлдырай бастаған кезінде ел басқарған Абылай бейнесі
суреттелген шығармалар олардың тарихи оқиғалармен байланысын Ш.Уәлиханов
жазып алған Абылай туралы жыр 1858 жыл.
Абылай бейнесін жасауда мифтік элементтердің қосылғаны, яғни Абылайдың
дүниеге келуінде анасы түс көріп, Ғайберен аян беруі немесе Абылай жорыққа
шығарда ақбура жорық жолына қарап жатса жеңіске жетеді. Абылайды халыққа
Алла тағала жіберген қасиетті адам деген сияқты. Ақатан жырын айтуға
болады.
Ғұмырнамалық жыр. Абылайдың өлер алдындағы Бұқар жыраумен
бақиласуындағы үш өкініші:
- Қан көп төгілді, мен қан төкпесем, өзімнің қаным төгілер еді;
- Халқыма сәнді қала салдыра алмадым.
- Халық басы бірікпеді.
Академик Р.Бердібай: Қазақ халқының сан буыны қысылғанда медет
көріп, намыс кегі қайралғанда ұран етіп шақыратын да Абылай есімі болуы
тегін емес. Ол жөнінде көне сөздердің көптігі соншалық, Абылайнама деп
атарлық мол туындылар шоғыры жасалған. Орыс халқының тарихының болмыс
жырларының ең көбі Владимир дәуіріне арналған десек, қазақтың тарихи-
эпикалық өлең жырларының аса көрнекті бөлігі де Абылай және оның
айналасындағы батырларға, билерге, шешендерге бағытталған,- дейді.
Ғалымның осы пікіріне сүйенсек, ел бірлігі мен ынтымағын сақтауға ат
салысқан Абылай хан бейнесі өз заманында да, бүгін де тарихи оқиғалармен
байланысты болғанын аңғару қиын емес.
Академик В.В. Бартольд XVIII ғасырдағы ең күшті Орта жүздің ханы
Абылай болды - десе [5, 28 б.] . Ш.Уәлиханов Абылай ғасыры – қазақ
ерлігінің ғасыры еді - деп баға берген. [9,12 б.]. Ол үш жүздің ханы еді.
Шоқан Уәлиханов Бұқар жыраудың Абылайға арнаған өлеңдерін жазып алып алғаш
пікірін айтса, Мәшһүр Жүсіп Көпеев өз зерттеулеріне Абылай хан бейнесінің
жасалуы туралы ой қозғайды. Ал, С.Сейфуллин Абылай хан туралы толғауларын
талдап баспаға жариялаған.
Абылай ханның көркем әдебиеттегі бейнесі прозада, поэзияда,
драматургияда әр қырынан көрініс береді. Ханды да, қараны да
қалыптастыратын қоғам, уақыт, заман десек, қазақ елінің ынтымағын, бірлігін
сақтай білген Абылай хан бейнесі жасалған шығармалардың мәні ерекше.
Абылай хан туралы жазылған ірілі-ұсақты толғау-дастандар арқылы
кейінгі ұрпаққа үлгі боларлық Абылай хан бейнесіне көз жеткіземіз.
Абылай хан бейнесін жасауда Бұқар жыраудан бастап Үмбетей, Тәтіқара,
Шәді Жәңгіров, М.Жұмабаев т.б. қалдырған жыр-дастандардағы хан бейнесіне
көз жеткізіп, даралық қолданысын көрсету. Қазақ әдебиетіндегі Абылай
бейнесі жасалған шығармаларға, зерттеулерге талдау-жинақтау жасау әдістерін
қолдана отырып, салыстыра қарастырдық.
Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік өркендеуіне айрықша үлес қосып
отырған жыр-дастандардағы Абылай хан бейнесінің көрінісі арқылы ұлттық
өнердің ерекше өзіндік сипаты екшеледі.
Қазақ поэзиясындағы Абылай хан бейнесін тақырыптық, тілдік-бейнелік,
көркемдік сипатын ашып, тұжырым жасау барысында салыстырмалы-типологиялық,
жинақтау, топтастыру, сипаттау әдістері қолданылды.
Абылай хан бейнесі бір топ сүбелі еңбектерде жекелеген жанрлар бойынша
кең көлемде зерттеліп, сараланса да, бейне, бейнелілік тұрғысынан зерттеу
нысанынан тыс қалуы жұмыстың көкейтестілігін танытады. Біз қарастырып
отырған мәселеде тек бейне туралы жалпы түсінік бермей, қазақ әдебиеттану
ғылымындағы теориялық негізде зерттелуін ескере отырып, Абылай хан заманы,
оның атқарған рөлін анықтап, тағы бір қырынан ашу көзделді. Ақын-
жыраулардың хан образын жасаудағы өзіндік қолтаңбасы зерттеу объектісінің
өзектілігін көрсетеді және бүгінгі күннің зәру мәселесі болып табылады.
Тарихы жоқ ел – жетім, рухы төмен ұлт – жетім , - демекші қазақ
елінің бостандығын, еркіндігін толғауларында айқын көрсеткен жыраулар дәуір
шындығын берген. Сөйтіп хан Абылай бейнесі арқылы елдіктің, ерліктің,
ұлттың рухын жеткізген.
1.2 Жыраулар поэзиясындағы Абылай хан бейнесінің көрінісі
Жыраулар поэзиясы – ғасырлар бойы қалыптасып, дамыған ұлт әдебиетінің
ғажап түрі. Жыраулар поэзиясының негізгі жанры толғау әуел баста магиялық,
тотемдік сипатта пайда болып, жетіле келе қоғамдық-әлеуметтік маңыз алып,
жанр ретінде қалыптасып дамыған.
XVIII ғасырда заман талабына сай Бұқар жырау, Үмбетей, Тәтіқара, Шал,
Ақтамберді жыраулар қашан да хан қасынан табылып отырған хан мен халық
арасында алтын көпір болып, халық мүддесін қорғап отырған.
Өзінің даналығымен хан төңірегінде болып ақылгөй жыршы, салауатты би,
ел қорғаған батыры болған. Ел басына күн туғанда хан жыраулармен кеңесетін
болған. Хан төңірегіндегі жыраулардың саяси салмағы да басым болғандықтан,
барлық толғауларын елге қарата айтатыны да сондықтан болар.
М.Әуезов: Абылай хандардың тұсында орысқа бағынуды сөз қылғанда осы
хал болады-ау деп қайғырып, қаралы сөз қылған ел басшылары көп еді. Сол
заманның ханы мен биі, қариясы мен жырауы, ылғи жақсы түгелімен келесі
заманның күйін айтып, жырлап өткен сияқты еді, - деген [6, 144 б.].
XVIII ғасырда жыраулар ел қорғаған батырларға дем беріп отырған. Абылай
ханды құрметтеп, қолдап, оның халық алдындағы беделін көтеріп, кей жағдайда
ханға кеңес беріп, қажетті жерінде әшкерелеп те отырған. Абылай заманындағы
жыраулар толғауларының бел ортасында Абылай тұрады. Заманның да кейіпкердің
де басындағы қайшылықтар аттап өтілмей, шындықты шынайы көрсете білген.
Тарихта үш жүздің басын бір шаңыраққа біріктіріп, дәстүрі мен мәдениеті
бір озық мемлекетке ұлы хан бола білген, әйгілі Көмекей әулие ақылшысы
болған Абылай хан – XVIII ғасырдың қоғам қайраткері. Оның елге танылып,
ерлік көрсеткен тұсы қазақтардың қалмақтармен соғысы. Абылайдың нар
тұлғадай бейнесі, қайраткер қолбасшылығы, батырлық бейнесі сол замандағы
жыраулар шығармашылығына тиек болды. Атап айтқанда, Бұқар жырау поэзиясының
өзекті мәселесіне айналды. Хан Абылайдың бейнесі Бұқар жырау шығармаларында
кеңінен ашылған. Үш жүздің басын құрап, жетім мен жесірге ешбір жаман
қылмаған Абылайды мезгілінде мақтап, ерлігін үлгі қылса, енді бірде
Бөгенбайдан асқан батыр ма едің ?, Қабанбайдан бұрын жауға найза сілтеп пе
едің? - деген оқты сөздері арқылы күштің алдымен ханда емес, халықта
екенін айтып, халық батырларының санасуын ескертіп, ханға дұрыс бағыт
сілтейді. Айтар сөзін Ей, Абылай, Абылай деп бастайды да, айтарын
бүкпей, өктем сөйлейді. Демек, Бұқар жырау шығармаларындағы хан бейнесі
айқындалған.
Абылай хан десе ең әуелі батыр, тарихи тұлға, хан ұрпағы, қолбасшы
деген ұғымдар ойымызға сап ете қалады. Ал Бұқар толғауларындағы Абылай
бейнесі осы айтқан сөздеріміздің мазмұнын тереңдей түсіп, бүгінгі жас ұрпақ
жадына ерекше бір бейне суреттейтін секілді. Әсіресе, Абылай ханның
көрегендігі мен даналығын, ауыр кезең, қиын сәттерде ел ұйытқысы бола
білгенін асқақ жырлаған. Бұқар жыраудың толғаулары, шын мәнінде Абылай
дәуірінің өз айнасы деуімізге болады.
Бұқардың Абылай хан толғауларында ең алдымен оның жауларға қарсы
күрестегі ерлік істерін дәріптейді. Ол Абылай ханның дұрыс шешім, парасатты
пайым қабылдауына көмектескен. Жырау өз шығармасында ел қамы үшін арпалысып
өткен қазақтың әулие ханы Абылайдың кейінгі ұрпақтың жадынан шықпас, өшпес
тұлғасын, жарқын бейнесін мәңгі сомдап кетті.
Абылай хан бейнесін қазақ әдебиетінде алғашқы танытқан Бұқар жырау. Ол
Абылайдың қамқоршы тілекшісі ғана емес, қатал сыншысы да бола білген. Бұқар
Абылайдың балалық шағынан бастап, барлық атақ абыройға жеткені халықтың
қолдауымен деп ой түйеді.
Тарихи оқиғаларды суреттеу арқылы Абылай хан бейнесін сомдап, көркемдік
табысқа жеткен шығармалар мол десек, ең алдымен Бұқар жырауды атаймыз. Оның
толғаулары тарихи құжаттық мәнге ие. Ханның ақыл ой кеңесшісі ел бірлігін
сақтаушы Бұқар жырлары нақтылы көзбен көрген оқиғалардан туған. XVIII
ғасырдағы қазақ жерін басқыншы жаулардан қорғап дербес мемлекет құрудағы
Абылай ханның әрекеттерін халық мүддесімен орайлас береді. Қ.Халидұлы
Тауарих хамса атты кітабында 1910 жылы шығарған.
Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан ханым-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған ханым-ай.
Қалыңсыз қатын құштырған ханым-ай,
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсам,
Сонда қалар ма екен қайран жаның-ай.
Осы бес жолдан тұратын өлеңде бес ғасыр тарихы, заман зары байқалады.
Бұқардың бұл жоқтауы сол дәуірдегі бақ пен құтты жоқтауы сияқты.
Бұқардың замандастары Үмбетей мен Тәтіқара ақын толғауларында Абылай
хан бейнесі шынайы жасалған. Кеңес дәуірі тұсында Мағжан Жұмабаев, Мәжит
Айтбаев, Д.Саурықұлы, Әбіш Кекілбаевтар арасында шын даналығы мен
батырлығын ел мүддесіне лайық суреттелген.
Бұқардың Абылай ханның қасында, Ал тілімді алмасаң, Ай, Абылай,
Абылай, Қазақтың ханы Абылай, Ханға жауап айтпасам, Басыңа біткен
күніңіз, Ай, Абылай сен он бір жасыңда, Ал, айтамын, айтамын, т.б.
толғауларында ханның ұстаған саясаты мен көрегендігі, алғырлығы мен бірлігі
сипатталған. Халық болашағы мен тыныштықты сақтау, отарлау саясатына қарсы
мәселе қозғаған. Дәуірінің айнасы іспетті бұл жырлардың бел ортасында
Абылай бейнесі тұрады.
Хан Абылай атандың,
Дүниеден шықпай мініңіз.
Алтын тақтың үстінде,
Үш жүздің басын құрдыңыз,- деп әділ төре, білгір басшы, үш жүздің
ұйытқысы екенін айта келіп, атақ пен даңққа халықтың қолдауымен жеткенін
ескертіп, әділдік таразысынан жаңылмау керектігін ескертеді.
Абылайдың жеті жасынан бастап таққа отырғанға дейінгі барлық
кезеңдеріне шолу жасап, оның өмірін халық тағдырымен бірлікте деп ой
түйеді. Ел иесі құт болса,
Халқы ала болмайды, - деп хан әділдігін, елдің құтты, бақытты болуымен
ұштастырады.
Бұқар жырау Абылайдың қамқоршысы ғана емес, қатал сыншысы да болған.
Ерден елін тонап, шабуға жөнсіз бұйрық берген Абылайға дау айтып тоқтатады.
Ханның жақсы болмағы
Қарашаның елдігі , - деп тоқтау айтады.
А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш еңбегінде қазақ әдебиетіндегі
толғауларды шартты түрде бірнеше топқа бөліп қарастырған: сап толғауы,
күліс, марқайыс, сезім, налыс, сұқтаныс, ойлы амалдау [7].
Қазақ сөз өнерінде сөз арқау еткен дәстүр бар. Толғау – соның бір
көрінісі. Қазақ әдебиетіндегі толғау жанрын зерттеуші Б.Әбілқасымов Толғау
– халықтың тұрмыс-тіршілігінен алынған және көшпелі өркениет тудырған
поэзия түрі - деп тұжырымдап, формасына қарай бөледі [8].
Е.Ысмайылов толғауды өлең, поэма, қысқа шығарма деп бөлген.
Әдебиеттану сөздігінде: Толғау – қазақ әдебиетіндегі сюжетсіз
поэзиялық туындының халықтық түрі, белгілі тақырып бойынша ой түю,
философиялық пікірлер білдіру пішіні [9, 201 б.].
С.Мұқанов толғауды нақыл, ереуіл, тіршілік деп мазмұнына қарай жіктесе,
М.Мағауин ойға және сезімге құрылған деп бөледі.
Сайып келгенде, толғауда қазақ поэзиясындағы жыраудың ой толғамы,
дүниетанымы, заман көрінісін беруі, халықтың өмірі, өсиеттік дидактикамен
беріледі.
XVIII ғасырда өмір сүріп ел еркіндігін аңсаған бодандыққа қарсы ой
толғап, халық мүддесін жүзеге асыруда Бұқар жыраудың толғауларында көрініс
берген. Осы тұста Бұқар бостандық, тәуелсіздік, елдік мәселесін Абылай
бейнесіне топтастырған.
Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан бейнесі еліміздің өткен тарихына
үңілу, олар армандаған болашақ, келешекті болжау, зерттеп отырған
жұмысымыздың ғылыми салмағын аша түседі. Сондықтан да Бұқар толғаулары
ұлттық болмысты, өршіл рухты, азаттықты тереңдікпен көрсеткені сөзсіз.
Бұқардың Абылайға арнаған өлеңдерінің баспада жарық көруіне келетін
болсақ, Абылай ханның қасында басталатын толғауы 1925 жылы Таң
журналында басылады. Онан кейін Алдаспан жинағында 1971 жылы толық
жарияланған. Кезінде Мәшһүр Жүсіп Көпеев Көкшетаудан салдырған атты
толғауын жазып алған. 1925 жылы Таң журналында Абылайға қаратып айтылған
Ал тілімді алмасаң, Ей, Абылай, Абылай шықты. С.Сейфуллин Қазақтың
ескі әдебиет нұсқалары атты кітабында Әй, Абылай сен он бір жасыңда деп
басталатын толғауы мен Қалданменен ұрысып шығармасы енген. Абылай ханның
өліміне байланысты шығарған Күпшек манды күреңді Ш.Уәлихановтың таңдамалы
5-томдық жинағында Г.Н. Потаниннен жазып алған.
Бұқардың Абылайға арнаған толғаулары мен арнаулары барлық саны он бір
Бейжін архивінен табылған М.Оразбайұлы тапқан. Осы толғауларды 1990 жылы
Ана тілі газетінде А.Сейдімбек жариялаған.
Бұқар толғауларындағы авторлық идея бойынша рухани және қоғамдық
тұтасқан толыққанды тұлға сомдалуының тарихи ортаны, ол басқарған ханды
танытудағы ерекшеліктер көрініп тұр.
Жырау толғауларында Абылай ханның қазақ халқының тәуелсіздігі мен
мемлекеттігін, оның ынтымақ бірлігін сақтау үшін аянбай күрескен, батыр-
қолбасшының өмір жолын көркем бейнелеген. Ұлттық қалыптасу, даму жолындағы
тарихи тұлғаны әдеби қаһарман азаматтық ойлауда кесек тұлға ретінде
сомдаған. Абылай хан тұсындағы қазақ хандығының тыныс тіршілігі, мемлекет,
халық тағдыры, қайраткерлік, күрескерлік аша түскен.
Бұқар бейнелі өрілімдер, шешендік толғауда толғаныстарын монолог
стилімен береді. Шешендік ойлармен Абылай бейнесіне ұлттық сипат береді.
Халқымыздың ата-бабалық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, ойлауы және
сөйлеуі – бәрі де ұлттық сипатқа болатыны айқын. Сондықтан Бұқар
толғауларында ұлттық характер басым. Бұл пікірімізге ғалымдардың мына
тұжырымы дәлел болады: Ұлттық характер – әдеби шығармадағы кейіпкердің
ұлттық сипатымен ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі
екендігін танытатын психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі, -
делінген [9, 211 б.].
Абылайдың характерін ашуда Бұқар оның бүкіл мінез-бітімін, жоңғарларға
қарсы соғыстағы қол жеткен ірі жеңістері, ел ішіндегі маңызды оқиғалармен
жүйелеп көрсеткен.
Қазақ мемлекетінің дамуы да, әлсіреуі де ата-баба қалыптастырған елдік
– Отанымыздың жолынан ауытқымауы екендігін Абылай хан бейнесі арқылы
дәйектейді.
Көркем әдебиеттегі басты тұлға – суреткер. Сондықтан қандай да бір
әдеби шығарма, құбылыс жайлы әңгіме еткенде бір дәрежеде жазушы жолы да
әңгімелеу. Ал, жазушының шығармашылығы хақында пікір айту жалпы әдеби
сынның басты міндеттерінің бірі [10, 147 б.], - дейді Д.Ысқақов.
Бұқар толғауларындағы басты тұлға Абылай хан болса, мінез құбылысымен,
ел басқарудағы әрекеті халықпен ара қатынасынан туындап, халық мүддесін
көксегенмен іштей тартысқа түсіп жатады. Бұқардың образ жасаудағы шеберлігі
сол – хан бойындағы сан құбылыстарды бедерлеп жеткізеді.
Ресей отаршыларының қазақ даласының шұрайлы жерлеріне қоныстанғанын
ханға ескертіп:
Өзің қонған Көкшетау,
Кәпір қала салды ойла,
Қарқаралы деген тауларға.
Қарқарасын шанышыт ойла.
Көкорай шалғын көре алмай,
Шұбырып қазақ кетті ойла.
Нұраның бойы Ақмола,
Есілде бар Қараөткел
Екі өткелдің аузына
Тас қорғанды салды ойла, - деп, Абылайға қарата айтқан толғауларын
жырау диалогқа құрып, сұхбаттасады. Сөйтіп уақыт, заман сұрауларына жауап
іздейді. Бұқар сөзі халықтың сөзі болып естіледі.
Ашуланба Абылай,
Ашулансаң Абылай!
Көтерермін көнермін,
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма
Орыспенен соғысып,
Жұртыңа жаулық сағынба, - деп ханның тасыған көңілін басады. Абылай
бейнесінің ерекше сомдалып, берілуінің басты себебі де тар кезеңдегі ел
бірлігін сақтауға ұйытқы болуы болар. Ханға қарата орыспенен соғыспа, -
дегенді әрдайым ескертіп отырады.
Ұлтының рухани адамгершілік қасиеттерін бойына жинақтаған Бұқар
Абылайға: Сенен бұрын жеті ханды желедім, кеше Еңсегей бойлы Ер Есімге де
жолдас болдым, сен оның бір түстігіне де жарамайсың, - дегенмен Абылай
Қытай мен Ресей сияқты қос алып мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауда
Бұқарды қамқор ақылшысы деп бағалаған.
Бұқар өлеңімен сарындас келетін Үмбетей жырау мен Тәтіқара ақын Абылай
және оның батырлары туралы жырларында Абылай хан бейнесі толыға түскен.
М.Әуезов: Әдебиетте қалың елдің бұл қайғысы Абылай айналасынан шығады.
Абылай маңына жиналады. Себебі сол аласапыран дәуірде қалың елдің
қайрандап жан қалама деген Қазы құрттай үміті, жалғыз ғана үміті Абылай
басында қалған болатын [6,143 б.], - дейді.
Осы ойды дәлелдеу үшін Абылай ханның жорық жыршысы болған Тәтіқара
ақын кей тұста Абылайды жақтаудан гөрі әшкерелеуші сыншы болып табылады.
Ханның астам көңілін басарлық ауыр сөздер айтуға батылы жеткен.
Тәтіқара – уақ руынан шыққан, Абылай ханның жорық жыршысы болған.
Мұхтар Мағауин Қобыз сарыны кітабында Тәтіқара уақ ішінде қалмақ
тайпасына жатады деп көрсеткен. Ақын болып қана қоймай, жауынгер сарбаз
ретінде қалмақтарға қарсы жорықтарға да қатысып, сол жорықтарды жырға
қосқан. Оның өлеңдері көбінесе Абылай ханға арналған және елі, жері туралы
болып келеді. Жазушы Ілияс Есенберлин ақын шығармаларын Көшпенділер
трилогиясында пайдаланған. Кейбір қолжазба деректерде Тәтіқараны Абылайға
сын сөздер айта білген батыл ақын етіп танытады. Асылы, Тәтіқара да Бұқар
сияқты ханның астам көңілін басарлық ауыр сөздер айтуға батылы жеткен,
беделді адам болса керек. Кей тұста ақын Абылайды жақтаушыдан гөрі
әшкерелеуші, сыншы болып танылады. Әр тұста ол хан жағында бола бермеген.
Батырлар жағын, әсіресе Олжабай мен Абылай немесе Бөгенбай мен хан арасы
ашылғанда түгел өзгеріп, халық мұңын көтеріп отырған. Абылайға көңілі
қалған тұста ол өзінің үскідей өткір тілін қадап, оның кемістігін бетіне
басады.
Тәтіқара жастық шағында жоқшылық тартқанымен қоса, қартайған шағында да
жағдайы оңала қоймайды. Сарайдан қуылғаннан кейін денсаулығы нашарлап,
жағдайы нашарлайды. Қартайған шағында қарақшылардың қолынан қаза табады.
Менің пікірімше Тәтіқара өз заманында шындықты жырлай білген өткір де
ділмар ақын болған деп ойлаймын. Шығармалары көңілге ой саларлық және
реалистік мазмұнда сипатталған болып келеді. Қорыта айтқанда, өлең-
жырларында өмірлік шындықтың аясынан асып кетпей, мейлінше шынайы
бейнелеуді құнттаған Тәтіқара ақын – қазақ әдебиетінде реалистік ақындар
поэзиясының тууына XVIII ғасырдағы көрнекті тұлғалардың бірі.
Тәтіқара ақынның Кебеже қарын, кең құрсақ, Артық туған Абылай - деп
басталатын өлеңіне Ш.Уәлиханов баға беріп, Тәтіқараның Абылай жанындағы
ақындардың бірі болғанын айтады.
Ал, Ә.Марғұлан Абылай тұсында ат жалын тартып мінген азамат жасында
болған. Сондықтан жыраудың өзі көрген оқиғалар жайында сөз айтпай қалуы
мүмкін емес, - деп баға берген [11].
Осы пікірді толықтыра түсетін Ш.Уәлихановтың Абылай дәуірі –
қазақтардың ерлігі мен серілігінің ғасыры. Оның жорықтары мен батырларының
көзсіз ерлігі мен қаһармандығы жыр-дастандардың арқауына айналған. Абылай
қазақ халқының тәуелсіздігін көздеген күшті хан, - дей келіп, ол жайындағы
ел аузындағы әңгімелерді халық тәуелсіздігіне құрал етуді көздейді [12, 120
б.].
Жоғарыдағы ғалымдар пікіріне сүйенер болсақ, Тәтіқара Абылай заманында
ханның тұстасы болғаны және жауынгер сарбазы болғанын байқаймыз. Тәтіқара
жыраудың поэзияны ақындықпен жалғастырған ірі ақын Абылай ханның қазақ
әдебиетінде бейнесін жасаған.
Осы ойды толықтыра түсетін академик Р.Бердібайдың мына тұжырымы екенін
көреміз Абылай бейнесінің халық қиялында ерекше іріленіп сомдалуының басты
себебі де оның тар кезеңде тайғақ кешулерде ел бірлігіне ұйытқы боларлық
ақыл, айла, ынтымақ кілтін таба алатындығына байланысты, - дейді [13, 11
б.].
Ақынның Кеше тоқыраулы судың бойынан... деп басталатын өлеңінен сол
дәуірдегі қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастардың бір қыры аңғарылады. Хан
мен халық арасындағы байланыстың сол замандағы қазақ жұртындағы орныққан
ерекше үлгісін аңдау үшін Абылай ханға арнала айтылғаны анық танылатын осы
өлеңді саралай зерделеп көрелік. Өлеңнің мазмұнын құрайтын жағдайларды рет-
ретімен топтастыра, бөлікке бөлер болсақ, олардың жалпы жүйесі былай
түзіледі: Абылайдың дүниеге келу ерекшелігі, бала кезінің көрінісі, ерлігі,
ерлікті елдің бағалауы, құрметтеген елге хан көзқарасының өзгеруі, ел
жауабы.
Тәтіқараның Кеше тоқыраулы судың бойынан деп басталатын өлеңде Абылай
ерлігі, елдің бағасын айта келе ханның көзқарасының өзгеруін сынайды.
Үш жүздің баласы
Ақылдасып, жолдасып,
Хан көтеріп еді,
Үш жүздің баласын
Бір баласындай көрмедің
Ат құйрығын сүзіңдер
Аллалап атқа мініңдер
Хан талау қылып алыңдар!. – деп ханның астам көңілін басарлық ауыр
сөздер айтқан.
Кебеже қарын, кең құрсақ, Артық туған Абылай? - деп басталатын
өлеңінде Абылайдың ел басқарудағы оның қасиетін дәріптеуі оның келбетін аша
түскен. Қытай әскерімен қақтығыс тұсында туған бұл өлеңде:
Артық туған Абылай,
Көтере көр бұл істі,
Жау жағадан алғанда,
Ит етектен алғанда,
Ер Абылай қорыққан жоқ.
Абылай ханның бір жорығында жау өкшелеп, қуып келеді де, алдынан өзен
кездесіп, қатты қысылады. Сонда Абылай: Тілің қырқылғыр Тәтіқара бір айла
тап - деген екен. Сол кезде ақын:
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда,
Ер жігіттің ерлігі осындайда, - деп өзі бастап жауынгерлерді алып
өтеді. Олжабай, Бөгенбай сынды батырлардың ерлігін жырлай отырып, Абылай
бейнесін өмірлік шындықтан асып кетпей, мейлінше шынайы бейнелеуді мақсат
тұтқан. Абылай оның батырларына айтылатын мадақ жырлар болып келеді.
Абылай хан және XVIII ғасырдағы батырлар жайында жыр тудырушының бірі –
Үмбетей жырау. Абылай бейнесін жасаған ақын-жыраулар аз емес. Соның ішінде
Үмбетейдің хан тұлғасын жасаудағы ерекшелігі өзгеше. Бөгенбай өлімін
Абылай ханға естірту атты ұзақ жоқтауында:
Жау қашты деп айқайлап,
Абылайлап шапқанда,
Сол ерліктен хан болдың,
Әлем асқан жан болдың.
Барша әлемге даң болдың!
Ұмыттың ба соны Абылай?!
Бұл – негізінен кісі өліміне байланысты қаралы өлең, яғни, мұң-шер
өлеңнің естіртуі. Бөгембай өлімін естірту арқылы батырдың жүріп өткен
жолдарына тоқтала келе, Абылай ханды тәубаға келтіреді, тоқтамға шақырады.
Орта жүзде қатын көп,
Туатын кейін батыр көп.
Жасынан сырлас болған
Үлкен болса да құрдас болған
Батырың өтті Бөгенбай, - деп ой түйген.
Жауға шауып, ту байлаған батырлардың есімін даңққа бөлеп, Абылай
бейнесін тек қана ел мүддесімен бірге көрсеткен.
Үмбетей – Бұқардың, Абылайдың замандасы болған ірі жырау.
Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту өлеңі 1925 жылы Таң журналында
тұңғыш рет жарық көрген.
Қазақта қазаны естірту – үлкен өнер. Жырау бұл толғауында арғы-бергіден
ой толғап, опасыз жалған дүниенің тиянақ-тілек тұлғаларын көлденең тартады.
Абылай ханды тәубаға, тоқтамға шақырады. Әуелі жастайынан көрмегені жоқ еді
ғой деп бекітіп алады. Батырдың өмір тарихының елеулі, сәттерін еске
түсіреді. Айтып-айтып келіп, Ұмыттың ба соны Абылай?! - деп бір қайырып
тастайды.
Бөгенбай батырдың Абылай хан тұсында өмір сүруін Абылайға Тәңірім
берген үлкен сый, - деп суреттеген. Абылайдың атын шығарған қазақ
батырлары екенін ашық айтқан.
Үмбетей батыр мен ханның қоғамдағы тарихи рөлін дұрыс танытады. Осы
тұста жырау Абылай ханның өткен өміріне тоқталып, әрқайсының ерлік мінезін
сипаттап, даралай бейнелейді.
Батыр өліміне деген ел қайғысын өз басының да ханның да қасіреті
ретінде ауыр өкініш арқылы баяндайды. Атышулы батырлармен ханды қатар
ұстайды.
Қаз дауысты Қазыбек,
Керейден шыққан Жәнібек.
Қаракерей Қабанбай.
Қанжығалы Бөгенбай.
Абылай сенің тұсыңда
Сол төртеуі болыпты-ай.
Бөгенбай батырға серік, әрі оның жыршысы болған Үмбетейді Абылай хан
өзінің айналасында ұстайды. Сол себепті де хан туралы тың деректерді жырға
қосып, Абылай бейнесін қазақ поэзиясында көрнекті жасаған.
2 ЭПИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ АБЫЛАЙ БЕЙНЕСІНІҢ КӨРІНІСІ
2.1.Ш.Жәңгіровтың Абылай поэмасындағы және Олжабай Нұралының
Абылай поэмасындағы Абылай бейнесінің сомдалуы
Абылай хан туралы көлемді эпикалық поэма мен дастандар мол. Кеңес
дәуірі тұсында бұл жырларға тыйым салынып, оқырманға таныла қойған жоқ. Ел
тәуелсіздігін алып, еңсемізді көтерген тұста Абылай хан атты екі жинақта
басылып (1993 және 1995 жылдар) шыққан. 2010 жылы Бабалар сөзі жүзтомдық
жинақтың 57 томында жария етілді. Бүгінгі күні Ғылым Академиясының сирек
қолжазбалар қорында Абылай ханға қатысты он бес нұсқада жазылған поэмалар
белгілі болып отыр.
Қазақ хандығының 550 жылдығына орай Бейжен университетінің ғалымы
шағатай тарихынан дәріс оқитын Дүйсенәлі Әшімұлы Абылай ханның қытай
мұрағаттарынан моңғол тілінде жазылған Чин патшасына екі хатын тапқан.
Бүгінде Абылай туралы поэмалар Қытай мұрағаттарында сақталған. Абылай
бейнесін жасаған поэма дастандар мол десек те, олардың баспада жариялануы
келелдеп отырған.
Шәді Жәңгіровтың бұрын ешқайда жарияланбаған Абылай атты дастанының
қолжазбасы Қызылордалық Қасымов Нұрмаханнан алынған. Бұл шығарма 1985 жылы
Қазақ қиссалары деген атпен Қытай Халық Республикасы Ұлттар баспасында
шыққан.
Сабалақ дастаны авторы белгісіз М.Көпеев қолжазбасынан алынған.
М.Жұмабаевтың Батыр Баян 1923 жылы Шолпан журналында, кейін 1989
жылы М.Жұмабаев шығармаларында басылды.
Хан Абылай 1943 жылы Қобызшы Қорқыт атымен шыққан. Кейін
М.Айтбаевтың авторлығымен басылды(1991ж).
2.1 Ш.Жәңгіров Тарихат, О.Нұралы Абылай поэмасындағы бейнесі
Бүгінде авторы белгілі Абылай хан туралы жазылған поэмалардың бірі Шәді
Жәңгіровтың Тарихат атты 17 тараудан тұратын поэмасына тоқталып өтеміз.
Шәді поэмада Абылай ханның арғы аталарынан бастап, өмірге келуі, дүниеден
өткенге дейінгі өмір жолына тоқталады.
1.Поэманың Абылайдың арғы аталары деп аталатын бірінші тарауына Шығыс
ханы Жошы, Бату хандардың ұрпағы екенін, ата тектері ақсүйек түгелдей
діншіл болғанын баяндайды.
Жошы әулеті Дон, Еділ, Қырым, Кавказ, Жетісу, Семей, Торғай, Ақмола,
Хиуа, Бұқар елдерінде тұрған.
Жошының Тоқайтемір деген ұлы хан болып, өмірден өтеді, оның баласы
Өзтемірден кейінгі 17 ұрпағы хан тағын ұстаған.
Әбулфайзды Марайым уәзірі өлтіргені - деген тарауда. Жошының он
жетінші ұрпағы хан тағында отырған соның кішісі Әбулфайздың Нәдіршамен
қақтығысы сөз болады. Қызын Нәдіршаға ұзатып, Хиуаға қолына Марайым деген
уәзірін қосып береді. Марайым Нәдіршаны өлтіріп, мөрін ұрлап, Бұқараға
келіп, Әбулфайзды Мир араб медресесінің молдасының үйіне қонаққа шақырып,
бұзақыларға патшаны өлтіртеді, өзі Бұқара ханы болып Әбулфайз ұрпақтарын
қырады. Әйелі ханның бір жасар Абылай атты ұлын сарайдан алып шығып Ораз
деген кісіге жасырын ұстауын өтінеді. Марайым бұл баланы іздеп таба
алмайды.
Марайымның хандық құрғаны. Хан болып ел басқаруда әртүрлі қателіктер
жасайды. Әулие мазарын бұзуға бұйрық береді. Шырақшы бұл іске нала болып
зират басында аруаққа сыйынып ұйықтап кетеді. Түсінде ақсақал шал аян
беріп, Марайым өлетінін айтады. Сол кезде Марайымның аты мысықтан үркіп,
құлап қалады да жан тапсырады. Содан елді Данияр патша басқарады, ол да
өледі, Шамырат деген баласы таққа ие болады.
Абылайдың жастық кезі. Ақсақал шалдың қолында бала өсіп жетіледі. Егер
Әбулфайздан бір ұрпақ қалыпты деген хабар елге тарайды. Сонан соң Ораз
баланы алып керуеншілермен Түркістанға қашып кетеді. Керуеншілермен арқаға
барады. Көкшетау еліне келіп Даулет байдың үйіне түседі. Сол үйде тұрады.
Абылай ер жетеді, байдың ықыласы ауады, бала бойындағы қасиетке таңқалады.
Асық жілік ұстатып Абылайды бала етеді, қыз алып беріп үйлендіреді.
Абылайдың қалмақтарды қаштырғаны. Қалмақтармен соғыста Абылайлап
ұрандап, елден қалмақтарды қуады. Сол сәтте Жәнібек хан бұл Дәулет байдың
баласы емес, тегінде хандық қасиет бар деп Оразды алдырып баланың кімдікі
екенін сұрайды. Ораз барлық жайтты айтып береді.
Абылайдың хан болғаны
Жәнібек хан Түркістанда бас қосып, ұлы жүзден Төле би, орта жүзден
Қазыбек би, кіші жүзден Әйтеке би ақ киіздің бір бұрышынан Жәнібек өзі
ұстап, хан тағына отырғызады.
Абылайдың үшінші әйелі қарақалпақ қызы Қаражаннан Уәлихан, Шыңғысхан
т.б. тарайды.
Жорық.
Қырғыздармен соғыстағы Абылай ерлігі.Ұлы жүзден бір қыз алып, одан Сөке
атты ұл, төреден алған қыздан Әлі деген ұл туған.
Абылайдың қалмақтың Серіш батырын өлтіруі
Абылайдың жау қолына түсуі. Қалдан Серен
Абылай ханның Қытайға елші жіберуі
Абылайдың еліне қайтуы
Абылайдың Әзірет Сұлтанға зиратқа барғаны
Қоқанға аттану
Абылайдың Ташкентке барғаны
Абылайдың Самарқанға барғаны
Абылайдың дүниеден өтуі. Түркістанға зират етуге аттанғанда соңында
Абылай науқасқа шалдығады, Ташкентте біраз жатады, өзін Әзірет Сұлтан
күмбезіне жерлеуді өтінуі жеке тарауларда баяндалған.
Бұл поэмада Шәді ақын Абылай өмірінің шежіресінен бастап хан өмірінің
негізгі белестеріне тоқталған. Поэмада ақын кейбір тарихи тұжырымдарды
өзінше көрсеткен.
Поэма шынайы шындыққа құрылған, кей жерлерде Аллаға сыйыну, кәміл
пірлерге жалбарыну сияқты ойлар кездеседі.
Поэманың тақырыбы: Ел бірлігі, азаттық жолындағы ерлік, елдік, тұтастық
пен дербестік.
Идеясы: Абылайдың қазақ халқын аман сақтап қалу үшін жасаған ерлігін
дәріптеу. Ел қамы, халық тағдырын ойлаған Абылайдың ірі тұлғасын мойындау
және саяси, әскери, әлеуметтік көрегендігін паш ету.
Поэманың сюжеттік желісінде Абылай әрбір іс-әрекетті парасат таразысына
сала білетін халық мүддесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz