ҚАЗІРГІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕГІ СӨЗ МӘДЕНИЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚАЗІРГІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕГІ СӨЗ МӘДЕНИЕТІ
ЖӘНЕ ТІЛДІ ОҚЫТУДЫҢ ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІСІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік желі – бұл тек адамдарды бір-
бірімен байланыстыратын веб-сайт қана емес, сонымен қатар жастардың сөз
мәдениетін дамытатын құрал. Қазіргі кез келген ұялы телефонда бір емес,
бірнеше әлеуметтік желінің түрлері бар. Әлеуметтік желі тақырыбы түрлі
ғылым салаларын ойландырып келе жатыр. Әлеуметтік желі және ондағы
қауіпсіздік түрлі ғылым салаларын ойландыруда. Дәрігер мамандарын көзге
әсері жайы алаңдатса, психологтар өз саласының маңайынан қарастыруда.
Отбасыға әсерін өзіндік көзқарас тұрғысынан әлеуметтанушылар қарастырса,
дінтанушылар дін жағынан зерттеп жатыр. Олардың пайдалы, пайдасыз жақтарын
ажыратып, әрбір зерттеуші жақ мәселенің шешілу бағыттарын ұсынады. Мен де
болашақ тіл маманы ретінде осы мәселені қарап, шешімін табуға тырыстым.
Қазіргі таңда оқушылар көркем шығарманы өте аз деңгейде оқитынын
жақсы білеміз. Барлығы дерлік ауызекі тілде қолданылатын сөздермен
сөйлейді. Әдеби тілді білмейді, сөздердің айтылу ережесін сақтамайды, бір-
біріне әлеуметтік желіде хат жазғанда жазылу емлесін мүлде қолданбайды.
Жастар мен жасөспірімдердің сөздік қорында түсініксіз сөздер мен сөйлемдер
өте көп. Олардың әлеуметтік желідегі амандық-саулық сұрасқанын оқыған
кезде, төбе шашың тік тұрады. Мысалыға алар болсақ, сөздердің әріптерін
тастап кету немесе жөнді-жөнсіз қысқарту, латын әріптерін қолдану, төл
дыбыстарды пайдаланбау, орыс тілінің сөздерін араластыру, тірі сөздердің
орнына смайликтерді жіберу әдетке айналып кеткен.
Мұндай олқылықтар туған тіліміздің дамуына, көркеюіне, өз бойындағы
табиғатын сақтап қалуына зияны орасан зор болмақ. Ал филолог мамандардың
негізгі міндеті әрі тілегі жаргондарды жою және тіл мәдениетін сақтап
қалуға ат салысу.
Бала қазақ тілін, тіл мәдениетін, сөз мәдениетін он бір жыл бойы
мектепте оқиды. ЖОО-на келіп, тағы да қайталап оқытылады. Жан-жақтан
оқытылады. Бірақ тіл мәдениеті бұзылады. Неге? Бұрын осындай бұзылған
нәрселер ауызекі тілде ғана қолданылатын еді. Мысалы: бара жатырмын-
баратрм, келе жатырмын-кежатрым, сол жаққа-сояққа, әке-батя, әже-бабуля
т.б. Жазбаға түскенде өз нормасы сақталынып отырып жазылатын. Ал әлеуметтік
желі айтылған сөзді дәл солай жазуды нормаға түсіріп жатыр. Қалай айтылса,
солай жазылып жатыр. Осы қаншалықты дұрыс, қаншалықты дұрыс емес? Оған әсер
етіп отырған фактор не? Бұзылуды зерттеп жатқан ғалымдар кімдер? Ютуб
арнасы, кинолар, өзге тілдің әсері бар ма? Бұзылуға септігін тигізіп жатқан
жастар тілі болса, жастар қанша? Осы сұрақтардың жауабы осы дипломдық
жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Диплом жұмысының нысаны. Қазіргі қазақтілді әлеуметтік желідегі сөз
мәдениеті,проблемалары,қазақ тілін оқытудың тиімді әдістері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты -- қазақтілді әлеуметтік желі оның түрлері
жөнінде түсінік бере отырып,ондағы қазақ тілін қолданыс аясына талдау,
зерттеу жүргізу және оны оқытудың жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері. Диплом жұмысында көрсетілген мақсатқа
жету үшін төмендігі міндеттерді орындау көзделді:
- қазіргі қазақтілді әлеуметтік желідегі сөз мәдениетіне талдау жасау;
- қазіргі әлеуметтік желінің түрлері, ондағы ұғым-түсініктерге
шолулар жасау, анықтамаларды жинақтау,саралау;
- қазіргі қазақтілді әлеуметтік желілер, ондағы тілдік қолданыстарға
талдаулар жүргізу;
- әлеуметтік желілердегі қате және қайшы қолданыстар, сөз
мәдениетіндегі проблемаларды анықтау;
- қазақ тілін оқытудағы бүгінгі жаңа көзқарастар мен идеяларға
байланысты ұсыныс-пікірлерге шолулар жасау, саралау;
- дипломдық жұмыс тақырыбына байланысты тілді оқытудың заманауи
әдістері, оның ішінде қазақ тілін оқытудағы интербелсенді әдісі, оның
тиімді жақтарын қарастыру және соған қатысты үлгі сабақ жоспарларын ұсыну.
Диплом жұмысының дереккөздері. Қазақтілді әлеуметтік желідегі сөз
мәдениеті мен тілді оқыту мәселелері туралы дипломдық зерттеу жұмысымызда
отандық және шетелдік ғалымдардың, тілді оқытудың өзекті мәселелері бойынша
әдіскер ғалымдар мен мектеп мұғалімдерінің, жалпы қазақ тілінің дамуы мен
қолданылуына алаңдаушылық тудыратын әлеуметтік желі қолданушылардың
пікірлері мен көзқарастары пайдаланылды. Осылардың ішінде әсіресе А.Алдаш,
М.Балақаев, Н.Уәли, Р.Сыздық, Б.Қапалбек, А.Абасилов т.б. еңбектері
басшылыққа алынып, теориялық негіз ретінде қолданылды.
Жұмыстың теориялық, практикалық құндылығы.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Жұмыс барысында сипаттау, баяндау,
талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ҚАЗІРГІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕГІ СӨЗ МӘДЕНИЕТІ
1. Қазіргі әлеуметтік желі: түрлері, ондағы ұғым-түсініктер
Қазіргі әлеуметтік желі дегеніміз не? Алдымен оның өзіндік
анықтамасы мен түсінігіне тоқталып, ажыратып алайық. Мен дипломдық
жұмысымда бұл сұрақтың жауабын алдымен уикипедия материалынан қарадым.
Уикипедия әлеуметтік желі дегенге мынадай анықтама береді: Әлеуметтік
желілер - ермектері бірдей адамдардың интернетте бірігетін қоғамдастық
сайттары. Осы сайттарда адамдар жедел түрде мәліметтер алмасады және достар
табады. Бірақ осы сайттар арқылы тек қатынасып қана қоймай, адамдар музыка,
видео іздеуі де мүмкін [1].
Айшылық алыс жерлерден,
Көзіңді ашып-жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды... [2, 34], - деп Ыбырай атамыз өлеңдеріне
қосқандай, бүгінде әлеуметтік желі бізге жылдам хабар алуға көмегін беріп
жатырЯғни, бұрындары хат жолдап, оның жауабын алу үшін апталап-айлап
күтетін еді. Ал қазір әлеуметтік желі арқылы көзді ашып-жұмғанша
сауалымызды жолдап, жауап алып отырмыз. Миллиондаған адам күнделікті өмірде
әлеуметтік желілерді пайдалану үстінде. Біреуі ақпарат іздеу үшін
қолданса, енді біреуі уақыт өткізу үшін, адамдармен тілдесу үшін
пайдалануда. Әрине, әлеуметтік желілер бәріне бірдей әсер бермейді. Бастысы
адам оны өз керегіне, дұрыс жолда пайдалануы қажет.
Жалпы, адамдардың әлеуметтік желіні қолдану мақсаттарын үшке бөліп
қарауға болады.
Бірінші – байланыс . Олар маркетингтік, сараптамалық, зерттеулік
немесе жай ғана дос-таныстармен хат-хабар алмасу үшін қолданады. Өзі
әлеуметтік желінің басты функцияларының бірі де осы.
Екінші – ақпарат. Ақпаратты алу, бөлісу, тарату, жарнама жасау,
құлақтандыру, хабарландыру, қоғамдық пікір қалыптастыру, пікірталас жүргізу
тұрғысын көздейтіндер бар. Әлеуметтік желіні қолданушылар саны көбейген
сайын мұның да маңызы артып келе жатыр. Өйткені, желілер түрлі мақсаттағы
ақпараттарды қоғамға тез жеткізудің тиімді жолы. Бұған пайдалы да, арандату
мақсатындағы ақпарат та кіреді. Басты бақылауға алынуы тиіс тұсы осы. Яғни,
қадағаланбаса әлеуметтік желілер түрлі мақсаттарда үлкен қару болғалы тұр,
болып жатыр да.
Үшінші – психология. Бұл адамның ішкі қажеттілігін, яғни эгоны
қанағаттандырудың ең қолайлы әдісі. Қоғамда өз орнын таба алмай, ойларын
ашық жеткізуге шамасы жетпей, тұйық күйінде қалыптасқан жандар үшін керемет
құрал. Осы желілерді пайдалану арқылы олар өздерін басқаша сезіне бастайды.
Лайк жинау, пікір жазу, селфи жасау немесе құнды деп санайтын ойларын
бөлісу арқылы ішкі эголарын қанағаттандырады. Оффлайн өмірде жасай
алмағанын онлайнда жүзеге асырғысы келеді. Бірақ тым асыра пайдалану –
психологиялық дертке соқтыруы мүмкін. Сондай-ақ, желіге тәуелділік арқылы
қоғамнан одан сайын алшақтатуы да ықтимал. Қалай дегенде де интернет және
әлеуметтік желілер қазіргі қоғам тіршілігінің ажырамас бөлшегі. Тек қолдану
барысында дұрыс пайдалануды және шектен шықпауды қадағалаған жөн.
Таңертен ұйқыдан тұра сала смартфоннан бүкіл әлемдегі
жаңалықтарды көре аламыз. Кімнен хат келді, достарым қандай суреттер салды,
әріптестерім қай жерде демалып жүр? Көршім қандай тағам жасағаны туралы
ақпаратты бірнеше секундтар ішінде біліп отырамыз. Өміріміздің ажырамас
бөлігіне айналған әлеуметтік желі туралы не білеміз, оның қандай түрлері
бар, қалай пайда болды деген сұрақтарға жауап іздеп, ақ-қарасын ажыратып
алайық. Мен дипломдық жұмысымда бұл сұрақтың жауабын Youtube арнасының
бейнематериалдарынан қарадым [3].
Адамдардың бір-бірімен әңгіме-дүкен құратын ең алғашқы электронды
хабарландыру тақталары 1970-ші жылдардың соңында пайда бола бастады.
Қазіргі күндегідей аса қолайлы болмасада, адамдарды ғаламторда біріктірудің
ең алғашқы қадамдары еді. Содан кейінгі кезең алғашқы on-line
сервистердің пайда болуы еді.
1990 жылдардың ортасында ICQ құрылды, ол жеке компьюерлерге
арналған жедел хабарламалар жеткізудің бірінші жүйесі болды. ICQ-дің
негізін Mirabilis компаниясы қалады. Бүгінгі таңда ICQ – Mail.Ru Group-
тың құрамына кіреді. Әлеуметтік желілердің пайда болуының басты себебі, ол
әрине, адамдардың бір-бірімен әңгімелесуді қалауы. Бұрындары адамдар
әңгімелесу үшін бір-бірімен кездесетін. Ер жігіт қызбен танысқысы келсе,
көшеде танысып, серуендеуге шақыратын, киноға, театрға апаратын. Ал бүгінгі
күні жастар қалай танысады? Таныс емес адамдарды, әлеуметтік желідегі
парақшасына қосылып танысады. Интернеттің пайда болуымен және таралуымен
барлығы өзгере бастады. Достарыңмен тілдесу виртуалды әлемге көше бастады.
Бұл дұрыс па, бұрыс па, әркім өзі шешеді. Соңғы кездері адамдар бетпе-бет
кездесуден гөрі әлеуметтік желілерде тілдесуді қалайды. Әлеуметтік
желілердің пайда болуы мен дамуына не түрткі болды? Әрине тез дамып келе
жатқан интернет.
1995 жылы АҚШ азаматы Рэнди Конрад classmates.com сайтын жасайды.
Бұл сайтқа кез-келген адам тіркеліп, өзінің таныс-туыстарын тауып алуға
мүмкіндік алады. Алғашында сайт көп сұранысқа ие бола алмады. Уақыт өте
келе тіркелушілердің саны арта түсті. Сайттың аудармасы Сыныптастар.
Сайттың мақсаты, сыныптастарды және мектептегі достарды табуға мүмкіндік
жасау. Бастапқыда сайт танымал емес еді, өйткені профильді жасау және
достарды қосу функциялары болмады. Ал сайт қолданушылары тек білім беру
мекемелерінің және сонда оқыған оқушылардың тізімін ғана көре алатын.
Classmates әлеуметтік желілердің пайда болуына түрткі болды. Жоба
нәтижелі болды, және де өз иелеріне табыс әкелді. Осыған қызығушылықпен
қараған басқа адамдар өз әлеуметтік желілерін ойлап табуға кірісті. Бүгінгі
күні сайт өз жұмысын жалғастыруда. Әлем бойынша сайттың қолданушылар саны
50 млн.
Бәріміз білетін, керекті ақпараттарды дер кезінде тауып беретін, сайт
Goggle 1996 жылдың қаңтар айында Калифорниядағы Стенфорд
универсистетінде оқитын Ларри Пейдж және Сергей Бринның ғылыми-зерттеу
проектісі ретінде ашылған. [4] "Гугл" сөзі "Интернет" терминімен бірге
қалыптасып кеткен. Өйткені, әйгілі Гугл торабын қолданбайтын Интернет
қолданушысы кемде-кем. Ал бұл жобаның авторлары қарапайым студенттер екенін
бірі білсе, бірі білмейді. Әйгілі Гугл жобасының авторлары: Стенфорд
университетінің студенттері Ларри Пейджа мен Сергей Брин. Google сөзі -
онның жүз дәрежесі дегенді білдіреді. Артынан бұл сөздің "googol" деп
жазылатыны анықталды. Дегенмен, Google сөзі қолданысқа еніп кеткеннен
кейін, әйгілі компания "Google" атымен аталып кетті.
1999 жылы Live Journal сайты пайда болды. Ерекшелігі мұнда адамдар
өздерінің жеке блоктарымен күнделіктерін жүргізуге мүмкіндік алды. Оны
ойлап табушы – американдық Брэд Фицпатрик болды. Бұл сайтта адамдар
қауымдастықтар құрып, оған басқа да адамдарды шақыра алды. Ол ТМД елдерінде
кең танымал болды. Livejournal бірінші болып топтарды құрып, хат алмасу
мүмкіндігін еңгізді. Осыны біз бүгін барлық әлеуметтік желілерден байқай
аламыз.
2003 жылы интернет кеңістігінде тағы бір әлеуметтік желі пайда болды.
Ол шыға салысымен әлемді жаулауға тырысты. Ол – My space.com. Бұл жерде
адамдар жаңа достарды қабылдап, қауымдастықтар жасауға ие болды. Ең бастысы
сыртқы ресурстардағы ақпараттармен бөлісетін мүмкіндік туды. Адамдар
бейнеролик, суреттермен бөлісе алды. Бұл әлеуметтік желі жалпы әлемдік
жұлдыздарға қатты ұнады. Олар өзінің жаңалықтарын жазып жүктеп отырды.
Бірақ бұл сайттың алдыңғы шепте жүруі ұзаққа созылмады.
Осы жылы Mail.Ru agent программасы ойлап табылды. Бұл программа
интернетте хаттарды жылдам алмасу үшін колданылды. Майл ру агент бүкіл
әлемде ерекше қолданыс тапты. Орыс ғалымдарының айтуы бойынша агент
Қазақстанда ерекше қолданылған. 2013-жылға дейін агент жастар арасында өте
жоғарғы деңгейде пайдаланылды. Жеке хабарламалар жазып, Мой мир-ге арнайы
фотолар жүктейтін. Жеке хабарламалар, блог арқылы көпшілікке жаза алатын,
статус арқылы өз көңіл күйін білдіре алды. Ұялы телефонмен агентке өз
суретін қою өте қиын еді. Ол үшін арнайы компьютермен Майл руга кіріп,ол
ұзақ уақытты алатын. Қазіргі кезде жастар ол әлеуметтік желіні қолданбайды.
Тек қана почта арқылы жұмыстарын мұғалімдерге жіберіп отырады. Және үлкен
мекемеде жұмыс істейтін адамдар іс-қағаздарды почта арқылы жіберіп,
байланыс жасайды.
2004 жылы Гарвард университетінің студенты Марк Цукерберг Facebook
әлеуметтік желісін құрастырды. Алғашында бұл сайтта өз университетінің
студенттерін тіркеп, өзара хат алмасуға, бос уақытын қызықты өткізу үшін
жасады. Екі жылдан соң facebook әлемге есігін айқара ашып, оған адамдар
ағыла бастады. Бастапқыда желінің аты The facebook болған еді. Қазіргі
таңда бұл әлеуметтік желіге 2,4 млрд адам тіркелген. Бір күн ішінде адамдар
6 млрд бейнематериал көреді. Бүгінгі күні Facebook әлем бойынша Google-
дан кейін ең көп танымалдылыққа ие екінші интернет сайт.
2006 жылы американдық програмист Джек Дорси дәл қазір не істеп
жатқандығы туралы қысқаша хабарлама бөлісуге арналған Twitter-ді ойлап
тапты. Адамдар бұл жерде 140 символдан тұратын хабарлама жаза
алады.Сондықтан бұл желі жазатын ойды жинақтап, қысқаша жазуды үйретеді
десек те қате болмайды.
Facebook өз қарқынымен әлемді жаулап жатқан кезде, Вконтакте,
Однокласники әлеуметтік желілері халық арасына кеңінен тарады. Жастармен
қоса ересек адамдар да пайдаланып, бір-бірімен хат алмасып, сурет пен
бейнежазбаларды көре алды. Қазақстанда Майл рудан соң Вконтакте желісі
кеңінен қолданылды. Майл рудағы қиындық тудыратын жағдаяттардың барлығы
Вконтакте желісінде оңай түрде қарастырылды. Еркін түрде бір емес, бірнеше
суреттер қоюға мүмкіндік туды. Жаңалық қарауға, түрлі группалар ашуға, көп
мүмкіндіктерге жол ашылды. Однокласники әлеуметтік желісі әсіресе Қырғыз
елінде қатты дамыған десек те болады.
2010 жылы Сан Францискодағы екі дос әлеуметтік желілер әлемінде
төңкеріс жасады. Олар адамдар хат алмасуға қарағанда,суреттерді жақсырақ
қабылдайды дейтін шешімге келіп, Instagram-ды ойлап тапты. Бұл әлеуметтік
желінің бірқатар ұтымды жақтарын көрген Facebook оны 2016 жылы 1 млрд
долларға сатып алады. Instagramm – жастардың әлеуметтік желісі. Оның
ерекшелігі күнделікті не істеп жүргеніңді фото-видео арқылы достарыңа
көрсетесің. Оның көмегімен қолданушылардың фотосуреттер жасауға, оларға
фильтр қолдануға, сонымен қатар оларды өзінің сервисі немесе басқа
да әлеуметтік желілер арқылы таратуға мүмкіндіктері бар.
Британдық ғалымдар Instagram-ды денсаулыққа ең қауіпті әлеуметтік
желі деп атады. Біріншіден уақытыңды білдіртпей жеп қояды, екіншіден адам
психологиясына тигізер кері әсері көп. Бірақ бұл әлеуметтік желі
Қазақстанда күннен күнге дамып, табыс көзіне айналуда. Ең әдемі пост,
контент иелері блог бастап, жарнама жасап ақша табудың бір жолын үйренді.
Түрлі бизнес өкілдері осы әлеуметтік желі арқылы өз кәсіптерін дөңгелетіп
жатыр. Осы әлеуметтік желі арқылы түрлі жаңадан мамандықтар пайда болуда.
Ол туралы келесі тараушада айта кететін боламын.
Бүкіл әлем бұлардан артық әлеуметтік желі шығуы мүмкін емес деп
ойлап жатқанда, Қытайда Доуинь пайда болды. Басты ерекшелігі 15 секундтық
қысқа бейнелерді түсіруге арналған қосымша. Бұл жастар арасында қатты
қызығушылық тудырып, тіркелушілер саны 100 млн-нан асты. Оны ойлап тапқан
компания керемет көрсеткіштерді көрген соң, сыртқы әлемге шыға бастады.
Оның атауы Tiktok деп ауыстырылды. Қазіргі таңда пайдаланушылар саны 800
млн-нан асты. Қазіргі таңда бұл әлеуметтік желіні қазақтың жасы да кәрісі
де қарап қолдануда. Үйде отырған үлкен адамдар пайдалы ақпараттарды,
лайфкахтарды көріп пайдаға жаратса, балабақшаға баратын баладан, ЖОО оқитын
студент жастарға дейін билеп видео түсіріп, қаралым жинап жатыр. Пайдалы да
пайдасыз да ақпаратқа толы әлеуметтік желінің бірі десек қателеспейміз.
Барлығымыз жақсы көріп пайдаланатын WhatsApp қосымшасы Ян Кум,
Брайан Эктон есімдерімен байланысты. Бұл екі американдық азамат 2009 жылы
алғаш рет аталған messanger-ді іске қосып, бүкіл елдердегі байланыс
операторларын sms пен mms қызметтеріне бәсекелестік танытып, артынша оларды
мүлдем ығыстырып шығарды. Компанияның басты үш қағидасы бар. Жарнама, ойын,
айлалы әрекеттер болмау керек. Бұл желіге 1,6 млрд-тан астам адам
тіркелген. Әрине, әдеттегідей бұл желіні 2014 жылы Facebook 19 млрд
долларға сатып алды.
Ендігі кезекте Youtube желісіне келейік. 2005 жылы АҚШ-та Стив
Чен,Джавед Карим, Чад Хёрли жеке компания құрды. Алғашында Youtube танысуға
арналған сайт ретінде жасалып, кейін кез-келген бейнематериалды жүктеуге
арналды. Youtube-тың сәтті жоба болуының себебі бейнероликтердің флэшвидео
форматында онлайн режимде көру мүмкіндігінде. Бұл технология өз уақытында
революцияға арналды. Себебі бейнероликты көру үшін, компьютерге арнайы
бағдарламаны орнатуды қажет етпеді. Бар болғаны сайтқа кіріп, іздеуді ғана
талап етті. Бұл әлеуметтік желіге ай сайын 2 млрд адам кіріп, әр минут
сайын 500 сағаттық бейнематериал жүктеледі. Қазіргі таңда бұл әлеуметтік
желіге тіркеліп, өзіндік арналарын ашып, түрлі контент, влог, видео жүктеп,
ол видеолар миллионнан аса қаралым жинаса Youtube өзі ақша төлейді. Табыс
көзі де десек те артық етпейді. Қазір көбіміз теледидарды ютубқа
алмастырдық. Түрлі бағдарламаларды уақытылы теледидардан көре алмасақ,
ютубтан қосып қалаған бөлімімізге дейін көре алатын деңгейге жеттік. Қазір
барлық теледидарда ютуб каналы қосылған. Теледидарсыз-ақ ютубқа қаншама
түсірілген кинолар, влогтар, бағдарламалар, сұхбаттар салынып, көптеген
қаралым жинауда. Былайша айтқанда теледидардың орнын басқан әлеуметтік желі
десек те болады.
Viber-кең қолданылып келе жатқан әлеуметтік желі. Бірақ бұл
қосымшаның орнын WhatsApp әлеуметтік желісі басып кетті.
Другвокруг-хат алмасуға арналған желі. Былайша айтқанда керек емес
әлеуметтік желі. Зияны өте көп.
Imo, Skype- екеуі бірдей міндетті атқарады. Бірақ, Skype бұрыннан
келе жатыр. Және шетелдегі халықпен байланыс жасай аласың. Хат алмасуға да
болады. Ал, Imo енді еңген жүйе. Ол дәл Skype сияқты. Skype-ты WhatsApp
жоқ кезде жақсы пайдаланған едік. Арнайы компьютерімізге программасын жазып
алып, басқа қалада тұратын достарымызбен, туыстарымызбен видеоқоңырау
арқылы сөйлесетінбіз. Бірі білсе, бірі білмейтін қосымшалардың бірі. Қазір
бұл қосымшаның орнын WhatsApp, Instagram басып кетті.Аталған екі әлеуметтік
желінің екеуінде де видеоқоңырау батырмасы бар. Бұрыңғыдай компьютерге
қосылмай-ақ ұялы телефонмен басқа өңірдегі дос-туыспен еш қиындықсыз
сөйлесе бересің.
Телеграм – 2013 жылы жарық көрген әлеуметтік желі. ВКонтактенің
негізін қалаушы Павел Дуров келіспеушіліктерден кейін компаниядан кеткен
соң қауіпсіз деп танылатын сервисті дүниеге әкелді. Әлемнің 50-ден астам
мемлекетінде қолданылады. Офисі Нью-Йорк штатындағы Буффало қаласында
болғандығына қарамастан телеграм командасының орталығы ол жерде емес.
Telegramның бас офисі Берлинде орналасқан. Бастапқыда Telegram сөздің
әдеттегі мағынасында мессенджер емес еді. Құпия хат алмасу құралын жасаушы
- бұрын әйгілі ВКонтакте әлеуметтік желісін құрған сол Павел Дуров.
Қазіргі уақытта құпиялылықтан маңызды ештеңе жоқ. Бұл параметрге тек
Telegram ғана сәйкес келеді. Telegram арқылы жазбаша және дауыстық
хабарламаларды оңай жібере аламыз. Оған фото немесе бейне қосуға болады.
Соңғы уақытта қоңырау шалу мүмкіндігі пайда болды. Кейбір адамдар Telegram-
ды стикерлері үшін жақсы көреді. Олар Интернетте барлардан, бірегей
дизайнымен және әртүрлілігімен ерекшеленеді. Соңғы уақытта бұл әлеуметтік
желі көптеген мемлекеттік ақпараттарды қамтитын, іске асыратын қосымшаға
айналып үлгерген секілді. Карантин кезінде телеграм халыққа жақсы
көмекқолы болғанын жақсы білеміз.
Aitu Dala digital – компаниясы Aitube видеохостингінің мобильді
қосымшасын іске қосты. Пайдаланушылар Aitube платформасында Қазақстанда
түсірілген телехикаяларды, мемлекеттік тілдегі ойын-сауық және танымдық
сипаттағы контентті, сондай-ақ қазақстандық телеарналардың трансляциясын
көре алады. Aitube видеохостингіне ай сайын екі миллионнан астам қолданушы
кіреді. Қазірдің өзінде миллион қаралым жинаған видеолар бар[5].
Күн санап өміріміз экранға тәуелді болып барады. Ақпарат, ғылым,
үкімет, нарық та ғаламторға телміріп отыр. Ал енді адамдар арасындағы қарым-
қатынасты да ғаламтор шешеді. Қазірдің өзінде әлем халқының 57 пайызы бетпе-
бет тілдесуден гөрі әлеуметтік желілерде әңгімелеседі. Әлеуметтік желі –
адамдардың бір-бірімен ғаламтор арқылы өзара байланысын қамтамасыз ететін
ғаламтор ресурсы. Әлемде қазіргі күнде ұзын саны 50 мыңдай әлеуметтік желі
түрі бар екен. Соның ішінде белсенді қолданушылары 100 миллионнан асатын 10
ең ірі әлеуметтік желі түрі бар: Facebook, Google, Tumblr, Twitter,
Linkedіn, Tencent Qzone, Sina Weibo, ВКонтакте, Одноклассники, Renren. Бұл
әлеуметтік желілер қатарындағы ең көп қолданушысы бар Фейсбук (Facebook)
желісі болып отыр. Оның қолданушыларының саны 1,5 миллиардқа жеткен.
Қазақстандағы ең танымал әлеуметтік желілер қатарына ВКонтакте, Инстаграм,
Мой мир, Фейсбук, WhatsApp,Твиттер жатады.
Әлеуметтік желілер бізге басқа адамдармен байланыс орнатуға және
олардың өмірінде не болып жатқаны туралы білуге мүмкіндік береді. Десек те
оның кері әсері де бар. Смартфон не компьютер алдында сағаттап отырып, мың
түрлі ақпарат арасында бос уақытты жоғалтып алу қазіргі үлкен проблемаға
айналды. Сондықтан арасында үзіліс жасап, виртуалды өмірден шынайы өмір бар
екенін ұмытпау керек. Ақпарат тарату мүмкіншілігі бойынша Интернет торабы
алдыңғы қатарға шығып отыр. Газет, теледидар, радионың түгелге жуығы
Интернет торабында сайт немесе өз парақшаларын ашып, электронды ақпарат
құралдарының саны күннен-күнге өсуде. Ал интернеттегі әлеуметтік
желілердің қолданушыларының орта жасы 7-ден 48-ге дейін болып отыр. Қазір
кез-келген ұялы телефонда әлеуметтік желілерге қосылу үшін қосымша
бағдарламалар орнатылатын болды. Кез келген компанияның өз тауарларын
жарнамалау мақсатында әлеуметтік желіде парақшалары бар. Тіпті,
Президентіміз Қасымжомарт Кемелұлы Тоқаев және Үкімет мүшелері, көптеген
лауазымды тұлғалар интернетте өз парақшаларын, блогтарын ашып, сол арқылы
өздерінің қызметіне байланысты ақпарат беріп отырады.
Қазіргі заман – жаңа серпілістер кезеңі. Бұл серпіліс
Қазақстанды да айналып өткен жоқ. Бізде де халық тиімді деп таныған
әлеуметтік желілерін пайдаланып жүр. Қазақстанда 5,6 миллион адам
әлеуметтік желілерді күнделікті пайдаланады. Ақиқат газетінде көрсетілген
мәліметке қарасақ, Қазақстанда 5,6 миллион адам әлеуметтік желілерді
күнделікті пайдаланады екен. Ең танымал әлеуметтік желілердің қатарында
күніне 1 млн 125 мың рет қаралатын WhatsApp, 558 мың рет қаралатын
Instagram, 252 мың рет қаралатын В контакте, 410 мың рет қаралатын
Facebook-ті жатқызуға болады. Күніне 1 млн 125 мың қазақстандық ұялы
телефонмен ватсапқа кіреді екен. Шын мәнінде, ватсап — ақпарат алмасудың
әрі тиімді, әрі арзан жолы. Дегенмен күні ватсаппен өтіп жатқандар да
табылады. Біз бұл өмірге өзгелер өмірін білу үшін немесе тек ақпарат алмасу
үшін емес, ең алдымен, шын өмір сүру үшін келдік [6].
Massaget.kz сайтының мәліметтері бойынша:
- Әр 20 минут сайын facebook-те бір миллион сілтеме таралады;
-Әр сағат сайын facebook-те 4,5 миллион адам қандай да бір іс-шараға
шақыру алады;
-Әр минут сайын facebook-те 100 мың адам дос болып қабылданады;
-Барлық қолданушылардың 50 пайызы аптасына 1-5 сағат уақытын
әлеуметтік желілерде сөйлесумен өткізеді;
-Әр секунд сайын 8 адам қандай да бір әлеуметтік желіге тіркеледі;
-Google-дегі іздеу саны күніне 1 миллиардтан асады;
-Адам саны жағынан Facebook Қытай, Үндістан елдерінен кейінгі
әлемдегі үшінші мемлекет;
-Орта есеппен алғанда әрбір қолданушы өз аккаунтына күніне 2 рет
кіреді;
-Жыл сайын әлемде шамамен 100 адам әлеуметтік желіде қалдырған хаты
үшін өмірден озады;
-Балалардың 80 пайызында әлеуметтік желілерде өздерінің жеке аккаунты
бар [6].
Әлеуметтік желінің түрлерін ажыратып болған секілдіміз. Әлеуметтік
желі пайда болғаннан кейін әрине оған сай жаңа ұғым-түсініктер пайда бола
бастады. Мысалыға алар болсақ, қазір қарыштап дамып бара жатқан, зор
танымалдылыққа ие әлеуметтік желілердің бірі Инстаграмда қаншама жаңадан
ұғым түсініктер пайда болып жатыр. Жас пен кәрі, спорт және өнер
жұлдыздары, атақ іздеген жасампаздар барлығы осы желіге тіркелген.
Тіркелуші саны көбейген сайын түрлі ұғым-түсініктер пайда болуда. Мысалыға
алар болсақ, хештег, сториз, тікелей эфир, IGTV, лайк, рилс, пост, блог,
пікір алаңы, био, өзекті,(актуальное сториз), парақша, контент, гив, лента,
ава, дайрект, лс, фейк, рек, охват, хайп т.б жүздеген жаңа сөздер, ұғымдар,
түсініктер қалыптаса бастады. Алғашында таңсық болған бұл сөздер қазіргі
таңда көп қолданылатын сөздер қатарына енді десек артық айтпаған болар
едік.
Бұл қосымшада суреттерді және қолданушыларды еркін іздеу, жеңілдету
бағытында хештег деген ұғым пайда болды. Бұл желі қолданушыларына жасалған
ерекше көмек еді. Өзінің қалаған затын хештегті басып, жазып іздей қойса,
шыға келеді.
Бертін келе Stories (сториз) ұғымы пайда болды. Бұл не болды екен
десек? Қызыққа толы дүние болып шықты. Олай дейтін себебіміз желі
қолданушылары өзінің күнделікті қайда, не жасап жүргендігі туралы, қысқа да
нұсқа бейнежазба немесе суретін жүктей алады. Ол суреттерді әрлейтін
фильтр, стикерлер, эмодзилер, қайда жүргендігі туралы тектейтін мекенжай,
жазған сөздерді түрліше өзгертетін жазу шрифт түрлері, тіпті өзің қалаған
әндерді таңдап қоса алатын формат еңгізіп, керемет дүние жасап қойды.
Оқырмандарға түрлі сауалнама, сұрақ-жауап беретін түрліше платформаларды
қосты. Сториз салу шығармашылықтың бір түрі десек те болады. Әр салған
дүниене әрлеп салудың өзі бір өнер, ал қазіргі таңда Сторизмейкер атты
мамандық пайда болды.
Тікелей эфирде адамдармен ашық тіл табысу жүзеге асса, IGTV форматы
арқылы салынатын бейнематериал уақыттары біршама ұзарды. Постта түрлі
мәтіндер жазылып копирайтер мамандығына жол ашылса, рилс арқылы түрлі
қызықты бейнематериалдарды бүкіл әлем көретін деңгейге жетті.
Осындай жаңа ұғым түсініктер пайда бола бастаған сайын, жастардың,
желі пайдаланушылардың сөйлеу дағдысында да біршама өзгерістер орын алып
жатыр. Мысалы: Сторизге мені белгілеп салдың ба?, Неге мені
тектемегенсің посттың астына?, Бүгінше лентаны мен жабайын, Постқа
ерекше, мәнді, мағыналы текст жазып берші, Рилс салдым, өзіңнің парақшаңа
поделиться етші, Мен бүгін инстаға мықты контент дайындадым, Кеше
қыдырғанда салған сториздерімді актуальноедан көре аласыздар, Күшіміз
бірлікте деп хештегмен пост салдым, Менің салған IGTV-ма лайк басып кет,
Меніңде блог жүргізіп блогер болғым келеді., Курсқа сілтеме биода
орналасқан, Сіздерге лайфсториз ұнайды ғой, Сен, кеше гив жасадың
ғой,сыйлықтары қайда? Хайп ұстап жатқан шығар, деген секілді диалог
түрлері қазіргі таңда жастар арасында басымырақ кездеседі. Әдеби оймен,
көркем тілмен қарасаң не айтып жатыр деген сұрақ келеді. Тіпті осындай
сұрақтарды, сөйлемдерді қанша мың оқырмандары парақша иелері салады. Сырт
көзге оғаш көрінгенмен заман талабы осы болып тұр дейді. Бұл жаңа заман мен
жаңа дүниелер – жаңа ұғым түсініктер бірге еніп жүретінінің айғағы. Дәл
осындай ұғым түсініктер фейсбук, инстаграм, ватсап, тикток әлеуметтік
желілерінде де көптеп кездеседі.
WhatsApp әлеуметтік желісінің басқа әлеуметтік желілерден
айырмашылығы статус деген қызық зат бар. Бұл дүние инстаграм әлеуметтік
желісінің сториз ұғымымен ұқсас келеді. Статусыңнан көріп едім, ответ
жазып үлгермедім, удалить етіп тастапсың, Маған документтерді ватсаппен
жіберші, Статусыңдағы суретті аваңа қойып қойсаңшы,-міне осы секілді
мысалдар арқылы барлығымыздың тіліміз шұбарланып бара жатқандығын
байқаймыз. Түрлі жаңа сөздер, жаңа ұғымдар біздің әсіресе жастардың миына,
тіл қолданысына тез-тез еніп кетіп жатқандығын көруге болады. Әрине осындай
терминдердің, сөз қолданыстарын қазақ тілінде өз атауын, өз аудармасын
шығара алсақ, бұндай шұбарланудың алдын алған болар едік.
Бәрінен де оза түсіп, пайдалану жағынан алдыңғы орыннан түспей келе
жатқан әлеуметтік желілердің бірі – Тикток. Есін біле бастаған баладан,
еңкейген қарияға дейін қазіргі күні қарайтыны – осы әлеуметтік желі.
Балалар өз қызығушылықтарымен түрлі күлкілі де қызықты бейнематериалдар
түсіреді. Жастар жағы өздері билеп сол бейнематериалды жүктеп, қаралым
жинауға асығады. Жаңалықтың барлығы теледидарда емес, тиктоктан бірінші
шығатын деңгейге жетті. Жаңалық та, лайфкахтар да, әзілдер де, қайғыға толы
бейнежазбалар, түрліше құбылып биленген би, айтылған ән, барлық саланың
бәрі осы тиктокта бой көтеруде. Тиктоктың ең атақты сөздері: тренд,
випказашка, рек, чек, кринж, рофл,т.б Бұл сөздер де белгілі бір ұғымға
айналып бара жатыр. Сенің видеоң маған рекке шықты ғой, Бүгін сабаққа
кел, кеше шыққан трендті түсіріп тастайық, Вааау, випказашка чеееееек
болып тұрсың (байдың қызындай әдемі болып тұрсың деген мағынада айтылған
сөз). Осындай мысалдарға қарап-ақ жастардың, тикток әлеуметтік желісін
пайдаланушылардың сөз мәдениеті құлдырап бара жатқандығын аңғаруға болады.
Жаңа әлеуметтік желі шыққан сайын, жаңа ұғым түсініктер міндетті түрде
пайда болады. Ол-заңды құбылыс. Қазір көп қолданыла бермейтін Вконтакте
желісінің өзінде қаншама ұғымдар пайда болып еді. Барлық әлеуметтік желіде
де ұқсастық бар. Барлығында дерлік сурет, бейнежазба жүктейсің, оған түрлі-
түрлі пікірлер келеді.
Бүгінде серігің де, жан жолдасың да осы ұялы телефон сияқты. Таңның
атысынан күннің батысына дейін соған үңілумен уақыт өтіп жатыр. Рас, бұл
күнгі жастарды ұялы телефонсыз елестету тіпті мүмкін емес. Қолында не
қалтасында телефоны жоқ болса дегбірі қашып, әбігерге түсіп жүргені. Онсыз
күнін елестету қиын. Сағаттап қалтафонға үңілуден де жалықпайды. Бір кіріп
кетсе, айналасында не болып жатқанынан бейхабар қалады. Естімейді,
көрмейді. Бар қызығы әлгі телефон. Қазірде ғаламторда, әсіресе әлеуметтік
желіде танымал болу сәнге айналып барады. Осы танымалдықпен ақша тауып
жүргендер көп.
Жастар әлеуметтік желі арқылы танысып, көңіл жарастырып, шаңырақ
көтеріп те жатады. Ал енді бірі желідегі танымал жұптарға айналып
үлгерген. Олар өздерінің оқырмандарына күнделікті өмірін, ішкен-жеген
тамағын, жүріс-тұрысын желіге жүктеп отырады. Тіпті қызықты вайндар,
скечкомдар (қызықты бейнелер) түсіріп, танымалдыққа ие болғысы келеді.
Себебі қазір желідегі танымалдылық табыстың тиімді көзі [7]. Барлық
әлеуметтік желі арқылы табыс табатын мықты маман болуға болады. Қазіргі
таңдағы ең табысты және үлкен сұранысқа ие мамандықтарды айтып шықсақ:
Блогер бұл кісілердің кім екенін бәріміз жақсы білеміз. Немен
айналысатыны, қалай ақша табатыны – бәрі айқын. Біреуі тауар сатады, бірі
ақыл-білімін сатады. Енді бірі конкурс, лоторея, гив өткізеді. Бір сөзбен
айтқанда, блогерлердің табыс көзі мен жұмыс барысы бізге біршама мәлім.
Өйткені, өздері бәрін болмаса да, тыныс-тіршілігінің басым бөлігін ашық
түрде жариялап жүреді. Блогер болу үшін танымалдылықтың жолында талай
нәрсені құрбан етуге тура келетінің тағы бар. Сондықтан, танымалдылыққа
ұмтылмай, тасада жүріп-ақ талай іс тындырып, табысын тауып жүрген
мамандықтарға тоқталайық.
Инстаграм-маркетолог блогерлердің парақшасын сауатты жүргізуіне бағыт-
бағдар береді. Парақшаның мақсатты аудиториясын анықтайды, жарнамасын
жасайды, күнделікті салынатын пост пен сториз мазмұнын жоспарлайды. Бұл
қызметті атқару үшін парақша стратегиясын жоспарлауды, парақшаны дамыту
жолдарын, аналитика жасауды, таргет жарнамасын жасауды, инстаграмның жай
адамдар үшін жұмбақ көптеген құпияларын білуге тиіс.
Маска жасаушы. Сториз жүргізгенде маска қолданбайтын блогер жоқ деуге
болады. Бар болса да, өте аз. Блогер болмай-ақ, жай қолданушының өзі
сторизге шыға қалса, міндетті түрде маска іздейді. Енді біреулер өз атымен
не бренді, логотипі бейнелегенген арнайы маскаға тапсырыс береді.
Инстаграмда өтімді тауардың бірі болғандықтан, маска жасаушылардың мұрты
майланып тұр десек те болады. Маска жасау үшін жаңалық ойлап табудың
қажеті жоқ. Тек дизайн теориясын, анимациялық, графикалық редакторлар
баптауының тетіктерін, 3Д бағдарламаларымен жұмыс жасауды білсе жетіп
жатыр.
Контент-менеджер(СММ). Блогерлердің брендін қалыптастыруға,
парақшасын дұрыс жүргізуіне көмектесетін кезекті маман. Профильдің басқы
бетін, Инстаграм тілімен айтқанда шапкасын жасайды, жалпы дизайны қалай
болғаны дұрыс екенін анықтап, қандай түстерге басымдық беру керегін
анықтайды. Пост мәтінін жазады, жарияланым үшін сурет не видео дайындайды,
кейде сториз материалын да әзірлейді, контент-жоспар жасайды. Парақшаға
аналитикалық талдау жасап, дамыту жолдарын айқындайды. Білікті контент-
менеджер болу үшін мақсатты аудиторияны анықтау, дұрыс хештег таңдау,
сауатты, түсінікті әрі бірден баурап алатын текст жазу, сурет-видео өңдеу
бағдарламаларымен, графикалық редактормен жұмыс істеу, талдау-сараптау
құпияларын жетік меңгерген болуы қажет.
Таргетолог. Таргет – инстаграмда сауда-саттық жасаушылардың ең
негізгі жарнама құралы. Оның көмегімен белгілі бір тауарды қажет ететін
тұтынушыны дәл тауып, парақшаны соның көз алдынан көлбеңдеп кетпей
қоятындай етіп жасауға болады. Бірақ, оны қалай жасайтынын бәрі біле
бермейді. Тиісті аймақтан, жас мөлшері мен өмір салты, іздегені мен
қажеттілігі тура келетін тұтынушыны баптаудың барлық құпиясын меңгерген
кәсіби таргетолог қана таба алады.
Копирайтер – тапсырысқа мәтін жазушы маман. Мәтін жазу деген – тек
сөйлем құрап жаза беру емес. Парақша иесі ұсынатын ақпарат болсын, тауар
болсын, басқа да қызметтің тұтынушыға өтімді болуы үшін оның ой-санасына
сөзбен әсер ете алу керек. Бір оқығаннан ойға тоқыла кететін, көкейге
қонып, көңілден ойып тұрып орын алатын, ақпаратты дұрыс жеткізіп,
оқырманның келіспеске шарасын қалдырмай, айтқанына сендіре, дегеніне
көндіре алатын мәтін жазудың мыңдаған құпиясы бар. Оның бәрін меңгерген
копирайтер кез келген тауар не қызметтің саудасын әп-сәтте-ақ қыздырып
жібереді. Сондықтан да инстада сатылымдық ұсыныс жасаушылар ақысын төлеп,
посттарына әдемі мәтін жазатын мықты копирайтерлерді көптеп іздейді.
Фотограф, видеограф. Инста әлемі – көздің жауын алатын сұлулыққа
тұнып тұр. Себебі, ол – бірінші кезекте көзбен қабылданатын ақпарат. Бір
қарағанда сурет не видео тартымды болып көрінсе, әрі қарайғы мәлімет те
жақсы өтеді. Сондықтан, шебер фотограф пен видеографтың да қызметі маңызды.
Бұл мамандықты меңгеру үшін керегі – фото-видеоаппараттарды қолдана алу,
суреткерлік, дизайнерлік қабілет, фото-видеоматериалдарды түрлі
бағдарламаларда өңдеу, монтаждау сияқты жұмыстарды игеру.
Әлбетте, әлемдік инста алаңында бұдан да басқа мамандықтар мен кәсіп,
қызмет түрлері толып жатыр. Біздің атағанымыз – ең негізгілері және
бастапқы сатылары ғана. Бел шешіп кірісемін деген адамға осы кіріспенің
біреуін таңдап жасауға болады. Тереңдеген сайын, таным-түйсік те кеңейіп,
табыс та арта түсетіні айқын. Мен де пайда болған жаңа мамандықтарды қолға
алып, табыс көзіне айналдырып жүргендердің қатарында бармын. Болашақ
филолог, тіл жанашыры ретінде копирайтер болып жазған мәтіндерімді сатып,
тілімізді дамытып қана қоймай, табыс көзіне айналдырып та жүрмін. Мемлекет
жастары осындай жаңа әрі табыс көзі мол мамандықтарды демде игеріп алып,
мықты маман болуға тырысса тілімізді дамытуға қосқан зор үлесі деп білер
едім.
2. Қазіргі қазақтілді әлеуметтік желілер, ондағы тілдік қолданыстар
Жер бетіндегі ең ақылды, ең саналы тіршілік иесі ол әрине – адам.
Адамзат баласы осы уақытқа дейінгі мыңдаған жылдық ғұмырында тас
құралдарынан бастап, сансыз технологиялар ойлап тапты. Адам өмірін
жеңілдету үшін ойлап тапқан құралдар уақыт өткен сайын жетіліп, адамның
санасы да, құралдары да қарыштап дами берді. Адамның өміріндегі ең маңызды
дүние – ақпарат алмасу. Ақпарат алмасудың да түр-түрін ойлап тапқан
адамзат баласы ежелгі заманда тасқа қашап жазу жазды. Тасқа сызып, сурет
салды. Жаугершілік заманда ұшқыр тұлпарлармен хат таситын арнайы хатшылар
мен жаушылар да болды. Көк аспанға ақ қанат көгершінді де ұшырды. Аяғына 3
бу хат ілген ақылды көгершіндер жүздеген жылдар бойы адамдар арасында
ақпарат алмасудың тиімді құралы болып келді. Өз заманында қиялдай көрінетін
дүниелер адам ақыл-ойының арқасында жаңа кезең технология мен интернет
дәуірі басталды.
Қазақ тілін дамыту, қолдану аясын кеңейту үшін әртүрлі мемлекет
деңгейінде шаралар атқарылуда. Қазір насихаттың ортасы ғаламторда десем
қателеспеспін. Ғаламторда да қазақ тілді материалдар санын көбейту қазақ
тіліндегі ақпараттың таралуына жол ашары сөзсіз. Соның ішінде қазақтілді
сайттардың белсенділігін тексеріп көріп, оның ішінде не мәлімет айтылатынын
зерттеп топтастардым. Елімізде мектеп жасына дейінгі 2,2 миллион, мектеп
жасындағы 2,5 миллион бала бар екен. Ғаламторда еркін жүзетін компьютер
басты балалар көбейіп келеді. Ендеше оларға арналған қазақтілді санаулы веб-
сайттардың бас-аяғын түгендеп көрсек [8].
Қазақтілді пайдалы сайттардың бірі – Qamshy.kz. Сайт экономика, көш,
тарих, саясат, әлеумет, өнер, денсаулық т.б тақырыптарда пайдалы
мәліметтерді қамтиды.
Сонан соң Massaget.kz – танымдық, ойын-сауық порталы. Қазақтілді
интернетсүйер қауымның дүниетаным шеңберін кеңейтуге септігін тигізу
мақсатымен және қазақ, орыс тілін меңгерген не қазақ тілін үйреніп жүрген
қолданушылар үшін жұмыс жасайды.
Kinostan.kz — кино әлеміндегі жаңалықтармен, ақпараттармен,
деректермен бөлісетін қазақтілді ресурс. Сайт командасы қолданушыларға кино
саласында болып жатқан түрлі ақпараттармен, мәліметтермен бөлісуді мақсат
етеді. Ресурста отандық және әлемдік киноға қатысты жаңалықтар, мамандармен
сұхбаттар жарияланады, түрлі бағыттағы мақалалар жарық көреді. Республикаға
келіп жатқан жаңа фильмдердің трейлерлері беріліп, таныстырылады, олардың
көрсетілім кестесі беріледі, шолу-рецензиялар жазылады. Сайтта фильмдерді
бағалау арқылы тізімдегі кино өнімдерінің рейтингі құрылады. Осы арқылы
танымал фильмдерді кеңінен насихаттап, қолданушылардың белсенділігін
арттыру көзделген.
Өткір тілділігімен qalamger.kz сайты, рухани азыққа толы
madeniportal.kz сайты деп қарастыруға болады. Arasha.kz сайты шынайы
өмірдің жаңалықтарын шырылдап жеткізетін сайт болса, cпорт жаңалықтарын
жеткізу бойынша ең үздік сайт – qаzsport.kz. Жастарға берер тағылым-тәлімі
зор balbal.kz сайты болса, үздік балаларға арналған сайт imektep.kz
порталы деп топшыладым. Төтенше жағдай кезінде мектеп оқушыларына көмекке
келген бірден бір пайдалы сайт – bilimland.kz, бұл сайтта оқушылар
мектептегі ұстаздарынан келген тапсырмаларға жауап беріп, онлайн тест
тапсырмалар орындады, балдық жүйе арқылы нәтижені автоматты түрде уақытылы
шығарып отырды. Сонымен қатар асыл дінімізді ардақтайтын қазақтілді сайттар
да жоқ емес. Соның бірі – Islamdini.kz. Күнделікті жаңалықтарымыздан бей-
жай қалдырмай, хабардар қылып отыратын Baq.kz сайты болып табылады.
Қазақстанда қазіргі кезде ең көп қолданыстағы әлеуметтік желілердің
бірі nur.kz сайты болып есептеледі [9]. 2009 жылдың 4 наурызынан бастап
ашылған бұл портал қазақстандық интернеттің ең танымал бетіне айналды.
Айына 2млн 500 000-нан астам қазақстандық уақыттарын осы порталда
өткізеді. Одан басқа да qazaquni.kz, zhasalash.kz және қазақтілді
сөздердің дұрыс жазылу жолын көрсетіп беретін emle.kz сайттары белсенді
жұмыс жасауда.
Әрбір тілдің бәсекеге қабілеттілігі, ғаламтор пайдаланушылары
арасындағы қолданыс көрсеткіші артқан сайын ол тілдің танымалдылығы да арта
түсетіні мәлім. Бұл орайда біз ғаламтор кеңістігіндегі қазақ тілінің
қолданыс аясын кеңейтуге мән бере қарауымыз керек. Ақпараттық технологиялар
саласының қазақшасы кейінгі жылдары ғана орнығып келе жатқанымен,
тілбұзарлық үрдістерге барынша сергек қарағанымыз абзал. Қазақ тілінің
қолданыс аясын арттыруға ықпал ететін веб-сайттардың саны мен сапасы туралы
сөз қозғағанда, осыдан шамамен 10 жыл бұрын қазақша сайттар саусақпен
санарлықтай ғана болатын.
Ал бүгінде әрбір БАҚ, мемлекеттік органдар, ғылыми, білім беру, т.б.
мекемелер, жоғары оқу орындарының, тіпті жас ерекшелігіне арналған, түрлі
салаларға қатысты қазақ тілді сайттардың, әлеуметтік желілердің саны артып,
сапасы жетіле бастағанын аңғарамыз. Тұтынушылар жиі қадағалап, электронды
парақтарын ақтарып отыратын көбінесе саясат, мәдениет, қоғам, ғылым, білім,
өнер, тіл, т.б. мәселелерге қатысты сайттар басымдыққа ие. Оқылым
статистикасы бойынша nur.kz abai.kz, azattyq.org, baq.kz, ult.kz,
qazaquni.kz, qamshy.kz және т.б. сайттарды атауға болады. Бұлардың
қатарына шетелдегі қандастарымыз бен сол елдерден Қазақстанға қоныс
аударған қазақтардың арасында танымал kaznews.mn сайтын да қосуымызға
болады. Жастардың көпшілігі пайдаланатын сөздердің түсіндірмесі,
энциклопедиялық мәліметтер берілетін, музыка, бейнебаяндар, онлайн
режімінде фильмдер көрсетілетін сайттар жоқ емес. Солардың қатарына
kitap.kz, kk.wikipedia.org, massaget.kz, bilіmland.kz,
baribar.kz, т.б.). Соңғы жылдары жас мөлшеріне, кәсіпке, саясат, өнер,
музыка, шоу бизнес, т.б. байланысты қазақ тіліндегі контент, әлеуметтік
желілерде де өз парақшаларын ашып, кеңінен қанат жайып келеді.
Қазақ тілді сайттар туралы mtdi.kz сайтындағы мәліметтерге
қарағанда, қазақтілді интернет кеңістікте бар-жоғы 300-ге жуық сайт болса,
олардың 15-20 пайызы ғана белсенділікке ие[10]. Ал қалғандары мекеменің
немесе ұйымның атын шығару үшін жасалған, жарнамаға ғана арналған сайттар
екен. Көптеген сайттар өз белсенділігін жоғалтқан.(masa.kz,
massagan.com, kazmuzic.kz, kaztube.kz, aynaline.kz, kultegin.com,
bozbala.com, elim-ai.kz т.б. Тіпті жойылып кеткен сайттардың саны да
аз емес. Кейбір сайттар өз атауын түбегейлі өзгерткен. Барлық сайттардың
белсенділігін, ондағы айтылатын, жазылатын тақырыпты ескеріп, тексере отыра
осы мәліметтерді анықтадым.
1.3 Әлеуметтік желілердегі қате және қайшы қолданыстар, сөз
мәдениетіндегі проблемалар
Тіліміздің дамып өркендеуіне ғаламтор желілерінің тигізер пайдасы аз
емес. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің кезекті бір Жолдауында: Қазақ тілі ғылым
мен білімнің, интернеттің тіліне айналды [11] ,- деген болатын. Бұл рас.
Қазақ тілі ХХІ ғасырдағы ақпараттық технологиялар көшіне ілесіп, дамып
келеді. Бүгінде әлеуметтік желілерді екінің бірі пайдаланады десек, артық
айтқандық емес. Ауыл мен елді мекендердің барлығына дерлік интернет
қолжетімді болды. Желі пайдаланушылар хат алмасады, ой-пікірлерімен
бөліседі. Ақпараттық сайттардың қатары да күн өткен сайын көбейіп, арта
түсуде. Мұның бәрі, әрине, жақсы. Бірақ тіліміздің тазалығын да ұмытпауымыз
керек. Өйткені бұл ең басты талап болуы тиіс.
Ғаламтор жүйесі өмірімізге енбей тұрған кезге дейін жарық көріп
жатқан кітап, баспа өнімдері редактор, корректор мамандарының қырағы
көзінен өтетін. Ол тіл тазалығының сақталуына айтарлықтай әсер ететін.
Әрбір сөздің өз орнында тұруы, грамматикалық, стилистикалық талаптарға сай
келуі маңызды екені айтпасақ та түсінікті. Әлеуметтік желілердегі жеке
жазбаларға редакторлық, корректорлық жұмыстар жасалмайтыны белгілі. Бұл
тікелей әр адамның сөзге деген өз талғамына байланысты. Шынтуайтына
келгенде, желі пайдаланушылардың тілді пайдалану мәдениеті де сан қилы.
Мұндайда тілге деген жауапсыздық та қылаң бермей тұрмайды.
Қазақ тілінің, ана тілінің сөз мәдениетін көтеру – ұлттық мүдде
талаптарының бірі. Қазақ тілі мәдениетінің үлкен бір саласы – сөйлеу және
жазу мәдениеті, оны жоғары деңгейге көтерудің басты заңдылығы – дұрыс айту
және қатесіз жазу нормасы. Технологияның өркендеген зaмaнындa әлеуметтік
желілердің тіл мәдениетін дaмытудағы әсері қaзaқ тілі білімінде жaн-жaқты
зерттелуі тиіс. Жасыратыны жоқ, бүгінгі күні әлеуметтік желілер ғаламтор
тұтынушыларының ажырамас сенімді серігіне айналып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: ҚАЗІРГІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕГІ СӨЗ МӘДЕНИЕТІ
ЖӘНЕ ТІЛДІ ОҚЫТУДЫҢ ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІСІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік желі – бұл тек адамдарды бір-
бірімен байланыстыратын веб-сайт қана емес, сонымен қатар жастардың сөз
мәдениетін дамытатын құрал. Қазіргі кез келген ұялы телефонда бір емес,
бірнеше әлеуметтік желінің түрлері бар. Әлеуметтік желі тақырыбы түрлі
ғылым салаларын ойландырып келе жатыр. Әлеуметтік желі және ондағы
қауіпсіздік түрлі ғылым салаларын ойландыруда. Дәрігер мамандарын көзге
әсері жайы алаңдатса, психологтар өз саласының маңайынан қарастыруда.
Отбасыға әсерін өзіндік көзқарас тұрғысынан әлеуметтанушылар қарастырса,
дінтанушылар дін жағынан зерттеп жатыр. Олардың пайдалы, пайдасыз жақтарын
ажыратып, әрбір зерттеуші жақ мәселенің шешілу бағыттарын ұсынады. Мен де
болашақ тіл маманы ретінде осы мәселені қарап, шешімін табуға тырыстым.
Қазіргі таңда оқушылар көркем шығарманы өте аз деңгейде оқитынын
жақсы білеміз. Барлығы дерлік ауызекі тілде қолданылатын сөздермен
сөйлейді. Әдеби тілді білмейді, сөздердің айтылу ережесін сақтамайды, бір-
біріне әлеуметтік желіде хат жазғанда жазылу емлесін мүлде қолданбайды.
Жастар мен жасөспірімдердің сөздік қорында түсініксіз сөздер мен сөйлемдер
өте көп. Олардың әлеуметтік желідегі амандық-саулық сұрасқанын оқыған
кезде, төбе шашың тік тұрады. Мысалыға алар болсақ, сөздердің әріптерін
тастап кету немесе жөнді-жөнсіз қысқарту, латын әріптерін қолдану, төл
дыбыстарды пайдаланбау, орыс тілінің сөздерін араластыру, тірі сөздердің
орнына смайликтерді жіберу әдетке айналып кеткен.
Мұндай олқылықтар туған тіліміздің дамуына, көркеюіне, өз бойындағы
табиғатын сақтап қалуына зияны орасан зор болмақ. Ал филолог мамандардың
негізгі міндеті әрі тілегі жаргондарды жою және тіл мәдениетін сақтап
қалуға ат салысу.
Бала қазақ тілін, тіл мәдениетін, сөз мәдениетін он бір жыл бойы
мектепте оқиды. ЖОО-на келіп, тағы да қайталап оқытылады. Жан-жақтан
оқытылады. Бірақ тіл мәдениеті бұзылады. Неге? Бұрын осындай бұзылған
нәрселер ауызекі тілде ғана қолданылатын еді. Мысалы: бара жатырмын-
баратрм, келе жатырмын-кежатрым, сол жаққа-сояққа, әке-батя, әже-бабуля
т.б. Жазбаға түскенде өз нормасы сақталынып отырып жазылатын. Ал әлеуметтік
желі айтылған сөзді дәл солай жазуды нормаға түсіріп жатыр. Қалай айтылса,
солай жазылып жатыр. Осы қаншалықты дұрыс, қаншалықты дұрыс емес? Оған әсер
етіп отырған фактор не? Бұзылуды зерттеп жатқан ғалымдар кімдер? Ютуб
арнасы, кинолар, өзге тілдің әсері бар ма? Бұзылуға септігін тигізіп жатқан
жастар тілі болса, жастар қанша? Осы сұрақтардың жауабы осы дипломдық
жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Диплом жұмысының нысаны. Қазіргі қазақтілді әлеуметтік желідегі сөз
мәдениеті,проблемалары,қазақ тілін оқытудың тиімді әдістері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты -- қазақтілді әлеуметтік желі оның түрлері
жөнінде түсінік бере отырып,ондағы қазақ тілін қолданыс аясына талдау,
зерттеу жүргізу және оны оқытудың жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері. Диплом жұмысында көрсетілген мақсатқа
жету үшін төмендігі міндеттерді орындау көзделді:
- қазіргі қазақтілді әлеуметтік желідегі сөз мәдениетіне талдау жасау;
- қазіргі әлеуметтік желінің түрлері, ондағы ұғым-түсініктерге
шолулар жасау, анықтамаларды жинақтау,саралау;
- қазіргі қазақтілді әлеуметтік желілер, ондағы тілдік қолданыстарға
талдаулар жүргізу;
- әлеуметтік желілердегі қате және қайшы қолданыстар, сөз
мәдениетіндегі проблемаларды анықтау;
- қазақ тілін оқытудағы бүгінгі жаңа көзқарастар мен идеяларға
байланысты ұсыныс-пікірлерге шолулар жасау, саралау;
- дипломдық жұмыс тақырыбына байланысты тілді оқытудың заманауи
әдістері, оның ішінде қазақ тілін оқытудағы интербелсенді әдісі, оның
тиімді жақтарын қарастыру және соған қатысты үлгі сабақ жоспарларын ұсыну.
Диплом жұмысының дереккөздері. Қазақтілді әлеуметтік желідегі сөз
мәдениеті мен тілді оқыту мәселелері туралы дипломдық зерттеу жұмысымызда
отандық және шетелдік ғалымдардың, тілді оқытудың өзекті мәселелері бойынша
әдіскер ғалымдар мен мектеп мұғалімдерінің, жалпы қазақ тілінің дамуы мен
қолданылуына алаңдаушылық тудыратын әлеуметтік желі қолданушылардың
пікірлері мен көзқарастары пайдаланылды. Осылардың ішінде әсіресе А.Алдаш,
М.Балақаев, Н.Уәли, Р.Сыздық, Б.Қапалбек, А.Абасилов т.б. еңбектері
басшылыққа алынып, теориялық негіз ретінде қолданылды.
Жұмыстың теориялық, практикалық құндылығы.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Жұмыс барысында сипаттау, баяндау,
талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ҚАЗІРГІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕГІ СӨЗ МӘДЕНИЕТІ
1. Қазіргі әлеуметтік желі: түрлері, ондағы ұғым-түсініктер
Қазіргі әлеуметтік желі дегеніміз не? Алдымен оның өзіндік
анықтамасы мен түсінігіне тоқталып, ажыратып алайық. Мен дипломдық
жұмысымда бұл сұрақтың жауабын алдымен уикипедия материалынан қарадым.
Уикипедия әлеуметтік желі дегенге мынадай анықтама береді: Әлеуметтік
желілер - ермектері бірдей адамдардың интернетте бірігетін қоғамдастық
сайттары. Осы сайттарда адамдар жедел түрде мәліметтер алмасады және достар
табады. Бірақ осы сайттар арқылы тек қатынасып қана қоймай, адамдар музыка,
видео іздеуі де мүмкін [1].
Айшылық алыс жерлерден,
Көзіңді ашып-жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды... [2, 34], - деп Ыбырай атамыз өлеңдеріне
қосқандай, бүгінде әлеуметтік желі бізге жылдам хабар алуға көмегін беріп
жатырЯғни, бұрындары хат жолдап, оның жауабын алу үшін апталап-айлап
күтетін еді. Ал қазір әлеуметтік желі арқылы көзді ашып-жұмғанша
сауалымызды жолдап, жауап алып отырмыз. Миллиондаған адам күнделікті өмірде
әлеуметтік желілерді пайдалану үстінде. Біреуі ақпарат іздеу үшін
қолданса, енді біреуі уақыт өткізу үшін, адамдармен тілдесу үшін
пайдалануда. Әрине, әлеуметтік желілер бәріне бірдей әсер бермейді. Бастысы
адам оны өз керегіне, дұрыс жолда пайдалануы қажет.
Жалпы, адамдардың әлеуметтік желіні қолдану мақсаттарын үшке бөліп
қарауға болады.
Бірінші – байланыс . Олар маркетингтік, сараптамалық, зерттеулік
немесе жай ғана дос-таныстармен хат-хабар алмасу үшін қолданады. Өзі
әлеуметтік желінің басты функцияларының бірі де осы.
Екінші – ақпарат. Ақпаратты алу, бөлісу, тарату, жарнама жасау,
құлақтандыру, хабарландыру, қоғамдық пікір қалыптастыру, пікірталас жүргізу
тұрғысын көздейтіндер бар. Әлеуметтік желіні қолданушылар саны көбейген
сайын мұның да маңызы артып келе жатыр. Өйткені, желілер түрлі мақсаттағы
ақпараттарды қоғамға тез жеткізудің тиімді жолы. Бұған пайдалы да, арандату
мақсатындағы ақпарат та кіреді. Басты бақылауға алынуы тиіс тұсы осы. Яғни,
қадағаланбаса әлеуметтік желілер түрлі мақсаттарда үлкен қару болғалы тұр,
болып жатыр да.
Үшінші – психология. Бұл адамның ішкі қажеттілігін, яғни эгоны
қанағаттандырудың ең қолайлы әдісі. Қоғамда өз орнын таба алмай, ойларын
ашық жеткізуге шамасы жетпей, тұйық күйінде қалыптасқан жандар үшін керемет
құрал. Осы желілерді пайдалану арқылы олар өздерін басқаша сезіне бастайды.
Лайк жинау, пікір жазу, селфи жасау немесе құнды деп санайтын ойларын
бөлісу арқылы ішкі эголарын қанағаттандырады. Оффлайн өмірде жасай
алмағанын онлайнда жүзеге асырғысы келеді. Бірақ тым асыра пайдалану –
психологиялық дертке соқтыруы мүмкін. Сондай-ақ, желіге тәуелділік арқылы
қоғамнан одан сайын алшақтатуы да ықтимал. Қалай дегенде де интернет және
әлеуметтік желілер қазіргі қоғам тіршілігінің ажырамас бөлшегі. Тек қолдану
барысында дұрыс пайдалануды және шектен шықпауды қадағалаған жөн.
Таңертен ұйқыдан тұра сала смартфоннан бүкіл әлемдегі
жаңалықтарды көре аламыз. Кімнен хат келді, достарым қандай суреттер салды,
әріптестерім қай жерде демалып жүр? Көршім қандай тағам жасағаны туралы
ақпаратты бірнеше секундтар ішінде біліп отырамыз. Өміріміздің ажырамас
бөлігіне айналған әлеуметтік желі туралы не білеміз, оның қандай түрлері
бар, қалай пайда болды деген сұрақтарға жауап іздеп, ақ-қарасын ажыратып
алайық. Мен дипломдық жұмысымда бұл сұрақтың жауабын Youtube арнасының
бейнематериалдарынан қарадым [3].
Адамдардың бір-бірімен әңгіме-дүкен құратын ең алғашқы электронды
хабарландыру тақталары 1970-ші жылдардың соңында пайда бола бастады.
Қазіргі күндегідей аса қолайлы болмасада, адамдарды ғаламторда біріктірудің
ең алғашқы қадамдары еді. Содан кейінгі кезең алғашқы on-line
сервистердің пайда болуы еді.
1990 жылдардың ортасында ICQ құрылды, ол жеке компьюерлерге
арналған жедел хабарламалар жеткізудің бірінші жүйесі болды. ICQ-дің
негізін Mirabilis компаниясы қалады. Бүгінгі таңда ICQ – Mail.Ru Group-
тың құрамына кіреді. Әлеуметтік желілердің пайда болуының басты себебі, ол
әрине, адамдардың бір-бірімен әңгімелесуді қалауы. Бұрындары адамдар
әңгімелесу үшін бір-бірімен кездесетін. Ер жігіт қызбен танысқысы келсе,
көшеде танысып, серуендеуге шақыратын, киноға, театрға апаратын. Ал бүгінгі
күні жастар қалай танысады? Таныс емес адамдарды, әлеуметтік желідегі
парақшасына қосылып танысады. Интернеттің пайда болуымен және таралуымен
барлығы өзгере бастады. Достарыңмен тілдесу виртуалды әлемге көше бастады.
Бұл дұрыс па, бұрыс па, әркім өзі шешеді. Соңғы кездері адамдар бетпе-бет
кездесуден гөрі әлеуметтік желілерде тілдесуді қалайды. Әлеуметтік
желілердің пайда болуы мен дамуына не түрткі болды? Әрине тез дамып келе
жатқан интернет.
1995 жылы АҚШ азаматы Рэнди Конрад classmates.com сайтын жасайды.
Бұл сайтқа кез-келген адам тіркеліп, өзінің таныс-туыстарын тауып алуға
мүмкіндік алады. Алғашында сайт көп сұранысқа ие бола алмады. Уақыт өте
келе тіркелушілердің саны арта түсті. Сайттың аудармасы Сыныптастар.
Сайттың мақсаты, сыныптастарды және мектептегі достарды табуға мүмкіндік
жасау. Бастапқыда сайт танымал емес еді, өйткені профильді жасау және
достарды қосу функциялары болмады. Ал сайт қолданушылары тек білім беру
мекемелерінің және сонда оқыған оқушылардың тізімін ғана көре алатын.
Classmates әлеуметтік желілердің пайда болуына түрткі болды. Жоба
нәтижелі болды, және де өз иелеріне табыс әкелді. Осыған қызығушылықпен
қараған басқа адамдар өз әлеуметтік желілерін ойлап табуға кірісті. Бүгінгі
күні сайт өз жұмысын жалғастыруда. Әлем бойынша сайттың қолданушылар саны
50 млн.
Бәріміз білетін, керекті ақпараттарды дер кезінде тауып беретін, сайт
Goggle 1996 жылдың қаңтар айында Калифорниядағы Стенфорд
универсистетінде оқитын Ларри Пейдж және Сергей Бринның ғылыми-зерттеу
проектісі ретінде ашылған. [4] "Гугл" сөзі "Интернет" терминімен бірге
қалыптасып кеткен. Өйткені, әйгілі Гугл торабын қолданбайтын Интернет
қолданушысы кемде-кем. Ал бұл жобаның авторлары қарапайым студенттер екенін
бірі білсе, бірі білмейді. Әйгілі Гугл жобасының авторлары: Стенфорд
университетінің студенттері Ларри Пейджа мен Сергей Брин. Google сөзі -
онның жүз дәрежесі дегенді білдіреді. Артынан бұл сөздің "googol" деп
жазылатыны анықталды. Дегенмен, Google сөзі қолданысқа еніп кеткеннен
кейін, әйгілі компания "Google" атымен аталып кетті.
1999 жылы Live Journal сайты пайда болды. Ерекшелігі мұнда адамдар
өздерінің жеке блоктарымен күнделіктерін жүргізуге мүмкіндік алды. Оны
ойлап табушы – американдық Брэд Фицпатрик болды. Бұл сайтта адамдар
қауымдастықтар құрып, оған басқа да адамдарды шақыра алды. Ол ТМД елдерінде
кең танымал болды. Livejournal бірінші болып топтарды құрып, хат алмасу
мүмкіндігін еңгізді. Осыны біз бүгін барлық әлеуметтік желілерден байқай
аламыз.
2003 жылы интернет кеңістігінде тағы бір әлеуметтік желі пайда болды.
Ол шыға салысымен әлемді жаулауға тырысты. Ол – My space.com. Бұл жерде
адамдар жаңа достарды қабылдап, қауымдастықтар жасауға ие болды. Ең бастысы
сыртқы ресурстардағы ақпараттармен бөлісетін мүмкіндік туды. Адамдар
бейнеролик, суреттермен бөлісе алды. Бұл әлеуметтік желі жалпы әлемдік
жұлдыздарға қатты ұнады. Олар өзінің жаңалықтарын жазып жүктеп отырды.
Бірақ бұл сайттың алдыңғы шепте жүруі ұзаққа созылмады.
Осы жылы Mail.Ru agent программасы ойлап табылды. Бұл программа
интернетте хаттарды жылдам алмасу үшін колданылды. Майл ру агент бүкіл
әлемде ерекше қолданыс тапты. Орыс ғалымдарының айтуы бойынша агент
Қазақстанда ерекше қолданылған. 2013-жылға дейін агент жастар арасында өте
жоғарғы деңгейде пайдаланылды. Жеке хабарламалар жазып, Мой мир-ге арнайы
фотолар жүктейтін. Жеке хабарламалар, блог арқылы көпшілікке жаза алатын,
статус арқылы өз көңіл күйін білдіре алды. Ұялы телефонмен агентке өз
суретін қою өте қиын еді. Ол үшін арнайы компьютермен Майл руга кіріп,ол
ұзақ уақытты алатын. Қазіргі кезде жастар ол әлеуметтік желіні қолданбайды.
Тек қана почта арқылы жұмыстарын мұғалімдерге жіберіп отырады. Және үлкен
мекемеде жұмыс істейтін адамдар іс-қағаздарды почта арқылы жіберіп,
байланыс жасайды.
2004 жылы Гарвард университетінің студенты Марк Цукерберг Facebook
әлеуметтік желісін құрастырды. Алғашында бұл сайтта өз университетінің
студенттерін тіркеп, өзара хат алмасуға, бос уақытын қызықты өткізу үшін
жасады. Екі жылдан соң facebook әлемге есігін айқара ашып, оған адамдар
ағыла бастады. Бастапқыда желінің аты The facebook болған еді. Қазіргі
таңда бұл әлеуметтік желіге 2,4 млрд адам тіркелген. Бір күн ішінде адамдар
6 млрд бейнематериал көреді. Бүгінгі күні Facebook әлем бойынша Google-
дан кейін ең көп танымалдылыққа ие екінші интернет сайт.
2006 жылы американдық програмист Джек Дорси дәл қазір не істеп
жатқандығы туралы қысқаша хабарлама бөлісуге арналған Twitter-ді ойлап
тапты. Адамдар бұл жерде 140 символдан тұратын хабарлама жаза
алады.Сондықтан бұл желі жазатын ойды жинақтап, қысқаша жазуды үйретеді
десек те қате болмайды.
Facebook өз қарқынымен әлемді жаулап жатқан кезде, Вконтакте,
Однокласники әлеуметтік желілері халық арасына кеңінен тарады. Жастармен
қоса ересек адамдар да пайдаланып, бір-бірімен хат алмасып, сурет пен
бейнежазбаларды көре алды. Қазақстанда Майл рудан соң Вконтакте желісі
кеңінен қолданылды. Майл рудағы қиындық тудыратын жағдаяттардың барлығы
Вконтакте желісінде оңай түрде қарастырылды. Еркін түрде бір емес, бірнеше
суреттер қоюға мүмкіндік туды. Жаңалық қарауға, түрлі группалар ашуға, көп
мүмкіндіктерге жол ашылды. Однокласники әлеуметтік желісі әсіресе Қырғыз
елінде қатты дамыған десек те болады.
2010 жылы Сан Францискодағы екі дос әлеуметтік желілер әлемінде
төңкеріс жасады. Олар адамдар хат алмасуға қарағанда,суреттерді жақсырақ
қабылдайды дейтін шешімге келіп, Instagram-ды ойлап тапты. Бұл әлеуметтік
желінің бірқатар ұтымды жақтарын көрген Facebook оны 2016 жылы 1 млрд
долларға сатып алады. Instagramm – жастардың әлеуметтік желісі. Оның
ерекшелігі күнделікті не істеп жүргеніңді фото-видео арқылы достарыңа
көрсетесің. Оның көмегімен қолданушылардың фотосуреттер жасауға, оларға
фильтр қолдануға, сонымен қатар оларды өзінің сервисі немесе басқа
да әлеуметтік желілер арқылы таратуға мүмкіндіктері бар.
Британдық ғалымдар Instagram-ды денсаулыққа ең қауіпті әлеуметтік
желі деп атады. Біріншіден уақытыңды білдіртпей жеп қояды, екіншіден адам
психологиясына тигізер кері әсері көп. Бірақ бұл әлеуметтік желі
Қазақстанда күннен күнге дамып, табыс көзіне айналуда. Ең әдемі пост,
контент иелері блог бастап, жарнама жасап ақша табудың бір жолын үйренді.
Түрлі бизнес өкілдері осы әлеуметтік желі арқылы өз кәсіптерін дөңгелетіп
жатыр. Осы әлеуметтік желі арқылы түрлі жаңадан мамандықтар пайда болуда.
Ол туралы келесі тараушада айта кететін боламын.
Бүкіл әлем бұлардан артық әлеуметтік желі шығуы мүмкін емес деп
ойлап жатқанда, Қытайда Доуинь пайда болды. Басты ерекшелігі 15 секундтық
қысқа бейнелерді түсіруге арналған қосымша. Бұл жастар арасында қатты
қызығушылық тудырып, тіркелушілер саны 100 млн-нан асты. Оны ойлап тапқан
компания керемет көрсеткіштерді көрген соң, сыртқы әлемге шыға бастады.
Оның атауы Tiktok деп ауыстырылды. Қазіргі таңда пайдаланушылар саны 800
млн-нан асты. Қазіргі таңда бұл әлеуметтік желіні қазақтың жасы да кәрісі
де қарап қолдануда. Үйде отырған үлкен адамдар пайдалы ақпараттарды,
лайфкахтарды көріп пайдаға жаратса, балабақшаға баратын баладан, ЖОО оқитын
студент жастарға дейін билеп видео түсіріп, қаралым жинап жатыр. Пайдалы да
пайдасыз да ақпаратқа толы әлеуметтік желінің бірі десек қателеспейміз.
Барлығымыз жақсы көріп пайдаланатын WhatsApp қосымшасы Ян Кум,
Брайан Эктон есімдерімен байланысты. Бұл екі американдық азамат 2009 жылы
алғаш рет аталған messanger-ді іске қосып, бүкіл елдердегі байланыс
операторларын sms пен mms қызметтеріне бәсекелестік танытып, артынша оларды
мүлдем ығыстырып шығарды. Компанияның басты үш қағидасы бар. Жарнама, ойын,
айлалы әрекеттер болмау керек. Бұл желіге 1,6 млрд-тан астам адам
тіркелген. Әрине, әдеттегідей бұл желіні 2014 жылы Facebook 19 млрд
долларға сатып алды.
Ендігі кезекте Youtube желісіне келейік. 2005 жылы АҚШ-та Стив
Чен,Джавед Карим, Чад Хёрли жеке компания құрды. Алғашында Youtube танысуға
арналған сайт ретінде жасалып, кейін кез-келген бейнематериалды жүктеуге
арналды. Youtube-тың сәтті жоба болуының себебі бейнероликтердің флэшвидео
форматында онлайн режимде көру мүмкіндігінде. Бұл технология өз уақытында
революцияға арналды. Себебі бейнероликты көру үшін, компьютерге арнайы
бағдарламаны орнатуды қажет етпеді. Бар болғаны сайтқа кіріп, іздеуді ғана
талап етті. Бұл әлеуметтік желіге ай сайын 2 млрд адам кіріп, әр минут
сайын 500 сағаттық бейнематериал жүктеледі. Қазіргі таңда бұл әлеуметтік
желіге тіркеліп, өзіндік арналарын ашып, түрлі контент, влог, видео жүктеп,
ол видеолар миллионнан аса қаралым жинаса Youtube өзі ақша төлейді. Табыс
көзі де десек те артық етпейді. Қазір көбіміз теледидарды ютубқа
алмастырдық. Түрлі бағдарламаларды уақытылы теледидардан көре алмасақ,
ютубтан қосып қалаған бөлімімізге дейін көре алатын деңгейге жеттік. Қазір
барлық теледидарда ютуб каналы қосылған. Теледидарсыз-ақ ютубқа қаншама
түсірілген кинолар, влогтар, бағдарламалар, сұхбаттар салынып, көптеген
қаралым жинауда. Былайша айтқанда теледидардың орнын басқан әлеуметтік желі
десек те болады.
Viber-кең қолданылып келе жатқан әлеуметтік желі. Бірақ бұл
қосымшаның орнын WhatsApp әлеуметтік желісі басып кетті.
Другвокруг-хат алмасуға арналған желі. Былайша айтқанда керек емес
әлеуметтік желі. Зияны өте көп.
Imo, Skype- екеуі бірдей міндетті атқарады. Бірақ, Skype бұрыннан
келе жатыр. Және шетелдегі халықпен байланыс жасай аласың. Хат алмасуға да
болады. Ал, Imo енді еңген жүйе. Ол дәл Skype сияқты. Skype-ты WhatsApp
жоқ кезде жақсы пайдаланған едік. Арнайы компьютерімізге программасын жазып
алып, басқа қалада тұратын достарымызбен, туыстарымызбен видеоқоңырау
арқылы сөйлесетінбіз. Бірі білсе, бірі білмейтін қосымшалардың бірі. Қазір
бұл қосымшаның орнын WhatsApp, Instagram басып кетті.Аталған екі әлеуметтік
желінің екеуінде де видеоқоңырау батырмасы бар. Бұрыңғыдай компьютерге
қосылмай-ақ ұялы телефонмен басқа өңірдегі дос-туыспен еш қиындықсыз
сөйлесе бересің.
Телеграм – 2013 жылы жарық көрген әлеуметтік желі. ВКонтактенің
негізін қалаушы Павел Дуров келіспеушіліктерден кейін компаниядан кеткен
соң қауіпсіз деп танылатын сервисті дүниеге әкелді. Әлемнің 50-ден астам
мемлекетінде қолданылады. Офисі Нью-Йорк штатындағы Буффало қаласында
болғандығына қарамастан телеграм командасының орталығы ол жерде емес.
Telegramның бас офисі Берлинде орналасқан. Бастапқыда Telegram сөздің
әдеттегі мағынасында мессенджер емес еді. Құпия хат алмасу құралын жасаушы
- бұрын әйгілі ВКонтакте әлеуметтік желісін құрған сол Павел Дуров.
Қазіргі уақытта құпиялылықтан маңызды ештеңе жоқ. Бұл параметрге тек
Telegram ғана сәйкес келеді. Telegram арқылы жазбаша және дауыстық
хабарламаларды оңай жібере аламыз. Оған фото немесе бейне қосуға болады.
Соңғы уақытта қоңырау шалу мүмкіндігі пайда болды. Кейбір адамдар Telegram-
ды стикерлері үшін жақсы көреді. Олар Интернетте барлардан, бірегей
дизайнымен және әртүрлілігімен ерекшеленеді. Соңғы уақытта бұл әлеуметтік
желі көптеген мемлекеттік ақпараттарды қамтитын, іске асыратын қосымшаға
айналып үлгерген секілді. Карантин кезінде телеграм халыққа жақсы
көмекқолы болғанын жақсы білеміз.
Aitu Dala digital – компаниясы Aitube видеохостингінің мобильді
қосымшасын іске қосты. Пайдаланушылар Aitube платформасында Қазақстанда
түсірілген телехикаяларды, мемлекеттік тілдегі ойын-сауық және танымдық
сипаттағы контентті, сондай-ақ қазақстандық телеарналардың трансляциясын
көре алады. Aitube видеохостингіне ай сайын екі миллионнан астам қолданушы
кіреді. Қазірдің өзінде миллион қаралым жинаған видеолар бар[5].
Күн санап өміріміз экранға тәуелді болып барады. Ақпарат, ғылым,
үкімет, нарық та ғаламторға телміріп отыр. Ал енді адамдар арасындағы қарым-
қатынасты да ғаламтор шешеді. Қазірдің өзінде әлем халқының 57 пайызы бетпе-
бет тілдесуден гөрі әлеуметтік желілерде әңгімелеседі. Әлеуметтік желі –
адамдардың бір-бірімен ғаламтор арқылы өзара байланысын қамтамасыз ететін
ғаламтор ресурсы. Әлемде қазіргі күнде ұзын саны 50 мыңдай әлеуметтік желі
түрі бар екен. Соның ішінде белсенді қолданушылары 100 миллионнан асатын 10
ең ірі әлеуметтік желі түрі бар: Facebook, Google, Tumblr, Twitter,
Linkedіn, Tencent Qzone, Sina Weibo, ВКонтакте, Одноклассники, Renren. Бұл
әлеуметтік желілер қатарындағы ең көп қолданушысы бар Фейсбук (Facebook)
желісі болып отыр. Оның қолданушыларының саны 1,5 миллиардқа жеткен.
Қазақстандағы ең танымал әлеуметтік желілер қатарына ВКонтакте, Инстаграм,
Мой мир, Фейсбук, WhatsApp,Твиттер жатады.
Әлеуметтік желілер бізге басқа адамдармен байланыс орнатуға және
олардың өмірінде не болып жатқаны туралы білуге мүмкіндік береді. Десек те
оның кері әсері де бар. Смартфон не компьютер алдында сағаттап отырып, мың
түрлі ақпарат арасында бос уақытты жоғалтып алу қазіргі үлкен проблемаға
айналды. Сондықтан арасында үзіліс жасап, виртуалды өмірден шынайы өмір бар
екенін ұмытпау керек. Ақпарат тарату мүмкіншілігі бойынша Интернет торабы
алдыңғы қатарға шығып отыр. Газет, теледидар, радионың түгелге жуығы
Интернет торабында сайт немесе өз парақшаларын ашып, электронды ақпарат
құралдарының саны күннен-күнге өсуде. Ал интернеттегі әлеуметтік
желілердің қолданушыларының орта жасы 7-ден 48-ге дейін болып отыр. Қазір
кез-келген ұялы телефонда әлеуметтік желілерге қосылу үшін қосымша
бағдарламалар орнатылатын болды. Кез келген компанияның өз тауарларын
жарнамалау мақсатында әлеуметтік желіде парақшалары бар. Тіпті,
Президентіміз Қасымжомарт Кемелұлы Тоқаев және Үкімет мүшелері, көптеген
лауазымды тұлғалар интернетте өз парақшаларын, блогтарын ашып, сол арқылы
өздерінің қызметіне байланысты ақпарат беріп отырады.
Қазіргі заман – жаңа серпілістер кезеңі. Бұл серпіліс
Қазақстанды да айналып өткен жоқ. Бізде де халық тиімді деп таныған
әлеуметтік желілерін пайдаланып жүр. Қазақстанда 5,6 миллион адам
әлеуметтік желілерді күнделікті пайдаланады. Ақиқат газетінде көрсетілген
мәліметке қарасақ, Қазақстанда 5,6 миллион адам әлеуметтік желілерді
күнделікті пайдаланады екен. Ең танымал әлеуметтік желілердің қатарында
күніне 1 млн 125 мың рет қаралатын WhatsApp, 558 мың рет қаралатын
Instagram, 252 мың рет қаралатын В контакте, 410 мың рет қаралатын
Facebook-ті жатқызуға болады. Күніне 1 млн 125 мың қазақстандық ұялы
телефонмен ватсапқа кіреді екен. Шын мәнінде, ватсап — ақпарат алмасудың
әрі тиімді, әрі арзан жолы. Дегенмен күні ватсаппен өтіп жатқандар да
табылады. Біз бұл өмірге өзгелер өмірін білу үшін немесе тек ақпарат алмасу
үшін емес, ең алдымен, шын өмір сүру үшін келдік [6].
Massaget.kz сайтының мәліметтері бойынша:
- Әр 20 минут сайын facebook-те бір миллион сілтеме таралады;
-Әр сағат сайын facebook-те 4,5 миллион адам қандай да бір іс-шараға
шақыру алады;
-Әр минут сайын facebook-те 100 мың адам дос болып қабылданады;
-Барлық қолданушылардың 50 пайызы аптасына 1-5 сағат уақытын
әлеуметтік желілерде сөйлесумен өткізеді;
-Әр секунд сайын 8 адам қандай да бір әлеуметтік желіге тіркеледі;
-Google-дегі іздеу саны күніне 1 миллиардтан асады;
-Адам саны жағынан Facebook Қытай, Үндістан елдерінен кейінгі
әлемдегі үшінші мемлекет;
-Орта есеппен алғанда әрбір қолданушы өз аккаунтына күніне 2 рет
кіреді;
-Жыл сайын әлемде шамамен 100 адам әлеуметтік желіде қалдырған хаты
үшін өмірден озады;
-Балалардың 80 пайызында әлеуметтік желілерде өздерінің жеке аккаунты
бар [6].
Әлеуметтік желінің түрлерін ажыратып болған секілдіміз. Әлеуметтік
желі пайда болғаннан кейін әрине оған сай жаңа ұғым-түсініктер пайда бола
бастады. Мысалыға алар болсақ, қазір қарыштап дамып бара жатқан, зор
танымалдылыққа ие әлеуметтік желілердің бірі Инстаграмда қаншама жаңадан
ұғым түсініктер пайда болып жатыр. Жас пен кәрі, спорт және өнер
жұлдыздары, атақ іздеген жасампаздар барлығы осы желіге тіркелген.
Тіркелуші саны көбейген сайын түрлі ұғым-түсініктер пайда болуда. Мысалыға
алар болсақ, хештег, сториз, тікелей эфир, IGTV, лайк, рилс, пост, блог,
пікір алаңы, био, өзекті,(актуальное сториз), парақша, контент, гив, лента,
ава, дайрект, лс, фейк, рек, охват, хайп т.б жүздеген жаңа сөздер, ұғымдар,
түсініктер қалыптаса бастады. Алғашында таңсық болған бұл сөздер қазіргі
таңда көп қолданылатын сөздер қатарына енді десек артық айтпаған болар
едік.
Бұл қосымшада суреттерді және қолданушыларды еркін іздеу, жеңілдету
бағытында хештег деген ұғым пайда болды. Бұл желі қолданушыларына жасалған
ерекше көмек еді. Өзінің қалаған затын хештегті басып, жазып іздей қойса,
шыға келеді.
Бертін келе Stories (сториз) ұғымы пайда болды. Бұл не болды екен
десек? Қызыққа толы дүние болып шықты. Олай дейтін себебіміз желі
қолданушылары өзінің күнделікті қайда, не жасап жүргендігі туралы, қысқа да
нұсқа бейнежазба немесе суретін жүктей алады. Ол суреттерді әрлейтін
фильтр, стикерлер, эмодзилер, қайда жүргендігі туралы тектейтін мекенжай,
жазған сөздерді түрліше өзгертетін жазу шрифт түрлері, тіпті өзің қалаған
әндерді таңдап қоса алатын формат еңгізіп, керемет дүние жасап қойды.
Оқырмандарға түрлі сауалнама, сұрақ-жауап беретін түрліше платформаларды
қосты. Сториз салу шығармашылықтың бір түрі десек те болады. Әр салған
дүниене әрлеп салудың өзі бір өнер, ал қазіргі таңда Сторизмейкер атты
мамандық пайда болды.
Тікелей эфирде адамдармен ашық тіл табысу жүзеге асса, IGTV форматы
арқылы салынатын бейнематериал уақыттары біршама ұзарды. Постта түрлі
мәтіндер жазылып копирайтер мамандығына жол ашылса, рилс арқылы түрлі
қызықты бейнематериалдарды бүкіл әлем көретін деңгейге жетті.
Осындай жаңа ұғым түсініктер пайда бола бастаған сайын, жастардың,
желі пайдаланушылардың сөйлеу дағдысында да біршама өзгерістер орын алып
жатыр. Мысалы: Сторизге мені белгілеп салдың ба?, Неге мені
тектемегенсің посттың астына?, Бүгінше лентаны мен жабайын, Постқа
ерекше, мәнді, мағыналы текст жазып берші, Рилс салдым, өзіңнің парақшаңа
поделиться етші, Мен бүгін инстаға мықты контент дайындадым, Кеше
қыдырғанда салған сториздерімді актуальноедан көре аласыздар, Күшіміз
бірлікте деп хештегмен пост салдым, Менің салған IGTV-ма лайк басып кет,
Меніңде блог жүргізіп блогер болғым келеді., Курсқа сілтеме биода
орналасқан, Сіздерге лайфсториз ұнайды ғой, Сен, кеше гив жасадың
ғой,сыйлықтары қайда? Хайп ұстап жатқан шығар, деген секілді диалог
түрлері қазіргі таңда жастар арасында басымырақ кездеседі. Әдеби оймен,
көркем тілмен қарасаң не айтып жатыр деген сұрақ келеді. Тіпті осындай
сұрақтарды, сөйлемдерді қанша мың оқырмандары парақша иелері салады. Сырт
көзге оғаш көрінгенмен заман талабы осы болып тұр дейді. Бұл жаңа заман мен
жаңа дүниелер – жаңа ұғым түсініктер бірге еніп жүретінінің айғағы. Дәл
осындай ұғым түсініктер фейсбук, инстаграм, ватсап, тикток әлеуметтік
желілерінде де көптеп кездеседі.
WhatsApp әлеуметтік желісінің басқа әлеуметтік желілерден
айырмашылығы статус деген қызық зат бар. Бұл дүние инстаграм әлеуметтік
желісінің сториз ұғымымен ұқсас келеді. Статусыңнан көріп едім, ответ
жазып үлгермедім, удалить етіп тастапсың, Маған документтерді ватсаппен
жіберші, Статусыңдағы суретті аваңа қойып қойсаңшы,-міне осы секілді
мысалдар арқылы барлығымыздың тіліміз шұбарланып бара жатқандығын
байқаймыз. Түрлі жаңа сөздер, жаңа ұғымдар біздің әсіресе жастардың миына,
тіл қолданысына тез-тез еніп кетіп жатқандығын көруге болады. Әрине осындай
терминдердің, сөз қолданыстарын қазақ тілінде өз атауын, өз аудармасын
шығара алсақ, бұндай шұбарланудың алдын алған болар едік.
Бәрінен де оза түсіп, пайдалану жағынан алдыңғы орыннан түспей келе
жатқан әлеуметтік желілердің бірі – Тикток. Есін біле бастаған баладан,
еңкейген қарияға дейін қазіргі күні қарайтыны – осы әлеуметтік желі.
Балалар өз қызығушылықтарымен түрлі күлкілі де қызықты бейнематериалдар
түсіреді. Жастар жағы өздері билеп сол бейнематериалды жүктеп, қаралым
жинауға асығады. Жаңалықтың барлығы теледидарда емес, тиктоктан бірінші
шығатын деңгейге жетті. Жаңалық та, лайфкахтар да, әзілдер де, қайғыға толы
бейнежазбалар, түрліше құбылып биленген би, айтылған ән, барлық саланың
бәрі осы тиктокта бой көтеруде. Тиктоктың ең атақты сөздері: тренд,
випказашка, рек, чек, кринж, рофл,т.б Бұл сөздер де белгілі бір ұғымға
айналып бара жатыр. Сенің видеоң маған рекке шықты ғой, Бүгін сабаққа
кел, кеше шыққан трендті түсіріп тастайық, Вааау, випказашка чеееееек
болып тұрсың (байдың қызындай әдемі болып тұрсың деген мағынада айтылған
сөз). Осындай мысалдарға қарап-ақ жастардың, тикток әлеуметтік желісін
пайдаланушылардың сөз мәдениеті құлдырап бара жатқандығын аңғаруға болады.
Жаңа әлеуметтік желі шыққан сайын, жаңа ұғым түсініктер міндетті түрде
пайда болады. Ол-заңды құбылыс. Қазір көп қолданыла бермейтін Вконтакте
желісінің өзінде қаншама ұғымдар пайда болып еді. Барлық әлеуметтік желіде
де ұқсастық бар. Барлығында дерлік сурет, бейнежазба жүктейсің, оған түрлі-
түрлі пікірлер келеді.
Бүгінде серігің де, жан жолдасың да осы ұялы телефон сияқты. Таңның
атысынан күннің батысына дейін соған үңілумен уақыт өтіп жатыр. Рас, бұл
күнгі жастарды ұялы телефонсыз елестету тіпті мүмкін емес. Қолында не
қалтасында телефоны жоқ болса дегбірі қашып, әбігерге түсіп жүргені. Онсыз
күнін елестету қиын. Сағаттап қалтафонға үңілуден де жалықпайды. Бір кіріп
кетсе, айналасында не болып жатқанынан бейхабар қалады. Естімейді,
көрмейді. Бар қызығы әлгі телефон. Қазірде ғаламторда, әсіресе әлеуметтік
желіде танымал болу сәнге айналып барады. Осы танымалдықпен ақша тауып
жүргендер көп.
Жастар әлеуметтік желі арқылы танысып, көңіл жарастырып, шаңырақ
көтеріп те жатады. Ал енді бірі желідегі танымал жұптарға айналып
үлгерген. Олар өздерінің оқырмандарына күнделікті өмірін, ішкен-жеген
тамағын, жүріс-тұрысын желіге жүктеп отырады. Тіпті қызықты вайндар,
скечкомдар (қызықты бейнелер) түсіріп, танымалдыққа ие болғысы келеді.
Себебі қазір желідегі танымалдылық табыстың тиімді көзі [7]. Барлық
әлеуметтік желі арқылы табыс табатын мықты маман болуға болады. Қазіргі
таңдағы ең табысты және үлкен сұранысқа ие мамандықтарды айтып шықсақ:
Блогер бұл кісілердің кім екенін бәріміз жақсы білеміз. Немен
айналысатыны, қалай ақша табатыны – бәрі айқын. Біреуі тауар сатады, бірі
ақыл-білімін сатады. Енді бірі конкурс, лоторея, гив өткізеді. Бір сөзбен
айтқанда, блогерлердің табыс көзі мен жұмыс барысы бізге біршама мәлім.
Өйткені, өздері бәрін болмаса да, тыныс-тіршілігінің басым бөлігін ашық
түрде жариялап жүреді. Блогер болу үшін танымалдылықтың жолында талай
нәрсені құрбан етуге тура келетінің тағы бар. Сондықтан, танымалдылыққа
ұмтылмай, тасада жүріп-ақ талай іс тындырып, табысын тауып жүрген
мамандықтарға тоқталайық.
Инстаграм-маркетолог блогерлердің парақшасын сауатты жүргізуіне бағыт-
бағдар береді. Парақшаның мақсатты аудиториясын анықтайды, жарнамасын
жасайды, күнделікті салынатын пост пен сториз мазмұнын жоспарлайды. Бұл
қызметті атқару үшін парақша стратегиясын жоспарлауды, парақшаны дамыту
жолдарын, аналитика жасауды, таргет жарнамасын жасауды, инстаграмның жай
адамдар үшін жұмбақ көптеген құпияларын білуге тиіс.
Маска жасаушы. Сториз жүргізгенде маска қолданбайтын блогер жоқ деуге
болады. Бар болса да, өте аз. Блогер болмай-ақ, жай қолданушының өзі
сторизге шыға қалса, міндетті түрде маска іздейді. Енді біреулер өз атымен
не бренді, логотипі бейнелегенген арнайы маскаға тапсырыс береді.
Инстаграмда өтімді тауардың бірі болғандықтан, маска жасаушылардың мұрты
майланып тұр десек те болады. Маска жасау үшін жаңалық ойлап табудың
қажеті жоқ. Тек дизайн теориясын, анимациялық, графикалық редакторлар
баптауының тетіктерін, 3Д бағдарламаларымен жұмыс жасауды білсе жетіп
жатыр.
Контент-менеджер(СММ). Блогерлердің брендін қалыптастыруға,
парақшасын дұрыс жүргізуіне көмектесетін кезекті маман. Профильдің басқы
бетін, Инстаграм тілімен айтқанда шапкасын жасайды, жалпы дизайны қалай
болғаны дұрыс екенін анықтап, қандай түстерге басымдық беру керегін
анықтайды. Пост мәтінін жазады, жарияланым үшін сурет не видео дайындайды,
кейде сториз материалын да әзірлейді, контент-жоспар жасайды. Парақшаға
аналитикалық талдау жасап, дамыту жолдарын айқындайды. Білікті контент-
менеджер болу үшін мақсатты аудиторияны анықтау, дұрыс хештег таңдау,
сауатты, түсінікті әрі бірден баурап алатын текст жазу, сурет-видео өңдеу
бағдарламаларымен, графикалық редактормен жұмыс істеу, талдау-сараптау
құпияларын жетік меңгерген болуы қажет.
Таргетолог. Таргет – инстаграмда сауда-саттық жасаушылардың ең
негізгі жарнама құралы. Оның көмегімен белгілі бір тауарды қажет ететін
тұтынушыны дәл тауып, парақшаны соның көз алдынан көлбеңдеп кетпей
қоятындай етіп жасауға болады. Бірақ, оны қалай жасайтынын бәрі біле
бермейді. Тиісті аймақтан, жас мөлшері мен өмір салты, іздегені мен
қажеттілігі тура келетін тұтынушыны баптаудың барлық құпиясын меңгерген
кәсіби таргетолог қана таба алады.
Копирайтер – тапсырысқа мәтін жазушы маман. Мәтін жазу деген – тек
сөйлем құрап жаза беру емес. Парақша иесі ұсынатын ақпарат болсын, тауар
болсын, басқа да қызметтің тұтынушыға өтімді болуы үшін оның ой-санасына
сөзбен әсер ете алу керек. Бір оқығаннан ойға тоқыла кететін, көкейге
қонып, көңілден ойып тұрып орын алатын, ақпаратты дұрыс жеткізіп,
оқырманның келіспеске шарасын қалдырмай, айтқанына сендіре, дегеніне
көндіре алатын мәтін жазудың мыңдаған құпиясы бар. Оның бәрін меңгерген
копирайтер кез келген тауар не қызметтің саудасын әп-сәтте-ақ қыздырып
жібереді. Сондықтан да инстада сатылымдық ұсыныс жасаушылар ақысын төлеп,
посттарына әдемі мәтін жазатын мықты копирайтерлерді көптеп іздейді.
Фотограф, видеограф. Инста әлемі – көздің жауын алатын сұлулыққа
тұнып тұр. Себебі, ол – бірінші кезекте көзбен қабылданатын ақпарат. Бір
қарағанда сурет не видео тартымды болып көрінсе, әрі қарайғы мәлімет те
жақсы өтеді. Сондықтан, шебер фотограф пен видеографтың да қызметі маңызды.
Бұл мамандықты меңгеру үшін керегі – фото-видеоаппараттарды қолдана алу,
суреткерлік, дизайнерлік қабілет, фото-видеоматериалдарды түрлі
бағдарламаларда өңдеу, монтаждау сияқты жұмыстарды игеру.
Әлбетте, әлемдік инста алаңында бұдан да басқа мамандықтар мен кәсіп,
қызмет түрлері толып жатыр. Біздің атағанымыз – ең негізгілері және
бастапқы сатылары ғана. Бел шешіп кірісемін деген адамға осы кіріспенің
біреуін таңдап жасауға болады. Тереңдеген сайын, таным-түйсік те кеңейіп,
табыс та арта түсетіні айқын. Мен де пайда болған жаңа мамандықтарды қолға
алып, табыс көзіне айналдырып жүргендердің қатарында бармын. Болашақ
филолог, тіл жанашыры ретінде копирайтер болып жазған мәтіндерімді сатып,
тілімізді дамытып қана қоймай, табыс көзіне айналдырып та жүрмін. Мемлекет
жастары осындай жаңа әрі табыс көзі мол мамандықтарды демде игеріп алып,
мықты маман болуға тырысса тілімізді дамытуға қосқан зор үлесі деп білер
едім.
2. Қазіргі қазақтілді әлеуметтік желілер, ондағы тілдік қолданыстар
Жер бетіндегі ең ақылды, ең саналы тіршілік иесі ол әрине – адам.
Адамзат баласы осы уақытқа дейінгі мыңдаған жылдық ғұмырында тас
құралдарынан бастап, сансыз технологиялар ойлап тапты. Адам өмірін
жеңілдету үшін ойлап тапқан құралдар уақыт өткен сайын жетіліп, адамның
санасы да, құралдары да қарыштап дами берді. Адамның өміріндегі ең маңызды
дүние – ақпарат алмасу. Ақпарат алмасудың да түр-түрін ойлап тапқан
адамзат баласы ежелгі заманда тасқа қашап жазу жазды. Тасқа сызып, сурет
салды. Жаугершілік заманда ұшқыр тұлпарлармен хат таситын арнайы хатшылар
мен жаушылар да болды. Көк аспанға ақ қанат көгершінді де ұшырды. Аяғына 3
бу хат ілген ақылды көгершіндер жүздеген жылдар бойы адамдар арасында
ақпарат алмасудың тиімді құралы болып келді. Өз заманында қиялдай көрінетін
дүниелер адам ақыл-ойының арқасында жаңа кезең технология мен интернет
дәуірі басталды.
Қазақ тілін дамыту, қолдану аясын кеңейту үшін әртүрлі мемлекет
деңгейінде шаралар атқарылуда. Қазір насихаттың ортасы ғаламторда десем
қателеспеспін. Ғаламторда да қазақ тілді материалдар санын көбейту қазақ
тіліндегі ақпараттың таралуына жол ашары сөзсіз. Соның ішінде қазақтілді
сайттардың белсенділігін тексеріп көріп, оның ішінде не мәлімет айтылатынын
зерттеп топтастардым. Елімізде мектеп жасына дейінгі 2,2 миллион, мектеп
жасындағы 2,5 миллион бала бар екен. Ғаламторда еркін жүзетін компьютер
басты балалар көбейіп келеді. Ендеше оларға арналған қазақтілді санаулы веб-
сайттардың бас-аяғын түгендеп көрсек [8].
Қазақтілді пайдалы сайттардың бірі – Qamshy.kz. Сайт экономика, көш,
тарих, саясат, әлеумет, өнер, денсаулық т.б тақырыптарда пайдалы
мәліметтерді қамтиды.
Сонан соң Massaget.kz – танымдық, ойын-сауық порталы. Қазақтілді
интернетсүйер қауымның дүниетаным шеңберін кеңейтуге септігін тигізу
мақсатымен және қазақ, орыс тілін меңгерген не қазақ тілін үйреніп жүрген
қолданушылар үшін жұмыс жасайды.
Kinostan.kz — кино әлеміндегі жаңалықтармен, ақпараттармен,
деректермен бөлісетін қазақтілді ресурс. Сайт командасы қолданушыларға кино
саласында болып жатқан түрлі ақпараттармен, мәліметтермен бөлісуді мақсат
етеді. Ресурста отандық және әлемдік киноға қатысты жаңалықтар, мамандармен
сұхбаттар жарияланады, түрлі бағыттағы мақалалар жарық көреді. Республикаға
келіп жатқан жаңа фильмдердің трейлерлері беріліп, таныстырылады, олардың
көрсетілім кестесі беріледі, шолу-рецензиялар жазылады. Сайтта фильмдерді
бағалау арқылы тізімдегі кино өнімдерінің рейтингі құрылады. Осы арқылы
танымал фильмдерді кеңінен насихаттап, қолданушылардың белсенділігін
арттыру көзделген.
Өткір тілділігімен qalamger.kz сайты, рухани азыққа толы
madeniportal.kz сайты деп қарастыруға болады. Arasha.kz сайты шынайы
өмірдің жаңалықтарын шырылдап жеткізетін сайт болса, cпорт жаңалықтарын
жеткізу бойынша ең үздік сайт – qаzsport.kz. Жастарға берер тағылым-тәлімі
зор balbal.kz сайты болса, үздік балаларға арналған сайт imektep.kz
порталы деп топшыладым. Төтенше жағдай кезінде мектеп оқушыларына көмекке
келген бірден бір пайдалы сайт – bilimland.kz, бұл сайтта оқушылар
мектептегі ұстаздарынан келген тапсырмаларға жауап беріп, онлайн тест
тапсырмалар орындады, балдық жүйе арқылы нәтижені автоматты түрде уақытылы
шығарып отырды. Сонымен қатар асыл дінімізді ардақтайтын қазақтілді сайттар
да жоқ емес. Соның бірі – Islamdini.kz. Күнделікті жаңалықтарымыздан бей-
жай қалдырмай, хабардар қылып отыратын Baq.kz сайты болып табылады.
Қазақстанда қазіргі кезде ең көп қолданыстағы әлеуметтік желілердің
бірі nur.kz сайты болып есептеледі [9]. 2009 жылдың 4 наурызынан бастап
ашылған бұл портал қазақстандық интернеттің ең танымал бетіне айналды.
Айына 2млн 500 000-нан астам қазақстандық уақыттарын осы порталда
өткізеді. Одан басқа да qazaquni.kz, zhasalash.kz және қазақтілді
сөздердің дұрыс жазылу жолын көрсетіп беретін emle.kz сайттары белсенді
жұмыс жасауда.
Әрбір тілдің бәсекеге қабілеттілігі, ғаламтор пайдаланушылары
арасындағы қолданыс көрсеткіші артқан сайын ол тілдің танымалдылығы да арта
түсетіні мәлім. Бұл орайда біз ғаламтор кеңістігіндегі қазақ тілінің
қолданыс аясын кеңейтуге мән бере қарауымыз керек. Ақпараттық технологиялар
саласының қазақшасы кейінгі жылдары ғана орнығып келе жатқанымен,
тілбұзарлық үрдістерге барынша сергек қарағанымыз абзал. Қазақ тілінің
қолданыс аясын арттыруға ықпал ететін веб-сайттардың саны мен сапасы туралы
сөз қозғағанда, осыдан шамамен 10 жыл бұрын қазақша сайттар саусақпен
санарлықтай ғана болатын.
Ал бүгінде әрбір БАҚ, мемлекеттік органдар, ғылыми, білім беру, т.б.
мекемелер, жоғары оқу орындарының, тіпті жас ерекшелігіне арналған, түрлі
салаларға қатысты қазақ тілді сайттардың, әлеуметтік желілердің саны артып,
сапасы жетіле бастағанын аңғарамыз. Тұтынушылар жиі қадағалап, электронды
парақтарын ақтарып отыратын көбінесе саясат, мәдениет, қоғам, ғылым, білім,
өнер, тіл, т.б. мәселелерге қатысты сайттар басымдыққа ие. Оқылым
статистикасы бойынша nur.kz abai.kz, azattyq.org, baq.kz, ult.kz,
qazaquni.kz, qamshy.kz және т.б. сайттарды атауға болады. Бұлардың
қатарына шетелдегі қандастарымыз бен сол елдерден Қазақстанға қоныс
аударған қазақтардың арасында танымал kaznews.mn сайтын да қосуымызға
болады. Жастардың көпшілігі пайдаланатын сөздердің түсіндірмесі,
энциклопедиялық мәліметтер берілетін, музыка, бейнебаяндар, онлайн
режімінде фильмдер көрсетілетін сайттар жоқ емес. Солардың қатарына
kitap.kz, kk.wikipedia.org, massaget.kz, bilіmland.kz,
baribar.kz, т.б.). Соңғы жылдары жас мөлшеріне, кәсіпке, саясат, өнер,
музыка, шоу бизнес, т.б. байланысты қазақ тіліндегі контент, әлеуметтік
желілерде де өз парақшаларын ашып, кеңінен қанат жайып келеді.
Қазақ тілді сайттар туралы mtdi.kz сайтындағы мәліметтерге
қарағанда, қазақтілді интернет кеңістікте бар-жоғы 300-ге жуық сайт болса,
олардың 15-20 пайызы ғана белсенділікке ие[10]. Ал қалғандары мекеменің
немесе ұйымның атын шығару үшін жасалған, жарнамаға ғана арналған сайттар
екен. Көптеген сайттар өз белсенділігін жоғалтқан.(masa.kz,
massagan.com, kazmuzic.kz, kaztube.kz, aynaline.kz, kultegin.com,
bozbala.com, elim-ai.kz т.б. Тіпті жойылып кеткен сайттардың саны да
аз емес. Кейбір сайттар өз атауын түбегейлі өзгерткен. Барлық сайттардың
белсенділігін, ондағы айтылатын, жазылатын тақырыпты ескеріп, тексере отыра
осы мәліметтерді анықтадым.
1.3 Әлеуметтік желілердегі қате және қайшы қолданыстар, сөз
мәдениетіндегі проблемалар
Тіліміздің дамып өркендеуіне ғаламтор желілерінің тигізер пайдасы аз
емес. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің кезекті бір Жолдауында: Қазақ тілі ғылым
мен білімнің, интернеттің тіліне айналды [11] ,- деген болатын. Бұл рас.
Қазақ тілі ХХІ ғасырдағы ақпараттық технологиялар көшіне ілесіп, дамып
келеді. Бүгінде әлеуметтік желілерді екінің бірі пайдаланады десек, артық
айтқандық емес. Ауыл мен елді мекендердің барлығына дерлік интернет
қолжетімді болды. Желі пайдаланушылар хат алмасады, ой-пікірлерімен
бөліседі. Ақпараттық сайттардың қатары да күн өткен сайын көбейіп, арта
түсуде. Мұның бәрі, әрине, жақсы. Бірақ тіліміздің тазалығын да ұмытпауымыз
керек. Өйткені бұл ең басты талап болуы тиіс.
Ғаламтор жүйесі өмірімізге енбей тұрған кезге дейін жарық көріп
жатқан кітап, баспа өнімдері редактор, корректор мамандарының қырағы
көзінен өтетін. Ол тіл тазалығының сақталуына айтарлықтай әсер ететін.
Әрбір сөздің өз орнында тұруы, грамматикалық, стилистикалық талаптарға сай
келуі маңызды екені айтпасақ та түсінікті. Әлеуметтік желілердегі жеке
жазбаларға редакторлық, корректорлық жұмыстар жасалмайтыны белгілі. Бұл
тікелей әр адамның сөзге деген өз талғамына байланысты. Шынтуайтына
келгенде, желі пайдаланушылардың тілді пайдалану мәдениеті де сан қилы.
Мұндайда тілге деген жауапсыздық та қылаң бермей тұрмайды.
Қазақ тілінің, ана тілінің сөз мәдениетін көтеру – ұлттық мүдде
талаптарының бірі. Қазақ тілі мәдениетінің үлкен бір саласы – сөйлеу және
жазу мәдениеті, оны жоғары деңгейге көтерудің басты заңдылығы – дұрыс айту
және қатесіз жазу нормасы. Технологияның өркендеген зaмaнындa әлеуметтік
желілердің тіл мәдениетін дaмытудағы әсері қaзaқ тілі білімінде жaн-жaқты
зерттелуі тиіс. Жасыратыны жоқ, бүгінгі күні әлеуметтік желілер ғаламтор
тұтынушыларының ажырамас сенімді серігіне айналып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz