Ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін салалар
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Досбал Ғазиза Жайлыбайқызы
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050600 - Экономика
Алматы, 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілген
Хаттама №_________2022 ж.
Экономика кафедрасының меңгерушісі
- - - - - - - - - _______________ э.ғ.к., профессор м.а. Даулиева Г.Р.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050600 - Экономика
Орындаған Досбал Ғ.Ж.
Ғылыми жетекші Бейсенбаев Ж.Т.
э.ғ.к., аға оқытушы
Норма бақылаушы Аязбаева Г.Б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алматы, 2022
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ТҮЙІНДЕМЕ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Диплом жұмысының мақсаты ретінде аграрлық сектордың негізгі бағыттарын дамыту үшін теориялық және практикалық негізді қалыптастыру.белгіленді. Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының және Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агрөнеркәсіптік кешені таңдалды. Жұмыс барысында Қазақстан Республикасының және Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агрөнеркәсіптік кешенінің теориялық-әдістемелік негіздері зерттеліп, негізгі тұжырымдамалары анықталды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының және Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агрөнеркәсіптік кешені бойынша талдаудың критерийлері мен әдістері нақтыланып, нақты жай-күйі экономикалық бағаланып, тиімді пайдалану бойынша реттеу жолдары ұсынылды. Дипломдық жұмыс 60 бет көлемінде жазылып, 10 кесте, 5 сурет және 29 пайдаланылған әдебиеттерді қамтиды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
РЕФЕРАТ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Целью дипломной работы является формирование теоретической и практической основы для развития основных направлений аграрного сектора. Объектом исследования дипломной работы выбрано агропромышленный комплекс Республики Казахстан и Мунайлинского района Мангистауской област. В ходе работы были изучены теоретико-методические основы агропромышленного комплекса и определены основные концепции агропромышленного комплекса Республики Казахстан и Мунайлинского района Мангистауской области. Также были уточнены критерии и методы анализа по агропромышленному комплексу Республики Казахстан и Мунайлинского района Мангистауской области, проведена экономическая оценка фактического состояния, предложены пути регулирования по эффективному использованию. Дипломная работа написана в объеме 60 страницы, содержит 10 таблиц, 5 рисунков и 29 использованных источников.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ABSTRACT
The purpose of the thesis is to form a theoretical and practical basis for the development of the main directions of the agricultural sector. The object of research of the thesis is the agro-industrial complex of the Republic of Kazakhstan and the Munailinsky district of the Mangistau region. In the course of the work, the theoretical and methodological foundations of the agro-industrial complex were studied and the main concepts of the agro-industrial complex of the Republic of Kazakhstan and the Munailinsky district of the Mangystau region were determined. The criteria and methods of analysis for the agro-industrial complex of the Republic of Kazakhstan and the Munailinsky district of the Mangystau region were also clarified, an economic assessment of the actual state was carried out, ways of regulation for effective use were proposed. The thesis is written in the volume of 60 pages, contains 10 tables, 5 figures and 29 sources used.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕН ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
5
1.1
Агроөнеркәсіптік кешен: ұғымы, оның түсіндірмелері мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2
Агроөнеркәсіптік кешеннің экономикалық мәні, құрылымы мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.3
Агроөнеркәсіптік кешенді мемелекеттің экономикалық реттеу саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (Мұнайлы ауданы материалдарында) ... ... ... ... ... ... ... ... .
20
17 17 17 1111 1
2.1
ҚР АӨК негізгі экономикалық көрсеткіштерінің жaлпы экoнoмикaлық сипaттaмaсы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2.2
Қазақстан Республикасындағы (Мұнайлы ауданы мысалында) агроөнеркәсіптік кешеннің экономикалық көрсеткіштерін талдау...
23
2.3
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасындағы (Мұнайлы ауданы мысалында) агроөнеркәсіптік кешенін экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.1
Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агроөнеркәсіптік кешенін реттеудің тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
3.2
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
60
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының маңызды секторларының бірі болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі үнемі жоғары деңгейде көрінеді, бұл елдің экономикалық және әлеуметтік-саяси тұрақтылығының факторларын айқындайды. Мемлекет басшысы Қазақстан халқының "Қазақстан-2050 "Стратегиясы қалыптасқан ел үшін жаңа саяси желі" атты баяндамасында Қазақстан Республикасының Президенті айтқан болатын. Бұл құжат болашаққа бағытталған және экономиканың физикалық секторлары Ауыл шаруашылығын дамытуға ерекше назар аударатындығын көрсетеді. Әлемдік ауыл шаруашылығы өндірісіндегі бәсекелестік күшейе түседі. Бұл салада жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа технологияларды енгізетіндер, өнімділікті үнемі жақсартатындар және әлемдік стандарттар негізінде жұмыс істейтіндер болуы керек. Қазіргі экономикалық жағдайда барлық салаларда ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру үшін басқарудың және экономикалық ынталандырудың тиімді әдістері мен әдістерін табу және қолдану қажет. Тиімділікті арттырудың алғышарттары нарықтық қатынастарға бейімделу, ауыл шаруашылығы өндірісінің көрсеткіштерін, әсіресе жоғары сапалы өнім санын арттыру, еңбек өнімділігін арттыру, сондай-ақ өндіріс, тұтыну, алмасу және маркетингтің тиімді жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Аграрлық сектордың негізгі бағыттарын дамыту үшін теориялық және практикалық негізді қалыптастыру.
Зерттеу жұмысында келесідей міндеттер көрсетілген:
Агроөнеркісіптік кешенін жетілдіру тетіктері
Агроөнеркәсіптік кешеннің кемшіліктері және оны реттеудің тетіктері
Агроөнеркәсіптік кешеннің қазіргі жағдайына талдау жүргізу.
Зерттеу жұмысының объектісі - Қазақстан Республикасының және Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агрөнеркәсіптік кешені.
Зерттеу пәні - Агроөнеркісіптік кешеннің жүргізілу процесі.
Қазіргі уақытта зерттеу тақырыбы аграрлық сектордың негізгі бағыттарының даму жағдайын жақсарту жолдары, әдістері мен проблемалары болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Жалпы зерттеулер үшін теориялық және әдіснамалық негіз ретінде заңнамалық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру проблемасын зерттейтін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сондай-ақ әртүрлі веб-сайттардағы ақпарат пайдаланылады. Қазақстан Республикасы статистика бюросының нормативтік анықтамалық материалдары және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жылдық есептері пайдаланылды. Агроөнеркәсіптік кешеннің дамуы үшін мемлекетпен жүзеге асырылатын шаралар тиімді бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісті дамыту мәселелерін ТМД және Қазақстан Республикасының ғалымдары Бейсенбаев Ж.Т., Ускова Т.В., Селименков Р.Ю., Ушачев.И.Г., Жохов А.А. еңбектері негізінде қарастырылды.
Практикалық маңыздылыққа келетін болсақ, дипломдық жұмыста тұжырымдалған аграрлық сектордың негізгі бағыттарын дамыту негізінде жасалған тұжырымдар мен ұсыныстарды қолдану мүмкіндігі анықталды.
Диплoмдық жұмыcтың құpылымы кipicпeдeн, үш тapaудaн, қopытындыдaн және пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды. Жaлпы жұмыc 10 кecтeнi, 5 cуpeттi қaмтиды.
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агроөнеркәсіптік кешен: ұғымы, оның түсіндірмелері мен тұжырымдамалары
Агроөнеркәсіптік кешен (бұдан әрі АӨК) - Ұлттық экономиканың маңызды кешендерінің бірі. Бұл ұлттық экономиканың өзара экономикалық байланысы бар салаларының ауылшаруашылығы өнімдерін өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну жөніндегі қатынастар.
Осы салалар қызметінің жалпы түпкі мақсаттары мыналар болып табылады:
халықтың ауыл шаруашылығы шикізатынан алынатын азық-түлікке және тұтыну тауарларына деген қажеттіліктерін неғұрлым толық қанағаттандыру;
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
кешеннің жұмыс істеу тиімділігінің өсуі негізінде ауыл халқының өмір сүру және еңбек жағдайларының түбегейлі өзгеруі.
Қоғамның экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және саяси өміріндегі агроөнеркәсіптік кешеннің рөлі өте зор (сурет 1). АӨК-нің жай-күйі көбінесе өңірдің азық-түлік қауіпсіздігінің (өзін-өзі қамтамасыз етудің) деңгейін, оның саяси және экономикалық орнықтылығын айқындайды. Ауыл шаруашылығы халықты сапалы азық-түлікпен қамтамасыз етуде, табиғи ортаны сақтауда үлкен маңызға ие. Тұрақты даму ел халқының шамамен 30%-ы тұратын ауылдық аумақтар еліміздің тарихи-мәдени әлеуетін сақтауға, демографиялық жағдайды жақсартуға, жұмыссыздық пен әлеуметтік шиеленісті азайтуға, өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруға негіз болып табылады [1].
1-Сурет - Экономикадағы АӨК рөлі
Ескерту. [2] дереккөз негізінде автормен құрастырылған
АӨК ерекше күрделілікпен сипатталады (сурет 2). Оған кіретін салалардың арақатынасы оның құрылымын білдіреді. Оны әр түрлі жағынан қарастыруға болады.
2-Сурет - АӨК құрылымының түрлері
Ескерту. [2] дереккөз негізінде автормен құрастырылған
АӨК ұйымдық-экономикалық (ұйымдық-функционалдық) құрылымы үш саланы қамтиды.
Бірінші сала-АӨК барлық буындары үшін өндіріс құралдарын өндіретін салалар. Агроөнеркәсіптік кешеннің бірінші саласы Өнеркәсіптік өндірістің мынадай салаларын қамтиды:
трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау;
мал шаруашылығына арналған машина жасау;
жемшөп өндіруге арналған машина жасау;
тамақ өнеркәсібіне арналған машина жасау;
минералды тыңайтқыштар өндіру;
микробиологиялық өнеркәсіп;
химиялық тыңайтқыштар және химияландырудың басқа да құралдарын, сондай-ақ өсімдіктерді қорғау құралдарын өндіру;
басқа салалар.
Ауыл шаруашылығымен ұсынылған екінші сала бүкіл агроөнеркәсіптік кешеннің орталық буыны болып табылады. Онда соңғы өнімнің 50% - ға жуығы өндіріледі, негізгі өндірістік қорлардың 65% - ға жуығы және қызметкерлер санының 60% - ы шоғырланған кешен.
АӨК екінші саласы екі саладан тұрады: өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы, олардың әрқайсысы бірқатар ішкі салаларға бөлінеді. Атап айтқанда, өсімдік шаруашылығы саласында мынадай кіші салалар бөлінеді: астық өндіру; картоп өсіру; зығыр шаруашылығы; көкөніс шаруашылығы; жемшөп өндірісі және т. б. Мал шаруашылығына тиесілі кіші салалар: мал шаруашылығы; шошқа шаруашылығы; құс шаруашылығы және т. б.
3-Сурет - АӨК салалық құрылымы
Ескерту. [2] дереккөз негізінде автормен құрастырылған
Ұлттық экономиканың басым саласы ретінде ауыл шаруашылығының рөлін алдын ала айқындайтын ерекшеліктер мыналар болып табылады:
капиталдың баяу айналымы, өсімдік шаруашылығы өндірісінің және мал шаруашылығы өнімдерінің көптеген түрлерінің маусымдылығы, өндірістік кезеңнің ұзақтығы, аяқталмаған өндірістің жоғары үлес салмағы;
ауыл тұрғындары үшін көбінесе жалғыз жұмыс беруші ретінде әрекет ететін және зейнеткерлерді қоса алғанда, ауыл халқына қатысты маңызды әлеуметтік функцияларды орындайтын ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының ерекше жағдайы;
қызметтің балама түрлерін құрудың күрделілігі, әсіресе шалғай жерлерде;
шаруашылық банкрот болған жағдайда өнімді жерлерді ауыл шаруашылығы өндірісінен шығаруға жол бермеу.
Үшінші сала ауыл шаруашылығы шикізатын дайындауды, тасымалдауды, сақтауды, қайта өңдеуді, түпкілікті өнімді өткізуді (тамақ, жеңіл, құрама жем өнеркәсібі, сондай-ақ дайындаушы және сауда ұйымдары) қамтамасыз ететін салалардың жиынтығын қамтиды. Оның үлесіне түпкілікті өнімнің жалпы көлемінің 40% - ы, барлық негізгі өндірістік қорлардың және АӨК қызметкерлері санының 20% - ы тиесілі [3].
АӨК серпінді дамуының басты шарттарының бірі оның барлық үш саласының теңгерімділігі болып табылады. Дамыған елдерде түпкілікті өнім құнының негізгі бөлігі үшінші салада құрылады. Онда ауыл шаруашылығы шикізатын кешенді қалдықсыз қайта өңдеу, оны сақтау, бөлшектеп өлшеу және дайын өнімді орау қамтамасыз етіледі. Мәселен, Батыс Еуропа мен АҚШ елдерінде бұл салада өнімнің бөлшек құнының 75-80% - ы құрылады.
АӨК-нің өсімін молайту-функционалдық құрылымы АӨК-нің өсімін молайтудың бес сатысынан тұрады:
өндіріс құралдарын өндіру;
ауыл шаруашылығы өндірісі;
ауыл шаруашылығы шикізатынан азық-түлік, тұтыну заттарын өндіру;
өндірістік процестің барлық сатысындағы өндірістік-техникалық қызмет көрсету;
АӨК-нің түпкілікті өнімін тұтынушыға өткізу.
АӨК-нің ұдайы өндіру-функционалдық құрылымы АӨК-нің соңғы өнімін өндірудің негізгі технологиялық сатыларының арақатынасын және олардың әрқайсысының оның құнын қалыптастырудағы рөлін көрсетеді. АӨК-нің репродуктивтік-функционалдық құрылымын жетілдірудің негізгі бағыты АӨК-нің түпкілікті өнімін ұдайы өндірудің бірыңғай процесінің жекелеген және барлық кезеңдері арасындағы даму пропорцияларын оңтайландыру болып табылады. Әлемнің неғұрлым дамыған елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, АӨК түпкілікті өнімінің (азық-түлік, киім, аяқ киім, мата) жан басына шаққандағы ең жоғары шығымы кешен құрылымында ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдейтін салалардың үлесі жоғары жерлерде алынады. Мысалы, дамыған елдерде ауыл шаруашылығы шикізатының өнімдерін өңдеу және сату саласында ауыл шаруашылығына қарағанда бірнеше есе көп жұмысшылар жұмыс істейді.
АӨК-нің аумақтық (өңірлік) құрылымы осы аумақ шеңберінде, яғни республика, облыс және аудан ауқымында тиісті салалардың ауқымдылығын қамтиды. Аудандар мен облыстардың аумақтық АӨК-дері республиканың бірыңғай АӨК құрамдас элементтері болып табылады. Олардың негізгі функциясы-жергілікті халықтың қажеттіліктері үшін және басқа да аймақтық АӨК тұтынушыларымен сату және айырбастау үшін өз өндірісінің ауылшаруашылық шикізатынан ауылшаруашылық және өнеркәсіптік өнімдер өндірісінің көлемін оңтайландыру. Аймақтық АӨК-нің айрықша ерекшелігі-белгілі бір аймақтың ауылшаруашылық өндірісінің мамандануы сәйкесінше олардың агроөнеркәсіптік кешенінің мамандануына әсер етеді.
АӨК-нің азық-түлік-шикізат құрылымына азық-түлік кешені мен азық-түлік емес тауарлар кешені кіреді. Азық-түлік кешені: астық өнімдері, қант қызылшасы, жеміс-көкөніс консервілеу, арақ-шарап, ет, сүт, май-тоң май сияқты кіші кешендерді қамтиды. Азық-түлік емес тауарлар кешені келесі қосалқы кешендерді қамтиды: жемшөп, тоқыма, былғары, аң терісі және т. б.
Осы кешендер мен кіші кешендердің әрқайсысына өндірістің тиісті мамандандырылған құралдарын, ауыл шаруашылығы шикізатын және оның өнеркәсіптік қайта өңдеу, сақтау және дайын өнімді өткізу жөніндегі кәсіпорындар кіреді.
Азық-түлік және шикізат кешендері мен қосалқы кешендердің негізгі мақсаты-халықтың тиісті өнім түрлеріне қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру болып табылады.
АӨК құрылымының әртүрлі аспектілерін сипаттау үшін жұмыспен қамтылған қызметкерлер санының үлес салмағы, өндірістік негізгі қорлар құны, жалпы, таза және түпкілікті құн пайдаланылады республиканың немесе облыстың АӨК бойынша осы көрсеткіштердің жалпы сомасындағы әрбір кешеннің немесе кіші кешеннің өнімдері. АӨК құрылымының әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіштері: азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар өндірісінің деңгейі барынша дамыған елдердегі ғылыми негізделген нормалармен және нақты деңгеймен салыстырғанда халықтың жан басына шаққандағы жеке ауыл шаруашылығы шикізатынан алынған тауарлар көлемінің өсуі; еңбек өнімділігінің деңгейі мен қарқыны; қор қайтарымының деңгейі мен өсу қарқыны; агроөнеркәсіптік өндіріс рентабельділігінің деңгейі мен өсу қарқыны.
1.2 Агроөнеркісіптік кешеннің экономикалық мәні, сипаттамасы, құрылымы мен жіктелуі
ҚР-да агроөнеркәсіптік кешен экономиканың аса маңызды саласы және ол экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіпті дамыту, саяси және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші роль атқарады. Көптеген жылдар бойы өнімді еңбекке ынталандыру тетіктерін жете пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың бірден-бір жолы осы салада кешенді және жүйелі түрде экономикалық реформа жүргізу керек болды. Еліміздің әлемдік сауда ұйымына кіруі ауыл шаруашылық өнім өндірушілері үшін -- дақылдардың сапасын, өнімділігін арттыру керек. Сапалы өнім алу, өнімділікті жоғарылату бірінші кезекте қызмет көрсететін орталықтардың техникалық базасын жетілдіру. Алдыңғы қатарлы экологиялық қауіпсіз техникамен, технологиямен жабдықталуын тиімді ұйымдастыруын қажет етеді. Сонымен қатар өндіріс тиімділігін жоғарлатуға алып келетін инновациялармен жаңа технологияларды енгізу негізгі функциясы болып табылады. Агроменеджерлерді жалдау әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім өңдіруге негіз болады. Нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіптік кешенінде жүргізілген реформаның негізгі мақсаты өндірістің тиімділігін арттыру, өнім сапасын жақсарту, өнімнің өзіндік құнын төмендету арқылы халықты азық- түлік пен қамтамасыз ету болып табылады. ҚР - сы ауыл шаруашылығын тиімді дамытудың бір жолы ауыл шаруашылығын материалдық -- техникалық ресурстармен , өндірістік қызмет көрсетуді қамтамасыз етуші кәсіпорындарға, ауыл шаруашылық кәсіпорындарын техникалық және жөн -- жобалық көмек көрсетуші фирмаларға көңіл аудару.
Агроөнеркәсіптік кешен және оның құрылымы:
Бірінші сфераға: қор шығаратын салаларға-трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және микробиология, сонымен қатар суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.
Екінші сфераға: таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары -- егін шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық жем өндірісі немесе мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфераға: әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау, тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістердің жиынтығы болып табылады.
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының экономикалық үрдістерге және ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығына үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады.
Сонымен қатар, агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымның мәні, түсінігі және жіктелуіне тоқталып өтейік. Ауыл шаруашылығында тиімді, ұдайы өндіріс процесінің қалыптасуы қызмет көрсететін салаларға байланысты. Қызмет көрсететін салалар ауылшаруашылығына ең қажетті, маңызды қызметтерді орындайды. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық -- техникалық ресурстарды, қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері ұлғаяды. Шаруашылықтың электр энергияға, көлікке, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері артады.
Ауыл шаруашылық өнімдерін тұтынушыларға жеткізіп беру, шаруашылықтың ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін жабдықтау, жөндеу жұмыстарын қамтамасыз ететін салалардың қажетті құрылысымен қамтамасыз ететін тағы басқа да салалардың, қажетті ауыл шаруашылық өнім көлемін өндіру үшін олардың бірдей дамуы, нарық жағдайында маңызды рөлге ие болып отыр. Бұл айтылған салалар мен қызметтердің жиынтығы экономикада инфрақұрылым деп аталады.
Инфрақұрылым деп - экономикалық және әлеуметтік қайта өндіріске қажетті жағдай жасайтын салалар өндірістердің кешені ретінде бейнеленеді. Ол өндіріс процесінде пайда болатын технологиялық, өндірістік, экономикалық байланыстарды іс жүзінде асыру жолымен агроөнеркәсіп кешенінің тиімді қызмет атқаруына ықпал етеді.
Инфрақұрылым ауыл шаруашылық өндірісін интенсификациялаудың және оның тиімділігін арттырудың маңызды факторларының бірі. Инфрақұрылым өндіріс көлемін арттыруға және ауыл шаруашылық өнімінің сапасын жақсартуға қажетті жағдай жасайды. Инфрақұрылым ұйымның соңғы тұтынуы өнім өңдіруге елеулі әсер етіп, жалпы өндірісте қызметтің тиімді атқарылуын жүзеге асырады. Инфрақұрылымның басты мақсаты негізгі салалардың бірқалыпты үздіксіз қызмет атқаруын қамтамасыз ете тұрып , оларды жан-жақты жабдықтай отырып, барлық агроөнеркәсіп кешен салаларының тиімділігін арттыру болып табылады.
Инфрақұрылымды негізгі салалармен салыстырғанда өздеріне тән ерекшеліктері бар. Олар өздігінен ешқандай өнім өндірмейді, бірақ инфрақұрылымсыз ешбір жаңа өнім өндіру, сондай-ақ соңғы тұтыну өнімі қажетті көлемде өндірілмейді.
Олардың негізгі салаларға қызмет көрсетуі арқылы жұмыстың соңғы нәтижесінің тиімді болуын қамтамасыз етеді. Инфрақұрылымның аса ерекше функцияларының бірі -- негізгі өндірісте өнімдерді одан әрі ұқсату (сату, тасу т.б.) қызметтерін өз қолдарына алып, негізгі салаларға өндіріс өнімін молайтуға, мамандығын тереңдетуге мүмкіндік беру.
Агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымының барлық элементтерін төмендегідей белгілері бойынша топтауға болады:
Өндірістік процеске ықпал ету дәрежесі бойынша;
Салалық белгі бойынша;
Территориялық белгісі бойынша;
Функционалдық белгісі бойынша;
Өндірістік процеске ықпал ету дәрежесі бойынша инфрақұрылым: өндірістік және әлеуметтік болып бөлінеді. Қазіргі нарықтағы ауыл шаруашылық өндірісін дамыту үшін өндірістік инфрақұрылымның орны ерекше. Өндірістік инфрақұрылымның құрамына өндіріс құралдарының қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін салалар кіреді. Оның құрамына ауыл шаруашылық өндірісіне тікелей қызмет көрсететін салалар кіреді.
Өндірістік инфрақұрылым 2 салаға бөлінеді:
Ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін салалар;
Ауыл шаруашылығына арнайы қызмет көрсету бөлімдері.
Ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін салаларға келесідей жүйелер жатады:
Материалды -- техникалық жабдықтау жүйесі;
Электр -- энергиямен қамтамасыз ету жүйесі;
Тоңазытқыш, элеватор, қойма, ыдыс;
Көлік , байланыс және жол тарабына байланысты қызметтерді іс жүзіне асыруды қамтамасыз ету;
Ауыл шаруашылық саласына тиісті мелиоративтік және ирригациялық жұмыстар және өңдеу, сату жүйесі жатады.
Ауыл шаруашылығына арнайы қызмет көрсету бөлімдеріне келесідей жүйелер жатады:
Агротехникалық;
Өсімдіктерді қорғау;
Ветеринарлық;
Қолдан ұрықтандыру;
Жөндеу техникалық жұмыстар;
Ғылыми және ақпараттық жұмыстар жатады.
Жоғарыда көрсетілген инфрақұрылым жүйелерінің көпшілігі атап айтқанда, көлік, байланыс және жол тарабы, ауыл шаруашылық құрылыс жүйелері; қойма, элеватор, ыдыс, тоңазытқыш шаруашылықтары т.б. өнім өндіруге салааралық қызмет атқаратын болса, ал агротехникалық, ветеринарлық, техника жөндеу және оны күту, өсімдікті қорғау орындары тек қана ауыл шаруашылық саласына ғана қызмет көрсетеді.
Инфрақұрылым салалары өндірістік процеске бірдей әсер етпейді және қоғамдық өндірісте тиісті орын алады. Осыған байланысты инфрақұрылым салаларын оның негізгі қасиеттері бойынша жіктеу үлкен маңызға ие.Ол салааралық байланыстарды зерттеуде және негізгі өндіріс пен қызмет көрсетуші салалар арасында оңтайлы теңдікті орнатуға ықпал етеді.
Сондай-ақ, АӨК ауылшаруашылық нарықтың жіктелуіне тоқталып өтейік. Жиырмасыншы ғасырдың 90-жылдарынан бастап, Қазақстан әкімшілік тұрғыдан реттелетін, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшті. Нарықтық экономика дегеніміз-экономикалық шешімдердің негізінен орталықтың нұсқауынсыз, рыноктар арқылы қабылдануы. Нарықтың көптеген анықтамалары бар, алайда олардың бәрі мынаған келіп саяды: нарық-бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет сатушыларды тоғыстыратын механизм, басқаша айтқанда, дербес шешім қабылдайтын жекелеген экономикалық субьектілер арасындағы байланыстар, өзара қатынастар түрі. Экономикалық субьектілер өздерінің міндеттеріне қарай сатып алушылар мен сатушылар болып бөлінеді. Сатып алушылар (тұтынушылар)-бұлар өзі тұтыну үшін тауарлар мен қызметтерді өндірушілер, ресурстардың (жер,су,жанармай және басқалардың) қожайындары, сондай-ақ өзінің жұмыс күшін сатушы еңбеккерлер танылады. Адамдар мен фирмалар рынокта атқаратын міндетіне байланысты бір мезгілде сатушы да, сатып алушы да болуы мүмкін. Мысалы, жұмысшы маусымдық жұмысқа жалданады, өз күшін сатушы ретінде көрінеді, сонымен қатар ол тауарларды, яғни өзге жұмысшы еңбегінің нәтижесін иемденіп, сатып алушы да болып табылады. Рынок қалыпты жұмыс істеу үшін меншік түрлерінің алуандығы (жекеше, кооперативтік, акционерлік және басқаша болуы) мен нарықтық инфрақұрылым жасалу қажет. Нарықтық инфрақұрлымға тауарлар мен қызметтер рыногы, өндіріс факторларының рыногы, өндіріс факторларының рыногы және қаржы рыногы жатады, басқаша айтқанда, нарықтық қатынастарға көшу үшін жекешелендіру және мемлекет билігінен алумен қатар, рыноктар жүйесін қарау керек. Нарықтық инфрақұрылымның аталған элементтерінің әрқайсысы өзіне басқа элементтерді қамтиды. Тауарлар мен қызметтер рыногы тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда, маркетингтік ұйымдар ашуда және олардың жұмыс істеуін көздейді [4].
1.3 Агроөнеркәсіптік кешенді мемелекеттің экономикалық реттеу саясаты
Агроөнеркәсіп өндірісін мемлекеттік экономикалық реттеу бұл - ауылшарушылығы өнімі, шикізат пен азық-түлік өндірісіне, қайта өңдеу және сатуға құқықтық, әкімшіліктік және экономикалық мемлекеттік әрекет ету жүйесі. Сондықтан да, аграрлық саланы мемлекеттік реттеуде шешуге тиісті міндеттер болып агроөнеркәсіп өндірісін дамыту, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, аймақтағы өндіріс саласын басқаруды жетілдіру, ауылшаруашылық өнім, азық-түлік, шикізат нарығын реттеу, отандық өндірушілерді қорғау жатады. Ал осы міндеттерді шешу үшін мемлекеттіңң экономикадағы рөлі жоғары болуы тиіс.
Агроөнеркәсіптік кешеннің дамуы азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейі көбінесе мемлекеттік қолдау деңгейіне байланысты, бұл ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерге, өңдеушілерге және сатушыларға мемлекеттік көмек түрінде көрінеді.
Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік экономикалық реттеу аграрлық өндіріске тиімді жағдай жасай отырып, келесі негізгі мәселелерді шешеді: азық-түлік өнімдерін өндіруді көбейту;ауылдардың экономикалық дамуын тездету; мемлекеттік қаржылық қолдауды републикалық және аймақтық дәрежеде күшейту.
Мемлекеттің агроөнеркәсіп жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттің бақылауға және реттеуге жататын негізгі сипаттамалары тіпті дамыған нарық жағдайында да бірқатар объективті себептерге байланысты болады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланысты болғандықтан, олардың әлеуметтік және экономикалық маңызы жағынан олар гетерогенді және әлеуметтік пікірмен әр түрлі қабылданады. Экономикалық дамуды әртүрлі кезеідерінде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады [5].
Аграрлық саясат мынадай қағидаттар негізінде іске асырылады:
Кешенділік. Оның мәні - аграрлық саясат агроөнеркәсіптік кешеннің барлық салаларын, өндірістік, әлеуметтік және экологиялық салаларды қамтуы тиіс;
Жүйелілік. Атқарушы биліктің жедел жұмысында аграрлық саланы дамытудың стратегиялық мақсаттарын жеке міндеттермен алмастыруға болмайды;
Шынайылық. Қойылған міндеттер экономиканың өсу мүмкіндіктері мен резервтерін ескеруі тиіс, бұл оларды іске асырудың жоғары дәрежесіне қол жеткізуге мүмкіндік береді;
Жекешелендіруді, әсіресе жерді, басқа да түбегейлі қайта құруды жүргізу кезінде соңғысының ең аз ауыруы принципін ескеру қажет. Бұл қағиданы сақтамау әлеуметтік әділеттіліктің бұзылуына әкеледі, бұл әлеуметтік апаттарға әкелуі мүмкін [6].
Аграрлық саясаттың объектісі экономиканың аграрлық секторы деп атауға болады. Тар мағынада, бұл азық-түлік өндірісі және өнеркәсіп үшін шикізаттың жеке түрлері ретінде анықталады.
Мемлекет аграрлық сасясатты несиелік және салықтық реттеу, бюджеттік қаржыландыру, еңбекақы төлеу шарттары мен оның деңгейін реттеу, қоғамдық даму, мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік тапсырыстар, тиімді кедендік саясат және т.б. арқылы жүзеге асыра алады.
Қаржы-несие саясаты саласында ауыл шаруашылығы үшін төмендетілген тиімді ставкасы бар кредиттерді қатаң мақсатты қолдану қажет.
Салық саясатында салықтық алымдардың көп арналылығы мен қайталануын болдырмау қажет. Бұл саясаттың стратегиялық бағыты жер учаскелерінің сапасы мен орналасқан жеріне байланысты сараланған жер салығы нысанындағы бір арналы жүйеге көшу болуға тиіс. Бұл ретте жер салығы жерді тиімді пайдалануға итермелейтін деңгейге ие болуға тиіс.
Мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік тапсырыстарды қалыптастыру жолымен реттеу. Бюджеттік қаражаттардың бір бөлігін үкімет органдары әлеуметтік, ғылыми және басқа бағдарламаларды іске асыруға бағыттайды, кәсіпорындарға денсаулық сақтау, қорғаныс және т.б. салаларда ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен қызметтердің жекелеген түрлерін өндіруге тапсырыс береді. Соның арқасында өндіріс, мемлекетке қажетті белгілі бір бағытқа түседі [7].
Бағалық реттеу - кейбір қоғамдық маңызы бар тауарлар мен қызметтерге шекті бағалар белгілеу арқылы жүргізіледі.
АӨК мемлекеттік реттеу міндетті түрде сыртқы экономикалық бағытты да қамтиды. Ол біздің аграрлық шаруашылығымызды қорғауда маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Сыртқы сауда және аграрлық протекционизмнің дәрежесі мен формалары, ауылшаруашылық өндірісі, жекелеген тауарлар мен тауар топтары үшін нарықтың жай-күйіне, нарықтың қанығуына және отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне байланысты болуға тиіс.
Бұл проблемада аграрлық тауар өндірушілерден басқа, мүдделері әрдайым бола бермейтін және бәрінде де отандық тауар өндірушілердің мүдделерімен келіспейтін тұтынушылар да бар. Бұл аграрлық протекционизмнің табиғаты мен деңгейі көптеген көп бағытты күштерді ескерудің нәтижесі болып табылатын ымыраға сәйкес келеді дегенді білдіреді.
Ауыл шаруашылығының әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы өзгерістерге байланысты өндірістің төмендеуі және халық шаруашылықтарының жалпы ауылшаруашылық өнімдерінің өндірісі мен үлесінің артуы аграрлық экономиканың жеке секторына көбірек назар аударуды қажет етеді. Қазіргі таңда, ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарындағы өндіріс құлдырап, шаруа қожалықтары мен олардың қауымдастықтары ұйымдық тұрғыдан күшейтілмеген және елдің азық-түлікпен қамтамасыз етілуіне қосқан үлесі тұрғысынан айтарлықтай дамуға ие болмаған кезде, халық шаруашылықтарын қолдау аграрлық саясаттың басым міндеттерінің қатарына енуі керек.
Аграрлық саясатта нақты ескерусіз мемлекеттің азық-түлік қорын құруға жекелеген секторлардың қатысуын ауыл шаруашылығы өндірісінің құлдырауын тоқтатуды және аграрлық дағдарыстан шығу мерзімдерін шектеуді қарастыру мүмкін емес.
Ірі аграрлық кәсіпорындар өздерінің сайлау саясатына байланысты орындауға лайық. Олар белгіленген қаражатты пайдалануды міндетті түрде бақылай отырып, сатып алынған несиелерді есептен шығаруды болдырмай, несиелерді қатаң мақсатқа сай сатып алуы керек. Кәсіпорындарға қаражат арнайы бағдарламалар шеңберінде конкурстық негізде бөлінуі тиіс. Мұндай жағдайда қаражатты бүгінгі қиын жағдайда да осы қаражатты барынша қайтарыммен пайдалануды қамтамасыз ете алатын шаруашылықтар алады. Бұл қазір сатылатын өнімдердің басым бөлігін өндіретін барлық ауылшаруашылық кәсіпорындарының төрттен бір бөлігін қамтиды.
Экономикалық тұрғыдан үмітсіз кәсіпорындардан басқа, шығынды кәсіпорындардың көпшілігіне қатысты сыртқы басқару процедурасын қолдану, өндірістік қорлар мен жұмыс күшін пайдалануға мүмкіндік беретін шаруашылықтарды қайта құрудың тиімді нұсқаларын таңдау, жергілікті жағдайларға байланысты өндірістің мамандануын өзгерту, білікті менеджерлерді табу сынды қызметтерді жүзеге асыру керек.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру үшін ел экономикасының осы саладаы мемлекеттік реттеуші ұйымдардың құзыреттілігін тұрақты дамытып отыру қажет. Қорытындылай келе, аграрлық секторды мемлекеттік қолдаудың келесідей бағыттарын ұсынуға болады:
шаруа-фермерлерге, әсіресе жұмысын жаңа бастаған фермерлерге қаржылық қолдау көрсету;
табиғи-климаттың жағдайы қолайсыз аудандарда аграрлық сектордың дамуы үшін қаржылық қолдау көрсету;
секторды көтеру үшін аумақтарға субвенция бөлудің арнайы құқықтық негіздерін қарастыру;
аграрлық секторда жеңілдікті салық салудың арнайы режимін анықтау;
Агроөнеркәсіптік маркетингті дамыту.
Агроөнеркәсіптік маркетинг - бұл жеке азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ауылшаруашылық өнімдерін, шикізат пен азық-түлік өндірісін басқару процесі. Агроөнеркәсіптік маркетингтің мәні ауылшаруашылық өнімдері мен азық-түліктің тауар өндірушілерден тұтынушыларға қозғалысы ғана емес, сонымен қатар ауылшаруашылық кәсіпорындарының өндірістік және маркетингтік қызметін ұйымдастыруға байланысты мәселелерді зерттеу болып табылады [8].
Ауыл шаруашылығында маркетингті қолдану ауылшаруашылық өндірісімен де, ауылшаруашылық өнімдерімен де байланысты бірқатар ерекше топтарға ие:
Агромаркетинг қызметі бірінші өмірлік қажеттіліктің тауарларымен байланысты, сондықтан тұтынушылардың ұлтын, жынысын, жасын ескере отырып, оларды уақытында, қажетті мөлшерде және ассортиментте қанағаттандыру қажет. Әдетте, тауар тез бұзылатын болғандықтан, оған жедел жеткізу, қолайлы қаптама және тиісті қызмет көрсету қажет.
Өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің сәйкес келмеуі. Осылайша, маркетинг мамандары тұтынушылардың сұранысының диалектикасын болжай білуі, оның қанағаттану тенденциясын және нарықтық жағдайды білуі керек, себебі агромаркетингтің тиімділігі осыған байланысты.
Ауылшаруашылық өнімдерін өндіру өзара байланысты және өндірістің негізгі құралымен - жермен, оның пайдалану қарқындылығымен анықталады
Жер бетіндегі АӨК жүйесіндегі меншік нысандарының әртүрлілігі, өндіріс құралдары, сатылатын тауарлар. Бұл көп қырлы бәсекелестікті анықтайды, оған тұтынушылардың сұранысы мен оның қанағаттануы ғана әсер етеді. Демек, әртүрлі стратегиялар мен тактикалар, агромаркетингтің нысандары мен әдістерін жетілдіруге, оларды тұтынушылардың қажеттіліктері мен мүдделеріне бейімдеуге ұмтылу
Агроөнеркәсіптік кешендегі маркетингтік қызметтің ғылымы мен өнерінің басқа салалармен салыстырғанда төмен деңгейі, өйткені агромаркетинг туралы ғылым осы уақытқа дейін қалыптаспаған, сондықтан ғылыми тұрғыдан жоқ оны жүзеге асыру бойынша негізделген ұсынымдар.
Ауыл шаруашылығы өндірісі тауарларының маркетингі (агромаркетинг) қозғалыстың келесі кезеңдерін қамтиды:
қажеттіліктерді зерттеу;
сұранысты болжау;
ассортименттік саясатты және өндірістік бағдарламаны әзірлеу;
өткізуді ұйымдастыру.
Қатаң бәсекелестік ортада, әсіресе шетелдік тауар өндірушілермен, ауылшаруашылық өнімдерінің бағасы өте төмен болған жағдайда және қолайсыз ауа-райы жағдайларын ескере отырып, фермерлер ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің қызметіне маркетинг элементтерін енгізуге мәжбүр. Бұл бизнесті тиімді басқаруға,ұйымды дұрыс жоспарлауға және тиімді бақылауға ықпал етеді.
Агроөнеркәсіптік кешеннің өнімдері оны өндірудің алуан түрлілігін қарастырады, бұл сауда мен салалардағы маркетингпен салыстырғанда өндіріс пен бөлуде көптеген маркетингтік тәсілдерді қолдануды анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіптік өндіріс кәсіпорындары өнімді сату, тауарларды бөлу, бағаның ауытқуы, сегментация, Бәсекелестік және т.б. мәселелеріне басты назар аударуы керек болғандықтан, кәсіпорынды басқарудағы ең бастысы маркетинг принциптері болуы керек. Оларды пайдалану нақты және әлеуетті тұтынушылар арасында сұранысқа ие болатын өнімдерді шығаруға мүмкіндік береді [9].
Басқарудың жаңа жағдайларында ауылшаруашылық кәсіпорындары көптеген қиын және шұғыл мәселелерді шешу қажеттілігіне тап болады. Оларды жүзеге асыру үшін ұйымдастырушылық және басқарушылық құрылымдардағы өзгерістер ғана емес, сонымен бірге экономикалық қызметпен айналысатын барлық деңгейдегі менеджерлер мен мамандардың ойлауын, стилі мен жұмыс тәсілдерін терең қайта құру қажет.
Осы міндеттерді шешуге қазіргі заманғы маркетингтің қағидаттары мен әдістерін пайдалану белсенді ықпал етеді. Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өндірісіндегі маркетинг (агромаркетинг) объективті қажеттілікке айналуда, өйткені ол ауылшаруашылық нарығын қалыптастырудың негізі болып табылады. Ауыл шаруашылығында сатып алушы және өңдеуші кәсіпорындармен және ұйымдармен қалыпты қарым-қатынас жүйесін қалыптастыру, олардың монополизмін жеңу, өндірісті тұтынушылардың өзгеретін талаптарына бейімдеу әдістерін жасау өте маңызды.
Экономиканың аграрлық секторында маркетинг элементтері мен құралдарын пайдалану ауылшаруашылық өндірісінің өзіндік ерекшелігінен туындайтын белгілі бір ерекшеліктерге ие, ол өнімдер мен нарық қатысушыларының алуан түрлілігімен, сондай-ақ басқарудың ұйымдастырушылық формаларының алуан түрлілігімен сипатталады. Сонымен қатар, агромаркетинг өнеркәсіптік, коммерциялық, банктік және басқа маркетингтік түрлерден ауыл шаруашылығының келесі ерекшеліктерімен ерекшеленеді: нәтижелердің табиғи жағдайларға тәуелділігі, тауарлардың рөлі мен маңызы, меншік нысандарының әртүрлілігі, жұмыс кезеңі мен өндіріс кезеңінің сәйкес келмеуі, өндіріс пен өнім алу маусымдылығы, басқарудың ұйымдастырушылық формаларының әртүрлілігі және олардың диалектикасы, сыртқы экономикалық байланыстар, Мемлекеттік органдардың агроөнеркәсіптік кешенді және оның салаларын дамытуға қатысуы. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының қызметіндегі табиғи және экономикалық процестер біріктіріліп, маркетинг өндірісі мен ұйымдастырылуы үшін ерекше жағдайлар жасайды. Агроөнеркәсіптік кәсіпорынның жұмыс істеу мақсаттары маркетингтік функциялардың жиынтығымен байланысты болуы керек, олардың мәні келесідей: біріншіден, нарыққа бағдарлау, бұл тұтынушылар, бәсекелестер, нарық конъюнктурасы мен өнім туралы ақпарат болатын объектілер мен субъектілерді зерттеуді қамтиды; екіншіден, оны зерттеу және талдау арқылы нарыққа әсер ету, нарықтық жағдайларға бейімделу; үшіншіден, бәсекеге қабілетті өнімді өткізу, ақпаратты жинау және өңдеу жүйесін ұйымдастыру; төртіншіден, ұзақ мерзімді коммерциялық табысқа қол жеткізуге бағдарлану, бұл қысқа мерзімді мүдделердің нарықта ұзақ мерзімді тұрақты артықшылық мақсаттарына бағынуын көздейді.
Аграрлық сектордағы маркетингтің ерекшеліктері ауыл шаруашылығының ерекшелігімен анықталады.
Бірінші ерекшелігі-экономикалық нәтижелердің табиғи жағдайларға тәуелділігі. Ауылшаруашылық өнімдерін өндіру өзара байланысты және осы жаңа құралмен және өндіріс тақырыбымен - жермен, яғни оның сапасы мен пайдалану қарқындылығымен анықталады. Зиянкестермен күресудің химиялық құралдарын орынды пайдалану, оларды биологиялық әдістермен ауыстыру, экологиялық алаңдау технологияларын пайдалану экологиялық таза өнім өндіруге мүмкіндік жасайды. Сонымен қатар, иррационалды өңдеу өсімдіктердің өнімділігі мен өнім сапасы деңгейінде көрінеді. Жерді пайдалану мен мал шаруашылығы салаларының дамуы арасында тығыз байланыс бар. Бұл шарт өнімнің көлемін, ассортиментін және сапасын анықтайды. Мұның бәрі маркетингке оны ұйымдастыру және жүргізу процесінде белгілі бір ерекшелікті жүктейді.
Екінші ерекшелігі-өнімнің рөлі мен маңызы. Маркетинг мамандары өмірлік маңызды тауарлармен айналысады. Сондықтан олар уақтылы және қажетті көлемде және ассортиментте, сондай-ақ жасын, жынысын, ұлттық дәстүрлерін, тұтынушылардың денсаулық жағдайын ескере отырып, олардың қажеттіліктерін, қажеттіліктерін, мүдделерін қанағаттандыруы керек. Өнім, әдетте, тез бұзылады, сондықтан жеткізу жылдамдығы, тиісті және қауіпсіз орау, қызмет көрсету және эстетикалық қолдау қажет.
Агромаркетингтің үшінші ерекшелігі-жұмыс кезеңі мен өндіріс кезеңінің сәйкес келмеуі. Өсімдік шаруашылығы өнімдері жылына 1-2 рет алынады, ал жұмыс кезеңі бір жылға созылады. Осыған байланысты маркетинг мамандары тұтынушылардың сұранысының диалектикасын өте жақсы білуі керек, оның қанағаттану тенденциясын, нарықтық жағдайды және т. б. болжай білуі керек.
Төртінші ерекшелігі-өнімді өндіру мен алудың маусымдылығы. Бұл нарықты зерттеу және өнімді жылжыту бойынша маркетингтік қолдаудың ерекшелігімен байланысты.
Бесінші ерекшелігі-АӨК жүйесіндегі жерге, өндіріс құралдарына, сатылатын тауарларға меншік нысандарының әртүрлілігі. Бұл тұтынушылардың сұранысы мен оның қанағаттануымен ғана басқарылатын көп өлшемді бәсекелестікті анықтайды. Сондықтан стратегиялардың, тактикалардың, формалардың, әдістердің, агромаркетинг әдістерінің әртүрлілігі мен әртараптандырылуы. Мысалы, бәсекелестік факторды ескере отырып, маркетингтік стратегиялар келесідей болуы мүмкін: бәсекелестік күрес, ынтымақтастық, бизнес, өнім, маркетинг, конверсиялау, әртараптандыру. Сонымен қатар, қазіргі уақытта формалардың, тактикалардың, әдістердің, әдістердің саны айтарлықтай қарқынмен өсуде.
Алтыншы ерекшелігі-басқарудың ұйымдастырушылық формаларының әртүрлілігі. Меншік нысандарын ескере отырып, агромаркетинг жүйелері құрылады, олар ұйымдастыру, жұмыс істеу, өзін - өзі басқару тұрғысынан ерекшеленеді, ең бастысы-тұтынушылардың қажеттіліктеріне, қажеттіліктері мен мүдделеріне сезімталдық пен бейімделу.
Аграромаркетинг пайданы тең бағытта ұлғайту және сатып алушылардың тұтынушылық сұраныстарын қанағаттандыру мақсатында Азық-түлік нарықтарын жүйелі зерттеу негізінде өнімді өндіру, өңдеу және өткізу бойынша ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер қызметінің тиімді жүйесі болып табылады. Осылайша, аграромаркетингтің негізгі қағидаларына мыналар жатады:
- өндірістік-өткізу қызметін іске асыру нәтижесінде нақты белгіленген мақсатқа қол жеткізу;
- нарық конъюнктурасының деңгейін, динамикасын қоса алғанда, тұтынушылық қалаулар мен тілектерді егжей-тегжейлі, жан-жақты есепке алу;
- өндірістік процесті нарықтық талаптарға, ұзақ мерзімді даму перспективаларын, нарықтық ортаның өзгеруіне серпінді, икемді ден қоюды болжайтын сұраныс ассортиментіне барынша жақындату үшін жағдайлар қалыптастыру;
- нарыққа әсер ету процестерін барлық мүмкін аспектілерде тұрақты жандандыру: баға, жарнама және т. б.
Агромаркетингтің өзектілігі Қазақстанға шетелден көптеген азық-түлік түрі жеткізілетіндігімен байланысты. Бұл ретте халықаралық агромаркетингтің көптеген факторлары іске асырылуда, сондықтан біздің құралымдарымызды маркетингтік қамтамасыз ету шетелдік фирмалармен бәсекелесуге тиіс. Айта кету керек, Қазақстанда маркетингтің басқа ешқандай түрі мұндай қатаң бәсекелестікке тап болмайды.
Ауылшаруашылық өнімдері нарығында қызметті тиімді жүзеге асыру үшін агромаркетингті дәйекті түрде енгізу қажет, оны білу ғылыми негізделген және тексерілген экономикалық шешімдер қабылдауға көмектеседі.
Ауылшаруашылық өндірісіндегі маркетинг максималды пайда алу және осы өнімді тұтынушылардың қажеттіліктері мен қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру мақсатында ауылшаруашылық өнімдерін өндіру, өңдеу, сақтау, тасымалдау және сату саласындағы нарықтың шаруашылық жүргізуші субъектілерінің кәсіпкерлік қызметін зерттеуді, болжауды және жүзеге асыруды қамтитынын атап өткен жөн.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (МҰНАЙЛЫ АУДАНЫ МАТЕРИАЛДАРЫНДА)
2.1 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенінің негізгі экономикалық көрсеткіштерінің жалпы сипаттамасы
2019 жылы орын алған COVID-19 эпидемиологиялық пандемиясының агроөнеркәсіптік кешенге тигізген зияны аз емес. Сондықтан Мұнайлы ауданы материалдары негізіндегі агроөнеркәсіптік кешенді талдамастан бұрын ең әуелі Қазақстан Республикасының жалпы агроөнеркәсіптік кешеніне қысқаша тоқталып өтсек.
4-суретте Қазақстан Республикасының 2020 жылғы экономикалық қызмет түрі бойынша жалпы ішкі өнімнің құрылымының диаграммасы берілген (% пайызбен).
4-cурет. 2020 жылғы экономикалық қызмет түрі бойынша жалпы ішкі өнімнің құрылымы
Ескерту. [10, 17] дереккөзі негізінде алынған
4-суреттен көріп отырғанымыздай, ауыл, орман және балық шаруашылығы 5,4% пайызды құрайды.
Және келесі 1-кестеде Қазақстан Республикасының 2019 және 2020 жылдардағы АӨК бойынша негізгі әлеуметтiк-экономикалық көрсеткiштерi келтірілген.
1 - кесте - Қазақстан Республикасының АӨК бойынша негізгі әлеуметтiк-экономикалық көрсеткiштерi
Көрсеткіштер
2019
2020
Экономиканың нақты секторы
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің (көрсетілетін қызметтерінің) жалпы шығарылымы
млн. теңге
5 151 163,0
6 334 668,8
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімдерінің (көрсетілетін қызметтерінің) нақты көлем индексі, %-бен
99,9
105,7
одан:
өсімдік шаруашылығының жалпы өнімі
млн. теңге
2 817 660,6
3 687 310,3
өсімдік шаруашылығы жалпы өнімдерінің нақты көлем индексі
96,4
107,8
мал шаруашылығының жалпы өнімі
млн. теңге
2 319 496,7
2 637 460,7
мал шаруашылығы жалпы өнімдерінің нақты көлем индексі
104,0
103,1
Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының жинау, мың тонна (жылдық деректер)
бидай (күрішті қоса) және бұршақ дақылдары
17 428,6
20 065,3
күнбағыс тұқымы
838,7
844,3
мақта
344,4
326,6
қант қызылшасы
485,5
466,3
темекі
1,2
1,2
картоп
3 912,1
4 006,8
көкөністер
4 355,2
4 590,9
Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының жалпы түсімі, бір гектардан центнер (жылдық деректер)
бидай (күрішті қоса) және бұршақ дақылдары
11,4
12,8
күнбағыс тұқымы
10,3
11,3
мақта
26,2
25,9
қант қызылшасы
324,5
323,2
темекі
33,7
32,9
картоп
203,4
206,7
ашық топырақта өсірілген көкөністер
260,5
265,9
Мал мен құс саны, жыл соңына, мың бас
ірі қара мал
7 436,4
7 850,0
қой мен ешкі
19 155,7
20 057,6
шошқа
813,3
816,7
1-кестенің жалғасы
Жылқы
2 852,3
3 139,8
Құс, млн. бас
45,0
43,3
Ескерту. [11, 22-24] дереккөзі негізінде автормен құрастырылған
1-кестеден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Досбал Ғазиза Жайлыбайқызы
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050600 - Экономика
Алматы, 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілген
Хаттама №_________2022 ж.
Экономика кафедрасының меңгерушісі
- - - - - - - - - _______________ э.ғ.к., профессор м.а. Даулиева Г.Р.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050600 - Экономика
Орындаған Досбал Ғ.Ж.
Ғылыми жетекші Бейсенбаев Ж.Т.
э.ғ.к., аға оқытушы
Норма бақылаушы Аязбаева Г.Б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алматы, 2022
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ТҮЙІНДЕМЕ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Диплом жұмысының мақсаты ретінде аграрлық сектордың негізгі бағыттарын дамыту үшін теориялық және практикалық негізді қалыптастыру.белгіленді. Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының және Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агрөнеркәсіптік кешені таңдалды. Жұмыс барысында Қазақстан Республикасының және Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агрөнеркәсіптік кешенінің теориялық-әдістемелік негіздері зерттеліп, негізгі тұжырымдамалары анықталды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының және Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агрөнеркәсіптік кешені бойынша талдаудың критерийлері мен әдістері нақтыланып, нақты жай-күйі экономикалық бағаланып, тиімді пайдалану бойынша реттеу жолдары ұсынылды. Дипломдық жұмыс 60 бет көлемінде жазылып, 10 кесте, 5 сурет және 29 пайдаланылған әдебиеттерді қамтиды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
РЕФЕРАТ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Целью дипломной работы является формирование теоретической и практической основы для развития основных направлений аграрного сектора. Объектом исследования дипломной работы выбрано агропромышленный комплекс Республики Казахстан и Мунайлинского района Мангистауской област. В ходе работы были изучены теоретико-методические основы агропромышленного комплекса и определены основные концепции агропромышленного комплекса Республики Казахстан и Мунайлинского района Мангистауской области. Также были уточнены критерии и методы анализа по агропромышленному комплексу Республики Казахстан и Мунайлинского района Мангистауской области, проведена экономическая оценка фактического состояния, предложены пути регулирования по эффективному использованию. Дипломная работа написана в объеме 60 страницы, содержит 10 таблиц, 5 рисунков и 29 использованных источников.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ABSTRACT
The purpose of the thesis is to form a theoretical and practical basis for the development of the main directions of the agricultural sector. The object of research of the thesis is the agro-industrial complex of the Republic of Kazakhstan and the Munailinsky district of the Mangistau region. In the course of the work, the theoretical and methodological foundations of the agro-industrial complex were studied and the main concepts of the agro-industrial complex of the Republic of Kazakhstan and the Munailinsky district of the Mangystau region were determined. The criteria and methods of analysis for the agro-industrial complex of the Republic of Kazakhstan and the Munailinsky district of the Mangystau region were also clarified, an economic assessment of the actual state was carried out, ways of regulation for effective use were proposed. The thesis is written in the volume of 60 pages, contains 10 tables, 5 figures and 29 sources used.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕН ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
5
1.1
Агроөнеркәсіптік кешен: ұғымы, оның түсіндірмелері мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2
Агроөнеркәсіптік кешеннің экономикалық мәні, құрылымы мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.3
Агроөнеркәсіптік кешенді мемелекеттің экономикалық реттеу саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (Мұнайлы ауданы материалдарында) ... ... ... ... ... ... ... ... .
20
17 17 17 1111 1
2.1
ҚР АӨК негізгі экономикалық көрсеткіштерінің жaлпы экoнoмикaлық сипaттaмaсы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2.2
Қазақстан Республикасындағы (Мұнайлы ауданы мысалында) агроөнеркәсіптік кешеннің экономикалық көрсеткіштерін талдау...
23
2.3
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасындағы (Мұнайлы ауданы мысалында) агроөнеркәсіптік кешенін экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.1
Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агроөнеркәсіптік кешенін реттеудің тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
3.2
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
60
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының маңызды секторларының бірі болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі үнемі жоғары деңгейде көрінеді, бұл елдің экономикалық және әлеуметтік-саяси тұрақтылығының факторларын айқындайды. Мемлекет басшысы Қазақстан халқының "Қазақстан-2050 "Стратегиясы қалыптасқан ел үшін жаңа саяси желі" атты баяндамасында Қазақстан Республикасының Президенті айтқан болатын. Бұл құжат болашаққа бағытталған және экономиканың физикалық секторлары Ауыл шаруашылығын дамытуға ерекше назар аударатындығын көрсетеді. Әлемдік ауыл шаруашылығы өндірісіндегі бәсекелестік күшейе түседі. Бұл салада жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа технологияларды енгізетіндер, өнімділікті үнемі жақсартатындар және әлемдік стандарттар негізінде жұмыс істейтіндер болуы керек. Қазіргі экономикалық жағдайда барлық салаларда ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру үшін басқарудың және экономикалық ынталандырудың тиімді әдістері мен әдістерін табу және қолдану қажет. Тиімділікті арттырудың алғышарттары нарықтық қатынастарға бейімделу, ауыл шаруашылығы өндірісінің көрсеткіштерін, әсіресе жоғары сапалы өнім санын арттыру, еңбек өнімділігін арттыру, сондай-ақ өндіріс, тұтыну, алмасу және маркетингтің тиімді жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Аграрлық сектордың негізгі бағыттарын дамыту үшін теориялық және практикалық негізді қалыптастыру.
Зерттеу жұмысында келесідей міндеттер көрсетілген:
Агроөнеркісіптік кешенін жетілдіру тетіктері
Агроөнеркәсіптік кешеннің кемшіліктері және оны реттеудің тетіктері
Агроөнеркәсіптік кешеннің қазіргі жағдайына талдау жүргізу.
Зерттеу жұмысының объектісі - Қазақстан Республикасының және Маңғыстау облысы Мұнайлы ауданының агрөнеркәсіптік кешені.
Зерттеу пәні - Агроөнеркісіптік кешеннің жүргізілу процесі.
Қазіргі уақытта зерттеу тақырыбы аграрлық сектордың негізгі бағыттарының даму жағдайын жақсарту жолдары, әдістері мен проблемалары болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Жалпы зерттеулер үшін теориялық және әдіснамалық негіз ретінде заңнамалық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру проблемасын зерттейтін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сондай-ақ әртүрлі веб-сайттардағы ақпарат пайдаланылады. Қазақстан Республикасы статистика бюросының нормативтік анықтамалық материалдары және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жылдық есептері пайдаланылды. Агроөнеркәсіптік кешеннің дамуы үшін мемлекетпен жүзеге асырылатын шаралар тиімді бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісті дамыту мәселелерін ТМД және Қазақстан Республикасының ғалымдары Бейсенбаев Ж.Т., Ускова Т.В., Селименков Р.Ю., Ушачев.И.Г., Жохов А.А. еңбектері негізінде қарастырылды.
Практикалық маңыздылыққа келетін болсақ, дипломдық жұмыста тұжырымдалған аграрлық сектордың негізгі бағыттарын дамыту негізінде жасалған тұжырымдар мен ұсыныстарды қолдану мүмкіндігі анықталды.
Диплoмдық жұмыcтың құpылымы кipicпeдeн, үш тapaудaн, қopытындыдaн және пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды. Жaлпы жұмыc 10 кecтeнi, 5 cуpeттi қaмтиды.
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агроөнеркәсіптік кешен: ұғымы, оның түсіндірмелері мен тұжырымдамалары
Агроөнеркәсіптік кешен (бұдан әрі АӨК) - Ұлттық экономиканың маңызды кешендерінің бірі. Бұл ұлттық экономиканың өзара экономикалық байланысы бар салаларының ауылшаруашылығы өнімдерін өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну жөніндегі қатынастар.
Осы салалар қызметінің жалпы түпкі мақсаттары мыналар болып табылады:
халықтың ауыл шаруашылығы шикізатынан алынатын азық-түлікке және тұтыну тауарларына деген қажеттіліктерін неғұрлым толық қанағаттандыру;
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
кешеннің жұмыс істеу тиімділігінің өсуі негізінде ауыл халқының өмір сүру және еңбек жағдайларының түбегейлі өзгеруі.
Қоғамның экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және саяси өміріндегі агроөнеркәсіптік кешеннің рөлі өте зор (сурет 1). АӨК-нің жай-күйі көбінесе өңірдің азық-түлік қауіпсіздігінің (өзін-өзі қамтамасыз етудің) деңгейін, оның саяси және экономикалық орнықтылығын айқындайды. Ауыл шаруашылығы халықты сапалы азық-түлікпен қамтамасыз етуде, табиғи ортаны сақтауда үлкен маңызға ие. Тұрақты даму ел халқының шамамен 30%-ы тұратын ауылдық аумақтар еліміздің тарихи-мәдени әлеуетін сақтауға, демографиялық жағдайды жақсартуға, жұмыссыздық пен әлеуметтік шиеленісті азайтуға, өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруға негіз болып табылады [1].
1-Сурет - Экономикадағы АӨК рөлі
Ескерту. [2] дереккөз негізінде автормен құрастырылған
АӨК ерекше күрделілікпен сипатталады (сурет 2). Оған кіретін салалардың арақатынасы оның құрылымын білдіреді. Оны әр түрлі жағынан қарастыруға болады.
2-Сурет - АӨК құрылымының түрлері
Ескерту. [2] дереккөз негізінде автормен құрастырылған
АӨК ұйымдық-экономикалық (ұйымдық-функционалдық) құрылымы үш саланы қамтиды.
Бірінші сала-АӨК барлық буындары үшін өндіріс құралдарын өндіретін салалар. Агроөнеркәсіптік кешеннің бірінші саласы Өнеркәсіптік өндірістің мынадай салаларын қамтиды:
трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау;
мал шаруашылығына арналған машина жасау;
жемшөп өндіруге арналған машина жасау;
тамақ өнеркәсібіне арналған машина жасау;
минералды тыңайтқыштар өндіру;
микробиологиялық өнеркәсіп;
химиялық тыңайтқыштар және химияландырудың басқа да құралдарын, сондай-ақ өсімдіктерді қорғау құралдарын өндіру;
басқа салалар.
Ауыл шаруашылығымен ұсынылған екінші сала бүкіл агроөнеркәсіптік кешеннің орталық буыны болып табылады. Онда соңғы өнімнің 50% - ға жуығы өндіріледі, негізгі өндірістік қорлардың 65% - ға жуығы және қызметкерлер санының 60% - ы шоғырланған кешен.
АӨК екінші саласы екі саладан тұрады: өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы, олардың әрқайсысы бірқатар ішкі салаларға бөлінеді. Атап айтқанда, өсімдік шаруашылығы саласында мынадай кіші салалар бөлінеді: астық өндіру; картоп өсіру; зығыр шаруашылығы; көкөніс шаруашылығы; жемшөп өндірісі және т. б. Мал шаруашылығына тиесілі кіші салалар: мал шаруашылығы; шошқа шаруашылығы; құс шаруашылығы және т. б.
3-Сурет - АӨК салалық құрылымы
Ескерту. [2] дереккөз негізінде автормен құрастырылған
Ұлттық экономиканың басым саласы ретінде ауыл шаруашылығының рөлін алдын ала айқындайтын ерекшеліктер мыналар болып табылады:
капиталдың баяу айналымы, өсімдік шаруашылығы өндірісінің және мал шаруашылығы өнімдерінің көптеген түрлерінің маусымдылығы, өндірістік кезеңнің ұзақтығы, аяқталмаған өндірістің жоғары үлес салмағы;
ауыл тұрғындары үшін көбінесе жалғыз жұмыс беруші ретінде әрекет ететін және зейнеткерлерді қоса алғанда, ауыл халқына қатысты маңызды әлеуметтік функцияларды орындайтын ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының ерекше жағдайы;
қызметтің балама түрлерін құрудың күрделілігі, әсіресе шалғай жерлерде;
шаруашылық банкрот болған жағдайда өнімді жерлерді ауыл шаруашылығы өндірісінен шығаруға жол бермеу.
Үшінші сала ауыл шаруашылығы шикізатын дайындауды, тасымалдауды, сақтауды, қайта өңдеуді, түпкілікті өнімді өткізуді (тамақ, жеңіл, құрама жем өнеркәсібі, сондай-ақ дайындаушы және сауда ұйымдары) қамтамасыз ететін салалардың жиынтығын қамтиды. Оның үлесіне түпкілікті өнімнің жалпы көлемінің 40% - ы, барлық негізгі өндірістік қорлардың және АӨК қызметкерлері санының 20% - ы тиесілі [3].
АӨК серпінді дамуының басты шарттарының бірі оның барлық үш саласының теңгерімділігі болып табылады. Дамыған елдерде түпкілікті өнім құнының негізгі бөлігі үшінші салада құрылады. Онда ауыл шаруашылығы шикізатын кешенді қалдықсыз қайта өңдеу, оны сақтау, бөлшектеп өлшеу және дайын өнімді орау қамтамасыз етіледі. Мәселен, Батыс Еуропа мен АҚШ елдерінде бұл салада өнімнің бөлшек құнының 75-80% - ы құрылады.
АӨК-нің өсімін молайту-функционалдық құрылымы АӨК-нің өсімін молайтудың бес сатысынан тұрады:
өндіріс құралдарын өндіру;
ауыл шаруашылығы өндірісі;
ауыл шаруашылығы шикізатынан азық-түлік, тұтыну заттарын өндіру;
өндірістік процестің барлық сатысындағы өндірістік-техникалық қызмет көрсету;
АӨК-нің түпкілікті өнімін тұтынушыға өткізу.
АӨК-нің ұдайы өндіру-функционалдық құрылымы АӨК-нің соңғы өнімін өндірудің негізгі технологиялық сатыларының арақатынасын және олардың әрқайсысының оның құнын қалыптастырудағы рөлін көрсетеді. АӨК-нің репродуктивтік-функционалдық құрылымын жетілдірудің негізгі бағыты АӨК-нің түпкілікті өнімін ұдайы өндірудің бірыңғай процесінің жекелеген және барлық кезеңдері арасындағы даму пропорцияларын оңтайландыру болып табылады. Әлемнің неғұрлым дамыған елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, АӨК түпкілікті өнімінің (азық-түлік, киім, аяқ киім, мата) жан басына шаққандағы ең жоғары шығымы кешен құрылымында ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдейтін салалардың үлесі жоғары жерлерде алынады. Мысалы, дамыған елдерде ауыл шаруашылығы шикізатының өнімдерін өңдеу және сату саласында ауыл шаруашылығына қарағанда бірнеше есе көп жұмысшылар жұмыс істейді.
АӨК-нің аумақтық (өңірлік) құрылымы осы аумақ шеңберінде, яғни республика, облыс және аудан ауқымында тиісті салалардың ауқымдылығын қамтиды. Аудандар мен облыстардың аумақтық АӨК-дері республиканың бірыңғай АӨК құрамдас элементтері болып табылады. Олардың негізгі функциясы-жергілікті халықтың қажеттіліктері үшін және басқа да аймақтық АӨК тұтынушыларымен сату және айырбастау үшін өз өндірісінің ауылшаруашылық шикізатынан ауылшаруашылық және өнеркәсіптік өнімдер өндірісінің көлемін оңтайландыру. Аймақтық АӨК-нің айрықша ерекшелігі-белгілі бір аймақтың ауылшаруашылық өндірісінің мамандануы сәйкесінше олардың агроөнеркәсіптік кешенінің мамандануына әсер етеді.
АӨК-нің азық-түлік-шикізат құрылымына азық-түлік кешені мен азық-түлік емес тауарлар кешені кіреді. Азық-түлік кешені: астық өнімдері, қант қызылшасы, жеміс-көкөніс консервілеу, арақ-шарап, ет, сүт, май-тоң май сияқты кіші кешендерді қамтиды. Азық-түлік емес тауарлар кешені келесі қосалқы кешендерді қамтиды: жемшөп, тоқыма, былғары, аң терісі және т. б.
Осы кешендер мен кіші кешендердің әрқайсысына өндірістің тиісті мамандандырылған құралдарын, ауыл шаруашылығы шикізатын және оның өнеркәсіптік қайта өңдеу, сақтау және дайын өнімді өткізу жөніндегі кәсіпорындар кіреді.
Азық-түлік және шикізат кешендері мен қосалқы кешендердің негізгі мақсаты-халықтың тиісті өнім түрлеріне қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру болып табылады.
АӨК құрылымының әртүрлі аспектілерін сипаттау үшін жұмыспен қамтылған қызметкерлер санының үлес салмағы, өндірістік негізгі қорлар құны, жалпы, таза және түпкілікті құн пайдаланылады республиканың немесе облыстың АӨК бойынша осы көрсеткіштердің жалпы сомасындағы әрбір кешеннің немесе кіші кешеннің өнімдері. АӨК құрылымының әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіштері: азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар өндірісінің деңгейі барынша дамыған елдердегі ғылыми негізделген нормалармен және нақты деңгеймен салыстырғанда халықтың жан басына шаққандағы жеке ауыл шаруашылығы шикізатынан алынған тауарлар көлемінің өсуі; еңбек өнімділігінің деңгейі мен қарқыны; қор қайтарымының деңгейі мен өсу қарқыны; агроөнеркәсіптік өндіріс рентабельділігінің деңгейі мен өсу қарқыны.
1.2 Агроөнеркісіптік кешеннің экономикалық мәні, сипаттамасы, құрылымы мен жіктелуі
ҚР-да агроөнеркәсіптік кешен экономиканың аса маңызды саласы және ол экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіпті дамыту, саяси және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші роль атқарады. Көптеген жылдар бойы өнімді еңбекке ынталандыру тетіктерін жете пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың бірден-бір жолы осы салада кешенді және жүйелі түрде экономикалық реформа жүргізу керек болды. Еліміздің әлемдік сауда ұйымына кіруі ауыл шаруашылық өнім өндірушілері үшін -- дақылдардың сапасын, өнімділігін арттыру керек. Сапалы өнім алу, өнімділікті жоғарылату бірінші кезекте қызмет көрсететін орталықтардың техникалық базасын жетілдіру. Алдыңғы қатарлы экологиялық қауіпсіз техникамен, технологиямен жабдықталуын тиімді ұйымдастыруын қажет етеді. Сонымен қатар өндіріс тиімділігін жоғарлатуға алып келетін инновациялармен жаңа технологияларды енгізу негізгі функциясы болып табылады. Агроменеджерлерді жалдау әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім өңдіруге негіз болады. Нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіптік кешенінде жүргізілген реформаның негізгі мақсаты өндірістің тиімділігін арттыру, өнім сапасын жақсарту, өнімнің өзіндік құнын төмендету арқылы халықты азық- түлік пен қамтамасыз ету болып табылады. ҚР - сы ауыл шаруашылығын тиімді дамытудың бір жолы ауыл шаруашылығын материалдық -- техникалық ресурстармен , өндірістік қызмет көрсетуді қамтамасыз етуші кәсіпорындарға, ауыл шаруашылық кәсіпорындарын техникалық және жөн -- жобалық көмек көрсетуші фирмаларға көңіл аудару.
Агроөнеркәсіптік кешен және оның құрылымы:
Бірінші сфераға: қор шығаратын салаларға-трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және микробиология, сонымен қатар суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.
Екінші сфераға: таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары -- егін шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық жем өндірісі немесе мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфераға: әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау, тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістердің жиынтығы болып табылады.
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының экономикалық үрдістерге және ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығына үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады.
Сонымен қатар, агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымның мәні, түсінігі және жіктелуіне тоқталып өтейік. Ауыл шаруашылығында тиімді, ұдайы өндіріс процесінің қалыптасуы қызмет көрсететін салаларға байланысты. Қызмет көрсететін салалар ауылшаруашылығына ең қажетті, маңызды қызметтерді орындайды. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық -- техникалық ресурстарды, қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері ұлғаяды. Шаруашылықтың электр энергияға, көлікке, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері артады.
Ауыл шаруашылық өнімдерін тұтынушыларға жеткізіп беру, шаруашылықтың ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін жабдықтау, жөндеу жұмыстарын қамтамасыз ететін салалардың қажетті құрылысымен қамтамасыз ететін тағы басқа да салалардың, қажетті ауыл шаруашылық өнім көлемін өндіру үшін олардың бірдей дамуы, нарық жағдайында маңызды рөлге ие болып отыр. Бұл айтылған салалар мен қызметтердің жиынтығы экономикада инфрақұрылым деп аталады.
Инфрақұрылым деп - экономикалық және әлеуметтік қайта өндіріске қажетті жағдай жасайтын салалар өндірістердің кешені ретінде бейнеленеді. Ол өндіріс процесінде пайда болатын технологиялық, өндірістік, экономикалық байланыстарды іс жүзінде асыру жолымен агроөнеркәсіп кешенінің тиімді қызмет атқаруына ықпал етеді.
Инфрақұрылым ауыл шаруашылық өндірісін интенсификациялаудың және оның тиімділігін арттырудың маңызды факторларының бірі. Инфрақұрылым өндіріс көлемін арттыруға және ауыл шаруашылық өнімінің сапасын жақсартуға қажетті жағдай жасайды. Инфрақұрылым ұйымның соңғы тұтынуы өнім өңдіруге елеулі әсер етіп, жалпы өндірісте қызметтің тиімді атқарылуын жүзеге асырады. Инфрақұрылымның басты мақсаты негізгі салалардың бірқалыпты үздіксіз қызмет атқаруын қамтамасыз ете тұрып , оларды жан-жақты жабдықтай отырып, барлық агроөнеркәсіп кешен салаларының тиімділігін арттыру болып табылады.
Инфрақұрылымды негізгі салалармен салыстырғанда өздеріне тән ерекшеліктері бар. Олар өздігінен ешқандай өнім өндірмейді, бірақ инфрақұрылымсыз ешбір жаңа өнім өндіру, сондай-ақ соңғы тұтыну өнімі қажетті көлемде өндірілмейді.
Олардың негізгі салаларға қызмет көрсетуі арқылы жұмыстың соңғы нәтижесінің тиімді болуын қамтамасыз етеді. Инфрақұрылымның аса ерекше функцияларының бірі -- негізгі өндірісте өнімдерді одан әрі ұқсату (сату, тасу т.б.) қызметтерін өз қолдарына алып, негізгі салаларға өндіріс өнімін молайтуға, мамандығын тереңдетуге мүмкіндік беру.
Агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымының барлық элементтерін төмендегідей белгілері бойынша топтауға болады:
Өндірістік процеске ықпал ету дәрежесі бойынша;
Салалық белгі бойынша;
Территориялық белгісі бойынша;
Функционалдық белгісі бойынша;
Өндірістік процеске ықпал ету дәрежесі бойынша инфрақұрылым: өндірістік және әлеуметтік болып бөлінеді. Қазіргі нарықтағы ауыл шаруашылық өндірісін дамыту үшін өндірістік инфрақұрылымның орны ерекше. Өндірістік инфрақұрылымның құрамына өндіріс құралдарының қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін салалар кіреді. Оның құрамына ауыл шаруашылық өндірісіне тікелей қызмет көрсететін салалар кіреді.
Өндірістік инфрақұрылым 2 салаға бөлінеді:
Ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін салалар;
Ауыл шаруашылығына арнайы қызмет көрсету бөлімдері.
Ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін салаларға келесідей жүйелер жатады:
Материалды -- техникалық жабдықтау жүйесі;
Электр -- энергиямен қамтамасыз ету жүйесі;
Тоңазытқыш, элеватор, қойма, ыдыс;
Көлік , байланыс және жол тарабына байланысты қызметтерді іс жүзіне асыруды қамтамасыз ету;
Ауыл шаруашылық саласына тиісті мелиоративтік және ирригациялық жұмыстар және өңдеу, сату жүйесі жатады.
Ауыл шаруашылығына арнайы қызмет көрсету бөлімдеріне келесідей жүйелер жатады:
Агротехникалық;
Өсімдіктерді қорғау;
Ветеринарлық;
Қолдан ұрықтандыру;
Жөндеу техникалық жұмыстар;
Ғылыми және ақпараттық жұмыстар жатады.
Жоғарыда көрсетілген инфрақұрылым жүйелерінің көпшілігі атап айтқанда, көлік, байланыс және жол тарабы, ауыл шаруашылық құрылыс жүйелері; қойма, элеватор, ыдыс, тоңазытқыш шаруашылықтары т.б. өнім өндіруге салааралық қызмет атқаратын болса, ал агротехникалық, ветеринарлық, техника жөндеу және оны күту, өсімдікті қорғау орындары тек қана ауыл шаруашылық саласына ғана қызмет көрсетеді.
Инфрақұрылым салалары өндірістік процеске бірдей әсер етпейді және қоғамдық өндірісте тиісті орын алады. Осыған байланысты инфрақұрылым салаларын оның негізгі қасиеттері бойынша жіктеу үлкен маңызға ие.Ол салааралық байланыстарды зерттеуде және негізгі өндіріс пен қызмет көрсетуші салалар арасында оңтайлы теңдікті орнатуға ықпал етеді.
Сондай-ақ, АӨК ауылшаруашылық нарықтың жіктелуіне тоқталып өтейік. Жиырмасыншы ғасырдың 90-жылдарынан бастап, Қазақстан әкімшілік тұрғыдан реттелетін, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшті. Нарықтық экономика дегеніміз-экономикалық шешімдердің негізінен орталықтың нұсқауынсыз, рыноктар арқылы қабылдануы. Нарықтың көптеген анықтамалары бар, алайда олардың бәрі мынаған келіп саяды: нарық-бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет сатушыларды тоғыстыратын механизм, басқаша айтқанда, дербес шешім қабылдайтын жекелеген экономикалық субьектілер арасындағы байланыстар, өзара қатынастар түрі. Экономикалық субьектілер өздерінің міндеттеріне қарай сатып алушылар мен сатушылар болып бөлінеді. Сатып алушылар (тұтынушылар)-бұлар өзі тұтыну үшін тауарлар мен қызметтерді өндірушілер, ресурстардың (жер,су,жанармай және басқалардың) қожайындары, сондай-ақ өзінің жұмыс күшін сатушы еңбеккерлер танылады. Адамдар мен фирмалар рынокта атқаратын міндетіне байланысты бір мезгілде сатушы да, сатып алушы да болуы мүмкін. Мысалы, жұмысшы маусымдық жұмысқа жалданады, өз күшін сатушы ретінде көрінеді, сонымен қатар ол тауарларды, яғни өзге жұмысшы еңбегінің нәтижесін иемденіп, сатып алушы да болып табылады. Рынок қалыпты жұмыс істеу үшін меншік түрлерінің алуандығы (жекеше, кооперативтік, акционерлік және басқаша болуы) мен нарықтық инфрақұрылым жасалу қажет. Нарықтық инфрақұрлымға тауарлар мен қызметтер рыногы, өндіріс факторларының рыногы, өндіріс факторларының рыногы және қаржы рыногы жатады, басқаша айтқанда, нарықтық қатынастарға көшу үшін жекешелендіру және мемлекет билігінен алумен қатар, рыноктар жүйесін қарау керек. Нарықтық инфрақұрылымның аталған элементтерінің әрқайсысы өзіне басқа элементтерді қамтиды. Тауарлар мен қызметтер рыногы тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда, маркетингтік ұйымдар ашуда және олардың жұмыс істеуін көздейді [4].
1.3 Агроөнеркәсіптік кешенді мемелекеттің экономикалық реттеу саясаты
Агроөнеркәсіп өндірісін мемлекеттік экономикалық реттеу бұл - ауылшарушылығы өнімі, шикізат пен азық-түлік өндірісіне, қайта өңдеу және сатуға құқықтық, әкімшіліктік және экономикалық мемлекеттік әрекет ету жүйесі. Сондықтан да, аграрлық саланы мемлекеттік реттеуде шешуге тиісті міндеттер болып агроөнеркәсіп өндірісін дамыту, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, аймақтағы өндіріс саласын басқаруды жетілдіру, ауылшаруашылық өнім, азық-түлік, шикізат нарығын реттеу, отандық өндірушілерді қорғау жатады. Ал осы міндеттерді шешу үшін мемлекеттіңң экономикадағы рөлі жоғары болуы тиіс.
Агроөнеркәсіптік кешеннің дамуы азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейі көбінесе мемлекеттік қолдау деңгейіне байланысты, бұл ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерге, өңдеушілерге және сатушыларға мемлекеттік көмек түрінде көрінеді.
Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік экономикалық реттеу аграрлық өндіріске тиімді жағдай жасай отырып, келесі негізгі мәселелерді шешеді: азық-түлік өнімдерін өндіруді көбейту;ауылдардың экономикалық дамуын тездету; мемлекеттік қаржылық қолдауды републикалық және аймақтық дәрежеде күшейту.
Мемлекеттің агроөнеркәсіп жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттің бақылауға және реттеуге жататын негізгі сипаттамалары тіпті дамыған нарық жағдайында да бірқатар объективті себептерге байланысты болады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланысты болғандықтан, олардың әлеуметтік және экономикалық маңызы жағынан олар гетерогенді және әлеуметтік пікірмен әр түрлі қабылданады. Экономикалық дамуды әртүрлі кезеідерінде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады [5].
Аграрлық саясат мынадай қағидаттар негізінде іске асырылады:
Кешенділік. Оның мәні - аграрлық саясат агроөнеркәсіптік кешеннің барлық салаларын, өндірістік, әлеуметтік және экологиялық салаларды қамтуы тиіс;
Жүйелілік. Атқарушы биліктің жедел жұмысында аграрлық саланы дамытудың стратегиялық мақсаттарын жеке міндеттермен алмастыруға болмайды;
Шынайылық. Қойылған міндеттер экономиканың өсу мүмкіндіктері мен резервтерін ескеруі тиіс, бұл оларды іске асырудың жоғары дәрежесіне қол жеткізуге мүмкіндік береді;
Жекешелендіруді, әсіресе жерді, басқа да түбегейлі қайта құруды жүргізу кезінде соңғысының ең аз ауыруы принципін ескеру қажет. Бұл қағиданы сақтамау әлеуметтік әділеттіліктің бұзылуына әкеледі, бұл әлеуметтік апаттарға әкелуі мүмкін [6].
Аграрлық саясаттың объектісі экономиканың аграрлық секторы деп атауға болады. Тар мағынада, бұл азық-түлік өндірісі және өнеркәсіп үшін шикізаттың жеке түрлері ретінде анықталады.
Мемлекет аграрлық сасясатты несиелік және салықтық реттеу, бюджеттік қаржыландыру, еңбекақы төлеу шарттары мен оның деңгейін реттеу, қоғамдық даму, мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік тапсырыстар, тиімді кедендік саясат және т.б. арқылы жүзеге асыра алады.
Қаржы-несие саясаты саласында ауыл шаруашылығы үшін төмендетілген тиімді ставкасы бар кредиттерді қатаң мақсатты қолдану қажет.
Салық саясатында салықтық алымдардың көп арналылығы мен қайталануын болдырмау қажет. Бұл саясаттың стратегиялық бағыты жер учаскелерінің сапасы мен орналасқан жеріне байланысты сараланған жер салығы нысанындағы бір арналы жүйеге көшу болуға тиіс. Бұл ретте жер салығы жерді тиімді пайдалануға итермелейтін деңгейге ие болуға тиіс.
Мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік тапсырыстарды қалыптастыру жолымен реттеу. Бюджеттік қаражаттардың бір бөлігін үкімет органдары әлеуметтік, ғылыми және басқа бағдарламаларды іске асыруға бағыттайды, кәсіпорындарға денсаулық сақтау, қорғаныс және т.б. салаларда ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен қызметтердің жекелеген түрлерін өндіруге тапсырыс береді. Соның арқасында өндіріс, мемлекетке қажетті белгілі бір бағытқа түседі [7].
Бағалық реттеу - кейбір қоғамдық маңызы бар тауарлар мен қызметтерге шекті бағалар белгілеу арқылы жүргізіледі.
АӨК мемлекеттік реттеу міндетті түрде сыртқы экономикалық бағытты да қамтиды. Ол біздің аграрлық шаруашылығымызды қорғауда маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Сыртқы сауда және аграрлық протекционизмнің дәрежесі мен формалары, ауылшаруашылық өндірісі, жекелеген тауарлар мен тауар топтары үшін нарықтың жай-күйіне, нарықтың қанығуына және отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне байланысты болуға тиіс.
Бұл проблемада аграрлық тауар өндірушілерден басқа, мүдделері әрдайым бола бермейтін және бәрінде де отандық тауар өндірушілердің мүдделерімен келіспейтін тұтынушылар да бар. Бұл аграрлық протекционизмнің табиғаты мен деңгейі көптеген көп бағытты күштерді ескерудің нәтижесі болып табылатын ымыраға сәйкес келеді дегенді білдіреді.
Ауыл шаруашылығының әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы өзгерістерге байланысты өндірістің төмендеуі және халық шаруашылықтарының жалпы ауылшаруашылық өнімдерінің өндірісі мен үлесінің артуы аграрлық экономиканың жеке секторына көбірек назар аударуды қажет етеді. Қазіргі таңда, ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарындағы өндіріс құлдырап, шаруа қожалықтары мен олардың қауымдастықтары ұйымдық тұрғыдан күшейтілмеген және елдің азық-түлікпен қамтамасыз етілуіне қосқан үлесі тұрғысынан айтарлықтай дамуға ие болмаған кезде, халық шаруашылықтарын қолдау аграрлық саясаттың басым міндеттерінің қатарына енуі керек.
Аграрлық саясатта нақты ескерусіз мемлекеттің азық-түлік қорын құруға жекелеген секторлардың қатысуын ауыл шаруашылығы өндірісінің құлдырауын тоқтатуды және аграрлық дағдарыстан шығу мерзімдерін шектеуді қарастыру мүмкін емес.
Ірі аграрлық кәсіпорындар өздерінің сайлау саясатына байланысты орындауға лайық. Олар белгіленген қаражатты пайдалануды міндетті түрде бақылай отырып, сатып алынған несиелерді есептен шығаруды болдырмай, несиелерді қатаң мақсатқа сай сатып алуы керек. Кәсіпорындарға қаражат арнайы бағдарламалар шеңберінде конкурстық негізде бөлінуі тиіс. Мұндай жағдайда қаражатты бүгінгі қиын жағдайда да осы қаражатты барынша қайтарыммен пайдалануды қамтамасыз ете алатын шаруашылықтар алады. Бұл қазір сатылатын өнімдердің басым бөлігін өндіретін барлық ауылшаруашылық кәсіпорындарының төрттен бір бөлігін қамтиды.
Экономикалық тұрғыдан үмітсіз кәсіпорындардан басқа, шығынды кәсіпорындардың көпшілігіне қатысты сыртқы басқару процедурасын қолдану, өндірістік қорлар мен жұмыс күшін пайдалануға мүмкіндік беретін шаруашылықтарды қайта құрудың тиімді нұсқаларын таңдау, жергілікті жағдайларға байланысты өндірістің мамандануын өзгерту, білікті менеджерлерді табу сынды қызметтерді жүзеге асыру керек.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру үшін ел экономикасының осы саладаы мемлекеттік реттеуші ұйымдардың құзыреттілігін тұрақты дамытып отыру қажет. Қорытындылай келе, аграрлық секторды мемлекеттік қолдаудың келесідей бағыттарын ұсынуға болады:
шаруа-фермерлерге, әсіресе жұмысын жаңа бастаған фермерлерге қаржылық қолдау көрсету;
табиғи-климаттың жағдайы қолайсыз аудандарда аграрлық сектордың дамуы үшін қаржылық қолдау көрсету;
секторды көтеру үшін аумақтарға субвенция бөлудің арнайы құқықтық негіздерін қарастыру;
аграрлық секторда жеңілдікті салық салудың арнайы режимін анықтау;
Агроөнеркәсіптік маркетингті дамыту.
Агроөнеркәсіптік маркетинг - бұл жеке азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ауылшаруашылық өнімдерін, шикізат пен азық-түлік өндірісін басқару процесі. Агроөнеркәсіптік маркетингтің мәні ауылшаруашылық өнімдері мен азық-түліктің тауар өндірушілерден тұтынушыларға қозғалысы ғана емес, сонымен қатар ауылшаруашылық кәсіпорындарының өндірістік және маркетингтік қызметін ұйымдастыруға байланысты мәселелерді зерттеу болып табылады [8].
Ауыл шаруашылығында маркетингті қолдану ауылшаруашылық өндірісімен де, ауылшаруашылық өнімдерімен де байланысты бірқатар ерекше топтарға ие:
Агромаркетинг қызметі бірінші өмірлік қажеттіліктің тауарларымен байланысты, сондықтан тұтынушылардың ұлтын, жынысын, жасын ескере отырып, оларды уақытында, қажетті мөлшерде және ассортиментте қанағаттандыру қажет. Әдетте, тауар тез бұзылатын болғандықтан, оған жедел жеткізу, қолайлы қаптама және тиісті қызмет көрсету қажет.
Өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің сәйкес келмеуі. Осылайша, маркетинг мамандары тұтынушылардың сұранысының диалектикасын болжай білуі, оның қанағаттану тенденциясын және нарықтық жағдайды білуі керек, себебі агромаркетингтің тиімділігі осыған байланысты.
Ауылшаруашылық өнімдерін өндіру өзара байланысты және өндірістің негізгі құралымен - жермен, оның пайдалану қарқындылығымен анықталады
Жер бетіндегі АӨК жүйесіндегі меншік нысандарының әртүрлілігі, өндіріс құралдары, сатылатын тауарлар. Бұл көп қырлы бәсекелестікті анықтайды, оған тұтынушылардың сұранысы мен оның қанағаттануы ғана әсер етеді. Демек, әртүрлі стратегиялар мен тактикалар, агромаркетингтің нысандары мен әдістерін жетілдіруге, оларды тұтынушылардың қажеттіліктері мен мүдделеріне бейімдеуге ұмтылу
Агроөнеркәсіптік кешендегі маркетингтік қызметтің ғылымы мен өнерінің басқа салалармен салыстырғанда төмен деңгейі, өйткені агромаркетинг туралы ғылым осы уақытқа дейін қалыптаспаған, сондықтан ғылыми тұрғыдан жоқ оны жүзеге асыру бойынша негізделген ұсынымдар.
Ауыл шаруашылығы өндірісі тауарларының маркетингі (агромаркетинг) қозғалыстың келесі кезеңдерін қамтиды:
қажеттіліктерді зерттеу;
сұранысты болжау;
ассортименттік саясатты және өндірістік бағдарламаны әзірлеу;
өткізуді ұйымдастыру.
Қатаң бәсекелестік ортада, әсіресе шетелдік тауар өндірушілермен, ауылшаруашылық өнімдерінің бағасы өте төмен болған жағдайда және қолайсыз ауа-райы жағдайларын ескере отырып, фермерлер ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің қызметіне маркетинг элементтерін енгізуге мәжбүр. Бұл бизнесті тиімді басқаруға,ұйымды дұрыс жоспарлауға және тиімді бақылауға ықпал етеді.
Агроөнеркәсіптік кешеннің өнімдері оны өндірудің алуан түрлілігін қарастырады, бұл сауда мен салалардағы маркетингпен салыстырғанда өндіріс пен бөлуде көптеген маркетингтік тәсілдерді қолдануды анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіптік өндіріс кәсіпорындары өнімді сату, тауарларды бөлу, бағаның ауытқуы, сегментация, Бәсекелестік және т.б. мәселелеріне басты назар аударуы керек болғандықтан, кәсіпорынды басқарудағы ең бастысы маркетинг принциптері болуы керек. Оларды пайдалану нақты және әлеуетті тұтынушылар арасында сұранысқа ие болатын өнімдерді шығаруға мүмкіндік береді [9].
Басқарудың жаңа жағдайларында ауылшаруашылық кәсіпорындары көптеген қиын және шұғыл мәселелерді шешу қажеттілігіне тап болады. Оларды жүзеге асыру үшін ұйымдастырушылық және басқарушылық құрылымдардағы өзгерістер ғана емес, сонымен бірге экономикалық қызметпен айналысатын барлық деңгейдегі менеджерлер мен мамандардың ойлауын, стилі мен жұмыс тәсілдерін терең қайта құру қажет.
Осы міндеттерді шешуге қазіргі заманғы маркетингтің қағидаттары мен әдістерін пайдалану белсенді ықпал етеді. Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өндірісіндегі маркетинг (агромаркетинг) объективті қажеттілікке айналуда, өйткені ол ауылшаруашылық нарығын қалыптастырудың негізі болып табылады. Ауыл шаруашылығында сатып алушы және өңдеуші кәсіпорындармен және ұйымдармен қалыпты қарым-қатынас жүйесін қалыптастыру, олардың монополизмін жеңу, өндірісті тұтынушылардың өзгеретін талаптарына бейімдеу әдістерін жасау өте маңызды.
Экономиканың аграрлық секторында маркетинг элементтері мен құралдарын пайдалану ауылшаруашылық өндірісінің өзіндік ерекшелігінен туындайтын белгілі бір ерекшеліктерге ие, ол өнімдер мен нарық қатысушыларының алуан түрлілігімен, сондай-ақ басқарудың ұйымдастырушылық формаларының алуан түрлілігімен сипатталады. Сонымен қатар, агромаркетинг өнеркәсіптік, коммерциялық, банктік және басқа маркетингтік түрлерден ауыл шаруашылығының келесі ерекшеліктерімен ерекшеленеді: нәтижелердің табиғи жағдайларға тәуелділігі, тауарлардың рөлі мен маңызы, меншік нысандарының әртүрлілігі, жұмыс кезеңі мен өндіріс кезеңінің сәйкес келмеуі, өндіріс пен өнім алу маусымдылығы, басқарудың ұйымдастырушылық формаларының әртүрлілігі және олардың диалектикасы, сыртқы экономикалық байланыстар, Мемлекеттік органдардың агроөнеркәсіптік кешенді және оның салаларын дамытуға қатысуы. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының қызметіндегі табиғи және экономикалық процестер біріктіріліп, маркетинг өндірісі мен ұйымдастырылуы үшін ерекше жағдайлар жасайды. Агроөнеркәсіптік кәсіпорынның жұмыс істеу мақсаттары маркетингтік функциялардың жиынтығымен байланысты болуы керек, олардың мәні келесідей: біріншіден, нарыққа бағдарлау, бұл тұтынушылар, бәсекелестер, нарық конъюнктурасы мен өнім туралы ақпарат болатын объектілер мен субъектілерді зерттеуді қамтиды; екіншіден, оны зерттеу және талдау арқылы нарыққа әсер ету, нарықтық жағдайларға бейімделу; үшіншіден, бәсекеге қабілетті өнімді өткізу, ақпаратты жинау және өңдеу жүйесін ұйымдастыру; төртіншіден, ұзақ мерзімді коммерциялық табысқа қол жеткізуге бағдарлану, бұл қысқа мерзімді мүдделердің нарықта ұзақ мерзімді тұрақты артықшылық мақсаттарына бағынуын көздейді.
Аграрлық сектордағы маркетингтің ерекшеліктері ауыл шаруашылығының ерекшелігімен анықталады.
Бірінші ерекшелігі-экономикалық нәтижелердің табиғи жағдайларға тәуелділігі. Ауылшаруашылық өнімдерін өндіру өзара байланысты және осы жаңа құралмен және өндіріс тақырыбымен - жермен, яғни оның сапасы мен пайдалану қарқындылығымен анықталады. Зиянкестермен күресудің химиялық құралдарын орынды пайдалану, оларды биологиялық әдістермен ауыстыру, экологиялық алаңдау технологияларын пайдалану экологиялық таза өнім өндіруге мүмкіндік жасайды. Сонымен қатар, иррационалды өңдеу өсімдіктердің өнімділігі мен өнім сапасы деңгейінде көрінеді. Жерді пайдалану мен мал шаруашылығы салаларының дамуы арасында тығыз байланыс бар. Бұл шарт өнімнің көлемін, ассортиментін және сапасын анықтайды. Мұның бәрі маркетингке оны ұйымдастыру және жүргізу процесінде белгілі бір ерекшелікті жүктейді.
Екінші ерекшелігі-өнімнің рөлі мен маңызы. Маркетинг мамандары өмірлік маңызды тауарлармен айналысады. Сондықтан олар уақтылы және қажетті көлемде және ассортиментте, сондай-ақ жасын, жынысын, ұлттық дәстүрлерін, тұтынушылардың денсаулық жағдайын ескере отырып, олардың қажеттіліктерін, қажеттіліктерін, мүдделерін қанағаттандыруы керек. Өнім, әдетте, тез бұзылады, сондықтан жеткізу жылдамдығы, тиісті және қауіпсіз орау, қызмет көрсету және эстетикалық қолдау қажет.
Агромаркетингтің үшінші ерекшелігі-жұмыс кезеңі мен өндіріс кезеңінің сәйкес келмеуі. Өсімдік шаруашылығы өнімдері жылына 1-2 рет алынады, ал жұмыс кезеңі бір жылға созылады. Осыған байланысты маркетинг мамандары тұтынушылардың сұранысының диалектикасын өте жақсы білуі керек, оның қанағаттану тенденциясын, нарықтық жағдайды және т. б. болжай білуі керек.
Төртінші ерекшелігі-өнімді өндіру мен алудың маусымдылығы. Бұл нарықты зерттеу және өнімді жылжыту бойынша маркетингтік қолдаудың ерекшелігімен байланысты.
Бесінші ерекшелігі-АӨК жүйесіндегі жерге, өндіріс құралдарына, сатылатын тауарларға меншік нысандарының әртүрлілігі. Бұл тұтынушылардың сұранысы мен оның қанағаттануымен ғана басқарылатын көп өлшемді бәсекелестікті анықтайды. Сондықтан стратегиялардың, тактикалардың, формалардың, әдістердің, агромаркетинг әдістерінің әртүрлілігі мен әртараптандырылуы. Мысалы, бәсекелестік факторды ескере отырып, маркетингтік стратегиялар келесідей болуы мүмкін: бәсекелестік күрес, ынтымақтастық, бизнес, өнім, маркетинг, конверсиялау, әртараптандыру. Сонымен қатар, қазіргі уақытта формалардың, тактикалардың, әдістердің, әдістердің саны айтарлықтай қарқынмен өсуде.
Алтыншы ерекшелігі-басқарудың ұйымдастырушылық формаларының әртүрлілігі. Меншік нысандарын ескере отырып, агромаркетинг жүйелері құрылады, олар ұйымдастыру, жұмыс істеу, өзін - өзі басқару тұрғысынан ерекшеленеді, ең бастысы-тұтынушылардың қажеттіліктеріне, қажеттіліктері мен мүдделеріне сезімталдық пен бейімделу.
Аграромаркетинг пайданы тең бағытта ұлғайту және сатып алушылардың тұтынушылық сұраныстарын қанағаттандыру мақсатында Азық-түлік нарықтарын жүйелі зерттеу негізінде өнімді өндіру, өңдеу және өткізу бойынша ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер қызметінің тиімді жүйесі болып табылады. Осылайша, аграромаркетингтің негізгі қағидаларына мыналар жатады:
- өндірістік-өткізу қызметін іске асыру нәтижесінде нақты белгіленген мақсатқа қол жеткізу;
- нарық конъюнктурасының деңгейін, динамикасын қоса алғанда, тұтынушылық қалаулар мен тілектерді егжей-тегжейлі, жан-жақты есепке алу;
- өндірістік процесті нарықтық талаптарға, ұзақ мерзімді даму перспективаларын, нарықтық ортаның өзгеруіне серпінді, икемді ден қоюды болжайтын сұраныс ассортиментіне барынша жақындату үшін жағдайлар қалыптастыру;
- нарыққа әсер ету процестерін барлық мүмкін аспектілерде тұрақты жандандыру: баға, жарнама және т. б.
Агромаркетингтің өзектілігі Қазақстанға шетелден көптеген азық-түлік түрі жеткізілетіндігімен байланысты. Бұл ретте халықаралық агромаркетингтің көптеген факторлары іске асырылуда, сондықтан біздің құралымдарымызды маркетингтік қамтамасыз ету шетелдік фирмалармен бәсекелесуге тиіс. Айта кету керек, Қазақстанда маркетингтің басқа ешқандай түрі мұндай қатаң бәсекелестікке тап болмайды.
Ауылшаруашылық өнімдері нарығында қызметті тиімді жүзеге асыру үшін агромаркетингті дәйекті түрде енгізу қажет, оны білу ғылыми негізделген және тексерілген экономикалық шешімдер қабылдауға көмектеседі.
Ауылшаруашылық өндірісіндегі маркетинг максималды пайда алу және осы өнімді тұтынушылардың қажеттіліктері мен қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру мақсатында ауылшаруашылық өнімдерін өндіру, өңдеу, сақтау, тасымалдау және сату саласындағы нарықтың шаруашылық жүргізуші субъектілерінің кәсіпкерлік қызметін зерттеуді, болжауды және жүзеге асыруды қамтитынын атап өткен жөн.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (МҰНАЙЛЫ АУДАНЫ МАТЕРИАЛДАРЫНДА)
2.1 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенінің негізгі экономикалық көрсеткіштерінің жалпы сипаттамасы
2019 жылы орын алған COVID-19 эпидемиологиялық пандемиясының агроөнеркәсіптік кешенге тигізген зияны аз емес. Сондықтан Мұнайлы ауданы материалдары негізіндегі агроөнеркәсіптік кешенді талдамастан бұрын ең әуелі Қазақстан Республикасының жалпы агроөнеркәсіптік кешеніне қысқаша тоқталып өтсек.
4-суретте Қазақстан Республикасының 2020 жылғы экономикалық қызмет түрі бойынша жалпы ішкі өнімнің құрылымының диаграммасы берілген (% пайызбен).
4-cурет. 2020 жылғы экономикалық қызмет түрі бойынша жалпы ішкі өнімнің құрылымы
Ескерту. [10, 17] дереккөзі негізінде алынған
4-суреттен көріп отырғанымыздай, ауыл, орман және балық шаруашылығы 5,4% пайызды құрайды.
Және келесі 1-кестеде Қазақстан Республикасының 2019 және 2020 жылдардағы АӨК бойынша негізгі әлеуметтiк-экономикалық көрсеткiштерi келтірілген.
1 - кесте - Қазақстан Республикасының АӨК бойынша негізгі әлеуметтiк-экономикалық көрсеткiштерi
Көрсеткіштер
2019
2020
Экономиканың нақты секторы
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің (көрсетілетін қызметтерінің) жалпы шығарылымы
млн. теңге
5 151 163,0
6 334 668,8
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімдерінің (көрсетілетін қызметтерінің) нақты көлем индексі, %-бен
99,9
105,7
одан:
өсімдік шаруашылығының жалпы өнімі
млн. теңге
2 817 660,6
3 687 310,3
өсімдік шаруашылығы жалпы өнімдерінің нақты көлем индексі
96,4
107,8
мал шаруашылығының жалпы өнімі
млн. теңге
2 319 496,7
2 637 460,7
мал шаруашылығы жалпы өнімдерінің нақты көлем индексі
104,0
103,1
Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының жинау, мың тонна (жылдық деректер)
бидай (күрішті қоса) және бұршақ дақылдары
17 428,6
20 065,3
күнбағыс тұқымы
838,7
844,3
мақта
344,4
326,6
қант қызылшасы
485,5
466,3
темекі
1,2
1,2
картоп
3 912,1
4 006,8
көкөністер
4 355,2
4 590,9
Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының жалпы түсімі, бір гектардан центнер (жылдық деректер)
бидай (күрішті қоса) және бұршақ дақылдары
11,4
12,8
күнбағыс тұқымы
10,3
11,3
мақта
26,2
25,9
қант қызылшасы
324,5
323,2
темекі
33,7
32,9
картоп
203,4
206,7
ашық топырақта өсірілген көкөністер
260,5
265,9
Мал мен құс саны, жыл соңына, мың бас
ірі қара мал
7 436,4
7 850,0
қой мен ешкі
19 155,7
20 057,6
шошқа
813,3
816,7
1-кестенің жалғасы
Жылқы
2 852,3
3 139,8
Құс, млн. бас
45,0
43,3
Ескерту. [11, 22-24] дереккөзі негізінде автормен құрастырылған
1-кестеден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz