Каспий мұнайын тұтынушы елдер
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі: cу ресурсы мемлекет қазынасындағы ең қажеттілерінің бірі болып келеді. Мемлекет түгел, тіпті бір тал шөпте сусыз өмір сүре алмайды. Ал мемлекет үшін су өте қатты қажет. Халықтың тіршілігін қамтамасыз ету үшін су қажет, егістіктерді суару үшін су керек, көшелерді жуу және тағы басқа мемлекеттің күнін жасау үшін әрқашанда су қажет болған. Тарихқа үнілсек ең бірінші мемлекеттер суы мол өзеңдер мен көлдердің жанынан пайда болған. Ұлыбритания мен Франция сияқты мемлекеттер барлық мұхиттардағы суларды өз қарамағына алу үшін жылдар бойы көптеген қаражат құртып өз флоттарын дамытқан. Қазірдің өзінде де мұхитқа шыға алатын мемлекеттердің экономикалық потенциалы мұхитқа шығатын жолы жоқ мемлекеттен әлдеқайда артық. Себебі, тауарларды кеме арқылы тасылмау ең арзан және тиімді жол болып келеді. Яғни, су ресурстары тарихымыздың әр кезеніңде әр мемлекет үшін өзекті болып келді, қазір де өзекті болып келеді және болашқта да өзекті болып қала береді.
Орталық Азияның басты мәселесі - су тапшылығы және мұхиттардан алыс орналасуы. Аумағы миллиондаған километрге жететін алып мемлекеттерге бірнеше ғана теңіз және бірнеше арық өзіңдер ғана су көзі болып келеді. Оған қоса, экологиялық салдардың әсерінен Арал теңізінің тарылып қалу есебінен Орталық Азиядағы су тапшылығы одан сайын өрши түсті. Енді осы аймақтағы ең ірі су ресурсының көзі болып Каспий теңізі ғана қалды. Сондықтан да Орталық Азиядағы орналасқан мемлекеттер үшін Каспий теңізінде өз үстемдігін сақтап қалу және оның көбірек бөлігін өзіне тартып алу олардың болашағы үшін өте маңызды және өте өзекті мәселе болып келеді. Қазақстан үшін, біз - Қазақстан азаматтары үшін бұл өмір сұрағы болып табылады. Өйткені, Каспий Қазақстан үшін тек су көзі ғана емес, Каспий Кақазстан үшін үлкен экономикалық күш. Казақстан Каспий мұнайын игеріп сату арқылы өзінің бюджетінің жартысынан көбін толықтырады. Осы жұмысы арқылы ғана Ақтау, Маңғыстау сияқты ірі қалалар дамып, ондағы адамдар табыс тауып күн көре алады. Каспий Қазақстан халқы үшін ірі балық қойнауы болып келеді. Яғни, Каспий мәселесі бойынша Қазақстан ұстанымы біз ұшін тек өзекті ғана емес, өмір үшін өте маңызды [1, 174 б].
Бүгінгі халықаралық қатынастарда Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау маңызды мәселенің қатарында. Каспий теңізі географиялық орналасуына қарай бірқатар мемлекеттің қарым-қатынасына тікелей әсер етіп отыр. ХХ ғасырдың 90-жылдарына дейін Каспий аймағы КСРО-Иран байланысымен айқындалған еді. Кеңес Одағы ыдыраған соң тәуелсіз республикалардың құрылуы аймақтағы геосаяси тепе-теңдіктің өзгеруіне алып келді. Каспий бассейнінің энергетикалық қоры мен транзиттік мүмкіншілігі таяу жатқан елдерден тыс әлемнің жетекші державаларының да назарын аударады. Шығыстанушы Олжас Бейсенбаевтың сараптамасы қарт Каспийдің
жағалауындағы елдердің Тәуелсіздік алғалы көтеріп, зерттеп, әртүрлі деңгейде жиындар өткізуіндегі мақсат, мүдделері айтылыпты
Тақырыптың зерттелу деңгейі: халықаралық қатынастардағы Каспий мәселесі және ондағы Қазақстан Республикасының ұстанымын бұған дейін Касенов У. Т., Федоров Ю. Е., Дьяченко С. Б., Войтоловский Ф. Г., Громыко А. А., Кушкумбаев С.К., Мерзляков Ю. Н. сияқты біздің және шетел ғалымдары зерттеген.
Солардың ішінде осы дипломдық жұмыстың жазылуына негіз болған Громыко А. А. Новая Великая игра еңбегі. Мұнда автор қазіргі уақыттағы Каспий теңізі үшін таласты XIX ғасырдағы Ұлыбритания мен Ресейдің Орталық Азия ұшін күресімен салыстырады. Және соған сілтеп кітабын Великая игра деп атайды. Еңбекті оқи отырып Каспий теңізі басқа елдердің өмірінде қандай рөл алатындығын және олар қандай позиция қостанатындығын анық түсінуге болады.
Дабири М. Д. Каспий теңізінің құқықтық режимі: жаңа жағдайлардағы тату көршілік негізіндегі өңірдің экономикалық дамуы еңбегі де көп үлес қосты. Автор өз еңбегінде Каспий теңізінің өңірлегі рөлін жақсы түсіндіреді және оның қажеттілігіне дұрыс сілтеме жасайды. Еңбекте Каспий мәселесі толық ашылып ондағы көршілес мемлекеттердің мәселесі ашық айтылады.
Кушкумбаев С.К. Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатының кейбір аспектілеріне энергия ресурстарының әсері еңбегі арқылы Қазақстанның өміріндегі Каспий рөлі туралы көп білуге болады. Автор Қазақстан үшін су сияқты энергия ресурстарының аса қажеттіліктерін тиянақты жеткізеді. Еңбекті оқи отырып Каспий мәселесі жайындағы Қазақстан ұстанымын түсінуге болады. Каспийдің құқықтық мәртебесінің кейбір аспектілері кеңес заңгерлері А. Т.
Уусталь мен А. Н. Николаевтың еңбектерінде қарастырылды, олар елуінші жылдары өз зерттеулерінде Каспий теңізі жабық теңіз емес, шекаралық көл болып табылады және оны шекаралық көлдердің құқықтық режиміне бағындыру керек деген қорытындыға келді және соған сәйкес Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін бөлу керек кеңес және Иран учаскелеріне. Сонымен қатар, өз зерттеулерінде олар Каспийді шекара көліне жатқызу қажеттілігін, ең алдымен, КСРО қауіпсіздігінің саяси критерийлері мен мүдделерімен негіздеді
Зерттеу объекті: Каспий теңізі және Қазақстан. Зерттеу пәні: халықаралық қатынастар мәселесі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: халықаралық қатынастардағы каспий мәселесін және ондағы Қазақстан Республикасының ұстанымын зерттеу және талдау.
Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді көздедік:
Каспий теңізінің теориялық-құқықтық жағдайын анықтау;
Каспий мәселелерін зерттеудегі теориялық және әдістемелік негіздерді қарастыру;
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша тұжырымдар мен бағдарламалардың ерекшеліктерін анықтау;
ТМД елдері мен Қазақстанның Каспий өңіріндегі ынтымақтастығының ерекшеліктері мен болашағын қарастыру;
Каспий өңірінің ресурстарын пайдалану және тасымалдау бағыттарын зерттеу;
Каспий самиттерінің ретроспективасы: тұрақтылықтан прогреске дейінгі жағдайын талдау;
Каспий аймағының мақсаты мен геосаяси шындықты анықтау;
Каспий мәселесіндегі елдердің мүдделері мен болашағы айқындау;
Каспий теңізіндегі мәселелер және оның ықтимал шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі әдістердің екі түрінен тұрады: жалпы және арнайы әдістер.
Жалпы әдістер: талдау, синтез, дедукция және индукция.
Арнайы әдістер: контенттік талдау Каспий теңізінің халықаралық қатынастардағы рөліне байланысты әдебиеттерді зерттеуде қолданылды, Каспийдің мәселесін шешу үшін жаңа және ескі жоспарларды салыстыру кезінде салыстырмалы әдіс қолданылды, құжаттарды зерттеу әдісі Каспий теңізінің құқықтық дәрежесін зерттеуде қолданылды, ҚР заңдары мен халықаралық құқық заңдары сияқты құжаттарды зерттеуде қолданылды, мысалы. Каспий тарихын, 2022 жылдың бірінші жартысындағы соңғы оқиғаларды зерттеу кезінде жүргізілді хронологиялық және жүйелік қолданылды.
Дерек көздері: заңнамалар, депутатар сұхбаттары, мақалалар, жаңалық дәне интернет ресурстары.
Каспий теңізі бассейнінде осы бассейнді пайдаланатын екі Каспий маңы мемлекеті - КСРО мен Иран арасында 70 жылдан астам тұрақты саяси ымыра сақталды. КСРО ыдырағаннан кейін Әзірбайжан, Қазақстан және Түрікменстан Каспий теңізінің халықаралық-құқықтық режимінің толыққанды қатысушылары ретінде өздерін заңды мұрагерлікпен жариялады және солай деп танылды. Осы кезеңде АҚШ Каспий аймағын өзінің ұлттық мүдделерінің аймағы деп жариялады, ал кейбір басқа Еуропа мемлекеттері көмірсутек ресурстарын дамытуға қатысу ниеті туралы мәлімдеді. Каспий теңізін пайдалану құқығы тек Каспий маңы мемлекеттеріне тиесілі деп сендірді. Бұл тұжырым Ресейдің барлық территорияларды қамтитын мемлекет ретінде тарихи қалыптасқан географиялық және геосаяси жағдайымен негізделген, жаңа тәуелсіз Каспий маңы мемлекеттері мен барлық минералды қазбаларды орыс өнеркәсіпшілері әзірледі, ал қалыптасқан байланыстар Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін сақталып, әрі қарай дами берді. Жоғарыда айтылғандардың бәріне қарамастан, жаңа егемен Каспий мемлекеттері бірден Каспийдің мәртебесі мен режимін анықтайтын 1921-1940 жылдардағы Ресей-парсы және Кеңес-Иран шарттарының заңды күшін мойындамайтындықтарын мәлімдеді, өйткені бұл шарттардың ережелері олардың осы теңіз бассейнін пайдалануға заңды құқықтарына нұқсан келтіреді. Ресей мен Иранның құқықтарын бекітеді. Алайда, жаңа каспий маңы мемлекеттері Әзербайжан, Қазақстан және Түркіменстан Ресей мен Иран толық құқылы қатысушы болып танылды. Бұл ретте жаңа каспий маңы мемлекеттері
Каспийдің тарихи қалыптасқан мәртебесін біржақты тәртіппен өзгертуге әрекет жасауда. Мұндай ұстаным заңсыз, өйткені жағалаудағы құқықтық мирасқор мемлекеттердің жаңа көпжақты келісімі жасалғанға дейін қолданыстағы халықаралық шарттар 1978 жылғы шарттарға қатысты мемлекеттердің құқықтық мирасқорлығы туралы Вена конвенциясына сәйкес өз күшін толық сақтауы тиіс. Қазіргі уақытта Каспий маңы мемлекеттерінің бәсекелестігі әсіресе энергетика саласында, яғни негізінен энергия тасымалдаушыларға бақылау орнатуда өткір білінеді. Біздің ойымызша, Каспий маңы мемлекеттерінің бірінші кезектегі міндеті Каспий маңы мемлекеттерінің әрқайсысының мүдделеріне нұқсан келтірмей, өздерінің ұлттық мүдделерін қамтамасыз ету жолдарын іздестіру болып табылады. Бұл мәселені шешу Каспий теңізінің мәртебесі мен режимі туралы мәселені мемлекетаралық деңгейде қаншалықты тиімді, келісілген негізде реттеуге болатынына тікелей байланысты [2].
Қазіргі жағдайда Каспий маңы мемлекеттерінің өзара іс-қимылының басқа бағыты көпқырлы халықаралық экономикалық ынтымақтастықты дамыту, атап айтқанда, газ және минералдық ресурстар өндіру, кеме қатынасы және балық аулау, қоршаған ортаны қорғау мәселелері жөніндегі мәселе болып отыр.
Кеңестік кезеңдегі халықаралық-құқықтық ғылымға жүгінетін болсақ, онда Әзірбайжаннан келген халықаралық заңгер Р.Ф. Мамедовтың Каспий теңізінің халықаралық-құқықтық режимі диссертациялық зерттеуін атауға болады. 1989 жылы жүргізілген осы зерттеуде Каспий теңізін халықаралық теңіз құқығының нормалары қолданылмайтын және Каспий теңізін Астара - Гасан-Кули желісі бойынша делимитациялау қажеттілігі негізделетін шекаралық көл ретінде қарау ұсынылады.
Бірінші бөлімінде біз тарихи оөиғалар мен авторлар еңбектері және заңнамалар арқылы Каспий теңізінің құқықтық жағдайын анықтаймыз.
Екінші бөлімде біз басқа елдердің каспий мәселесі бойынша қстанмын анықтап, осы мәселені шешуге арналған шараларды және олардың нәтижелерін талдаймыз.
Үшінші бөлімде бастапқы екі бөлімде жиналған ақпараттар арқылы Каспий мәселесіің болашағын болжап, оны тез арада әрі Қазақстан ұшін тиімді жолмен шешу үшін өз ұсыныстарымызды білдіреміз.
Дипломдық жұмыс үш бөліктен кіріспеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫН АНЫҚТАУ
Каспий мәселелерін зерттеудегі теориялық және әдістемелік негіздер
Каспий аймағына Каспий теңізінің периметрі бойынша орналасқан бес ел кіреді: Әзірбайжан, Ресей, Қазақстан, Иран және Түркіменстан. Біз осы елдердің халықтарының ажырамас байланыстармен байланысуының көптеген себептерін таба аламыз. Бұл елдерді тек география ғана емес, сонымен бірге жалпы тарих, тіл және мәдениет біріктіреді. - Ираннан басқа, бес мемлекеттің төртеуінде ортақ нәрсе бар-Ресей империясының, КСРО - ның мұрасы және орыс тілі. - Қазақтар, әзірбайжандар мен түрікмендердің ортақ түркі тамыры бар, бұл ортақ түркі мәдениеті мен тілінде көрініс табады. - Ислам қазақтарды, түрікмендерді, әзірбайжандар мен ирандықтарды біріктіреді.
Ислам-көпұлтты Ресей Федерациясындағы дәстүрлі діндердің бірі. - Исламның шиит нұсқасы және жалпы тарихи өткен ирандықтарды әзірбайжандармен біріктіреді. - Оларды біріктіретін басты нәрсе-Каспий теңізі. Теңізде оларды ортақ кеме қатынасының артықшылығы біріктіреді: Каспий маңы елдерінің әрқайсысы кез келген басқа Каспий маңы елімен кедергісіз көлік қатынасына құқығы бар. Каспий теңізіне шығу барлық Каспий маңы мемлекеттеріне оның табиғи ресурстарына егемендік береді. Барлық Каспий маңы елдері үшін олардың аумағында көмірсутектердің үлкен қорларының болуы сөзсіз артықшылық және табысты экономикалық дамудың кепілі болып табылады. Каспий ресурстарының әлемде баламасы жоқ.
Бүгінде Каспий теңізіндегі белгілі кен орындарының саны бұл өңірді әлемдегі басым орындардың біріне қояды. Әр түрлі бағалаулар бойынша оның қоры 8 - ден 22 миллиард тоннаға дейін көмірсутектерге бағаланады-бұл Парсы шығанағынан кейінгі мұнай мен газ қоры бойынша екінші орын. Каспий теңізінің табиғи ресурстарына қатысты өз егемендігін жүзеге асыруға деген ұмтылыс тәуелсіз елдерді теңіздің халықаралық-құқықтық мәртебесін айқындаудың жаңа тәсілдерін әзірлеуге итермелейді. Каспий теңізі - жабық теңіздердің ішіндегі ең ірісі. Оның ұзындығы 1160 км, ені 330 км. Теңіз ауданы 42914 км2-ден асады. Периметрі бойынша жағалаудың ұзындығы 6400 км-ден асады, бірақ Каспий теңізінің Каспий маңы мемлекеттерінің энергетикалық саясаты үшін басты, стратегиялық маңызды активтері көмірсутектер мен мұнай болып табылады. Мысалы, Қазақстанның өзінде ғана Каспий қайраңында мұнай кен орындары бар, бұл Теңіз кен орнының 10-на тең, ал бұл 10 миллиард тоннаға 1 миллиард тонна. Мұнай қоры бойынша Каспий теңізі Парсы шығанағынан төмен, бірақ Солтүстік теңізден екі есе асып түседі. Мұнай өндіру-Каспий қайраңын игеру бағдарламасының бір бөлігі ғана. Екінші бөлігі - Каспий минералды ресурстарын әлемдік нарықтарға жеткізу. 2016 жылға қарай Әзірбайжан жыл сайын 1 100 миллион доллар алады.тонна мұнай, ал Қазақстан- 25-30 млн тонна. ол тонна экспорттауды жоспарлап отыр. Каспий мұнайын: Ресейдің Қара теңіз порттарына; Грузияның Қара теңіз порттарына; Түркияның
Жерорта теңізі порттарына; Парсы шығанағына; Еуропаға; Қытайдың Тынық мұхит порттарына жеткізу жоспарланып отыр. Каспий теңізінің мәртебесі туралы мәселе алғаш рет Петр I-нің (1722-1723) парсы жорығынан кейін пайда болды және осы жорықтан кейін Санкт-Петербург (1723), Решт (1729), Гулистан (1813) және Түркменчай (1828) трактаттарында шешілді. Ресейлік сауда кемелері, әдеттегідей, Каспий теңізі мен оның жағалауларында еркін жүзуге, сондай-ақ оларға қызмет көрсетуге құқылы; кеме апаты жағдайында оларға Персияда барлық көмек көрсетіледі. Сонымен қатар, парсы саудагерлеріне бұрынғыдай Каспий теңізі арқылы жүзу және кемелерді Ресей жағалауына жеткізу құқығы беріледі, онда өзара кеме апаты болған жағдайда оларға кез- келген жәрдемақы беріледі. Әскери кемелерге келетін болсақ, ежелгі заманнан бері Ресей әскери туы астындағы кейбір әскери кемелер Каспий теңізінде жүзе алады; осы себепті, бұл Ресейден басқа ешбір державаның Каспий теңізінде әскери кемелері бола алмайтындығына байланысты бұрынғы ерекше заңмен қамтамасыз етілген және расталған. Осылайша, 1828 жылғы Түрікменчай трактатын талдау Каспий теңізі бір жағынан сауда кемелері үшін, ал екінші жағынан әскери кемелер үшін тек Орыс болды деп айтуға мүмкіндік береді. Персияны шектейтін бұл ереже 1921 жылғы 28 ақпандағы екіжақты достық және ынтымақтастық туралы шарттың 11-бабында күшін жойды: осы Шарттың 1- бабы қағидаттарды жариялағандықтан, 1828 жылы 10 ақпанда Түркменчайда Персия мен Ресей арасында жасалған бейбіт трактат та күшін жоғалтты деген пікірге сүйене отырып, 8-бап екі Персияны Каспий теңізінде флотқа ие болу құқығынан айырған Мәртебелі Уағдаласушы Тараптар осы шартқа қол қойылған сәттен бастап олар Каспий теңізінде өз туы астында еркін жүзу құқығын тең дәрежеде пайдаланатындығымен келіседі. Осылайша, Каспий теңізі екі жақтың барлық кемелеріне ешқандай айырмашылықсыз ортақ болды. Алайда, шартта Каспий суларын бөлуге қатысты ешқандай ескертпелер болған жоқ. 10 жылдан кейін, 1931 жылы 27 қазанда КСРО мен Персия арасында Каспий теңізінде тек КСРО мен Персия кемелері бола алатындығы туралы елді мекендер, сауда және кеме қатынасы туралы конвенцияға қол қойылды. Дәл осындай ереже 1940 жылғы 25 наурыздағы КСРО мен Иран арасындағы сауда және кеме қатынасы туралы шарттың 13-бабында расталды. Уағдаласушы Тараптар 1921 жылғы 26 ақпандағы Ресей Социалистік Федеративтік Республикасы мен Персия арасындағы шартта жарияланған қағидаттарға сәйкес бүкіл Каспий теңізінің бойында Кеңестік Социалистік Республикалар Одағына немесе Иранға тиесілі кемелер ғана бола алады деп келіседі". Бұл келісімде сонымен қатар шекараны қорғауда қиындықтар тудырған Каспий теңізінің бөлінуі туралы нақты ережелер болған жоқ. Кеңес Одағы 1935 жылы Хасан-Кули (Түркіменстан) - Астарачай (Әзірбайжан) желісін шекара желісі ретінде біржақты қабылдады. Сол кезде кеңінен қолданылатын Кеңес-Иран теңізі термині тек осы екі мемлекет, олардың ұйымдары мен азаматтары теңізді пайдалануға құқылы екенін білдірді. 1935 жылғы елді мекендер, сауда және кеме қатынасы туралы шарттың 14- бабында былай делінген: КСРО мен Иранға бүкіл Каспий теңізі бойында және, тиісінше, КСРО туы астында немесе Каспий теңізінің жағалауында жүзіп жүрген
кемелер ғана мемлекеттердің бірінің азаматтарымен тең жағдайда бола алады. екі Уағдаласушы Тарап және сауда көлік ұйымы. Иран туы астында. Сондай-ақ, олар кемелерде тек өз мемлекеттеріне тиесілі адамдарды экипаж мүшелері ретінде қалдыруға келіседі. КСРО да, Иран да Каспий теңізінде шекараларды белгілеу және теңіздерге немесе ұлтаралық көлдерге қатысты әдеттегідей аумақтық суларды шектеу туралы мәселені көтерген жоқ, осы шарттарды жасасу кезінде де, одан кейін де. Керісінше, екеуі де, екінші жағы да Каспий шекараларының жоқтығын бірнеше рет атап өтті. Мысалы, 1976 жылы. Иранның Сыртқы істер министрлігі КСРО елшілігіне: Каспий теңізінде Иран мен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы арасындағы теңіз шекарасы сызығына қатысты ешқандай шарттар, келісімдер немесе белгіленген рәсімдер жоқ деп нота жіберді. Алайда, іс жүзінде, 1934 жылдан бастап екі тарап су мен ауа арқылы Астара - Хасан-Кули желісі бойынша шартты шекараны ұстанды және бұл заңды реттелмеген теңіз шекарасы Кеңес-Иран Каспий қатынастарындағы өзара заңды нормаға айналды. 1982 жылғы КСРО-ның мемлекеттік шекарасы туралы Заң, егер КСРО-ның халықаралық шарттарында өзгеше көзделмесе, КСРО-ның мемлекеттік шекарасы КСРО-ның мемлекеттік шекарасының КСРО-дан көлге немесе басқа су қоймасына шығуын байланыстыратын түзу сызық бойынша көлдерде және басқа да су айдындарында белгіленетіні"анықталмаса, жазылмаған норма деп санауға болады. Осылайша, КСРО мен Иран арасындағы Каспий теңізін көл қағидаты бойынша бөлу керек еді. Алайда, ұлттық құқық нормаларын Каспий теңізінің мәртебесін анықтаудың бастапқы нүктесі деп санауға болмайды, өйткені халықаралық құқықтың ішкі нормалардан басымдығы бар нормалары бар. Сонымен қатар, Каспий теңізінің Кеңес-Иран келісімдерімен белгіленген ішкі (құрлықішілік) су объектісі ретіндегі мәртебесін мемлекеттердің бүкіл халықаралық қоғамдастығы іс жүзінде мойындағанын атап өтеміз. Алайда, халықаралық құқықтың жаңа субъектілерінің пайда болуымен Каспий теңізін бөлу мәселесі де жаңа жолмен қойылды: енді ол екі емес, бес мемлекетке тиесілі болуы керек. Каспий теңізін бөлудің бүкіл күрделілігі оның халықаралық- құқықтық мәртебесінің болмауынан туындады, ол Ресей-парсы немесе Кеңес- Иран шарттарымен реттелмейді. Халықаралық құқықта теңіз аумақтары ішкі теңіз суларынан, аумақтық теңізден, айрықша экономикалық аймақтан және ашық теңіз суларынан тұрады. Үш жүз жылдан астам уақыт бұрын мемлекеттің теңіз шекарасы жағалаудан зеңбіректен атылуы керек деп есептелген. Енді 12 теңіз милінің қашықтығы толқындар мен адамдар су басқан жағадан ғана емес, сонымен бірге белгіленген бастапқы сызықтан да есептеледі. Сонымен бір мезгілде көршілес екі елдің теңіз иеліктері арасындағы шекара бір-бірімен келісім бойынша немесе халықаралық соттың шешімі бойынша белгіленеді. Бүгінгі таңда халықаралық құқықта су аймағын бөлудің көптеген нұсқалары бар. Каспий теңізі жағдайында олар географиялық мәртебесіне сәйкес екі белгі бойынша жіктелуі мүмкін: біріншісі - Каспий теңізі, екіншісі - Каспий көлі. Ежелгі заманнан бері Каспий теңізіне теңіз атауы берілген. Бірақ тарихи дәстүр Каспий теңізінің құқықтық мәселелерін шешудің бастапқы нүктесі бола
алмайды. Халықаралық-құқықтық актілер су объектісін теңізге немесе көлге жатқызған кезде оның мөлшерін ескермейді. Каспий теңізін Каспий теңізі деп санайтын ғалымдар Каспий теңізі мен Қара Богаз Гол арасындағы қарым- қатынастың халықаралық-құқықтық салдары болуы мүмкін деп санайды.[3]
Каспий маңы аймағының тұрақты аймақтық белгілері екі белгі болып табылады: географиялық және мұнай. Каспий маңы аймағының кең мағынасында Каспий теңізінің периметрі бойынша орналасқан бес мемлекет белгіленеді. Олардың арасында Әзірбайжан, Ресей, Қазақстан, Иран және Түрікменстан бар. Бұл мемлекеттер Каспий теңізі бассейні (ағылш. CaspianSeaBasin). ХХ ғасырдың соңғы онжылдығы - ХХІ ғасырдың басындағы дипломатиялық тарихта мемлекеттердің белгісі ретінде қолданылады . Каспий маңы мемлекеттерінің астаналары Каспий маңы өңірінің нақты геосаяси астаналары болып табылады.
Каспий мәселелерін зерттеудегі теориялық және әдістемелік негіздерін қорытындылайық. Жоғарыда айтылған мәліметтерді қарастыра отырып Каспий мәселен шешу үшін бірнеше теориялық және әдіснамалық тәсілдер қолданылып өткенін білеміз. Бұл мәселенің күрделігінен болса керек. Себебі, Каспийдің құқықық мәртебесін анықтау үшін тек Халықаралық құқық саласынан қарастыру жеткіліксіз. Бұл мәселе жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Каспий мәселесін шешу үшін географиялық, саяси, аймақтық, заңгерлік әдістер де қажет болып келеді. Барлық мәселені қамту үшін сонымен қатар геологтар мен биологтардың зерттеулері, химиктер мен әскери адамдардың білімдері қажет. Мәселені шешу үшін ондаған жылдар, көптеген ғалымдардың еңбегі мен үлкен қаражат тартылды, тіпті БҰҰ-ның сарапшылары кірісті. Осының барлығы бізге Каспий маңыздылығы мен өзектілігінің айқын дәлелі болып келеді.
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша тұжырымдар мен бағдарламалардың ерекшеліктері
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы, атап айтқанда делимитация мәселелеріне қатысты мемлекетаралық келісімдер тиісті жағалау маңындағы мемлекеттердің қолда бар тірі және жансыз табиғи ресурстарға айрықша егемендік құқықтары бар географиялық аудандардың шекараларын белгілеуге тиіс. Бүгінгі күні Каспий теңізіне қатысты қолданыстағы келісімдерді олардың қамту аясына (тараптардың санына байланысты) қарай бөлуге болады. Кеңес Одағы ыдырағанға дейін жасалған шарттар Социалистік Ресей мен Персия арасында жасалған достық пен ынтымақтастық туралы шарт (1921) және сауда мен кеме қатынасы туралы шарт (1940) болып табылады. Олар барлық Каспий маңы мемлекеттері, соның ішінде жаңа тәуелсіз Каспий маңы мемлекеттері үшін заңды түрде міндетті болып табылады. Бірқатар басқа шарттар тек кейбір Каспий маңы мемлекеттерін, оның ішінде Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің түбін және жер қойнауын шектеу мақсатында Ресей, Әзірбайжан және Қазақстан 1998-
2003 жылдары қол қойған келісімдерді ғана міндеттейді. Бұл шарттар оларға қол қойған мемлекеттерге ғана қолданылады. Түрікменстан мен Иран Каспий түбінің сулары мен ресурстарын пайдалану тәртібін белгілеуге барлық жағалаудағы мемлекеттердің келісімі қажеттілігіне сүйене отырып, осы шарттардың заңды күшін мойындамады. Каспий шарттарының бірде-бірі жеткілікті реттеудің жоқтығынан да, мемлекеттер арасында оларды түсіндіруге байланысты жалғасып жатқан келіспеушіліктерден де Каспий теңізі бассейнінің құқықтық режимін белгілемейді.[4]
Бүгінгі таңда Каспий теңізінің мәртебесі бойынша кейбір немесе барлық Каспий маңы мемлекеттерімен келісім жасасу арқылы саяси артықшылықты ымыраға қол жеткізу әрекеті сәтсіз аяқталды. Барлық жағалаудағы мемлекеттер қол қойған келісімдер Каспий теңізінде шекараларды түпкілікті белгілей алмайды және болашақта Каспий теңізінің құқықтық мәртебесіне қатысты үшінші мемлекеттердің мүдделерін ескеруге тиіс ортақ шешім іздеуде қиындықтар туғызуы мүмкін. Алайда, барлық Каспий маңы мемлекеттеріне қатысты заңды түрде міндеттейтін келісім жасасу саяси нәзіктігіне, күрделілігіне және еңбек сыйымдылығына байланысты ең қолайлы болып табылады. Мемлекеттердің Каспийдегі аумақтық талаптарын реттеудің негізгі көзі халықаралық-құқықтық әдет болып табылады, ол мемлекеттердің әмбебап практикасының дәлелі болып табылады, мұны Каспий маңы мемлекеттерінің атқарушы, заң шығарушы және сот билігінің құқық қолдану практикасымен растауға болады. Мемлекеттердің Каспий теңізінің табиғи ресурстарын пайдалану мақсатында оны делимитациялауға қатысты қолданыстағы практикасы өңірлік әдет-ғұрыптың бар екенін көрсетеді, оған сәйкес Каспий маңы мемлекеттерінің Каспий теңізінің тиісті бөліктерін делимитациялауға құқығы бар. Алайда, Каспий теңізінде шекараның белгілі бір бағытын белгілеу тиісті шарт негізінде де, мемлекеттердің үнсіз келісімі негізінде де шектеу сызығын белгілеуге қатысты тұрақты тәжірибенің болмауына байланысты қиындықтарға алып келуі мүмкін. Бүгінгі таңда Каспий теңізінде осындай шектеу сызығын орнатуға қатысты және әрбір Каспий маңы мемлекетінің, сондай-ақ бірге алынған барлық Каспий маңы мемлекеттерінің теңіз аумағына құқықтарының нақты көлеміне қатысты жағалаудағы мемлекеттер арасында қайшылықтар бар. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесіне қатысты мәселелер көп қырлы және бірнеше тақырыптық блоктарды қамтиды. Бірінші блок-бұл жер қойнауын пайдалану мақсатында Каспий теңізі акваториясын әртүрлі құқықтық режимдермен теңіз аймақтарына, теңіз үстіндегі әуе кеңістігін, оның түбін және жер қойнауын пайдалануға байланысты мәселелер. Жоғарыда аталған мәселелер жағалаудағы мемлекеттердің егемендігінің, егемендік және ерекше құқықтарының таралу шектерімен тікелей байланысты. Екінші блок-бұл табиғатты пайдалануға байланысты мәселелер: су биологиялық ресурстарын аулау, оның ішінде ережелерді, құралдарды, жыл мезгілдерін және оларды аулау аудандарын белгілеу, Каспий теңізінің түбі мен жер қойнауының пайдалы қазбаларын барлау және игеру, теңіздегі жасанды аралдар, құрылыстар мен құрылыстар режимі, теңіздегі ғылыми зерттеулерді жүргізу тәртібі. Бұл бөлім
жер қойнауын пайдалануға арналған егемендік құқықтарды және жағалаудағы мемлекеттің тиісті аймақтары шегінде су биологиялық ресурстарын өндіруге айрықша құқықтарды іске асыруды қамтиды. Үшінші блок-экологиялық мәселелер. Ол екіншісімен тығыз өзара байланысты және биологиялық ресурстарды ұтымды пайдалануды, сақтауды және молықтыруды, биологиялық әртүрлілікті қорғауды, Каспий теңізінің экологиялық жүйесіне келтірілген залал үшін жауапкершілік мәселелерін, жоспарланып отырған шаруашылық қызметтің қоршаған ортаға әсерін бағалауды және басқаларды қамтиды. Төртінші блок- көлік мәселелері. Бұл әртүрлі құқықтық режимдегі теңіз аймақтарында кеме қатынасы ережелерін, басқа теңіздер мен әлемдік мұхитқа қол жеткізу үшін құрлықішілік Каспий маңы мемлекеттерінің барлық көлік түрлерінің транзит еркіндігін, су асты құбырларын төсеу арқылы көмірсутектерді тасымалдауды, әуе кемелерінің ұшуын қамтиды. Сонымен, бесінші блок барлық аспектілердегі қауіпсіздік мәселелерінен тұрады, соның ішінде әскери, заңсыз әрекеттерге қарсы тұру саласындағы ынтымақтастық (терроризм, контрабанда, заңсыз қару- жарақ саудасы, есірткі, браконьерлік), төтенше жағдайлардың алдын алу және әрекет ету саласындағы ынтымақтастық және басқалар. Блоктарға бөліну біршама схемалық және шартты болып табылады, алайда бұл Каспий тақырыбында қамтылған мәселелер шеңбері өте кең деген дұрыс түсінік қалыптастыруға көмектеседі.
Кеңес Одағы кезінде Каспийдегі қатынастар екі жақты болды және 1921 жылғы Ресей-Парсы келісімімен және 1940 жылғы Кеңес-Иран сауда және кеме қатынасы туралы шартымен реттелді. КСРО ыдырағаннан кейін және оның кеңістігінде, Каспий теңізінің айналасында пайда болғаннан кейін, төрт жаңа мемлекеттің бірі - Қазақстан, Әзірбайжан, Ресей және Түркіменстан орнына жаңа геосаяси және геоэкономикалық жағдай қалыптасты. Жоғарыда аталған шарттарда бекітілген Каспий теңізінің бұрын қолданыста болған режимі өзгерген шарттарға сай келмеді және жағалау мемлекеттерінің қатынастарын өзара тиімді негізде және толық көлемде реттей алмады, өйткені ол тек сауда мақсатында теңізде жүзу мен балық аулаудың кейбір мәселелеріне ғана қатысты болды және теңіздің құқықтық мәртебесінің оның түбі мен жер қойнауы режимі, әуе кеңістігі сияқты құрамдас бөліктеріне қатысты ешқандай ұйғарымдар оның үстінде, экологиялық нормалар және басқалар. Тиісінше, жағалаудағы бес мемлекеттің мүдделерін ескере отырып, туындаған мәселелердің барлық кешенін толық шешу үшін теңіздің жаңа құқықтық мәртебесін әзірлеу қажеттілігі туындады. 1992-1996 жылдар аралығында екіжақты және көпжақты форматта бірнеше кездесулер өткізілді, олардың барысында тараптар Каспий теңізіне қатысты белгілі бір мәселелерді талқылады. 1996 жылғы қарашада Ашхабадта өткен Каспий маңы мемлекеттерінің Сыртқы істер министрлері кездесуінің қорытындылары бойынша Каспий маңы мемлекеттерінің Сыртқы істер министрлерінің орынбасарлары деңгейінде Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияны (SRG) әзірлеу үшін арнайы жұмыс тобы құрылды, оның басты міндеті көрсетілген конвенцияны әзірлеу және қабылдау арқылы құқықтық вакуумды толтыру болды [5].
Бұл құжат Каспий теңізіндегі барлық қызмет түрлерін реттейтін жағалаудағы барлық елдер үшін әмбебап құқықтық базаға айналуға тиіс. Арнайы жұмыс тобының отырыстары әрбір Каспий маңы мемлекетінің аумағында кезекпен тұрақты түрде өткізіледі. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің түрлі аспектілерін қоса алғанда, Каспий маңы мемлекеттерінің теңіздегі ынтымақтастығы мәселелері де ең жоғары деңгейде талқылануда. Сонымен, бүгінгі таңда Каспий бестігінің төрт саммиті өткізілді. Екінші Каспий саммитінің (Тегеран, 2007 ж.) маңызды нәтижелеріне Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің, теңіздегі қауіпсіздік пен тұрақтылықтың негізгі мәселелері бойынша мемлекеттердің қазіргі уағдаластықтарын, сондай-ақ Каспий маңы мемлекеттерінің өзекті халықаралық мәселелер бойынша ұстанымын алғаш рет ең жоғары саяси деңгейде бекіткен қорытынды декларацияның қабылдануын жатқызуға болады. 2010 жылы Бакуде өткен үшінші Каспий саммиті аясында президенттердің бірлескен мәлімдемесіне, сондай-ақ Каспийдегі қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Негіздемелік құжат ретінде ол Каспий теңізіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуде және заңсыз қызметпен күресте жағалаудағы мемлекеттердің өзара іс-қимылын реттеу үшін құқықтық негіз жасайды, осы салалардағы ынтымақтастықтың негізгі бағыттары мен нысандарын бекітеді. Бірлескен мәлімдемеде Каспий бестігінің көшбасшылары Екінші саммит декларациясында көрсетілген позицияларға өздерінің бейілділігін растады және Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенция бойынша жұмысты тезірек аяқтау қажеттігін атап өтті. Каспий түбін делимитациялау мәселелеріне келетін болсақ, Қазақстан, Әзірбайжан және Ресей арасында тиісті келісімдер жасалды, олар келіссөздер процесінде жаңа кезеңге айналып, жағалаудағы мемлекеттер арасындағы су түбін секторлық бөлуді нормативтік-құқықтық бекіту үшін негіз қалады. Жасалған халықаралық келісімдердің ережелеріне сәйкес тараптар теңіз түбінің өз секторларында мұнай мен газ өндіруге айрықша құқықтарға ие. Мұндай нормаларды қабылдау елдерімізге Каспий көмірсутектерін шарттық және құқықтық негізде әзірлеуге мүмкіндік береді және осы процестің барлық қатысушылары үшін қажетті құқықтық жағдайлар мен сенімді кепілдіктерді қамтамасыз етеді. Каспий теңізінің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінде 2003 жылы Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау жөніндегі негіздемелік Конвенцияның қабылданғанын атап өткен жөн.
Жаңа каспий маңы мемлекеттерінің пайда болуы және өзгерген геопо- литикалық жағдай Каспий теңізінің мемлекетаралық тиесілігі туралы мәселені, ал осыған байланысты осы су қоймасының халықаралық-құқықтық мәртебесін жаңа жағдайларда айқындау мәселесін алдыңғы қатарға шығарды. Каспийдің халықаралық-құқықтық жағдайын айқындамай, жалпы мәселелер бойынша да, жекелеген мәселелер бойынша да сол немесе өзге халықаралық құқықтық тәртіпті белгілеу мүмкін емес. Біріншіден, бұл теңіз түбінің ресурстарын иелену және пайдалану мәселелеріне қатысты. Каспий акваториясы астындағы жер қойнауында мұнай-газ ресурстарының біркелкі бөлінбеуі Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін айқындау мәселесіндегі келіспеушіліктердің объективті
себебі болып табылады. Осы аймақтың мемлекеттерінде егемендік алғаннан кейін нақты тәуелсіздік көбінесе өзінің энергия ресурстарын қаншалықты еркін басқаратындығымен анықталады деген нақты түсінік қалыптасты. Алдын ала бағалау бойынша Каспий теңізі қайраңындағы барланған көмірсутекті шикізат қоры 12-14 млрд.тонна шартты отынды құрайды. Теңіз түбін ұлттық секторларға бөлген жағдайда Қазақстанға - 4,5 млрд.тонна, Әзірбайжанға - 4 млрд. тонна, Ресейге-2 млрд. тонна, Түрікменстанға-1,5 млрд. тонна, Иранға-0,9 млрд. тонна кетеді. Жаңа зерттеулер қазақстандық және әзірбайжандық үлеске тиісінше тағы 3,5 және 3 млрд.тонна қосуға мүмкіндік береді. Қазақстанның сол уақыттағы сыртқы істер министрінің орынбасары Вячеслав Гиззатов атап өткендей,
Каспий теңізінің мәселесі өңірлік ауқымнан асып, жаһандық мәнге ие болды. Бұл аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылық туралы игеру Қазақстанның экономикалық, демек,әлеуметтік-саяси жағдайын түбегейлі жақсартып қана қоймай, әлемдік мұнай және газ нарығындағы күштердің тепе-теңдігін өзгертуге қабілетті көмірсутекті ресурстар картаға қойылған [6].
Құқықтық мәртебе және құқықтық режим терминдерінің әртүрлі түсініктері болуы мүмкін. Мысалы, олар жиі анықталады. Сонымен бірге,
құқықтық мәртебе және оң режим әртүрлі санаттар болып табылатын ұстаным бар. Сонымен, әйгілі ресейлік ғалым А. Л. Колодкин егер кеңістіктердің мәртебесі соңғысының мемлекетке (мысалы, аумақтық теңізге) жататындығы туралы сұраққа жауап берсе немесе, керісінше, кез-келген мемлекеттің егемендігіне де, юрисдикциясына да бағынбаса (мысалы, ашық теңіз), онда құқықтық режим ұғымы құқықтар жиынтығымен тікелей байланысты мемлекеттердің осы теңіз кеңістігін пайдалану жөніндегі міндеттері.
Басқаша айтқанда, мәртебе теңіз өнімдерінің тиесілігі туралы мәселені шешеді, ал режим -оларды пайдалану.
Осылайша, бүгінгі таңда Каспийдің мәртебесі Ресей Федерациясы мен Иран арасындағы қатынастарда қолданылатын Кеңес-Иран келісімдерімен ғана емес, сонымен қатар, мысалы, Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің түбін бөлу жөніндегі Каспий маңы мемлекеттерінің жергілікті келісімдерімен де анықталады деп айтуға болады [7].
Өз кезегінде, бұл Каспий мәртебесінің нақты мазмұны мен оның кеңістігі мен ресурстарын пайдаланудың әртүрлі режимдері арасында белгілі бір байланыс бар екенін білдіреді. Осы байланыстың өзара сипатын ескере отырып, жергілікті келісімдер Каспийдің болашақ жалпы Конституциялық мәртебесінің мазмұнына шешуші әсер етуі мүмкін деп айтуға болады.
Практикалық тұрғыдан алғанда, бұл Каспийдің жалпы мәртебесін айқындау жөніндегі келіссөздер процесінің одан әрі кешіктірілуі бұл мәртебеде фактор қалыптасатын жағдайда, яғни Каспийдің жекелеген кеңістіктері мен ресурстарын пайдалану жөніндегі әртүрлі жергілікті келісімдердің жиынтығынан туындауы мүмкін.
Егер Каспийдің солтүстік бөлігі түбінің ресурстары бойынша жергілікті келісімдер оларды пайдалану мен пайдаланудың нақты шарттық режимін
айқындаса, онда Каспийдің оңтүстік бөлігі түбінің ресурстары бойынша мұндай келісімдер жоқ. Демек, қазіргі уақытта Каспий түбінің ресурстарын пайдалану режимін географиялық саралаудың қызықты жағдайы қалыптасты.
Егер Каспийдің оңтүстік бөлігінде су түбінің ресурстарын пайдалану режимі басқаша тіркелетін жағдай туындаса (немесе қазіргідей өзгеріссіз, яғни іс жүзінде реттелмеген түрде қалады), онда Каспий мәртебесі жөніндегі жалпы Конвенцияны жасасқан кезде Каспий маңы елдері консенсусқа келуге мәжбүр болады төменгі ресурстарға қатысты сараланған режимді бекітіңіз [8, 20.б].
Жаңа каспий маңы мемлекеттеріне қатысты осы шарттар бойынша өзінің құқықтық мирасқорлығын ресми растамаған Кеңес-Иран шарттарының жарамдылығы туралы дау бар. Осы даудың мәніне терең үңілместен, келесі аспектке назар аудару керек. Кеңес-Иран шарттарының бірқатар нормалары анық ескірген (1921 жылғы РСФСР-дің Персия аумағынан қауіп төнген жағдайда әскерлерді енгізу құқығы туралы шарттың 6-бабы), басқа нормалар Ресей Федерациясы мен Иран арасындағы екі жақты қатынастарда ғана қолданыла алады (мысалы, 2, 4-баптар, 11-бап, 1940 ж. олар өзара саудада, тасымалдауда РНБ ұсынады), бірақ барлық Каспий маңы мемлекеттері үшін маңызды нормалар бар (мысалы, 1940 жылғы Шарттың 13-бабы). Каспийде теңізде жүзу құқығы туралы тек кеңес және Иран кемелері үшін).
Бұдан шығатыны, Кеңес-Иран шарттарының Каспий маңы мемлекеттерінің өзара қарым-қатынастарына қолданылуы туралы айтқанда, осы құжаттардың нормаларын саралау керек. Осы нормалардың барлығы жаңа каспий маңы мемлекеттеріне объективті түрде қолданылмайтынын ескере отырып, аталған шарттардың жаңа каспий маңы мемлекеттеріне қатысты қолданылуына дау айту жағдайында жекелеген шарттық ережелердің қолданылуы туралы сөз қозғаған дұрыс болар еді. Мәселен, жаңа каспий маңы мемлекеттері жекелеген шарттық нормаларды сақтай отырып (мысалы, тек жағалаудағы мемлекеттер үшін Каспийде теңізде жүзудің айрықша құқығы туралы), бұл шарттардың өздері үшін міндеттілігінен бас тартуға құқылы болған жағдайда, мұндай нормаларды сақтаудың заңды негізі туралы мәселе туындайды [9].
Егер Ресей Федерациясы мен Иран сияқты елдер үшін олардың арасында әлі де қолданылып жүрген 1921 және 1940 жылдардағы шарттар негіз болса, онда қалған Каспий маңы мемлекеттері үшін осындай заңды негіз ретінде қалыптасқан халықаралық-құқықтық (бұл жағдайда өңірлік) әдет-ғұрып қана бола алады деп ойлаймын.
Демек, Каспийдің қазіргі құқықтық мәртебесі Кеңес-Иран шарттарына негізделсе де, кейбір жергілікті келісімдердің ережелерімен толықтырылған шарттық және әдетте құқықтық нормалардың өте күрделі блогы болып табылады. Осындай түсіндіру кезінде әртүрлі қызмет түрлері (кеме қатынасы, қоршаған ортаны қорғау және т.б.) бойынша шарттар жасалған кезде Каспийдің мәртебесі өзгертілетін (толықтырылатын) болады. Каспий теңізі акваториясындағы қоршаған ортаны қорғау сияқты маңызды мәселеге қысқаша тоқталғым келеді. Айта кету керек, бұл мәселе Каспий маңы мемлекеттеріне 2003 жылғы қарашада Тегеранда Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау
жөніндегі негіздемелік конвенция жасасуға тура келгенге дейін өте ұзақ уақыт өтті. Қазіргі уақытта әртүрлі көздерден теңіз ортасының ластануын болдырмау мәселелерін реттейтін бірқатар хаттамаларды әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.
Осылайша, мұнай критерийі Каспий мұ найы төңірегіндегі күреске қатысушы мемлекеттердің мынадай топтарын бөліп көрсетеді:
Каспий мұнайын өндіруші елдер;
Каспий мұнайын тұтынушы елдер;
Каспий мұнайын экспорттау үшін транзиттік елдер.
Егер өндіруші-(транзиттік ел)-тұтынушы қатынастарын географиялық Өлшем санаты арқылы білдірсек, шектес елдердің транзиттік және Каспий мұнайын өндіру орнымен шектесетін елдер ретіндегі маңызы айқын болады. Бұл шекаралас елдердің Каспий теңізінің тұтынушылары мен өндірушілерінің экономикалық және саяси қызығушылығының объектісі болып табылатындығын түсіндіреді.Тиісінше, өндіруші елдерден кейін олар жетекші державалардың геоэкономикалық және геостратегиялық жоспарларында маңызды рөл атқарады [10].
Ұсынылған жіктелімдерді біріктіре және неғұрлым жалпы белгілерді айқындай отырып, біз Каспий мұнайы төңірегіндегі дипломатиялық келісімге қатысушылардың шеңберін анықтаймыз. Бұл тәсілді интегристік деп атауға болады. Ол концентрлік шеңберлер жүйесі арқылы көрінеді:
негізгі, бірінші, оғырлы тобын құрайды страныбассейна Каспийскогоморя нақты және потенциальныепроизводители каспийскойнефти (жағалаудағы өңірлік,қызыл). Сөз Азербайджан, Иран, Түрікменстан, Қазақстан және Ресей;
екінші Шеңбер Каспий мұнайын экспорттау үшін транзит болып табылатын аймақпен шектес аумақтарды құрайды. Бұл-Түркия, Қытай.Грузия, Украина, Өзбекстан, Армения. Ауғанстан, Пәкістан;
үшінші, соңғы, концентрлік Шеңбер Каспий маңы өңірімен шектеспейтін, бірақ өңірлік көлік-коммуникациялық немесе мұнай жобаларына тартылған елдерді құрайды. Бұл-АҚШ, Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттер (Англия, Франция, Италия, Германия, Греция), Балтық және ЦЮВЕ елдері, Жапония, Сауд Арабиясы, Оман.
Каспий мұнайы төңірегіндегі дипломатиялық келісімге қатысу сипаты бойынша күреске қатысушыларды негізгі және негізгі емес деп бөлуге болады. Бұл бөлім толығымен негізделген. Бұл аймақтағы қатысушылардың күресінің барысын бақылау арқылы расталады. Каспий энергетикалық және көлік жобаларына тартылған мемлекеттердің жалпы санынан Каспий мәселесімен айналысатын зерттеушілердің барлығы дерлік Ресейді, АҚШ-ты, Еуропалық Одақты, Түркияны негізгі немесе негізгі ойыншылар ретінде бөліп көрсетеді. Иран және Қытай. Алайда, сонымен бірге олар қатысушыларды жіктеудің өзіндік өлшемдерін бермейді [11, 252 б].
Осы жұмыс шеңберінде негізгі қатысушыларды іріктеу критерийлерін айқындаудың бастапқы нүктесі негізгі қатысушының өңірде поли-тикалық ықпалға ие болуы және Каспий мұнайын өндіру және өткізу нарықтарына
тасымалдау мәселесі бойынша шешімдер қабылдау процесінде негізгі рөл атқаруы тиіс екендігінде болып табылады. Мұндай ықпал ету дәрежесі, менің ойымша, қатысушының геосаяси мәртеб есіне және оның Каспий мұнай жобаларына қатысу деңгейіне ғана ба йланысты болуы мүмкін. Іріктеу критерийлері автоматты түрде геосаяси және мұнай критерийі болып табылады.
Геосаяси критерийдің негізіне екі белгіні қойды, олардың негізінде бағалау жүргізіледі: қатысушының геосаяси мәртебесі және оның Каспий маңы өңіріндегі мүдделерінің сипаты. Геосаяси мәртебе қатысушылар арасында жаһандық және өңірлік державаларды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Қатысушылардың геосаяси жағдайы әртүрлі. Қатысушылар арасында аймақтық державалар-Иран, Түркия, Пәкістан, Жапония.
Жаһандық державалар-АҚШ және Еуропалық Одақ. Қазіргі уақытта Ресей мен Қытайға қатысты өтпелі кезең бар: егер Ресей жағдайында бұл жаһандық державадан аймақтық мәртебеге көшу болса, онда Қытай, керісінше, аймақтық держава мәртебесінен жаһандық держава мәртебесіне көшу. Каспий аймағына қатысты Ресей мен Иран Каспий маңы аймағының аймақтық державалары екенін атап өткен жөн.
Каспий маңы өңіріндегі қатысушы мүдделерінің сипатына қарай, Каспий мұнайы төңірегіндегі дипломатиялық қатысушылардың мынадай санаттарын біле аламыз:
олардың геосаяси жағдайы салдарынан өңірдегі саясаты өңірлік мүдделерге негізделген өңірлік факторлар (Қазақстан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып өзектілігі: cу ресурсы мемлекет қазынасындағы ең қажеттілерінің бірі болып келеді. Мемлекет түгел, тіпті бір тал шөпте сусыз өмір сүре алмайды. Ал мемлекет үшін су өте қатты қажет. Халықтың тіршілігін қамтамасыз ету үшін су қажет, егістіктерді суару үшін су керек, көшелерді жуу және тағы басқа мемлекеттің күнін жасау үшін әрқашанда су қажет болған. Тарихқа үнілсек ең бірінші мемлекеттер суы мол өзеңдер мен көлдердің жанынан пайда болған. Ұлыбритания мен Франция сияқты мемлекеттер барлық мұхиттардағы суларды өз қарамағына алу үшін жылдар бойы көптеген қаражат құртып өз флоттарын дамытқан. Қазірдің өзінде де мұхитқа шыға алатын мемлекеттердің экономикалық потенциалы мұхитқа шығатын жолы жоқ мемлекеттен әлдеқайда артық. Себебі, тауарларды кеме арқылы тасылмау ең арзан және тиімді жол болып келеді. Яғни, су ресурстары тарихымыздың әр кезеніңде әр мемлекет үшін өзекті болып келді, қазір де өзекті болып келеді және болашқта да өзекті болып қала береді.
Орталық Азияның басты мәселесі - су тапшылығы және мұхиттардан алыс орналасуы. Аумағы миллиондаған километрге жететін алып мемлекеттерге бірнеше ғана теңіз және бірнеше арық өзіңдер ғана су көзі болып келеді. Оған қоса, экологиялық салдардың әсерінен Арал теңізінің тарылып қалу есебінен Орталық Азиядағы су тапшылығы одан сайын өрши түсті. Енді осы аймақтағы ең ірі су ресурсының көзі болып Каспий теңізі ғана қалды. Сондықтан да Орталық Азиядағы орналасқан мемлекеттер үшін Каспий теңізінде өз үстемдігін сақтап қалу және оның көбірек бөлігін өзіне тартып алу олардың болашағы үшін өте маңызды және өте өзекті мәселе болып келеді. Қазақстан үшін, біз - Қазақстан азаматтары үшін бұл өмір сұрағы болып табылады. Өйткені, Каспий Қазақстан үшін тек су көзі ғана емес, Каспий Кақазстан үшін үлкен экономикалық күш. Казақстан Каспий мұнайын игеріп сату арқылы өзінің бюджетінің жартысынан көбін толықтырады. Осы жұмысы арқылы ғана Ақтау, Маңғыстау сияқты ірі қалалар дамып, ондағы адамдар табыс тауып күн көре алады. Каспий Қазақстан халқы үшін ірі балық қойнауы болып келеді. Яғни, Каспий мәселесі бойынша Қазақстан ұстанымы біз ұшін тек өзекті ғана емес, өмір үшін өте маңызды [1, 174 б].
Бүгінгі халықаралық қатынастарда Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау маңызды мәселенің қатарында. Каспий теңізі географиялық орналасуына қарай бірқатар мемлекеттің қарым-қатынасына тікелей әсер етіп отыр. ХХ ғасырдың 90-жылдарына дейін Каспий аймағы КСРО-Иран байланысымен айқындалған еді. Кеңес Одағы ыдыраған соң тәуелсіз республикалардың құрылуы аймақтағы геосаяси тепе-теңдіктің өзгеруіне алып келді. Каспий бассейнінің энергетикалық қоры мен транзиттік мүмкіншілігі таяу жатқан елдерден тыс әлемнің жетекші державаларының да назарын аударады. Шығыстанушы Олжас Бейсенбаевтың сараптамасы қарт Каспийдің
жағалауындағы елдердің Тәуелсіздік алғалы көтеріп, зерттеп, әртүрлі деңгейде жиындар өткізуіндегі мақсат, мүдделері айтылыпты
Тақырыптың зерттелу деңгейі: халықаралық қатынастардағы Каспий мәселесі және ондағы Қазақстан Республикасының ұстанымын бұған дейін Касенов У. Т., Федоров Ю. Е., Дьяченко С. Б., Войтоловский Ф. Г., Громыко А. А., Кушкумбаев С.К., Мерзляков Ю. Н. сияқты біздің және шетел ғалымдары зерттеген.
Солардың ішінде осы дипломдық жұмыстың жазылуына негіз болған Громыко А. А. Новая Великая игра еңбегі. Мұнда автор қазіргі уақыттағы Каспий теңізі үшін таласты XIX ғасырдағы Ұлыбритания мен Ресейдің Орталық Азия ұшін күресімен салыстырады. Және соған сілтеп кітабын Великая игра деп атайды. Еңбекті оқи отырып Каспий теңізі басқа елдердің өмірінде қандай рөл алатындығын және олар қандай позиция қостанатындығын анық түсінуге болады.
Дабири М. Д. Каспий теңізінің құқықтық режимі: жаңа жағдайлардағы тату көршілік негізіндегі өңірдің экономикалық дамуы еңбегі де көп үлес қосты. Автор өз еңбегінде Каспий теңізінің өңірлегі рөлін жақсы түсіндіреді және оның қажеттілігіне дұрыс сілтеме жасайды. Еңбекте Каспий мәселесі толық ашылып ондағы көршілес мемлекеттердің мәселесі ашық айтылады.
Кушкумбаев С.К. Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатының кейбір аспектілеріне энергия ресурстарының әсері еңбегі арқылы Қазақстанның өміріндегі Каспий рөлі туралы көп білуге болады. Автор Қазақстан үшін су сияқты энергия ресурстарының аса қажеттіліктерін тиянақты жеткізеді. Еңбекті оқи отырып Каспий мәселесі жайындағы Қазақстан ұстанымын түсінуге болады. Каспийдің құқықтық мәртебесінің кейбір аспектілері кеңес заңгерлері А. Т.
Уусталь мен А. Н. Николаевтың еңбектерінде қарастырылды, олар елуінші жылдары өз зерттеулерінде Каспий теңізі жабық теңіз емес, шекаралық көл болып табылады және оны шекаралық көлдердің құқықтық режиміне бағындыру керек деген қорытындыға келді және соған сәйкес Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін бөлу керек кеңес және Иран учаскелеріне. Сонымен қатар, өз зерттеулерінде олар Каспийді шекара көліне жатқызу қажеттілігін, ең алдымен, КСРО қауіпсіздігінің саяси критерийлері мен мүдделерімен негіздеді
Зерттеу объекті: Каспий теңізі және Қазақстан. Зерттеу пәні: халықаралық қатынастар мәселесі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: халықаралық қатынастардағы каспий мәселесін және ондағы Қазақстан Республикасының ұстанымын зерттеу және талдау.
Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді көздедік:
Каспий теңізінің теориялық-құқықтық жағдайын анықтау;
Каспий мәселелерін зерттеудегі теориялық және әдістемелік негіздерді қарастыру;
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша тұжырымдар мен бағдарламалардың ерекшеліктерін анықтау;
ТМД елдері мен Қазақстанның Каспий өңіріндегі ынтымақтастығының ерекшеліктері мен болашағын қарастыру;
Каспий өңірінің ресурстарын пайдалану және тасымалдау бағыттарын зерттеу;
Каспий самиттерінің ретроспективасы: тұрақтылықтан прогреске дейінгі жағдайын талдау;
Каспий аймағының мақсаты мен геосаяси шындықты анықтау;
Каспий мәселесіндегі елдердің мүдделері мен болашағы айқындау;
Каспий теңізіндегі мәселелер және оның ықтимал шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі әдістердің екі түрінен тұрады: жалпы және арнайы әдістер.
Жалпы әдістер: талдау, синтез, дедукция және индукция.
Арнайы әдістер: контенттік талдау Каспий теңізінің халықаралық қатынастардағы рөліне байланысты әдебиеттерді зерттеуде қолданылды, Каспийдің мәселесін шешу үшін жаңа және ескі жоспарларды салыстыру кезінде салыстырмалы әдіс қолданылды, құжаттарды зерттеу әдісі Каспий теңізінің құқықтық дәрежесін зерттеуде қолданылды, ҚР заңдары мен халықаралық құқық заңдары сияқты құжаттарды зерттеуде қолданылды, мысалы. Каспий тарихын, 2022 жылдың бірінші жартысындағы соңғы оқиғаларды зерттеу кезінде жүргізілді хронологиялық және жүйелік қолданылды.
Дерек көздері: заңнамалар, депутатар сұхбаттары, мақалалар, жаңалық дәне интернет ресурстары.
Каспий теңізі бассейнінде осы бассейнді пайдаланатын екі Каспий маңы мемлекеті - КСРО мен Иран арасында 70 жылдан астам тұрақты саяси ымыра сақталды. КСРО ыдырағаннан кейін Әзірбайжан, Қазақстан және Түрікменстан Каспий теңізінің халықаралық-құқықтық режимінің толыққанды қатысушылары ретінде өздерін заңды мұрагерлікпен жариялады және солай деп танылды. Осы кезеңде АҚШ Каспий аймағын өзінің ұлттық мүдделерінің аймағы деп жариялады, ал кейбір басқа Еуропа мемлекеттері көмірсутек ресурстарын дамытуға қатысу ниеті туралы мәлімдеді. Каспий теңізін пайдалану құқығы тек Каспий маңы мемлекеттеріне тиесілі деп сендірді. Бұл тұжырым Ресейдің барлық территорияларды қамтитын мемлекет ретінде тарихи қалыптасқан географиялық және геосаяси жағдайымен негізделген, жаңа тәуелсіз Каспий маңы мемлекеттері мен барлық минералды қазбаларды орыс өнеркәсіпшілері әзірледі, ал қалыптасқан байланыстар Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін сақталып, әрі қарай дами берді. Жоғарыда айтылғандардың бәріне қарамастан, жаңа егемен Каспий мемлекеттері бірден Каспийдің мәртебесі мен режимін анықтайтын 1921-1940 жылдардағы Ресей-парсы және Кеңес-Иран шарттарының заңды күшін мойындамайтындықтарын мәлімдеді, өйткені бұл шарттардың ережелері олардың осы теңіз бассейнін пайдалануға заңды құқықтарына нұқсан келтіреді. Ресей мен Иранның құқықтарын бекітеді. Алайда, жаңа каспий маңы мемлекеттері Әзербайжан, Қазақстан және Түркіменстан Ресей мен Иран толық құқылы қатысушы болып танылды. Бұл ретте жаңа каспий маңы мемлекеттері
Каспийдің тарихи қалыптасқан мәртебесін біржақты тәртіппен өзгертуге әрекет жасауда. Мұндай ұстаным заңсыз, өйткені жағалаудағы құқықтық мирасқор мемлекеттердің жаңа көпжақты келісімі жасалғанға дейін қолданыстағы халықаралық шарттар 1978 жылғы шарттарға қатысты мемлекеттердің құқықтық мирасқорлығы туралы Вена конвенциясына сәйкес өз күшін толық сақтауы тиіс. Қазіргі уақытта Каспий маңы мемлекеттерінің бәсекелестігі әсіресе энергетика саласында, яғни негізінен энергия тасымалдаушыларға бақылау орнатуда өткір білінеді. Біздің ойымызша, Каспий маңы мемлекеттерінің бірінші кезектегі міндеті Каспий маңы мемлекеттерінің әрқайсысының мүдделеріне нұқсан келтірмей, өздерінің ұлттық мүдделерін қамтамасыз ету жолдарын іздестіру болып табылады. Бұл мәселені шешу Каспий теңізінің мәртебесі мен режимі туралы мәселені мемлекетаралық деңгейде қаншалықты тиімді, келісілген негізде реттеуге болатынына тікелей байланысты [2].
Қазіргі жағдайда Каспий маңы мемлекеттерінің өзара іс-қимылының басқа бағыты көпқырлы халықаралық экономикалық ынтымақтастықты дамыту, атап айтқанда, газ және минералдық ресурстар өндіру, кеме қатынасы және балық аулау, қоршаған ортаны қорғау мәселелері жөніндегі мәселе болып отыр.
Кеңестік кезеңдегі халықаралық-құқықтық ғылымға жүгінетін болсақ, онда Әзірбайжаннан келген халықаралық заңгер Р.Ф. Мамедовтың Каспий теңізінің халықаралық-құқықтық режимі диссертациялық зерттеуін атауға болады. 1989 жылы жүргізілген осы зерттеуде Каспий теңізін халықаралық теңіз құқығының нормалары қолданылмайтын және Каспий теңізін Астара - Гасан-Кули желісі бойынша делимитациялау қажеттілігі негізделетін шекаралық көл ретінде қарау ұсынылады.
Бірінші бөлімінде біз тарихи оөиғалар мен авторлар еңбектері және заңнамалар арқылы Каспий теңізінің құқықтық жағдайын анықтаймыз.
Екінші бөлімде біз басқа елдердің каспий мәселесі бойынша қстанмын анықтап, осы мәселені шешуге арналған шараларды және олардың нәтижелерін талдаймыз.
Үшінші бөлімде бастапқы екі бөлімде жиналған ақпараттар арқылы Каспий мәселесіің болашағын болжап, оны тез арада әрі Қазақстан ұшін тиімді жолмен шешу үшін өз ұсыныстарымызды білдіреміз.
Дипломдық жұмыс үш бөліктен кіріспеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫН АНЫҚТАУ
Каспий мәселелерін зерттеудегі теориялық және әдістемелік негіздер
Каспий аймағына Каспий теңізінің периметрі бойынша орналасқан бес ел кіреді: Әзірбайжан, Ресей, Қазақстан, Иран және Түркіменстан. Біз осы елдердің халықтарының ажырамас байланыстармен байланысуының көптеген себептерін таба аламыз. Бұл елдерді тек география ғана емес, сонымен бірге жалпы тарих, тіл және мәдениет біріктіреді. - Ираннан басқа, бес мемлекеттің төртеуінде ортақ нәрсе бар-Ресей империясының, КСРО - ның мұрасы және орыс тілі. - Қазақтар, әзірбайжандар мен түрікмендердің ортақ түркі тамыры бар, бұл ортақ түркі мәдениеті мен тілінде көрініс табады. - Ислам қазақтарды, түрікмендерді, әзірбайжандар мен ирандықтарды біріктіреді.
Ислам-көпұлтты Ресей Федерациясындағы дәстүрлі діндердің бірі. - Исламның шиит нұсқасы және жалпы тарихи өткен ирандықтарды әзірбайжандармен біріктіреді. - Оларды біріктіретін басты нәрсе-Каспий теңізі. Теңізде оларды ортақ кеме қатынасының артықшылығы біріктіреді: Каспий маңы елдерінің әрқайсысы кез келген басқа Каспий маңы елімен кедергісіз көлік қатынасына құқығы бар. Каспий теңізіне шығу барлық Каспий маңы мемлекеттеріне оның табиғи ресурстарына егемендік береді. Барлық Каспий маңы елдері үшін олардың аумағында көмірсутектердің үлкен қорларының болуы сөзсіз артықшылық және табысты экономикалық дамудың кепілі болып табылады. Каспий ресурстарының әлемде баламасы жоқ.
Бүгінде Каспий теңізіндегі белгілі кен орындарының саны бұл өңірді әлемдегі басым орындардың біріне қояды. Әр түрлі бағалаулар бойынша оның қоры 8 - ден 22 миллиард тоннаға дейін көмірсутектерге бағаланады-бұл Парсы шығанағынан кейінгі мұнай мен газ қоры бойынша екінші орын. Каспий теңізінің табиғи ресурстарына қатысты өз егемендігін жүзеге асыруға деген ұмтылыс тәуелсіз елдерді теңіздің халықаралық-құқықтық мәртебесін айқындаудың жаңа тәсілдерін әзірлеуге итермелейді. Каспий теңізі - жабық теңіздердің ішіндегі ең ірісі. Оның ұзындығы 1160 км, ені 330 км. Теңіз ауданы 42914 км2-ден асады. Периметрі бойынша жағалаудың ұзындығы 6400 км-ден асады, бірақ Каспий теңізінің Каспий маңы мемлекеттерінің энергетикалық саясаты үшін басты, стратегиялық маңызды активтері көмірсутектер мен мұнай болып табылады. Мысалы, Қазақстанның өзінде ғана Каспий қайраңында мұнай кен орындары бар, бұл Теңіз кен орнының 10-на тең, ал бұл 10 миллиард тоннаға 1 миллиард тонна. Мұнай қоры бойынша Каспий теңізі Парсы шығанағынан төмен, бірақ Солтүстік теңізден екі есе асып түседі. Мұнай өндіру-Каспий қайраңын игеру бағдарламасының бір бөлігі ғана. Екінші бөлігі - Каспий минералды ресурстарын әлемдік нарықтарға жеткізу. 2016 жылға қарай Әзірбайжан жыл сайын 1 100 миллион доллар алады.тонна мұнай, ал Қазақстан- 25-30 млн тонна. ол тонна экспорттауды жоспарлап отыр. Каспий мұнайын: Ресейдің Қара теңіз порттарына; Грузияның Қара теңіз порттарына; Түркияның
Жерорта теңізі порттарына; Парсы шығанағына; Еуропаға; Қытайдың Тынық мұхит порттарына жеткізу жоспарланып отыр. Каспий теңізінің мәртебесі туралы мәселе алғаш рет Петр I-нің (1722-1723) парсы жорығынан кейін пайда болды және осы жорықтан кейін Санкт-Петербург (1723), Решт (1729), Гулистан (1813) және Түркменчай (1828) трактаттарында шешілді. Ресейлік сауда кемелері, әдеттегідей, Каспий теңізі мен оның жағалауларында еркін жүзуге, сондай-ақ оларға қызмет көрсетуге құқылы; кеме апаты жағдайында оларға Персияда барлық көмек көрсетіледі. Сонымен қатар, парсы саудагерлеріне бұрынғыдай Каспий теңізі арқылы жүзу және кемелерді Ресей жағалауына жеткізу құқығы беріледі, онда өзара кеме апаты болған жағдайда оларға кез- келген жәрдемақы беріледі. Әскери кемелерге келетін болсақ, ежелгі заманнан бері Ресей әскери туы астындағы кейбір әскери кемелер Каспий теңізінде жүзе алады; осы себепті, бұл Ресейден басқа ешбір державаның Каспий теңізінде әскери кемелері бола алмайтындығына байланысты бұрынғы ерекше заңмен қамтамасыз етілген және расталған. Осылайша, 1828 жылғы Түрікменчай трактатын талдау Каспий теңізі бір жағынан сауда кемелері үшін, ал екінші жағынан әскери кемелер үшін тек Орыс болды деп айтуға мүмкіндік береді. Персияны шектейтін бұл ереже 1921 жылғы 28 ақпандағы екіжақты достық және ынтымақтастық туралы шарттың 11-бабында күшін жойды: осы Шарттың 1- бабы қағидаттарды жариялағандықтан, 1828 жылы 10 ақпанда Түркменчайда Персия мен Ресей арасында жасалған бейбіт трактат та күшін жоғалтты деген пікірге сүйене отырып, 8-бап екі Персияны Каспий теңізінде флотқа ие болу құқығынан айырған Мәртебелі Уағдаласушы Тараптар осы шартқа қол қойылған сәттен бастап олар Каспий теңізінде өз туы астында еркін жүзу құқығын тең дәрежеде пайдаланатындығымен келіседі. Осылайша, Каспий теңізі екі жақтың барлық кемелеріне ешқандай айырмашылықсыз ортақ болды. Алайда, шартта Каспий суларын бөлуге қатысты ешқандай ескертпелер болған жоқ. 10 жылдан кейін, 1931 жылы 27 қазанда КСРО мен Персия арасында Каспий теңізінде тек КСРО мен Персия кемелері бола алатындығы туралы елді мекендер, сауда және кеме қатынасы туралы конвенцияға қол қойылды. Дәл осындай ереже 1940 жылғы 25 наурыздағы КСРО мен Иран арасындағы сауда және кеме қатынасы туралы шарттың 13-бабында расталды. Уағдаласушы Тараптар 1921 жылғы 26 ақпандағы Ресей Социалистік Федеративтік Республикасы мен Персия арасындағы шартта жарияланған қағидаттарға сәйкес бүкіл Каспий теңізінің бойында Кеңестік Социалистік Республикалар Одағына немесе Иранға тиесілі кемелер ғана бола алады деп келіседі". Бұл келісімде сонымен қатар шекараны қорғауда қиындықтар тудырған Каспий теңізінің бөлінуі туралы нақты ережелер болған жоқ. Кеңес Одағы 1935 жылы Хасан-Кули (Түркіменстан) - Астарачай (Әзірбайжан) желісін шекара желісі ретінде біржақты қабылдады. Сол кезде кеңінен қолданылатын Кеңес-Иран теңізі термині тек осы екі мемлекет, олардың ұйымдары мен азаматтары теңізді пайдалануға құқылы екенін білдірді. 1935 жылғы елді мекендер, сауда және кеме қатынасы туралы шарттың 14- бабында былай делінген: КСРО мен Иранға бүкіл Каспий теңізі бойында және, тиісінше, КСРО туы астында немесе Каспий теңізінің жағалауында жүзіп жүрген
кемелер ғана мемлекеттердің бірінің азаматтарымен тең жағдайда бола алады. екі Уағдаласушы Тарап және сауда көлік ұйымы. Иран туы астында. Сондай-ақ, олар кемелерде тек өз мемлекеттеріне тиесілі адамдарды экипаж мүшелері ретінде қалдыруға келіседі. КСРО да, Иран да Каспий теңізінде шекараларды белгілеу және теңіздерге немесе ұлтаралық көлдерге қатысты әдеттегідей аумақтық суларды шектеу туралы мәселені көтерген жоқ, осы шарттарды жасасу кезінде де, одан кейін де. Керісінше, екеуі де, екінші жағы да Каспий шекараларының жоқтығын бірнеше рет атап өтті. Мысалы, 1976 жылы. Иранның Сыртқы істер министрлігі КСРО елшілігіне: Каспий теңізінде Иран мен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы арасындағы теңіз шекарасы сызығына қатысты ешқандай шарттар, келісімдер немесе белгіленген рәсімдер жоқ деп нота жіберді. Алайда, іс жүзінде, 1934 жылдан бастап екі тарап су мен ауа арқылы Астара - Хасан-Кули желісі бойынша шартты шекараны ұстанды және бұл заңды реттелмеген теңіз шекарасы Кеңес-Иран Каспий қатынастарындағы өзара заңды нормаға айналды. 1982 жылғы КСРО-ның мемлекеттік шекарасы туралы Заң, егер КСРО-ның халықаралық шарттарында өзгеше көзделмесе, КСРО-ның мемлекеттік шекарасы КСРО-ның мемлекеттік шекарасының КСРО-дан көлге немесе басқа су қоймасына шығуын байланыстыратын түзу сызық бойынша көлдерде және басқа да су айдындарында белгіленетіні"анықталмаса, жазылмаған норма деп санауға болады. Осылайша, КСРО мен Иран арасындағы Каспий теңізін көл қағидаты бойынша бөлу керек еді. Алайда, ұлттық құқық нормаларын Каспий теңізінің мәртебесін анықтаудың бастапқы нүктесі деп санауға болмайды, өйткені халықаралық құқықтың ішкі нормалардан басымдығы бар нормалары бар. Сонымен қатар, Каспий теңізінің Кеңес-Иран келісімдерімен белгіленген ішкі (құрлықішілік) су объектісі ретіндегі мәртебесін мемлекеттердің бүкіл халықаралық қоғамдастығы іс жүзінде мойындағанын атап өтеміз. Алайда, халықаралық құқықтың жаңа субъектілерінің пайда болуымен Каспий теңізін бөлу мәселесі де жаңа жолмен қойылды: енді ол екі емес, бес мемлекетке тиесілі болуы керек. Каспий теңізін бөлудің бүкіл күрделілігі оның халықаралық- құқықтық мәртебесінің болмауынан туындады, ол Ресей-парсы немесе Кеңес- Иран шарттарымен реттелмейді. Халықаралық құқықта теңіз аумақтары ішкі теңіз суларынан, аумақтық теңізден, айрықша экономикалық аймақтан және ашық теңіз суларынан тұрады. Үш жүз жылдан астам уақыт бұрын мемлекеттің теңіз шекарасы жағалаудан зеңбіректен атылуы керек деп есептелген. Енді 12 теңіз милінің қашықтығы толқындар мен адамдар су басқан жағадан ғана емес, сонымен бірге белгіленген бастапқы сызықтан да есептеледі. Сонымен бір мезгілде көршілес екі елдің теңіз иеліктері арасындағы шекара бір-бірімен келісім бойынша немесе халықаралық соттың шешімі бойынша белгіленеді. Бүгінгі таңда халықаралық құқықта су аймағын бөлудің көптеген нұсқалары бар. Каспий теңізі жағдайында олар географиялық мәртебесіне сәйкес екі белгі бойынша жіктелуі мүмкін: біріншісі - Каспий теңізі, екіншісі - Каспий көлі. Ежелгі заманнан бері Каспий теңізіне теңіз атауы берілген. Бірақ тарихи дәстүр Каспий теңізінің құқықтық мәселелерін шешудің бастапқы нүктесі бола
алмайды. Халықаралық-құқықтық актілер су объектісін теңізге немесе көлге жатқызған кезде оның мөлшерін ескермейді. Каспий теңізін Каспий теңізі деп санайтын ғалымдар Каспий теңізі мен Қара Богаз Гол арасындағы қарым- қатынастың халықаралық-құқықтық салдары болуы мүмкін деп санайды.[3]
Каспий маңы аймағының тұрақты аймақтық белгілері екі белгі болып табылады: географиялық және мұнай. Каспий маңы аймағының кең мағынасында Каспий теңізінің периметрі бойынша орналасқан бес мемлекет белгіленеді. Олардың арасында Әзірбайжан, Ресей, Қазақстан, Иран және Түрікменстан бар. Бұл мемлекеттер Каспий теңізі бассейні (ағылш. CaspianSeaBasin). ХХ ғасырдың соңғы онжылдығы - ХХІ ғасырдың басындағы дипломатиялық тарихта мемлекеттердің белгісі ретінде қолданылады . Каспий маңы мемлекеттерінің астаналары Каспий маңы өңірінің нақты геосаяси астаналары болып табылады.
Каспий мәселелерін зерттеудегі теориялық және әдістемелік негіздерін қорытындылайық. Жоғарыда айтылған мәліметтерді қарастыра отырып Каспий мәселен шешу үшін бірнеше теориялық және әдіснамалық тәсілдер қолданылып өткенін білеміз. Бұл мәселенің күрделігінен болса керек. Себебі, Каспийдің құқықық мәртебесін анықтау үшін тек Халықаралық құқық саласынан қарастыру жеткіліксіз. Бұл мәселе жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Каспий мәселесін шешу үшін географиялық, саяси, аймақтық, заңгерлік әдістер де қажет болып келеді. Барлық мәселені қамту үшін сонымен қатар геологтар мен биологтардың зерттеулері, химиктер мен әскери адамдардың білімдері қажет. Мәселені шешу үшін ондаған жылдар, көптеген ғалымдардың еңбегі мен үлкен қаражат тартылды, тіпті БҰҰ-ның сарапшылары кірісті. Осының барлығы бізге Каспий маңыздылығы мен өзектілігінің айқын дәлелі болып келеді.
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша тұжырымдар мен бағдарламалардың ерекшеліктері
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы, атап айтқанда делимитация мәселелеріне қатысты мемлекетаралық келісімдер тиісті жағалау маңындағы мемлекеттердің қолда бар тірі және жансыз табиғи ресурстарға айрықша егемендік құқықтары бар географиялық аудандардың шекараларын белгілеуге тиіс. Бүгінгі күні Каспий теңізіне қатысты қолданыстағы келісімдерді олардың қамту аясына (тараптардың санына байланысты) қарай бөлуге болады. Кеңес Одағы ыдырағанға дейін жасалған шарттар Социалистік Ресей мен Персия арасында жасалған достық пен ынтымақтастық туралы шарт (1921) және сауда мен кеме қатынасы туралы шарт (1940) болып табылады. Олар барлық Каспий маңы мемлекеттері, соның ішінде жаңа тәуелсіз Каспий маңы мемлекеттері үшін заңды түрде міндетті болып табылады. Бірқатар басқа шарттар тек кейбір Каспий маңы мемлекеттерін, оның ішінде Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің түбін және жер қойнауын шектеу мақсатында Ресей, Әзірбайжан және Қазақстан 1998-
2003 жылдары қол қойған келісімдерді ғана міндеттейді. Бұл шарттар оларға қол қойған мемлекеттерге ғана қолданылады. Түрікменстан мен Иран Каспий түбінің сулары мен ресурстарын пайдалану тәртібін белгілеуге барлық жағалаудағы мемлекеттердің келісімі қажеттілігіне сүйене отырып, осы шарттардың заңды күшін мойындамады. Каспий шарттарының бірде-бірі жеткілікті реттеудің жоқтығынан да, мемлекеттер арасында оларды түсіндіруге байланысты жалғасып жатқан келіспеушіліктерден де Каспий теңізі бассейнінің құқықтық режимін белгілемейді.[4]
Бүгінгі таңда Каспий теңізінің мәртебесі бойынша кейбір немесе барлық Каспий маңы мемлекеттерімен келісім жасасу арқылы саяси артықшылықты ымыраға қол жеткізу әрекеті сәтсіз аяқталды. Барлық жағалаудағы мемлекеттер қол қойған келісімдер Каспий теңізінде шекараларды түпкілікті белгілей алмайды және болашақта Каспий теңізінің құқықтық мәртебесіне қатысты үшінші мемлекеттердің мүдделерін ескеруге тиіс ортақ шешім іздеуде қиындықтар туғызуы мүмкін. Алайда, барлық Каспий маңы мемлекеттеріне қатысты заңды түрде міндеттейтін келісім жасасу саяси нәзіктігіне, күрделілігіне және еңбек сыйымдылығына байланысты ең қолайлы болып табылады. Мемлекеттердің Каспийдегі аумақтық талаптарын реттеудің негізгі көзі халықаралық-құқықтық әдет болып табылады, ол мемлекеттердің әмбебап практикасының дәлелі болып табылады, мұны Каспий маңы мемлекеттерінің атқарушы, заң шығарушы және сот билігінің құқық қолдану практикасымен растауға болады. Мемлекеттердің Каспий теңізінің табиғи ресурстарын пайдалану мақсатында оны делимитациялауға қатысты қолданыстағы практикасы өңірлік әдет-ғұрыптың бар екенін көрсетеді, оған сәйкес Каспий маңы мемлекеттерінің Каспий теңізінің тиісті бөліктерін делимитациялауға құқығы бар. Алайда, Каспий теңізінде шекараның белгілі бір бағытын белгілеу тиісті шарт негізінде де, мемлекеттердің үнсіз келісімі негізінде де шектеу сызығын белгілеуге қатысты тұрақты тәжірибенің болмауына байланысты қиындықтарға алып келуі мүмкін. Бүгінгі таңда Каспий теңізінде осындай шектеу сызығын орнатуға қатысты және әрбір Каспий маңы мемлекетінің, сондай-ақ бірге алынған барлық Каспий маңы мемлекеттерінің теңіз аумағына құқықтарының нақты көлеміне қатысты жағалаудағы мемлекеттер арасында қайшылықтар бар. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесіне қатысты мәселелер көп қырлы және бірнеше тақырыптық блоктарды қамтиды. Бірінші блок-бұл жер қойнауын пайдалану мақсатында Каспий теңізі акваториясын әртүрлі құқықтық режимдермен теңіз аймақтарына, теңіз үстіндегі әуе кеңістігін, оның түбін және жер қойнауын пайдалануға байланысты мәселелер. Жоғарыда аталған мәселелер жағалаудағы мемлекеттердің егемендігінің, егемендік және ерекше құқықтарының таралу шектерімен тікелей байланысты. Екінші блок-бұл табиғатты пайдалануға байланысты мәселелер: су биологиялық ресурстарын аулау, оның ішінде ережелерді, құралдарды, жыл мезгілдерін және оларды аулау аудандарын белгілеу, Каспий теңізінің түбі мен жер қойнауының пайдалы қазбаларын барлау және игеру, теңіздегі жасанды аралдар, құрылыстар мен құрылыстар режимі, теңіздегі ғылыми зерттеулерді жүргізу тәртібі. Бұл бөлім
жер қойнауын пайдалануға арналған егемендік құқықтарды және жағалаудағы мемлекеттің тиісті аймақтары шегінде су биологиялық ресурстарын өндіруге айрықша құқықтарды іске асыруды қамтиды. Үшінші блок-экологиялық мәселелер. Ол екіншісімен тығыз өзара байланысты және биологиялық ресурстарды ұтымды пайдалануды, сақтауды және молықтыруды, биологиялық әртүрлілікті қорғауды, Каспий теңізінің экологиялық жүйесіне келтірілген залал үшін жауапкершілік мәселелерін, жоспарланып отырған шаруашылық қызметтің қоршаған ортаға әсерін бағалауды және басқаларды қамтиды. Төртінші блок- көлік мәселелері. Бұл әртүрлі құқықтық режимдегі теңіз аймақтарында кеме қатынасы ережелерін, басқа теңіздер мен әлемдік мұхитқа қол жеткізу үшін құрлықішілік Каспий маңы мемлекеттерінің барлық көлік түрлерінің транзит еркіндігін, су асты құбырларын төсеу арқылы көмірсутектерді тасымалдауды, әуе кемелерінің ұшуын қамтиды. Сонымен, бесінші блок барлық аспектілердегі қауіпсіздік мәселелерінен тұрады, соның ішінде әскери, заңсыз әрекеттерге қарсы тұру саласындағы ынтымақтастық (терроризм, контрабанда, заңсыз қару- жарақ саудасы, есірткі, браконьерлік), төтенше жағдайлардың алдын алу және әрекет ету саласындағы ынтымақтастық және басқалар. Блоктарға бөліну біршама схемалық және шартты болып табылады, алайда бұл Каспий тақырыбында қамтылған мәселелер шеңбері өте кең деген дұрыс түсінік қалыптастыруға көмектеседі.
Кеңес Одағы кезінде Каспийдегі қатынастар екі жақты болды және 1921 жылғы Ресей-Парсы келісімімен және 1940 жылғы Кеңес-Иран сауда және кеме қатынасы туралы шартымен реттелді. КСРО ыдырағаннан кейін және оның кеңістігінде, Каспий теңізінің айналасында пайда болғаннан кейін, төрт жаңа мемлекеттің бірі - Қазақстан, Әзірбайжан, Ресей және Түркіменстан орнына жаңа геосаяси және геоэкономикалық жағдай қалыптасты. Жоғарыда аталған шарттарда бекітілген Каспий теңізінің бұрын қолданыста болған режимі өзгерген шарттарға сай келмеді және жағалау мемлекеттерінің қатынастарын өзара тиімді негізде және толық көлемде реттей алмады, өйткені ол тек сауда мақсатында теңізде жүзу мен балық аулаудың кейбір мәселелеріне ғана қатысты болды және теңіздің құқықтық мәртебесінің оның түбі мен жер қойнауы режимі, әуе кеңістігі сияқты құрамдас бөліктеріне қатысты ешқандай ұйғарымдар оның үстінде, экологиялық нормалар және басқалар. Тиісінше, жағалаудағы бес мемлекеттің мүдделерін ескере отырып, туындаған мәселелердің барлық кешенін толық шешу үшін теңіздің жаңа құқықтық мәртебесін әзірлеу қажеттілігі туындады. 1992-1996 жылдар аралығында екіжақты және көпжақты форматта бірнеше кездесулер өткізілді, олардың барысында тараптар Каспий теңізіне қатысты белгілі бір мәселелерді талқылады. 1996 жылғы қарашада Ашхабадта өткен Каспий маңы мемлекеттерінің Сыртқы істер министрлері кездесуінің қорытындылары бойынша Каспий маңы мемлекеттерінің Сыртқы істер министрлерінің орынбасарлары деңгейінде Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияны (SRG) әзірлеу үшін арнайы жұмыс тобы құрылды, оның басты міндеті көрсетілген конвенцияны әзірлеу және қабылдау арқылы құқықтық вакуумды толтыру болды [5].
Бұл құжат Каспий теңізіндегі барлық қызмет түрлерін реттейтін жағалаудағы барлық елдер үшін әмбебап құқықтық базаға айналуға тиіс. Арнайы жұмыс тобының отырыстары әрбір Каспий маңы мемлекетінің аумағында кезекпен тұрақты түрде өткізіледі. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің түрлі аспектілерін қоса алғанда, Каспий маңы мемлекеттерінің теңіздегі ынтымақтастығы мәселелері де ең жоғары деңгейде талқылануда. Сонымен, бүгінгі таңда Каспий бестігінің төрт саммиті өткізілді. Екінші Каспий саммитінің (Тегеран, 2007 ж.) маңызды нәтижелеріне Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің, теңіздегі қауіпсіздік пен тұрақтылықтың негізгі мәселелері бойынша мемлекеттердің қазіргі уағдаластықтарын, сондай-ақ Каспий маңы мемлекеттерінің өзекті халықаралық мәселелер бойынша ұстанымын алғаш рет ең жоғары саяси деңгейде бекіткен қорытынды декларацияның қабылдануын жатқызуға болады. 2010 жылы Бакуде өткен үшінші Каспий саммиті аясында президенттердің бірлескен мәлімдемесіне, сондай-ақ Каспийдегі қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Негіздемелік құжат ретінде ол Каспий теңізіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуде және заңсыз қызметпен күресте жағалаудағы мемлекеттердің өзара іс-қимылын реттеу үшін құқықтық негіз жасайды, осы салалардағы ынтымақтастықтың негізгі бағыттары мен нысандарын бекітеді. Бірлескен мәлімдемеде Каспий бестігінің көшбасшылары Екінші саммит декларациясында көрсетілген позицияларға өздерінің бейілділігін растады және Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенция бойынша жұмысты тезірек аяқтау қажеттігін атап өтті. Каспий түбін делимитациялау мәселелеріне келетін болсақ, Қазақстан, Әзірбайжан және Ресей арасында тиісті келісімдер жасалды, олар келіссөздер процесінде жаңа кезеңге айналып, жағалаудағы мемлекеттер арасындағы су түбін секторлық бөлуді нормативтік-құқықтық бекіту үшін негіз қалады. Жасалған халықаралық келісімдердің ережелеріне сәйкес тараптар теңіз түбінің өз секторларында мұнай мен газ өндіруге айрықша құқықтарға ие. Мұндай нормаларды қабылдау елдерімізге Каспий көмірсутектерін шарттық және құқықтық негізде әзірлеуге мүмкіндік береді және осы процестің барлық қатысушылары үшін қажетті құқықтық жағдайлар мен сенімді кепілдіктерді қамтамасыз етеді. Каспий теңізінің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінде 2003 жылы Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау жөніндегі негіздемелік Конвенцияның қабылданғанын атап өткен жөн.
Жаңа каспий маңы мемлекеттерінің пайда болуы және өзгерген геопо- литикалық жағдай Каспий теңізінің мемлекетаралық тиесілігі туралы мәселені, ал осыған байланысты осы су қоймасының халықаралық-құқықтық мәртебесін жаңа жағдайларда айқындау мәселесін алдыңғы қатарға шығарды. Каспийдің халықаралық-құқықтық жағдайын айқындамай, жалпы мәселелер бойынша да, жекелеген мәселелер бойынша да сол немесе өзге халықаралық құқықтық тәртіпті белгілеу мүмкін емес. Біріншіден, бұл теңіз түбінің ресурстарын иелену және пайдалану мәселелеріне қатысты. Каспий акваториясы астындағы жер қойнауында мұнай-газ ресурстарының біркелкі бөлінбеуі Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін айқындау мәселесіндегі келіспеушіліктердің объективті
себебі болып табылады. Осы аймақтың мемлекеттерінде егемендік алғаннан кейін нақты тәуелсіздік көбінесе өзінің энергия ресурстарын қаншалықты еркін басқаратындығымен анықталады деген нақты түсінік қалыптасты. Алдын ала бағалау бойынша Каспий теңізі қайраңындағы барланған көмірсутекті шикізат қоры 12-14 млрд.тонна шартты отынды құрайды. Теңіз түбін ұлттық секторларға бөлген жағдайда Қазақстанға - 4,5 млрд.тонна, Әзірбайжанға - 4 млрд. тонна, Ресейге-2 млрд. тонна, Түрікменстанға-1,5 млрд. тонна, Иранға-0,9 млрд. тонна кетеді. Жаңа зерттеулер қазақстандық және әзірбайжандық үлеске тиісінше тағы 3,5 және 3 млрд.тонна қосуға мүмкіндік береді. Қазақстанның сол уақыттағы сыртқы істер министрінің орынбасары Вячеслав Гиззатов атап өткендей,
Каспий теңізінің мәселесі өңірлік ауқымнан асып, жаһандық мәнге ие болды. Бұл аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылық туралы игеру Қазақстанның экономикалық, демек,әлеуметтік-саяси жағдайын түбегейлі жақсартып қана қоймай, әлемдік мұнай және газ нарығындағы күштердің тепе-теңдігін өзгертуге қабілетті көмірсутекті ресурстар картаға қойылған [6].
Құқықтық мәртебе және құқықтық режим терминдерінің әртүрлі түсініктері болуы мүмкін. Мысалы, олар жиі анықталады. Сонымен бірге,
құқықтық мәртебе және оң режим әртүрлі санаттар болып табылатын ұстаным бар. Сонымен, әйгілі ресейлік ғалым А. Л. Колодкин егер кеңістіктердің мәртебесі соңғысының мемлекетке (мысалы, аумақтық теңізге) жататындығы туралы сұраққа жауап берсе немесе, керісінше, кез-келген мемлекеттің егемендігіне де, юрисдикциясына да бағынбаса (мысалы, ашық теңіз), онда құқықтық режим ұғымы құқықтар жиынтығымен тікелей байланысты мемлекеттердің осы теңіз кеңістігін пайдалану жөніндегі міндеттері.
Басқаша айтқанда, мәртебе теңіз өнімдерінің тиесілігі туралы мәселені шешеді, ал режим -оларды пайдалану.
Осылайша, бүгінгі таңда Каспийдің мәртебесі Ресей Федерациясы мен Иран арасындағы қатынастарда қолданылатын Кеңес-Иран келісімдерімен ғана емес, сонымен қатар, мысалы, Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің түбін бөлу жөніндегі Каспий маңы мемлекеттерінің жергілікті келісімдерімен де анықталады деп айтуға болады [7].
Өз кезегінде, бұл Каспий мәртебесінің нақты мазмұны мен оның кеңістігі мен ресурстарын пайдаланудың әртүрлі режимдері арасында белгілі бір байланыс бар екенін білдіреді. Осы байланыстың өзара сипатын ескере отырып, жергілікті келісімдер Каспийдің болашақ жалпы Конституциялық мәртебесінің мазмұнына шешуші әсер етуі мүмкін деп айтуға болады.
Практикалық тұрғыдан алғанда, бұл Каспийдің жалпы мәртебесін айқындау жөніндегі келіссөздер процесінің одан әрі кешіктірілуі бұл мәртебеде фактор қалыптасатын жағдайда, яғни Каспийдің жекелеген кеңістіктері мен ресурстарын пайдалану жөніндегі әртүрлі жергілікті келісімдердің жиынтығынан туындауы мүмкін.
Егер Каспийдің солтүстік бөлігі түбінің ресурстары бойынша жергілікті келісімдер оларды пайдалану мен пайдаланудың нақты шарттық режимін
айқындаса, онда Каспийдің оңтүстік бөлігі түбінің ресурстары бойынша мұндай келісімдер жоқ. Демек, қазіргі уақытта Каспий түбінің ресурстарын пайдалану режимін географиялық саралаудың қызықты жағдайы қалыптасты.
Егер Каспийдің оңтүстік бөлігінде су түбінің ресурстарын пайдалану режимі басқаша тіркелетін жағдай туындаса (немесе қазіргідей өзгеріссіз, яғни іс жүзінде реттелмеген түрде қалады), онда Каспий мәртебесі жөніндегі жалпы Конвенцияны жасасқан кезде Каспий маңы елдері консенсусқа келуге мәжбүр болады төменгі ресурстарға қатысты сараланған режимді бекітіңіз [8, 20.б].
Жаңа каспий маңы мемлекеттеріне қатысты осы шарттар бойынша өзінің құқықтық мирасқорлығын ресми растамаған Кеңес-Иран шарттарының жарамдылығы туралы дау бар. Осы даудың мәніне терең үңілместен, келесі аспектке назар аудару керек. Кеңес-Иран шарттарының бірқатар нормалары анық ескірген (1921 жылғы РСФСР-дің Персия аумағынан қауіп төнген жағдайда әскерлерді енгізу құқығы туралы шарттың 6-бабы), басқа нормалар Ресей Федерациясы мен Иран арасындағы екі жақты қатынастарда ғана қолданыла алады (мысалы, 2, 4-баптар, 11-бап, 1940 ж. олар өзара саудада, тасымалдауда РНБ ұсынады), бірақ барлық Каспий маңы мемлекеттері үшін маңызды нормалар бар (мысалы, 1940 жылғы Шарттың 13-бабы). Каспийде теңізде жүзу құқығы туралы тек кеңес және Иран кемелері үшін).
Бұдан шығатыны, Кеңес-Иран шарттарының Каспий маңы мемлекеттерінің өзара қарым-қатынастарына қолданылуы туралы айтқанда, осы құжаттардың нормаларын саралау керек. Осы нормалардың барлығы жаңа каспий маңы мемлекеттеріне объективті түрде қолданылмайтынын ескере отырып, аталған шарттардың жаңа каспий маңы мемлекеттеріне қатысты қолданылуына дау айту жағдайында жекелеген шарттық ережелердің қолданылуы туралы сөз қозғаған дұрыс болар еді. Мәселен, жаңа каспий маңы мемлекеттері жекелеген шарттық нормаларды сақтай отырып (мысалы, тек жағалаудағы мемлекеттер үшін Каспийде теңізде жүзудің айрықша құқығы туралы), бұл шарттардың өздері үшін міндеттілігінен бас тартуға құқылы болған жағдайда, мұндай нормаларды сақтаудың заңды негізі туралы мәселе туындайды [9].
Егер Ресей Федерациясы мен Иран сияқты елдер үшін олардың арасында әлі де қолданылып жүрген 1921 және 1940 жылдардағы шарттар негіз болса, онда қалған Каспий маңы мемлекеттері үшін осындай заңды негіз ретінде қалыптасқан халықаралық-құқықтық (бұл жағдайда өңірлік) әдет-ғұрып қана бола алады деп ойлаймын.
Демек, Каспийдің қазіргі құқықтық мәртебесі Кеңес-Иран шарттарына негізделсе де, кейбір жергілікті келісімдердің ережелерімен толықтырылған шарттық және әдетте құқықтық нормалардың өте күрделі блогы болып табылады. Осындай түсіндіру кезінде әртүрлі қызмет түрлері (кеме қатынасы, қоршаған ортаны қорғау және т.б.) бойынша шарттар жасалған кезде Каспийдің мәртебесі өзгертілетін (толықтырылатын) болады. Каспий теңізі акваториясындағы қоршаған ортаны қорғау сияқты маңызды мәселеге қысқаша тоқталғым келеді. Айта кету керек, бұл мәселе Каспий маңы мемлекеттеріне 2003 жылғы қарашада Тегеранда Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау
жөніндегі негіздемелік конвенция жасасуға тура келгенге дейін өте ұзақ уақыт өтті. Қазіргі уақытта әртүрлі көздерден теңіз ортасының ластануын болдырмау мәселелерін реттейтін бірқатар хаттамаларды әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.
Осылайша, мұнай критерийі Каспий мұ найы төңірегіндегі күреске қатысушы мемлекеттердің мынадай топтарын бөліп көрсетеді:
Каспий мұнайын өндіруші елдер;
Каспий мұнайын тұтынушы елдер;
Каспий мұнайын экспорттау үшін транзиттік елдер.
Егер өндіруші-(транзиттік ел)-тұтынушы қатынастарын географиялық Өлшем санаты арқылы білдірсек, шектес елдердің транзиттік және Каспий мұнайын өндіру орнымен шектесетін елдер ретіндегі маңызы айқын болады. Бұл шекаралас елдердің Каспий теңізінің тұтынушылары мен өндірушілерінің экономикалық және саяси қызығушылығының объектісі болып табылатындығын түсіндіреді.Тиісінше, өндіруші елдерден кейін олар жетекші державалардың геоэкономикалық және геостратегиялық жоспарларында маңызды рөл атқарады [10].
Ұсынылған жіктелімдерді біріктіре және неғұрлым жалпы белгілерді айқындай отырып, біз Каспий мұнайы төңірегіндегі дипломатиялық келісімге қатысушылардың шеңберін анықтаймыз. Бұл тәсілді интегристік деп атауға болады. Ол концентрлік шеңберлер жүйесі арқылы көрінеді:
негізгі, бірінші, оғырлы тобын құрайды страныбассейна Каспийскогоморя нақты және потенциальныепроизводители каспийскойнефти (жағалаудағы өңірлік,қызыл). Сөз Азербайджан, Иран, Түрікменстан, Қазақстан және Ресей;
екінші Шеңбер Каспий мұнайын экспорттау үшін транзит болып табылатын аймақпен шектес аумақтарды құрайды. Бұл-Түркия, Қытай.Грузия, Украина, Өзбекстан, Армения. Ауғанстан, Пәкістан;
үшінші, соңғы, концентрлік Шеңбер Каспий маңы өңірімен шектеспейтін, бірақ өңірлік көлік-коммуникациялық немесе мұнай жобаларына тартылған елдерді құрайды. Бұл-АҚШ, Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттер (Англия, Франция, Италия, Германия, Греция), Балтық және ЦЮВЕ елдері, Жапония, Сауд Арабиясы, Оман.
Каспий мұнайы төңірегіндегі дипломатиялық келісімге қатысу сипаты бойынша күреске қатысушыларды негізгі және негізгі емес деп бөлуге болады. Бұл бөлім толығымен негізделген. Бұл аймақтағы қатысушылардың күресінің барысын бақылау арқылы расталады. Каспий энергетикалық және көлік жобаларына тартылған мемлекеттердің жалпы санынан Каспий мәселесімен айналысатын зерттеушілердің барлығы дерлік Ресейді, АҚШ-ты, Еуропалық Одақты, Түркияны негізгі немесе негізгі ойыншылар ретінде бөліп көрсетеді. Иран және Қытай. Алайда, сонымен бірге олар қатысушыларды жіктеудің өзіндік өлшемдерін бермейді [11, 252 б].
Осы жұмыс шеңберінде негізгі қатысушыларды іріктеу критерийлерін айқындаудың бастапқы нүктесі негізгі қатысушының өңірде поли-тикалық ықпалға ие болуы және Каспий мұнайын өндіру және өткізу нарықтарына
тасымалдау мәселесі бойынша шешімдер қабылдау процесінде негізгі рөл атқаруы тиіс екендігінде болып табылады. Мұндай ықпал ету дәрежесі, менің ойымша, қатысушының геосаяси мәртеб есіне және оның Каспий мұнай жобаларына қатысу деңгейіне ғана ба йланысты болуы мүмкін. Іріктеу критерийлері автоматты түрде геосаяси және мұнай критерийі болып табылады.
Геосаяси критерийдің негізіне екі белгіні қойды, олардың негізінде бағалау жүргізіледі: қатысушының геосаяси мәртебесі және оның Каспий маңы өңіріндегі мүдделерінің сипаты. Геосаяси мәртебе қатысушылар арасында жаһандық және өңірлік державаларды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Қатысушылардың геосаяси жағдайы әртүрлі. Қатысушылар арасында аймақтық державалар-Иран, Түркия, Пәкістан, Жапония.
Жаһандық державалар-АҚШ және Еуропалық Одақ. Қазіргі уақытта Ресей мен Қытайға қатысты өтпелі кезең бар: егер Ресей жағдайында бұл жаһандық державадан аймақтық мәртебеге көшу болса, онда Қытай, керісінше, аймақтық держава мәртебесінен жаһандық держава мәртебесіне көшу. Каспий аймағына қатысты Ресей мен Иран Каспий маңы аймағының аймақтық державалары екенін атап өткен жөн.
Каспий маңы өңіріндегі қатысушы мүдделерінің сипатына қарай, Каспий мұнайы төңірегіндегі дипломатиялық қатысушылардың мынадай санаттарын біле аламыз:
олардың геосаяси жағдайы салдарынан өңірдегі саясаты өңірлік мүдделерге негізделген өңірлік факторлар (Қазақстан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz