Мемлекет функциясының белгілері
КІРІСПЕ
МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
Мемлекет функцияларының ұғымы мен маңызы
Мемлекет функциясының белгілері
2. МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖІКТЕЛУ КРИТЕРИЙЛЕРІ
2.1 Мемлекеттің ішкі функциялары
Мемлекеттің сыртқы функциялары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯЛАРЫН ІСКЕ АСЫРУДАҒЫ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Мемлекет функцияларын жүзеге асырудағы нысандары
Қазақстан Республикасында мемлекет функцияларын жүзеге асыру шаралары мен әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттің әрбір даму кезеңінде оның қызметі туралы мәселелер мемлекеттің жалпы теориясында ең бір маңызды сұрақтардың бірі болып табылады.
Біздің мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде ел халқының игілігі үшін өзінің ішкі функцияларын толық көлемде іске асыруға тырысады және әлемдік қоғамдастықтың толыққанды мүшесі бола отырып, халықаралық ынтымақтастыққа негізделе отырып, сыртқы функцияларды іске асыру үшін барлық күш-жігерді жұмсайды.
Ол осы қызметтердің нәтижесінде мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны көрінетіндігін айқындайды. Яғни, мемлекеттің қызметінің құрылымы белгілі бір қоғамдық қатынастар жүйесіне мемлекеттің қажетті ықпалын тудыратындығымен анықталады. Соның барысында мемлекеттің қызметінің өзгеруі оның құрылымының өзгеруіне әкеп соғады. Сондықтанда мемлекет теориясында функционалдық әдіс бастапқы әдістердің бірі болып табылады.
Функцияның мәні тек мемлекетке ғана емес, сонымен бірге қоғамға да әсері зор болып табылады. Әрбір заң әдебиеттері мемлекеттің функциясын мемлекеттің мәні мен әлеуметтік сипатынан көрініс табатын, оның ішкі және сыртқы қызметінің негізгі бағыты қоғамды басқарудағы мемлекеттің мақсат міндеттерін айтады. Мемлекеттің функциясы бір жерде тұрмайды, олар әрқашанда жылжымалы сипатта болады, әрі олар үнемі қозғалыста болып өзгеріп отырады.
Теориялық-әдіснамалық база даму жолымен қозғалу, мемлекеттік шешімдер қабылдауды сауатты талдау, саяси қызметтер нарығының жергілікті, өңірлік деңгейлерінің зерттеулері жеткілікті әзірленбеуіне байланысты мемлекеттің қоғамдағы рөлі, мемлекеттік реттеу, мемлекет механизмі мен оның басқару құралдарындағы мәселелерін нақты талқылау қажет.
Қоғамда болатын нақты тарихи жағдайларға байланысты мемлекетте әртүрлі функциялар орын алады. Айталық, ежелгі кезеңдегі шығыс азияттық мемлекеттердің басты функциясы қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру болып отырды.
Көшпенді мемлекеттердің басты функциясы мемлекетті сыртқы жаудан, соғыстардан қорғау болады. Күні бүгінде дамыған демократиялық мемлекеттердің басты функциясы азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету болып табылады.
Аталғандай мемлекеттің функциясы тікелей жалпы адамзаттық мәнін көрсетеді. Оның мазмұны қоғам мүшелерінің топтық, ұлттық және жеке мүдделерін ескереді: мемлекеттің функциясында оның белсенді қызметтегі мәні мен рөлі ашылып жүзеге асырылады, мемлекеттің қызметі тарихи пайда болып дамиды. Мемлекет өзінің әлеуметтік мәнін, тағайынын орындау барысында сәйкес қызметті жүзеге асырады. Мемлекеттердің функциялары әртүрлі тарихи типтерде қалыптасуына қарамастан өзіне тән ерекшеліктерімен, заңдылықтарымен дамиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті мемлекеттің функциялары мемлекеттің алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді шешу жөніндегі қызметінің негізгі бағыттары.
Нақты мемлекеттің мәні, оның табиғаты мен әлеуметтік мақсаты дәл осы функцияларда көрініс табады. Функциялардың мазмұны осы мемлекетті не істеп жатқанын, оның органдары немен айналысатынын және олар көбінесе қандай мәселелерді шешетінін көрсетеді.
Мемлекет қызметінің негізгі бағыттары ретінде олар қызметтің өзінен немесе осы қызметтің жекелеген элементтерімен теңестірілмеуі тиіс.
Функциялары мемлекеттің алдына қойылған міндеттерді шешу үшін жүзеге асыруы тиіс қызметін көрсетуге арналғанфункцияның негізгі белгілерін терең зерттеу, сондай-ақ мемлекеттің даму бағытын түзетуге мүмкіндік беретін мемлекеттік институттар жүзеге асыратын функцияларға назар аудару болып табылады:
- мемлекеттік функция - заң жобаларын, мемлекеттің мақсаттары мен міндеттерін іске асыруға бағытталған құқықтық базамен заңды түрде бекітілген мемлекеттік жүйе органдарының заңды - бағынышты қызметі.
- мемлекеттік функция -мемлекет қызметінің негізгі бағыты, соның арқасында азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты қамтамасыз етіледі, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының іске асырылуына, мемлекет пен қоғамды тұрақты тиімді басқаруға кепілдік беріледі.
- мемлекеттік функция - заң шығарушылыққа қатысты қайталама болып табылатын және экономиканы, қоғамның рухани-мәдени өмірін, әлеуметтік-саяси аренаны реттеу арқылы тікелей жүзеге асырылатын атқарушылық қызмет.
Белгіленген проблемаларды шешу және қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қызмет етеді:
- Қазақстан Республикасында мемлекет функциясы мәнін және оның ерекшеліктерін қарастыру;
- мемлекеттік аппарат пен мемлекет механизмінің өзара байланысын зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы заң шығарушы және атқарушы биліктің механизмі, мақсаттары мен функцияларын талдау;
- атқарушы билік пен мемлекеттік басқарудың арақатынасын зерделеу;
- Тарихи мысалда мемлекеттің қалыптасуын анықтау
- Мемлекет функциясыны тиімділігін арттырудың негізгі проблемалары мен перспективаларын көрсету.
Зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бергі саясаты мен мемлекеттің алдына қойған бағыттарында кездескен элементтердің бірі болып саналатын функиясының жіктелу критериилеріне негізделген тақырыптары мен мәселелері жазылған.
Конституциялық жай заңдар, заңға тәуелді актілер қабылданғанда, сондай-ақ бүкіл құқық қолдану практикасы қалыптастырылғанда негіз етіп алынатын конституция еліміздің конституциялық саясатын білдірудің негізгі нысаны болып табылады деп айтуға болады.
Зерттеу пәні. Мемлекеттің функциялары - бұл мемлекеттік органдардың барлық жүйесінің қоғамның үйлесімді экономикалық, әлеуметтік және рухани дамуына, басқа мемлекеттермен өзара іс-қимыл және ынтымақтастық кезінде бағытталған тұтас, өзара байланысты қызметі.
Заң әдебиетінде мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және бірнеше түрлерге бөлініп беріледі. Кеңес дәуірі кезінде басылып шыққан әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге бөліп қарады: шаруашылық ұйымдастыру, еңбек пен тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу, мәденитәрбиелік және құқық қорғау Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырды, экономика саласында мемлекеттік монополия үстемдік етті.
Функция заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және оның әдіс тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыда мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды ұғым қалыптасады.
Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланылды. Функция мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып отырады. Қазіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап, республикалар дуниежүзілік қауымдастыққа бет бұрып, либерал демократиялық даму процесіне көшкенде мемлекеттің функциясын тек қоғамның таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс болмады. Себебі, функцияның дамуына таптармен бірге халықтың рухани сана сезімі, мәдениеті, глобалдық меселелері әсер етеді. Бұл дүниежүзілік саяси көзқарас.
Тақырыптың ғылыми тәжірибелік құндылығына келетін болсақ: Осы жұмысты жазуға көптеген әдебиеттерді пайдалана отырып, Қазақстан Республикасының конституциясын басшылыққа алдым.
Осы жұмысты зерттеу объектісі - Мемлекеттік функцияның барлық ұйымдық құрылымының жүйе құраушы элементтері ретінде қаралатын мемлекеттік органдар болып табылады.
Жұмыстың құрылымы: Негізгі үш тараудан тұрады. Оның құрылымы мен тараулары мемлекеттік органдарының жұмыстарының ұйымдастырылуының өзекті мәселелері, мемлекеттік басқарудың функциялары сипаттамасы, қызметі жүйесі негізделіп жазылған. Соның нәтижесінде өзімнің ой пікірімді әрбір тараудың, сұрақтардың мазмұнынан өз шешімімді таптым.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Мемлекет функцияларының ұғымы мен маңызы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің мазмұны әртүрлі көптеген функцияларды орындауына байланысты олардың ғылыми жіктелуі қажет. Мемлекеттің табиғаты және оның саяси жүйедегі жағдайы оны басқа саяси институттардан ерекшеленетін бірқатар ерекше функциялардың болуын болжайды. Мемлекеттің функциялары мемлекеттік биліктің егемендігіне байланысты оның қызметінің негізгі бағыттары деп аталады. Қандай да бір үкімет сайлайтын саяси стратегияның негізгі бағыттарын, оны іске асыру құралдарын көрсететін мемлекеттің мақсаттары мен міндеттері функциялардан ерекшеленеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функциялары қоғамдық қатынастарда кездесетін салалары бойынша ішкі және сыртқы болып, әрекет ұзақтығы бойынша кезесетін тұрақты, мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде жүзеге асырылатын және уақытша, мемлекет дамуының белгілі бір кезеңін көрсететін болып, мәні бойынша кездесетін негізгі және негізгі емес болып, сомен қатар қоғамға әсері бойынша кездесетін қорғау және реттеу болып жіктеле алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қоғамдық өмірдің қай саласында да ішкі немесе сыртқы жіктелуі, мемлекеттің қандай да бір функциялары жүзеге асырылатынына, олардың ішкі саяси немесе сыртқы саяси міндеттерді шешуге байланысты жіктелуінен көруге болады. [1]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізгі функциялар-белгілі бір тарихи кезеңде оның алдында тұрған түбегейлі стратегиялық міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыру жөніндегі мемлекет қызметінің аса ортақ, маңызды бағыттары болады. Мемлекеттің негізгі функцияларына бірқатар жалпы белгілер тән.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біріншіден, оларда мемлекеттің санаты және жалпы адамзаттық мәні, оның әлеуметтік мақсаты неғұрлым маңызды. Әрине, оның барлық функцияларында басқаша көрінеді. Алайда, мемлекеттің әртүрлі функцияларында оның мәні мен әлеуметтік мақсаты бірдей емес.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізгі функцияларда олар бірінші орында сияқты, тікелей және барлық айқын көрінеді. Басқаларында осындай тікелей көрініске ие емес және негізгі функцияның мазмұнына байланысты оларды қарау арқылы ғана анықталуы мүмкін. Мысалы, бір жағынан, байланыс құралдарын жолға қою, жолдарды жөндеу, көлік жұмысын қамтамасыз ету, өсімдіктерді аурулардан қорғау жөніндегі халықаралық конвенцияларға қатысу, індеттермен күрес сияқтылар, екінші жағынан, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, меншіктің барлық нысандарын, құқықтық тәртіпті, ел қорғанысын және тағы басқа қорғауды жүзеге асыратын мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік қызметі. Екіншіден, әдетте бұл үшін арнайы органдар жүзеге асыратын көптеген мемлекеттік функцияларға қарағанда (мысалы, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, жоғары білім беру, қаржы қызметі, дипломатия, сыртқы сауда және басқалары) негізгі функциялар мемлекеттік аппараттың барлық немесе көптеген буындары әртүрлі шамада болса да, жалпы мемлекеттің қызметіне жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үшіншіден, өзінің мазмұны мен құрылымы тұрғысынан негізгі функция кешенді, ұжымдық сипатқа ие және әрдайым жүйелі талдауды талап етеді. Ол мемлекеттің күш-жігерін оның ішкі немесе сыртқы қызметінің шешуші, басты бағыттарының біріне шоғырландыруды жүзеге асырады. Оның объектісі әлеуметтік өмірдің белгілі бір үлкен саласында белгілі қоғамдық қатынастардың ұқсастығына ие кең ауқымды болып табылады (мысалы, экономика, салық салу, әлеуметтік қатынастар, экология, бейбітшілікті қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті қолдау және басқа салаларындағы қатынастар).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осыған орай мемлекеттің негізгі функциялары қоғамдық қатынастарға мемлекеттік ықпал етудің неғұрлым маңызды бағыттары бойынша негізгі емес функциялар деп аталатын оның көптеген басқа да функцияларын қамтиды, топтастырады. Соңғылары, негізгі функциялардың құрамдас құрылымдық бөліктері бола отырып, мемлекет қызметінің нақты, және осы мағынада неғұрлым тар, қоғамдық өмір саласындағы міндеттерін орындау бағыттарын белгілейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің негізгі және негізгі емес функцияларынан мемлекет органдарының функцияларын, яғни жекелеген органдардың құзыретін, құқықтары мен міндеттерін олардың мемлекеттік тетігі мен қоғамның саяси жүйесіндегі орны мен мақсатына сәйкес іске асыруды шектеу қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің негізгі функцияларын жүзеге асыру өзінің мазмұны бойынша көптеген негізгі емес мемлекеттік функциялар мен жекелеген мемлекеттік органдардың функцияларын іске асырудың үздіксіз процесі болып табылады. [2]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік функциялардың аталған түрлерінің арасындағы арақатынас мемлекет қызметіндегі жалпы, ерекше және бірлі-жарым диалектикасын көрсетеді. Сондай-ақ мемлекеттің функцияларын оны қалыптастыру мен қызметінің қағидаларымен араластырған жөн.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функцияларын ішнара заңнамалық, басқару, құқық қорғау, соның ішінде сот және ақпараттық болып бөлугеде болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл жіктеменің ерекшелігі, ол мемлекеттік билікті іске асыру процесін бейнелейді, бұл заң шығарушы атқарушы, сот билігі тармақтарының жиынтығына байланысты, бірақ ғылыми және тәжірибелік мақсаттарда жиі пайдаланылатын таза формальды жіктеме бола алады. Мысалы, ақпараттық функция төртінші биліктің, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін сипаттайды. Оның мазмұны, тәсілдері мен құрылымы, қамтамасыз етілуі заңдылық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл функцияның ерекшелігі оның қоғамға әсер ету тәсілінде, халықты мақсатты түрде хабардар ету, қоғамдық санамен санасу, ақпаратты қоғамға берудің басқа да тәсілдері биліктің басқа тармақтарының, бүкіл мемлекеттің жүзеге асырылуы мен жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар жасалуында. Мемлекеттің функциялары мемлекеттік аппаратты тұтастай, кешенде, жүйеде қамтамасыз етеді, бұл ретте әрбір органның қоғамды басқару бойынша еңбек бөлінуін білдіретін өз функциялары бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функцияларды орындауды қамтамасыз ету үшін кез келген мемлекетте мемлекеттік аппарат деп аталатын арнайы құрылымдық ұйым құрылады. Мемлекет аппараты - бұл жалпы қағидалармен, түпкі мақсаттың бірлігімен және билік өкілеттігі берілген, сондай-ақ өз функцияларын жүзеге асыру үшін материалдық-техникалық мүмкіндіктері бар мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекеттік органдар мемлекеттік аппараттың құрылымдық буындары болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік органды құру үшін құқықтық негіз, яғни арнайы нормативтік-құқықтық актіні шығару қажет. Мемлекеттік органдар жүйесі Конституциямен белгіленеді. Заңдар қабылдайтын өкілді, заңнамалық органдар Парламент, Үкімет, атқарушы билік органдары, Министрліктер және басқалары бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл органдарға қабылданған заңдардың іске асырылуын ұйымдастыру міндеті жүктеледі. Ақыр соңында, заңдардың орындалуын бақылайтын әр-түрлі мүліктік және өзге де дауларды шешетін сот органдары.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік органдар күшті және тиімді мемлекеттік билікті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ол авторитарлық диктаторлық болуы міндетті емес. Заңға негізделген заңды, күшті билік болуы мүмкін. Осылайша, мемлекет органы - бұл функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті құзырет берілген мемлекеттік аппараттың құрамдас бөлігі бола алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құқықтық әдебиетте мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары деп: біріншіден, мемлекет тетігінің негізгі буындарының қызметі, мемлекеттік емес ұйымдардың қызметіне қарағанда мемлекеттік қызметтің ерекше түрлері, екіншіден, өзінің сыртқы белгілері бойынша біртекті мемлекет органдарының оның функциялары іске асырылатын қызметі түсініледі.[3]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірінші өлшемге сәйкес мемлекет функцияларын жүзеге асырудың негізгі нысандарына: заңнамалық, басқарушылық (атқарушылық), соттық, бақылау-қадағалауды жатқызуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Заң шығару қызметі өкілді және заң шығарушы органдардың барлық мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, лауазымды адамдардың және азаматтардың орындауы үшін міндетті заңдар шығаруы болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Басқару немесе атқару қызметі заңдарға негізделген экономика мен мәдениетті дамыту, әлеуметтік қамсыздандыру және денсаулық сақтау, көлік және байланыс, қоғамдық тәртіпті сақтау және елдің қорғанысы және басқа салаларында мемлекеттің функцияларын атқарушы билік мемлекеттік басқару органдарының жедел, күнделікті іске асыруын білдіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот қызметі еліміздің сот жүйесінің барлық буындарының сот төрелігін жүзеге асыру жолымен мемлекеттің функцияларын іске асыруды қамтиды. Бақылау - қадағалау қызметі - мемлекеттік қадағалау мен заңдылықты бақылаудың барлық түрлерінің іс-қимылы арқылы мемлекеттің функцияларын орындау. Бұл қаражат жүйесінде Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып жүрген заңдардың дәл және біркелкі орындалуына прокурорлық қадағалау ерекше орын алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аталған нысандардың әрқайсысы өзіне тән тәсілдер мен құралдарды ескере отырып, мемлекеттің функцияларын іске асыру мақсаттарына қызмет етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл мақалада мемлекеттің функциялары мен жіктелуі, мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандарын қарастыра алдық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекет ұғымы оның мәнінің, яғни осы құбылыстағы басты, анықтайтын, тұрақты, заңды мәнінің сипаттамасын қамтиды. Мемлекеттің мәніне қатысты теориялар арасында келесілерді бөліп көрсетуге болады.Қазіргі жағдайда жалпы адамзаттық құндылықтарға басымдық беріледі. Осылайша, мемлекет демократияның даму деңгейіне сәйкес келеді және идеологиялық плюрализм, жариялылық, заңның үстемдігі, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау, тәуелсіз соттың және басқа дамуымен сипатталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекет пен құқықты түсіну мәселелері, олардың мәні мен даму заңдылықтары оны күрделі және тарихи дамып келе жатқан қоғамдық-саяси құбылыс ретінде анықтауға, мемлекетті түсіну мен анықтаудағы плюрализмнің болуын растауға, мемлекет пен құқық дамуының белгілерін, мәнін, негіздері мен заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл саладағы функциялардың эволюциясы өзге сапалық деңгейге ие болады, міндеттіліктің өзге дәрежесін, экономикалық, әкімшілік, құқықтық құралдармен және әдістермен қамтамасыз етілуін талап етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекет функцияларының жаңа эволюциясына қоғамның дамып келе жатқан ақпараттандырылуын, деректер базасын, бүкіл жоспарлы ақпараттық жүйелерді құруды, жалпы жоспарлы ақпараттық кеңістікті қалыптастыруға итермелейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірақ, әрине, мемлекет функцияларының эволюциясына ең қуатты әсер ядролық және басқа да жаппай қырып-жою қаруын пайдалану мүмкіндігін алып тастауға, ядролық, химиялық және өзге де технологияларды бақылаусыз пайдалану қаупін жоюға объективті қажеттілік болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекет басқару, билік жүргізу үшін құрылған саяси ұйым болғандықтан оның алдында тұрған міндеттер бар. Сол міндеттерді іс жүзінде асыру үшін мемлекетте арнайы функциялар қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функция арқылы мемлекет статикалық формалары, аппараттары, органдар құрылымынан динамикалық, қозғалыс мағынасын айқындайды. Бұл жерде функциялар арқылы мемлекет алдына қойған мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мақсаттар әр түрлі болады стратегиялық және бүгінгі күнгі. Мысалы, Қазақстан Республиксы мемлекетінің болашақтағы мақсаты экономикасы дамыған, халқының әлауқаты жоғары, кедейлік пен жұмыссыздық жойылған демократиялық құқықтық мемлекет құру. Ал бүгінгі күн мақсаты шағын және бизнесті, мемлекеттік тілді дамыту және тағы басқа мемлекеттің алдында тұрған міндеттер. [4]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функциялары дегеніміз оның алдында тұрған мақсаттары мен міндеттерін іс жүзінде асырудың негізгі бағыттары. Мемлекет және құқық теориясында мемлекеттің функциялары бірнеше түрге бөлінеді. Заң әдебиетінде де мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және бірнеше түрлерге бөлініп беріледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кеңес дәуірі кезінде басылып шыққан әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге бөліп қарады: шаруашылық ұйымдастыру, еңбек пен тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу, мәденитәрбиелік және құқық қорғау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырылды, экономика саласында мемлекеттік монополия үстемдік етті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Атап айтқанда Кеңестік әміршілдік экономика дәуірінде мемлекет бастанаяқ бәрін басқаруға тырысты. Соның салдарынан ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп ебедейсіз құрымға айналды. Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекеті бақылауына алуға әрекеттенген міндеттердің і мемлекеттердің функциясына жатпайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функция заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және оның әдіс тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыда мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды ұғым қалыптасады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланылды. Функция мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып отырды. Қазіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап, республикалар дуниежүзілік қауымдастыққа бет бұрып, либерал демократиялық даму процесіне көшкенде мемлекеттің функциясын тек қоғамның таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс болмады. Себебі, функцияның дамуына таптармен бірге халықтың рухани сана сезімі, мәдениеті, глобалдық меселелері әсер етеді. Бұл дүниежүзілік саяси көзқарас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кеңестік дәуірде де, қазіргі кезеңде де мемлекеттің функциясын дамытуға көп көңіл бөлінеді. Өйткені функцияның мәнін терең түсініп, білу тек мемлекеттің бүгінгі жұмысын, қызметін жақсарту ғана емес, сонымен бірге қоғамның мемлекеттің тарихи процесін зерттеп, дұрыс тусінуге коп үлес қосуы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функция мемлекетпен қоғаммен бірге дамып, бірге өмір сүріп келеді. Бұл объективтік процесс. Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының функциясы күрт өзгеріп, дамуда, негізгі бағыты нарықты экономиканы қалыптастыру, либерал демократиялық мемлекетті орнату. Мемлекет функциясы деген атау, мемлекет жұмыстарындағы мақсаттардың негізі, өте маңызды мақсаттардың негізі, өте маңызды бағыттарын айқындауға пайдаланылады. Себебі, сол арқылы оның әлеуметтік ролі корінеді. Заң шығарушы, атқарушы және сот органдарының қызметтеріндегі мақсаттарына қоғам оірінің бірқалыпты дамуын қамтамасыз ету кіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функциясында, оның мәнін көрсетумен қатар, қоғам дамуындағы негізгі мәселелерді шешудегі ролін және ең алдымен, ел тұрғындарының әр түрлі мүдделерін қамтамасыз ететіндігі айқындалады. Функция деген ұғым латын тілінде (gunСТіО)орындау деген мағынаны білдіреді, математика, физиология, лингвистика салаларында кеңінен пайдаланылады. Функция ұғымы мемлекет және құқық теориясында да кеңінен пайдаланылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаһандануға көз жүгіртсек, түрлі елдердің экономикаларының дүниежүзілік интеграциясы, ақпараттандыруы, интернет және басқа жағдайында қазіргі мемлекеттің функцияларының мәселелері өте нашар зерттелген. Кейде мемлекет пен құқықтың отандық теоретиктері, осы мәселе туралы айтқанда, оның ғылыми зерттеулерімен және Кеңес кезеңіндегі сипаттамаларымен ашуға тырысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алайда, мұндай тәсіл осал және даусыз, өйткені Кеңес мемлекеті өз функцияларын мүлдем өзге саяси жағдайларда және мүлдем өзге экономикалық негізде қарады және жүзеге асырды. Мемлекет пен құқықтың көптеген теоретиктері, мемлекет функцияларының мәселелері бойынша экономистердің, философтардың, басқарушылардың және олардың басқа да мамандарының ғылыми зерттеулері мен әзірлемелерін ескермеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі мемлекеттің, кез келген басқа метрикалық түрдегі мемлекет сияқты ғылыми сипаттамасы міндетті түрде функционалдық талдауды, оның негізгі функцияларын қарауды болжайды. Сол себепті, профессор М.И. Байтин мемлекет қызметінің мәселесі мемлекет және құқық теориясында кеңінен тоқталған.[5]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Термин функция мемлекеттік-құқықтық санат ретінде, әр түрлі ғылымдарда бірдей анықтамасы мен мәні кездеседі. Мысалы, филологияда, құпия және өзінің философиялық ғылымдарда, функцияда (лат. funСТіО) белгілі бір қатынас жүйесінде қандай да бір объектінің қасиеттерін сыртқы анықтау түсініледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Физика, математика сияқты ғылымдарда функция ұғымдары бір айнымалы шаманың екіншісінен тәуелділігін білдіреді, яғни бір шаманың өзгеруі кезінде басқа шама белгілі бір түрде өзгергенде тікелей тәуелділікті білдіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл категорияның гуманитарлық ғылымдарда маңызды болып саналады. Мемлекет теориясындағы функция қандай да бір саяси-құқықтық институттың бағытын, қызметінің мәнін, мазмұнын, оны қамтамасыз етуді білдіреді. Осыған қатысты функциялардың ұғымдарын, мемлекет теориясы бойынша пікірталаста, мемлекет функциясы - бұл мемлекеттік нысан немесе өзінің қызметінің белгілі бір саласында мемлекет пен қоғам өмірінде мазмұны мен оны қамтамасыз етілуі деп көрсетілген. Бұл ұстанымды жақтаушылар мемлекеттің функциялары деп заң шығару, басқару, сот төрелігі, бақылау және қадағалау деп түсінеді, ал олардың оппоненттері - өмірдің маңызды салаларындағы мемлекет қызметінің бағыттары: экономика, мәдениет, экология, құқықтық тәртіпті, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және басқалары мысалы, Н. В. Черноголовкин мемлекеттің функциялары деп мемлекеттің сыныптық мәнінің нақты көріністері ретінде әрекет ететін, оның қызметінің бағыттары (түрлері, тараптары) деп түсінеді.
Мемлекеттің функциялары ұғымын тікелей қарауға кірісе отырып, Л. Загайнов алғаш рет қозғағанын атап өту керек, оның қорытындысында былай деп айтылған: мемлекеттің әрбір нақты функциясы мемлекеттің нақты объектімен тығыз байланысты, мемлекеттік ықпал етудің мазмұнының, ұйымдық және құқықтық нысандары мен әдістерін жүзеге асырудың бірлігі болып табылады.[6]
Мемлекет функцияларының мазмұнында компоненті ұғымдар, мемлекет функциясы ретінде, оның мазмұны, яғни белсенді және мақсаттандырылған әсері мемлекеттің нақты саласына қоғамның немесе белгілі бір қоғамдық қатынастар көрсетілген.
Бұл қызмет нақты мақсаттарға бағынады, қоғамның осы саласындағы немесе қатынастар жүйесіндегі істердің жағдайы мемлекет пен қоғамның мүдделеріне жауап беруін қамтамасыз етуге, олардың үдемелі дамуы үшін жағдайлар жасауға бағытталған.
Мемлекет өзінің қызмет ету процесінде бір қоғамдық қатынастарды, адамдардың тіршілік әрекетінің бір нысандарын бекітуге, дамытуға және жетілдіруге, бейтараптандыруға немесе басқаларын еңсеруге, үшінші тұлғалардың туындауына ықпал етуге тырысады.
Қоғам өмірінің қандай да бір салаларында белгілі бір функцияларды орындай отырып, мемлекет жүргізіліп жатқан реформалар, әртүрлі қайта құрулар, қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу арқылы қоғамдық процестердің жай-күйіне әсер етеді.
Нақты функцияларды жүзеге асыру қоғамның даму жағдайын тұрақтандыру, жасампаз әсер етуі, сондай-ақ оның дағдарыстық жағдайын күшейтуі мүмкін.
Біздің ойымызша, функциялардың мазмұны бүкіл мемлекеттің мәні мен мақсатына байланысты. Егер оның қалыптасуы мен дамуының ерте кезеңдерінде функциялардың мазмұны неғұрлым сыныптық сипатта болса, қазіргі уақытта бұл үрдіс түбегейлі өзгерді, функциялардың мазмұны неғұрлым жалпы әлеуметтік мақсат пен мазмұнға ие бола бастайды.
Мемлекеттің функцияларын зерттеу бірнеше ондаған тіпті жүздеген жылдан кейін де өзекті болатынын атап өткен жөн.
Бұл ретте тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуын, оның әлемдік қоғамдастықта алатын орнын, әлемнің дамыған 50 елінің қатарына қосылуы және ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету жөніндегі орасан зор міндеттерді ескере отырып, мұның барлығы іс жүзінде мемлекеттің барлық функцияларын егжей-тегжейлі қайта пайымдауға қызмет етеді.
Мемлекет және құқық теориясы мемлекеттің әрекет етуші тарапын сипаттау, түсіндіру және болжау үшін мемлекет функциясы ұғымын пайдаланады. Функциялардың мазмұны осы мемлекетті не істеп жатқанын, оның органдары немен айналысатынын және олар көбінесе қандай мәселелерді шешетінін көрсетеді.
1.2 Мемлекет функциясының белгілері
Мемлекеттің функциялары, оның даму кезеңдерінің алдарындағы тұрған негізгі мақсаттарына байланысты белгіленеді және сол мақсаттарды іске асыратын құрал ретінде көрінеді.
Мемлекеттің мақсаттарының мазмұны, оның ішкі және сыртқы жағдайларына байланысты болады. Елдің экономикалық өміріндегі кризистік құбылыстар, мемлекеттен өзінің барлық органдарының күшін біріктіріп, сол экономикалық жағдайды жөндеуді талап етеді. Сыртқы жақтан болуы мүмкін шабуыл қауіпті, мемлекет органдарының тұрғындары ондай жағдайға дайындап, бірігіп қорғанудың алдын ала дайындығын ұйымдастырады.
Заң әдебиетінде мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және бірнеше түрлерге бөлініп беріледі. Кеңес дәуірі кезінде басылып шыққан әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге бөліп қарады: шаруашылық ұйымдастыру, еңбек пен тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу, мәденитәрбиелік және құқық қорғау.
Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырды, экономика саласында мемлекеттік монополия үстемдік етті.
Атап айтқанда Кеңестік әміршілдік экономика дәуірінде мемлекет бастанаяқ бәрін басқаруға тырысты. Соның салдарынан ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп ебедейсіз құрылымға айналды. Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекеті бақылауына алуға әрекеттенген міндеттердің і мемлекеттердің функциясына жатпайды[7].
Тоталитарлық коммунистік жүйе күйреген соң әдебиетте мемлекеттің функцияларын әр түрлі мағынада суреттелінеді. Мысалы, 1994 жылы жарық көрген В.В.Лазаревтің редакциялық басқаруымен мемлекет және құқықтың жалпы теориясында мемлекеттің функцияларын бір мағынада қарауды ұсынып, барлық мемлекеттердің функцияларын экономикалық, саяси әлеуметтік және идеалогиялық деп бөліп қарауды ұсынады.
Н.И.Матузов пен А.В.Мальконың редакциялық басқаруымен көрген еңбегінде мемлекет және құқық теориясында мемлекеттердің функцияларын негізгі және негізгі емес деп танып, Ресей мемлекетінің функцияларын: экономикалық, әлеуметтік, мәдениет, ғылым және білімді дамыту, салық, салу және салық алу, экологиялық, азаматтардың құқықтарымен бостандықтарын, меншіктің барлық нормаларын, құқықтық тәртіпті қорғау сияқты функцияларға бөлінеді.
Ал, соңғы жылдары басылып шыққан В.С. Нерсесеянцтың қысқаша оқулық курсында мемлекеттің негізгі функцияларына: құқық орнату, құқықты іс жүзінде асыру, құқық қорғау, сыртқы мемлекеттік функциялар деген жіктеулер пайдаланылады.[8]
Басқа да жарық көрген оқулықтарда осы көрсетілген функциялар әр түрлі мағынада қайталанылады.
Мемлекеттің функцияларын әр уақытта тарихи құбылыс деп танып, оны қоғамның дамуы барысында өзгеріске ұшырап отыратынын басты назарда ұстау қажет. Мысалы, құл иеленуші мемлекеттегі құлдардың көтерілісін басыпжаншу функциясы даму барысында мүлдем жойылды.
Ал, 1917 жылы Қазан төңкерісінің нәтежиесінде орнаған пролетариат диктатурасы мемлекетінің қанаушы таптардың қарсылығын басып жаншу функциясы да тарихта таптық мүдделермен тығыз байаныста іс жүзінде асырылған болса қазір ондай функцияның ешқандай қажеті жоқ. Заман, ғылыми техникалық прогресс қоғам талабына сай мемлекеттің функцияларын қалыптастырады.
Мемлекеттің функциясы туралы әр түрлі ой пікірлер бар. Солардың бірі функция көп өзгеріске ұшырамайтын деп, бірнеше түрлерін келтіреді: жалпы қоғамдық, әлеуметтік, таптық, ұлттық, ғылыми техникалық, экологиялық, интернационалдық функциялар.
Функцияны жүйелеудің келесі түрі:
-тұрақты және уақытша функциялар; негізгі және негізсіз функциялар;
-заңды қабылдау, орындау, қорғау функциялары.
Мемлекеттердің көпшілігі функцияны ішкі және сыртқы функциялар деп екіге бөледі. Осы пікірді қазіргі заманда мемлекеттер дұрыс деп қолдануда.
Мемлекеттің функциясының орындалуын қамтамасыз ететін мемлекеттік аппарат пен органдар. Әуелі функцияны орындау үшін тиісті мемлекеттік орган құрылады. Бірнеше органдар функцияның мазмұнына қарай мемлекеттік аппаратты қалыптастырады. Функцияның орындалу кезең сатылары: функция, орган, аппарат, мемлекет. Мемлекеттің функциясы арқылы қоғамның алдында тұрған мүдде мақсаттардың мазмұнын, оның орындалу бағыттарын, толық білуге болады. Мемлекет қызметінің функциясының негізгі белгілері:
Қызметтің жүйесі, оның атқаратын жұмыстарының мазмұны және қатынастардың түрлері арқылы анықталады;
Функция сарапталып, жіктеліп, кешенді түрде жүргізіледі;
Мемлекет функциясы қоғамдық көлемде жүргізіледі;
Мемлекеттің атқаратын қызметін мемлекеттік жұмыстарының әдіс тәсілінен айыруға болады. Мемлекет қызметінің орындалу әдістері: жеке тұлғалар ерікті, еріксіз түрде орындайды; мемлекеттік органдар, бірлестіктер, ұйымдар өздерінің құзыретінің шеңберіне сәйкес орындайды.
Егер дұрыс орындалмаса, еріксіз түрде орындау қамтамасыз етіледі. Мемлекет функциясы орындалуының құқықтық және ұйымдастырушылық тәсілдері болады. Құқықтық тәсілдің өзі үшке бөлінеді: құқық шығармашылық, құқықты қолдану, орындау, құқықты қорғау. Ұйымдастырушылық тәсілдің түрлері:
-экономикалық (дотация, кредит, баға және басқа);
- саяси симпозиум, семинар, кеңес, мәжіліс өткізу, халыққа идеалогиялық үндеу жасау, үгіт насихат жүргізу.
Мемлекеттік билік толып жатқан субъектілердің сан алуан нақты қызметтері арқылы іске асып, орындалып жатады. Осы мемлекеттердің сан алуан қызметтерін мемлекеттік биліктің орындалуының құқықтық нысаны дейді.
Бұл мемлекеттік биліктің нақты орындалуының құқықтық нысаны екі түрге бөлінеді:
1) Нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны;
2) Жалпылама нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны.
Нақты нысанның өзі үшке бөлінеді:
1) Құқық шығармашылық;
2) Құқықты орындаушылық;
3) Құқықты қорғаушылық.
Мемлекеттік билікті орындаудың ерекше нақты түрі әкімшілік шарт арқылы іске асу. Шарттың түрлері толып жатыр. Оның бір жағының немесе екі жағының субъектісі мемлекеттік орган болады.
Мемлекеттің ұйымдастыру қызметінің түрлері:
- жаңа шыққан заңдарды, нормативтік актілерді насихаттау, түсінік беру;
- мемлекеттік органдарға көмек көрсету, бақылау, тексеру жургізу;- материалдық техникалық операциялар жүргізу, баяндамалар іс қағаздарын дайындау, заңдарды нормативтік актілерді басып шығару және басқа құжаттардың өмірге келуін қамтамасыз ету;
- әртүрлі жиналыстар, мәжілістер, конференциялар өткізу;
- мемлекеттік органның тәжірибелерін жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттің қызметі туралы қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдарының ой пікірлерін, ұсыныстарын жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттік органның жұмысына халықты, қоғамдық ұйымдарды, саяси партияларды қатыстыруды ұйымдастыру; шет елдермен қарым қатыастарды ұйымдастырып, басқару және басқа қызмет істері [9].
Мемлекеттік қызмет азаматтардың мемлекеттік мекемелерде қызмет атқаруы, жұмыс істеуі. Бұл қызмет қоғамдағы еңбектің ерекше түрі. Бұл туралы заң, инструкция болады. Мемлекеттік аппарат тиісті мамандармен, іскер, сенімді азаматтармен толықтырылып құрылады.
Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияға бөлінеді:
а) Мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері: (заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау органдары).
б) Жұмыстың сипатына қарай қызметкерлер үшке бөлінеді: басшылар, мамандар, техникалық персонал.
в) Мамандығының сипатына қарай қызметкерлер екіге бөлінеді: мемлекеттік билік өкілеттігі бар қызметкерлер және өкілеттігі жоқ қызметкерлер.
Мемлекеттік өкілеттігі бар лауазымды тұлғалар 3 топқа бөлінеді: категория а Президент, Премьер Министр, Палаталардың басшылары, Министрлер және басқалары. Жоғарғы мемлекеттік аппаратттың басшылары; категория б брінші топтағы лауазымды тұлғалардың кеңесшілері, көмекшілері орынбасарлары; категория в екінші топтағы лауазымды тұлғалардың орынбасарлары, көмекшілері.
Мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғалар әкімшілік жауапкершілкке тартылады. Егер қызметінде мекемеге шығын келтірсе, оны төлейді, қылмыс жасаса, қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Мемлекет қызметінің негізгі мүдде мақсаты адамның әлеуметтік, моральдық, материалдық, рухани, мәдени, экологиялық тілектерінің орындалуын қамтамасыз ету. Жеке тұлғалардың мүдделерін орындау арқылы мемлекет қоғамды жақсы дамытып, нығайтады, қарым қатынастарды дұрыс реттеп, басқарады. Сонымен мемлекетің функциясы қоғамдағы әлеуметтік басқарудағы мемлекеттің атқаратын жұмыстарының негізгі бағыттары мен әдістері.[10]
Берілген анықтама мемлекет функцияларының келесі маңызды белгілерін анықтауға көмектеседі. Мемлекеттің қызметі кез келген емес, атап айтқанда, оның қызметінің негізгі мен басты бағыты болып есептеледі.
Бұл мемлекеттің белгілі бір салада - экономикада, саясатта, табиғатты қорғауда және басқа тұрақты, қалыптасқан пәндік қызметін айқындайды:
1 Функцияларда - мемлекеттегі ең терең және тұрақты мәні нақты көрініс табады. Сондықтан функциялар арқылы мемлекеттің мәнін, оның қоғаммен көпжақты байланысын тануға болады.
2. Өз функцияларын орындай отырып, мемлекет өзінің алдында тұрған қоғамды басқару жөніндегі міндеттерді шешеді, ал оның қызметі практикалық бағытқа ие болады.
3. Мемлекеттің қызметі - басқарушылық ұғымда кездеседі. Олар қоғамды дамытудың әрбір тарихи кезеңінде мемлекеттік басқарудың мақсаттарын нақтылайды.
4. Мемлекеттік билікке тән белгілі бір (басым құқықтық) нысандарда және ерекше әдістермен функциялар іске асырылады.
Керісінше, субъективті фактордың рөлі өте үлкен. Мемлекет тек сол кезде ғана жемісті жұмыс істейді, оның функциялары қоғамның объективті қажеттіліктеріне толық көлемде сәйкес келеді.
Демек, алдымен объективті қоғамдық қажеттіліктер ұғынылуы тиіс, ал қазірдің өзінде мемлекеттің функциялары мен оларды жүзеге асыру тетігі айқындалуы тиіс. Мұның бәрі адамдардың саналы қызметімен қамтамасыз етіледі.
Міндет - бұл рұқсатты талап ететін нәрсе, ал функция - осындай шешуге бағытталған қызмет түрі. Басқа сөзбен айтқанда, міндеттер мен функциялар өзара байланысты, бірақ ұқсас емес ұғымдар болып табылады. Жекелеген тарихи кезеңдерде мемлекеттің түрлі міндеттері мен мақсаттары, демек, оның әртүрлі функциялары басым болады. Қандай да бір міндеттерді орындау бір функциялардың жоғалуына, жаңалардың пайда болуына, яғни басқалардың пайда болуына әкеледі.
Мемлекеттің әрбір функциясы өзінің әсер ету объектісі мен мазмұны бар. Объект - мемлекеттік ықпал ету бағытталған қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласы (экономикалық, мәдениеттік және басқа).
Объектілер және мемлекет функцияларының аражігін ажырату критерийі болып табылады. Функциялардың мазмұны мемлекеттің осы салада қандай басқарушылық әрекеттер жасайтынын, оның тиісті органдары нақты немен айналысатынын көрсетеді.
Мемлекеттің функцияларын жеке органның функцияларынан ажырату қажет. Соңғылары функциялары арқылы өз құзыретін жүзеге асыратын нақты органның әлеуметтік-нысаналы мақсатын ашады.
Мемлекеттік органдардың функцияларынан айырмашылығы бар мемлекеттің функцияларын барлық немесе көптеген органдар орындайды. Алайда, айтылғандар жекелеген мемлекеттік органдардың мемлекеттің қандай да бір функцияларын жүзеге асыру ісінде басым (жетекші) рөл атқаратынын жоққа шығармайды. Осылайша, елді сырттан шабуылдан қорғау - әскери ведомствоның басты міндеті.
Нақты Мемлекеттік органдардың барлық функциялары мемлекеттің функцияларына бағынады, оларға қайшы келмейді. Сондықтан мемлекеттік органдардың қызметі мемлекеттің негізгі функциялары арнасында өтуі тиіс. Философияда функциялар деп белгілі бір қатынас жүйесінде қандай да бір объект қасиеттерінің сыртқы көрінісі түсініледі. Заң әдебиетінде мемлекеттің функциясы санатына қатысты пікір бірлігі жоқ. Оларға:
- мемлекеттің негізгі бағыттары, тараптары, түрлері;
- заттық-саяси және әлеуметтік сипаты бар оның практикалық қызметі;
- мемлекет ішіндегі немесе одан тыс қызметтің әлеуметтік бағыты түсініледі. Алайда, барлығы мемлекеттің функцияларында оның мәні мен әлеуметтік мақсаты, мақсаттары мен міндеттері айқындалатынын бірауыздан мойындайды [11].
Функциялары мемлекеттік ұйымның өзінің ішінде іске асырыла алмайды, олар қоғамдық қатынастарға әсер етуде іске асырылады. Отандық және шетелдік әдебиетте мемлекет қызметінің түсінігі туралы бірыңғай пікір жоқ. Алайда олар туралы жалпы түсінік бар. Мемлекет қызметінің басқа мемлекеттік және мемлекеттік емес құбылыстар арасында оларды бөлетін құбылыстар ретінде жалпы ерекшеліктері мен ерекшеліктерінің арасында ең алдымен келесілерді көрсету қажет:
1. Мемлекеттің функциялары кешенді сипатқа ие. Мемлекет қызметінің негізгі бағыттары ретінде олар ешқашан қызметтің өзіне немесе мемлекет қызметінің жекелеген аспектілеріне теңестірілмейді. Әрбір функцияның мазмұны мемлекет қызметінің көптеген біртекті аспектілерінен құралады. Әр түрлі мемлекеттік органдардың, барлық мемлекеттік аппараттың саналы, мақсатты қызметі болжанып отыр.
2. Өзінің сипаты, мазмұны мен мақсаты бойынша мемлекеттің функциялары ешқашан әлеуметтік бейтарап болмайды. Олар әрдайым нақты мемлекеттің әлеуметтік-сыныптық мәні мен мазмұнын көрсетеді және сипаттайды. Онда экономиканы, қоғамды және мемлекеттің өзін дамыту міндеттерін шешу процесінде мемлекет орындайтын нақты, әлеуметтік негізделген рөл өзгеріссіз көрінеді.
3. Функциялардың сипаты мемлекет типімен ғана емес, оның әлеуметтік - сыныптық табиғатымен, мәні мен мақсаттарымен, сондай-ақ оның алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді дамытудың белгілі бір кезеңінде тұрған ерекшеліктерімен де анықталады.
Біріншіден іске асырудың басымдылығы мен ауқымы едәуір шамада соңғылардың маңыздылығы мен ауқымдылығына негізделеді.
Негізгі мемлекеттік міндеттерді шешу және мақсаттарға қол жеткізу құралы ретіндегі функциялар көбінесе осы мақсаттар мен міндеттердің сипатына байланысты айқындалады. Осылайша, соғыс немесе жүріп келе жатқан әскери дағдарыс жағдайында мемлекет пен қоғам алдында елді сырттан шабуылдан қорғау міндеті тұрған кезде қорғаныс функциясы бірінші орынға шығады.
4. Мемлекеттің функцияларын оның жекелеген органдарының немесе мемлекеттік ұйымдарының функцияларымен теңестіруге болмайды. Соңғылардың функциялары бүкіл мемлекеттің функцияларымен салыстырғанда неғұрлым тар сипатқа ие.
Егер мемлекеттің функциялары оның бүкіл қызметін, бүкіл мемлекеттік аппараттың немесе механизмнің белсенділігін қамтитын болса, онда жекелеген органдардың функциялары оның бір бөлігіне немесе оның жекелеген бөліктеріне ғана қолданылады.
5. Мемлекеттің функциялары өзінің әдістерімен және жүзеге асыру түрлерімен ерекшеленеді. Функцияларды жүзеге асыру формалары мемлекеттің билік етудің негізгі құралдарының бірі ретінде құқықпен байланысын сипаттайды.
Құқық арқылы мемлекет өз функцияларын, экономикалық, саяси, идеологиялық міндеттерін жүзеге асырады. Бір жағдайда мемлекет заң нормаларын шығарады, басқаларында - олардың орындалуын ұйымдастырады, келесіден - оларды қамтамасыз етеді, қорғайды. Осыған байланысты функцияларды жүзеге асырудың үш негізгі түрі бар:
Құқық шығармашылық - адамдар қызметінің бағдарламалары бекітілетін заң нормаларын әзірлеу мен қабылдауда көрінетін мемлекеттік қызмет.
Мемлекеттің нақты функциясы мемлекет қызметінің осы бағытымен тығыз байланысты мемлекеттік билікті жүзеге асыру мазмұнының, нысандары мен әдістерінің бірлігін білдіреді.
Мемлекеттің қызметі шын мәнінде объективті болып келеді. Олар қоғам мен мемлекеттің өзара іс-қимыл заңдылықтарымен негізделген, сондықтан соңғысының орындау немесе орындамау таңдауы жоқ деп айтуға негіз бар.
Мемлекеттің өз функцияларын орындамауы қоғамдық өмірде теріс реакция тудыруы мүмкін. Сонымен қатар, мемлекет функцияларының объективті сипаты адамдардың ерік - жігері мен санасынан басқа іске асырылатынын білдірмейді. Керісінше, субъективті фактордың рөлі өте үлкен болып келеді.
Мемлекет өзінің функциялары қоғамның, тиісінше оның мүшелері болып табылатын адамдардың объективті қажеттіліктеріне толық көлемде сәйкес келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
Мемлекет функцияларының ұғымы мен маңызы
Мемлекет функциясының белгілері
2. МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖІКТЕЛУ КРИТЕРИЙЛЕРІ
2.1 Мемлекеттің ішкі функциялары
Мемлекеттің сыртқы функциялары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯЛАРЫН ІСКЕ АСЫРУДАҒЫ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Мемлекет функцияларын жүзеге асырудағы нысандары
Қазақстан Республикасында мемлекет функцияларын жүзеге асыру шаралары мен әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттің әрбір даму кезеңінде оның қызметі туралы мәселелер мемлекеттің жалпы теориясында ең бір маңызды сұрақтардың бірі болып табылады.
Біздің мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде ел халқының игілігі үшін өзінің ішкі функцияларын толық көлемде іске асыруға тырысады және әлемдік қоғамдастықтың толыққанды мүшесі бола отырып, халықаралық ынтымақтастыққа негізделе отырып, сыртқы функцияларды іске асыру үшін барлық күш-жігерді жұмсайды.
Ол осы қызметтердің нәтижесінде мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны көрінетіндігін айқындайды. Яғни, мемлекеттің қызметінің құрылымы белгілі бір қоғамдық қатынастар жүйесіне мемлекеттің қажетті ықпалын тудыратындығымен анықталады. Соның барысында мемлекеттің қызметінің өзгеруі оның құрылымының өзгеруіне әкеп соғады. Сондықтанда мемлекет теориясында функционалдық әдіс бастапқы әдістердің бірі болып табылады.
Функцияның мәні тек мемлекетке ғана емес, сонымен бірге қоғамға да әсері зор болып табылады. Әрбір заң әдебиеттері мемлекеттің функциясын мемлекеттің мәні мен әлеуметтік сипатынан көрініс табатын, оның ішкі және сыртқы қызметінің негізгі бағыты қоғамды басқарудағы мемлекеттің мақсат міндеттерін айтады. Мемлекеттің функциясы бір жерде тұрмайды, олар әрқашанда жылжымалы сипатта болады, әрі олар үнемі қозғалыста болып өзгеріп отырады.
Теориялық-әдіснамалық база даму жолымен қозғалу, мемлекеттік шешімдер қабылдауды сауатты талдау, саяси қызметтер нарығының жергілікті, өңірлік деңгейлерінің зерттеулері жеткілікті әзірленбеуіне байланысты мемлекеттің қоғамдағы рөлі, мемлекеттік реттеу, мемлекет механизмі мен оның басқару құралдарындағы мәселелерін нақты талқылау қажет.
Қоғамда болатын нақты тарихи жағдайларға байланысты мемлекетте әртүрлі функциялар орын алады. Айталық, ежелгі кезеңдегі шығыс азияттық мемлекеттердің басты функциясы қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру болып отырды.
Көшпенді мемлекеттердің басты функциясы мемлекетті сыртқы жаудан, соғыстардан қорғау болады. Күні бүгінде дамыған демократиялық мемлекеттердің басты функциясы азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету болып табылады.
Аталғандай мемлекеттің функциясы тікелей жалпы адамзаттық мәнін көрсетеді. Оның мазмұны қоғам мүшелерінің топтық, ұлттық және жеке мүдделерін ескереді: мемлекеттің функциясында оның белсенді қызметтегі мәні мен рөлі ашылып жүзеге асырылады, мемлекеттің қызметі тарихи пайда болып дамиды. Мемлекет өзінің әлеуметтік мәнін, тағайынын орындау барысында сәйкес қызметті жүзеге асырады. Мемлекеттердің функциялары әртүрлі тарихи типтерде қалыптасуына қарамастан өзіне тән ерекшеліктерімен, заңдылықтарымен дамиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті мемлекеттің функциялары мемлекеттің алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді шешу жөніндегі қызметінің негізгі бағыттары.
Нақты мемлекеттің мәні, оның табиғаты мен әлеуметтік мақсаты дәл осы функцияларда көрініс табады. Функциялардың мазмұны осы мемлекетті не істеп жатқанын, оның органдары немен айналысатынын және олар көбінесе қандай мәселелерді шешетінін көрсетеді.
Мемлекет қызметінің негізгі бағыттары ретінде олар қызметтің өзінен немесе осы қызметтің жекелеген элементтерімен теңестірілмеуі тиіс.
Функциялары мемлекеттің алдына қойылған міндеттерді шешу үшін жүзеге асыруы тиіс қызметін көрсетуге арналғанфункцияның негізгі белгілерін терең зерттеу, сондай-ақ мемлекеттің даму бағытын түзетуге мүмкіндік беретін мемлекеттік институттар жүзеге асыратын функцияларға назар аудару болып табылады:
- мемлекеттік функция - заң жобаларын, мемлекеттің мақсаттары мен міндеттерін іске асыруға бағытталған құқықтық базамен заңды түрде бекітілген мемлекеттік жүйе органдарының заңды - бағынышты қызметі.
- мемлекеттік функция -мемлекет қызметінің негізгі бағыты, соның арқасында азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты қамтамасыз етіледі, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының іске асырылуына, мемлекет пен қоғамды тұрақты тиімді басқаруға кепілдік беріледі.
- мемлекеттік функция - заң шығарушылыққа қатысты қайталама болып табылатын және экономиканы, қоғамның рухани-мәдени өмірін, әлеуметтік-саяси аренаны реттеу арқылы тікелей жүзеге асырылатын атқарушылық қызмет.
Белгіленген проблемаларды шешу және қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қызмет етеді:
- Қазақстан Республикасында мемлекет функциясы мәнін және оның ерекшеліктерін қарастыру;
- мемлекеттік аппарат пен мемлекет механизмінің өзара байланысын зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы заң шығарушы және атқарушы биліктің механизмі, мақсаттары мен функцияларын талдау;
- атқарушы билік пен мемлекеттік басқарудың арақатынасын зерделеу;
- Тарихи мысалда мемлекеттің қалыптасуын анықтау
- Мемлекет функциясыны тиімділігін арттырудың негізгі проблемалары мен перспективаларын көрсету.
Зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бергі саясаты мен мемлекеттің алдына қойған бағыттарында кездескен элементтердің бірі болып саналатын функиясының жіктелу критериилеріне негізделген тақырыптары мен мәселелері жазылған.
Конституциялық жай заңдар, заңға тәуелді актілер қабылданғанда, сондай-ақ бүкіл құқық қолдану практикасы қалыптастырылғанда негіз етіп алынатын конституция еліміздің конституциялық саясатын білдірудің негізгі нысаны болып табылады деп айтуға болады.
Зерттеу пәні. Мемлекеттің функциялары - бұл мемлекеттік органдардың барлық жүйесінің қоғамның үйлесімді экономикалық, әлеуметтік және рухани дамуына, басқа мемлекеттермен өзара іс-қимыл және ынтымақтастық кезінде бағытталған тұтас, өзара байланысты қызметі.
Заң әдебиетінде мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және бірнеше түрлерге бөлініп беріледі. Кеңес дәуірі кезінде басылып шыққан әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге бөліп қарады: шаруашылық ұйымдастыру, еңбек пен тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу, мәденитәрбиелік және құқық қорғау Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырды, экономика саласында мемлекеттік монополия үстемдік етті.
Функция заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және оның әдіс тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыда мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды ұғым қалыптасады.
Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланылды. Функция мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып отырады. Қазіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап, республикалар дуниежүзілік қауымдастыққа бет бұрып, либерал демократиялық даму процесіне көшкенде мемлекеттің функциясын тек қоғамның таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс болмады. Себебі, функцияның дамуына таптармен бірге халықтың рухани сана сезімі, мәдениеті, глобалдық меселелері әсер етеді. Бұл дүниежүзілік саяси көзқарас.
Тақырыптың ғылыми тәжірибелік құндылығына келетін болсақ: Осы жұмысты жазуға көптеген әдебиеттерді пайдалана отырып, Қазақстан Республикасының конституциясын басшылыққа алдым.
Осы жұмысты зерттеу объектісі - Мемлекеттік функцияның барлық ұйымдық құрылымының жүйе құраушы элементтері ретінде қаралатын мемлекеттік органдар болып табылады.
Жұмыстың құрылымы: Негізгі үш тараудан тұрады. Оның құрылымы мен тараулары мемлекеттік органдарының жұмыстарының ұйымдастырылуының өзекті мәселелері, мемлекеттік басқарудың функциялары сипаттамасы, қызметі жүйесі негізделіп жазылған. Соның нәтижесінде өзімнің ой пікірімді әрбір тараудың, сұрақтардың мазмұнынан өз шешімімді таптым.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Мемлекет функцияларының ұғымы мен маңызы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің мазмұны әртүрлі көптеген функцияларды орындауына байланысты олардың ғылыми жіктелуі қажет. Мемлекеттің табиғаты және оның саяси жүйедегі жағдайы оны басқа саяси институттардан ерекшеленетін бірқатар ерекше функциялардың болуын болжайды. Мемлекеттің функциялары мемлекеттік биліктің егемендігіне байланысты оның қызметінің негізгі бағыттары деп аталады. Қандай да бір үкімет сайлайтын саяси стратегияның негізгі бағыттарын, оны іске асыру құралдарын көрсететін мемлекеттің мақсаттары мен міндеттері функциялардан ерекшеленеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функциялары қоғамдық қатынастарда кездесетін салалары бойынша ішкі және сыртқы болып, әрекет ұзақтығы бойынша кезесетін тұрақты, мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде жүзеге асырылатын және уақытша, мемлекет дамуының белгілі бір кезеңін көрсететін болып, мәні бойынша кездесетін негізгі және негізгі емес болып, сомен қатар қоғамға әсері бойынша кездесетін қорғау және реттеу болып жіктеле алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қоғамдық өмірдің қай саласында да ішкі немесе сыртқы жіктелуі, мемлекеттің қандай да бір функциялары жүзеге асырылатынына, олардың ішкі саяси немесе сыртқы саяси міндеттерді шешуге байланысты жіктелуінен көруге болады. [1]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізгі функциялар-белгілі бір тарихи кезеңде оның алдында тұрған түбегейлі стратегиялық міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыру жөніндегі мемлекет қызметінің аса ортақ, маңызды бағыттары болады. Мемлекеттің негізгі функцияларына бірқатар жалпы белгілер тән.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біріншіден, оларда мемлекеттің санаты және жалпы адамзаттық мәні, оның әлеуметтік мақсаты неғұрлым маңызды. Әрине, оның барлық функцияларында басқаша көрінеді. Алайда, мемлекеттің әртүрлі функцияларында оның мәні мен әлеуметтік мақсаты бірдей емес.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізгі функцияларда олар бірінші орында сияқты, тікелей және барлық айқын көрінеді. Басқаларында осындай тікелей көрініске ие емес және негізгі функцияның мазмұнына байланысты оларды қарау арқылы ғана анықталуы мүмкін. Мысалы, бір жағынан, байланыс құралдарын жолға қою, жолдарды жөндеу, көлік жұмысын қамтамасыз ету, өсімдіктерді аурулардан қорғау жөніндегі халықаралық конвенцияларға қатысу, індеттермен күрес сияқтылар, екінші жағынан, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, меншіктің барлық нысандарын, құқықтық тәртіпті, ел қорғанысын және тағы басқа қорғауды жүзеге асыратын мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік қызметі. Екіншіден, әдетте бұл үшін арнайы органдар жүзеге асыратын көптеген мемлекеттік функцияларға қарағанда (мысалы, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, жоғары білім беру, қаржы қызметі, дипломатия, сыртқы сауда және басқалары) негізгі функциялар мемлекеттік аппараттың барлық немесе көптеген буындары әртүрлі шамада болса да, жалпы мемлекеттің қызметіне жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үшіншіден, өзінің мазмұны мен құрылымы тұрғысынан негізгі функция кешенді, ұжымдық сипатқа ие және әрдайым жүйелі талдауды талап етеді. Ол мемлекеттің күш-жігерін оның ішкі немесе сыртқы қызметінің шешуші, басты бағыттарының біріне шоғырландыруды жүзеге асырады. Оның объектісі әлеуметтік өмірдің белгілі бір үлкен саласында белгілі қоғамдық қатынастардың ұқсастығына ие кең ауқымды болып табылады (мысалы, экономика, салық салу, әлеуметтік қатынастар, экология, бейбітшілікті қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті қолдау және басқа салаларындағы қатынастар).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осыған орай мемлекеттің негізгі функциялары қоғамдық қатынастарға мемлекеттік ықпал етудің неғұрлым маңызды бағыттары бойынша негізгі емес функциялар деп аталатын оның көптеген басқа да функцияларын қамтиды, топтастырады. Соңғылары, негізгі функциялардың құрамдас құрылымдық бөліктері бола отырып, мемлекет қызметінің нақты, және осы мағынада неғұрлым тар, қоғамдық өмір саласындағы міндеттерін орындау бағыттарын белгілейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің негізгі және негізгі емес функцияларынан мемлекет органдарының функцияларын, яғни жекелеген органдардың құзыретін, құқықтары мен міндеттерін олардың мемлекеттік тетігі мен қоғамның саяси жүйесіндегі орны мен мақсатына сәйкес іске асыруды шектеу қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің негізгі функцияларын жүзеге асыру өзінің мазмұны бойынша көптеген негізгі емес мемлекеттік функциялар мен жекелеген мемлекеттік органдардың функцияларын іске асырудың үздіксіз процесі болып табылады. [2]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік функциялардың аталған түрлерінің арасындағы арақатынас мемлекет қызметіндегі жалпы, ерекше және бірлі-жарым диалектикасын көрсетеді. Сондай-ақ мемлекеттің функцияларын оны қалыптастыру мен қызметінің қағидаларымен араластырған жөн.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функцияларын ішнара заңнамалық, басқару, құқық қорғау, соның ішінде сот және ақпараттық болып бөлугеде болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл жіктеменің ерекшелігі, ол мемлекеттік билікті іске асыру процесін бейнелейді, бұл заң шығарушы атқарушы, сот билігі тармақтарының жиынтығына байланысты, бірақ ғылыми және тәжірибелік мақсаттарда жиі пайдаланылатын таза формальды жіктеме бола алады. Мысалы, ақпараттық функция төртінші биліктің, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін сипаттайды. Оның мазмұны, тәсілдері мен құрылымы, қамтамасыз етілуі заңдылық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл функцияның ерекшелігі оның қоғамға әсер ету тәсілінде, халықты мақсатты түрде хабардар ету, қоғамдық санамен санасу, ақпаратты қоғамға берудің басқа да тәсілдері биліктің басқа тармақтарының, бүкіл мемлекеттің жүзеге асырылуы мен жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар жасалуында. Мемлекеттің функциялары мемлекеттік аппаратты тұтастай, кешенде, жүйеде қамтамасыз етеді, бұл ретте әрбір органның қоғамды басқару бойынша еңбек бөлінуін білдіретін өз функциялары бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функцияларды орындауды қамтамасыз ету үшін кез келген мемлекетте мемлекеттік аппарат деп аталатын арнайы құрылымдық ұйым құрылады. Мемлекет аппараты - бұл жалпы қағидалармен, түпкі мақсаттың бірлігімен және билік өкілеттігі берілген, сондай-ақ өз функцияларын жүзеге асыру үшін материалдық-техникалық мүмкіндіктері бар мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекеттік органдар мемлекеттік аппараттың құрылымдық буындары болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік органды құру үшін құқықтық негіз, яғни арнайы нормативтік-құқықтық актіні шығару қажет. Мемлекеттік органдар жүйесі Конституциямен белгіленеді. Заңдар қабылдайтын өкілді, заңнамалық органдар Парламент, Үкімет, атқарушы билік органдары, Министрліктер және басқалары бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл органдарға қабылданған заңдардың іске асырылуын ұйымдастыру міндеті жүктеледі. Ақыр соңында, заңдардың орындалуын бақылайтын әр-түрлі мүліктік және өзге де дауларды шешетін сот органдары.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік органдар күшті және тиімді мемлекеттік билікті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ол авторитарлық диктаторлық болуы міндетті емес. Заңға негізделген заңды, күшті билік болуы мүмкін. Осылайша, мемлекет органы - бұл функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті құзырет берілген мемлекеттік аппараттың құрамдас бөлігі бола алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құқықтық әдебиетте мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары деп: біріншіден, мемлекет тетігінің негізгі буындарының қызметі, мемлекеттік емес ұйымдардың қызметіне қарағанда мемлекеттік қызметтің ерекше түрлері, екіншіден, өзінің сыртқы белгілері бойынша біртекті мемлекет органдарының оның функциялары іске асырылатын қызметі түсініледі.[3]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірінші өлшемге сәйкес мемлекет функцияларын жүзеге асырудың негізгі нысандарына: заңнамалық, басқарушылық (атқарушылық), соттық, бақылау-қадағалауды жатқызуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Заң шығару қызметі өкілді және заң шығарушы органдардың барлық мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, лауазымды адамдардың және азаматтардың орындауы үшін міндетті заңдар шығаруы болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Басқару немесе атқару қызметі заңдарға негізделген экономика мен мәдениетті дамыту, әлеуметтік қамсыздандыру және денсаулық сақтау, көлік және байланыс, қоғамдық тәртіпті сақтау және елдің қорғанысы және басқа салаларында мемлекеттің функцияларын атқарушы билік мемлекеттік басқару органдарының жедел, күнделікті іске асыруын білдіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот қызметі еліміздің сот жүйесінің барлық буындарының сот төрелігін жүзеге асыру жолымен мемлекеттің функцияларын іске асыруды қамтиды. Бақылау - қадағалау қызметі - мемлекеттік қадағалау мен заңдылықты бақылаудың барлық түрлерінің іс-қимылы арқылы мемлекеттің функцияларын орындау. Бұл қаражат жүйесінде Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып жүрген заңдардың дәл және біркелкі орындалуына прокурорлық қадағалау ерекше орын алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аталған нысандардың әрқайсысы өзіне тән тәсілдер мен құралдарды ескере отырып, мемлекеттің функцияларын іске асыру мақсаттарына қызмет етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл мақалада мемлекеттің функциялары мен жіктелуі, мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандарын қарастыра алдық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекет ұғымы оның мәнінің, яғни осы құбылыстағы басты, анықтайтын, тұрақты, заңды мәнінің сипаттамасын қамтиды. Мемлекеттің мәніне қатысты теориялар арасында келесілерді бөліп көрсетуге болады.Қазіргі жағдайда жалпы адамзаттық құндылықтарға басымдық беріледі. Осылайша, мемлекет демократияның даму деңгейіне сәйкес келеді және идеологиялық плюрализм, жариялылық, заңның үстемдігі, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау, тәуелсіз соттың және басқа дамуымен сипатталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекет пен құқықты түсіну мәселелері, олардың мәні мен даму заңдылықтары оны күрделі және тарихи дамып келе жатқан қоғамдық-саяси құбылыс ретінде анықтауға, мемлекетті түсіну мен анықтаудағы плюрализмнің болуын растауға, мемлекет пен құқық дамуының белгілерін, мәнін, негіздері мен заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл саладағы функциялардың эволюциясы өзге сапалық деңгейге ие болады, міндеттіліктің өзге дәрежесін, экономикалық, әкімшілік, құқықтық құралдармен және әдістермен қамтамасыз етілуін талап етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекет функцияларының жаңа эволюциясына қоғамның дамып келе жатқан ақпараттандырылуын, деректер базасын, бүкіл жоспарлы ақпараттық жүйелерді құруды, жалпы жоспарлы ақпараттық кеңістікті қалыптастыруға итермелейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірақ, әрине, мемлекет функцияларының эволюциясына ең қуатты әсер ядролық және басқа да жаппай қырып-жою қаруын пайдалану мүмкіндігін алып тастауға, ядролық, химиялық және өзге де технологияларды бақылаусыз пайдалану қаупін жоюға объективті қажеттілік болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекет басқару, билік жүргізу үшін құрылған саяси ұйым болғандықтан оның алдында тұрған міндеттер бар. Сол міндеттерді іс жүзінде асыру үшін мемлекетте арнайы функциялар қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функция арқылы мемлекет статикалық формалары, аппараттары, органдар құрылымынан динамикалық, қозғалыс мағынасын айқындайды. Бұл жерде функциялар арқылы мемлекет алдына қойған мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мақсаттар әр түрлі болады стратегиялық және бүгінгі күнгі. Мысалы, Қазақстан Республиксы мемлекетінің болашақтағы мақсаты экономикасы дамыған, халқының әлауқаты жоғары, кедейлік пен жұмыссыздық жойылған демократиялық құқықтық мемлекет құру. Ал бүгінгі күн мақсаты шағын және бизнесті, мемлекеттік тілді дамыту және тағы басқа мемлекеттің алдында тұрған міндеттер. [4]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функциялары дегеніміз оның алдында тұрған мақсаттары мен міндеттерін іс жүзінде асырудың негізгі бағыттары. Мемлекет және құқық теориясында мемлекеттің функциялары бірнеше түрге бөлінеді. Заң әдебиетінде де мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және бірнеше түрлерге бөлініп беріледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кеңес дәуірі кезінде басылып шыққан әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге бөліп қарады: шаруашылық ұйымдастыру, еңбек пен тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу, мәденитәрбиелік және құқық қорғау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырылды, экономика саласында мемлекеттік монополия үстемдік етті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Атап айтқанда Кеңестік әміршілдік экономика дәуірінде мемлекет бастанаяқ бәрін басқаруға тырысты. Соның салдарынан ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп ебедейсіз құрымға айналды. Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекеті бақылауына алуға әрекеттенген міндеттердің і мемлекеттердің функциясына жатпайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функция заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және оның әдіс тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыда мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды ұғым қалыптасады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланылды. Функция мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып отырды. Қазіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап, республикалар дуниежүзілік қауымдастыққа бет бұрып, либерал демократиялық даму процесіне көшкенде мемлекеттің функциясын тек қоғамның таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс болмады. Себебі, функцияның дамуына таптармен бірге халықтың рухани сана сезімі, мәдениеті, глобалдық меселелері әсер етеді. Бұл дүниежүзілік саяси көзқарас.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кеңестік дәуірде де, қазіргі кезеңде де мемлекеттің функциясын дамытуға көп көңіл бөлінеді. Өйткені функцияның мәнін терең түсініп, білу тек мемлекеттің бүгінгі жұмысын, қызметін жақсарту ғана емес, сонымен бірге қоғамның мемлекеттің тарихи процесін зерттеп, дұрыс тусінуге коп үлес қосуы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функция мемлекетпен қоғаммен бірге дамып, бірге өмір сүріп келеді. Бұл объективтік процесс. Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының функциясы күрт өзгеріп, дамуда, негізгі бағыты нарықты экономиканы қалыптастыру, либерал демократиялық мемлекетті орнату. Мемлекет функциясы деген атау, мемлекет жұмыстарындағы мақсаттардың негізі, өте маңызды мақсаттардың негізі, өте маңызды бағыттарын айқындауға пайдаланылады. Себебі, сол арқылы оның әлеуметтік ролі корінеді. Заң шығарушы, атқарушы және сот органдарының қызметтеріндегі мақсаттарына қоғам оірінің бірқалыпты дамуын қамтамасыз ету кіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттің функциясында, оның мәнін көрсетумен қатар, қоғам дамуындағы негізгі мәселелерді шешудегі ролін және ең алдымен, ел тұрғындарының әр түрлі мүдделерін қамтамасыз ететіндігі айқындалады. Функция деген ұғым латын тілінде (gunСТіО)орындау деген мағынаны білдіреді, математика, физиология, лингвистика салаларында кеңінен пайдаланылады. Функция ұғымы мемлекет және құқық теориясында да кеңінен пайдаланылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаһандануға көз жүгіртсек, түрлі елдердің экономикаларының дүниежүзілік интеграциясы, ақпараттандыруы, интернет және басқа жағдайында қазіргі мемлекеттің функцияларының мәселелері өте нашар зерттелген. Кейде мемлекет пен құқықтың отандық теоретиктері, осы мәселе туралы айтқанда, оның ғылыми зерттеулерімен және Кеңес кезеңіндегі сипаттамаларымен ашуға тырысады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алайда, мұндай тәсіл осал және даусыз, өйткені Кеңес мемлекеті өз функцияларын мүлдем өзге саяси жағдайларда және мүлдем өзге экономикалық негізде қарады және жүзеге асырды. Мемлекет пен құқықтың көптеген теоретиктері, мемлекет функцияларының мәселелері бойынша экономистердің, философтардың, басқарушылардың және олардың басқа да мамандарының ғылыми зерттеулері мен әзірлемелерін ескермеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі мемлекеттің, кез келген басқа метрикалық түрдегі мемлекет сияқты ғылыми сипаттамасы міндетті түрде функционалдық талдауды, оның негізгі функцияларын қарауды болжайды. Сол себепті, профессор М.И. Байтин мемлекет қызметінің мәселесі мемлекет және құқық теориясында кеңінен тоқталған.[5]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Термин функция мемлекеттік-құқықтық санат ретінде, әр түрлі ғылымдарда бірдей анықтамасы мен мәні кездеседі. Мысалы, филологияда, құпия және өзінің философиялық ғылымдарда, функцияда (лат. funСТіО) белгілі бір қатынас жүйесінде қандай да бір объектінің қасиеттерін сыртқы анықтау түсініледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Физика, математика сияқты ғылымдарда функция ұғымдары бір айнымалы шаманың екіншісінен тәуелділігін білдіреді, яғни бір шаманың өзгеруі кезінде басқа шама белгілі бір түрде өзгергенде тікелей тәуелділікті білдіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл категорияның гуманитарлық ғылымдарда маңызды болып саналады. Мемлекет теориясындағы функция қандай да бір саяси-құқықтық институттың бағытын, қызметінің мәнін, мазмұнын, оны қамтамасыз етуді білдіреді. Осыған қатысты функциялардың ұғымдарын, мемлекет теориясы бойынша пікірталаста, мемлекет функциясы - бұл мемлекеттік нысан немесе өзінің қызметінің белгілі бір саласында мемлекет пен қоғам өмірінде мазмұны мен оны қамтамасыз етілуі деп көрсетілген. Бұл ұстанымды жақтаушылар мемлекеттің функциялары деп заң шығару, басқару, сот төрелігі, бақылау және қадағалау деп түсінеді, ал олардың оппоненттері - өмірдің маңызды салаларындағы мемлекет қызметінің бағыттары: экономика, мәдениет, экология, құқықтық тәртіпті, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және басқалары мысалы, Н. В. Черноголовкин мемлекеттің функциялары деп мемлекеттің сыныптық мәнінің нақты көріністері ретінде әрекет ететін, оның қызметінің бағыттары (түрлері, тараптары) деп түсінеді.
Мемлекеттің функциялары ұғымын тікелей қарауға кірісе отырып, Л. Загайнов алғаш рет қозғағанын атап өту керек, оның қорытындысында былай деп айтылған: мемлекеттің әрбір нақты функциясы мемлекеттің нақты объектімен тығыз байланысты, мемлекеттік ықпал етудің мазмұнының, ұйымдық және құқықтық нысандары мен әдістерін жүзеге асырудың бірлігі болып табылады.[6]
Мемлекет функцияларының мазмұнында компоненті ұғымдар, мемлекет функциясы ретінде, оның мазмұны, яғни белсенді және мақсаттандырылған әсері мемлекеттің нақты саласына қоғамның немесе белгілі бір қоғамдық қатынастар көрсетілген.
Бұл қызмет нақты мақсаттарға бағынады, қоғамның осы саласындағы немесе қатынастар жүйесіндегі істердің жағдайы мемлекет пен қоғамның мүдделеріне жауап беруін қамтамасыз етуге, олардың үдемелі дамуы үшін жағдайлар жасауға бағытталған.
Мемлекет өзінің қызмет ету процесінде бір қоғамдық қатынастарды, адамдардың тіршілік әрекетінің бір нысандарын бекітуге, дамытуға және жетілдіруге, бейтараптандыруға немесе басқаларын еңсеруге, үшінші тұлғалардың туындауына ықпал етуге тырысады.
Қоғам өмірінің қандай да бір салаларында белгілі бір функцияларды орындай отырып, мемлекет жүргізіліп жатқан реформалар, әртүрлі қайта құрулар, қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу арқылы қоғамдық процестердің жай-күйіне әсер етеді.
Нақты функцияларды жүзеге асыру қоғамның даму жағдайын тұрақтандыру, жасампаз әсер етуі, сондай-ақ оның дағдарыстық жағдайын күшейтуі мүмкін.
Біздің ойымызша, функциялардың мазмұны бүкіл мемлекеттің мәні мен мақсатына байланысты. Егер оның қалыптасуы мен дамуының ерте кезеңдерінде функциялардың мазмұны неғұрлым сыныптық сипатта болса, қазіргі уақытта бұл үрдіс түбегейлі өзгерді, функциялардың мазмұны неғұрлым жалпы әлеуметтік мақсат пен мазмұнға ие бола бастайды.
Мемлекеттің функцияларын зерттеу бірнеше ондаған тіпті жүздеген жылдан кейін де өзекті болатынын атап өткен жөн.
Бұл ретте тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуын, оның әлемдік қоғамдастықта алатын орнын, әлемнің дамыған 50 елінің қатарына қосылуы және ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету жөніндегі орасан зор міндеттерді ескере отырып, мұның барлығы іс жүзінде мемлекеттің барлық функцияларын егжей-тегжейлі қайта пайымдауға қызмет етеді.
Мемлекет және құқық теориясы мемлекеттің әрекет етуші тарапын сипаттау, түсіндіру және болжау үшін мемлекет функциясы ұғымын пайдаланады. Функциялардың мазмұны осы мемлекетті не істеп жатқанын, оның органдары немен айналысатынын және олар көбінесе қандай мәселелерді шешетінін көрсетеді.
1.2 Мемлекет функциясының белгілері
Мемлекеттің функциялары, оның даму кезеңдерінің алдарындағы тұрған негізгі мақсаттарына байланысты белгіленеді және сол мақсаттарды іске асыратын құрал ретінде көрінеді.
Мемлекеттің мақсаттарының мазмұны, оның ішкі және сыртқы жағдайларына байланысты болады. Елдің экономикалық өміріндегі кризистік құбылыстар, мемлекеттен өзінің барлық органдарының күшін біріктіріп, сол экономикалық жағдайды жөндеуді талап етеді. Сыртқы жақтан болуы мүмкін шабуыл қауіпті, мемлекет органдарының тұрғындары ондай жағдайға дайындап, бірігіп қорғанудың алдын ала дайындығын ұйымдастырады.
Заң әдебиетінде мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және бірнеше түрлерге бөлініп беріледі. Кеңес дәуірі кезінде басылып шыққан әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге бөліп қарады: шаруашылық ұйымдастыру, еңбек пен тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу, мәденитәрбиелік және құқық қорғау.
Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырды, экономика саласында мемлекеттік монополия үстемдік етті.
Атап айтқанда Кеңестік әміршілдік экономика дәуірінде мемлекет бастанаяқ бәрін басқаруға тырысты. Соның салдарынан ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп ебедейсіз құрылымға айналды. Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекеті бақылауына алуға әрекеттенген міндеттердің і мемлекеттердің функциясына жатпайды[7].
Тоталитарлық коммунистік жүйе күйреген соң әдебиетте мемлекеттің функцияларын әр түрлі мағынада суреттелінеді. Мысалы, 1994 жылы жарық көрген В.В.Лазаревтің редакциялық басқаруымен мемлекет және құқықтың жалпы теориясында мемлекеттің функцияларын бір мағынада қарауды ұсынып, барлық мемлекеттердің функцияларын экономикалық, саяси әлеуметтік және идеалогиялық деп бөліп қарауды ұсынады.
Н.И.Матузов пен А.В.Мальконың редакциялық басқаруымен көрген еңбегінде мемлекет және құқық теориясында мемлекеттердің функцияларын негізгі және негізгі емес деп танып, Ресей мемлекетінің функцияларын: экономикалық, әлеуметтік, мәдениет, ғылым және білімді дамыту, салық, салу және салық алу, экологиялық, азаматтардың құқықтарымен бостандықтарын, меншіктің барлық нормаларын, құқықтық тәртіпті қорғау сияқты функцияларға бөлінеді.
Ал, соңғы жылдары басылып шыққан В.С. Нерсесеянцтың қысқаша оқулық курсында мемлекеттің негізгі функцияларына: құқық орнату, құқықты іс жүзінде асыру, құқық қорғау, сыртқы мемлекеттік функциялар деген жіктеулер пайдаланылады.[8]
Басқа да жарық көрген оқулықтарда осы көрсетілген функциялар әр түрлі мағынада қайталанылады.
Мемлекеттің функцияларын әр уақытта тарихи құбылыс деп танып, оны қоғамның дамуы барысында өзгеріске ұшырап отыратынын басты назарда ұстау қажет. Мысалы, құл иеленуші мемлекеттегі құлдардың көтерілісін басыпжаншу функциясы даму барысында мүлдем жойылды.
Ал, 1917 жылы Қазан төңкерісінің нәтежиесінде орнаған пролетариат диктатурасы мемлекетінің қанаушы таптардың қарсылығын басып жаншу функциясы да тарихта таптық мүдделермен тығыз байаныста іс жүзінде асырылған болса қазір ондай функцияның ешқандай қажеті жоқ. Заман, ғылыми техникалық прогресс қоғам талабына сай мемлекеттің функцияларын қалыптастырады.
Мемлекеттің функциясы туралы әр түрлі ой пікірлер бар. Солардың бірі функция көп өзгеріске ұшырамайтын деп, бірнеше түрлерін келтіреді: жалпы қоғамдық, әлеуметтік, таптық, ұлттық, ғылыми техникалық, экологиялық, интернационалдық функциялар.
Функцияны жүйелеудің келесі түрі:
-тұрақты және уақытша функциялар; негізгі және негізсіз функциялар;
-заңды қабылдау, орындау, қорғау функциялары.
Мемлекеттердің көпшілігі функцияны ішкі және сыртқы функциялар деп екіге бөледі. Осы пікірді қазіргі заманда мемлекеттер дұрыс деп қолдануда.
Мемлекеттің функциясының орындалуын қамтамасыз ететін мемлекеттік аппарат пен органдар. Әуелі функцияны орындау үшін тиісті мемлекеттік орган құрылады. Бірнеше органдар функцияның мазмұнына қарай мемлекеттік аппаратты қалыптастырады. Функцияның орындалу кезең сатылары: функция, орган, аппарат, мемлекет. Мемлекеттің функциясы арқылы қоғамның алдында тұрған мүдде мақсаттардың мазмұнын, оның орындалу бағыттарын, толық білуге болады. Мемлекет қызметінің функциясының негізгі белгілері:
Қызметтің жүйесі, оның атқаратын жұмыстарының мазмұны және қатынастардың түрлері арқылы анықталады;
Функция сарапталып, жіктеліп, кешенді түрде жүргізіледі;
Мемлекет функциясы қоғамдық көлемде жүргізіледі;
Мемлекеттің атқаратын қызметін мемлекеттік жұмыстарының әдіс тәсілінен айыруға болады. Мемлекет қызметінің орындалу әдістері: жеке тұлғалар ерікті, еріксіз түрде орындайды; мемлекеттік органдар, бірлестіктер, ұйымдар өздерінің құзыретінің шеңберіне сәйкес орындайды.
Егер дұрыс орындалмаса, еріксіз түрде орындау қамтамасыз етіледі. Мемлекет функциясы орындалуының құқықтық және ұйымдастырушылық тәсілдері болады. Құқықтық тәсілдің өзі үшке бөлінеді: құқық шығармашылық, құқықты қолдану, орындау, құқықты қорғау. Ұйымдастырушылық тәсілдің түрлері:
-экономикалық (дотация, кредит, баға және басқа);
- саяси симпозиум, семинар, кеңес, мәжіліс өткізу, халыққа идеалогиялық үндеу жасау, үгіт насихат жүргізу.
Мемлекеттік билік толып жатқан субъектілердің сан алуан нақты қызметтері арқылы іске асып, орындалып жатады. Осы мемлекеттердің сан алуан қызметтерін мемлекеттік биліктің орындалуының құқықтық нысаны дейді.
Бұл мемлекеттік биліктің нақты орындалуының құқықтық нысаны екі түрге бөлінеді:
1) Нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны;
2) Жалпылама нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны.
Нақты нысанның өзі үшке бөлінеді:
1) Құқық шығармашылық;
2) Құқықты орындаушылық;
3) Құқықты қорғаушылық.
Мемлекеттік билікті орындаудың ерекше нақты түрі әкімшілік шарт арқылы іске асу. Шарттың түрлері толып жатыр. Оның бір жағының немесе екі жағының субъектісі мемлекеттік орган болады.
Мемлекеттің ұйымдастыру қызметінің түрлері:
- жаңа шыққан заңдарды, нормативтік актілерді насихаттау, түсінік беру;
- мемлекеттік органдарға көмек көрсету, бақылау, тексеру жургізу;- материалдық техникалық операциялар жүргізу, баяндамалар іс қағаздарын дайындау, заңдарды нормативтік актілерді басып шығару және басқа құжаттардың өмірге келуін қамтамасыз ету;
- әртүрлі жиналыстар, мәжілістер, конференциялар өткізу;
- мемлекеттік органның тәжірибелерін жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттің қызметі туралы қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдарының ой пікірлерін, ұсыныстарын жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттік органның жұмысына халықты, қоғамдық ұйымдарды, саяси партияларды қатыстыруды ұйымдастыру; шет елдермен қарым қатыастарды ұйымдастырып, басқару және басқа қызмет істері [9].
Мемлекеттік қызмет азаматтардың мемлекеттік мекемелерде қызмет атқаруы, жұмыс істеуі. Бұл қызмет қоғамдағы еңбектің ерекше түрі. Бұл туралы заң, инструкция болады. Мемлекеттік аппарат тиісті мамандармен, іскер, сенімді азаматтармен толықтырылып құрылады.
Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияға бөлінеді:
а) Мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері: (заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау органдары).
б) Жұмыстың сипатына қарай қызметкерлер үшке бөлінеді: басшылар, мамандар, техникалық персонал.
в) Мамандығының сипатына қарай қызметкерлер екіге бөлінеді: мемлекеттік билік өкілеттігі бар қызметкерлер және өкілеттігі жоқ қызметкерлер.
Мемлекеттік өкілеттігі бар лауазымды тұлғалар 3 топқа бөлінеді: категория а Президент, Премьер Министр, Палаталардың басшылары, Министрлер және басқалары. Жоғарғы мемлекеттік аппаратттың басшылары; категория б брінші топтағы лауазымды тұлғалардың кеңесшілері, көмекшілері орынбасарлары; категория в екінші топтағы лауазымды тұлғалардың орынбасарлары, көмекшілері.
Мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғалар әкімшілік жауапкершілкке тартылады. Егер қызметінде мекемеге шығын келтірсе, оны төлейді, қылмыс жасаса, қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Мемлекет қызметінің негізгі мүдде мақсаты адамның әлеуметтік, моральдық, материалдық, рухани, мәдени, экологиялық тілектерінің орындалуын қамтамасыз ету. Жеке тұлғалардың мүдделерін орындау арқылы мемлекет қоғамды жақсы дамытып, нығайтады, қарым қатынастарды дұрыс реттеп, басқарады. Сонымен мемлекетің функциясы қоғамдағы әлеуметтік басқарудағы мемлекеттің атқаратын жұмыстарының негізгі бағыттары мен әдістері.[10]
Берілген анықтама мемлекет функцияларының келесі маңызды белгілерін анықтауға көмектеседі. Мемлекеттің қызметі кез келген емес, атап айтқанда, оның қызметінің негізгі мен басты бағыты болып есептеледі.
Бұл мемлекеттің белгілі бір салада - экономикада, саясатта, табиғатты қорғауда және басқа тұрақты, қалыптасқан пәндік қызметін айқындайды:
1 Функцияларда - мемлекеттегі ең терең және тұрақты мәні нақты көрініс табады. Сондықтан функциялар арқылы мемлекеттің мәнін, оның қоғаммен көпжақты байланысын тануға болады.
2. Өз функцияларын орындай отырып, мемлекет өзінің алдында тұрған қоғамды басқару жөніндегі міндеттерді шешеді, ал оның қызметі практикалық бағытқа ие болады.
3. Мемлекеттің қызметі - басқарушылық ұғымда кездеседі. Олар қоғамды дамытудың әрбір тарихи кезеңінде мемлекеттік басқарудың мақсаттарын нақтылайды.
4. Мемлекеттік билікке тән белгілі бір (басым құқықтық) нысандарда және ерекше әдістермен функциялар іске асырылады.
Керісінше, субъективті фактордың рөлі өте үлкен. Мемлекет тек сол кезде ғана жемісті жұмыс істейді, оның функциялары қоғамның объективті қажеттіліктеріне толық көлемде сәйкес келеді.
Демек, алдымен объективті қоғамдық қажеттіліктер ұғынылуы тиіс, ал қазірдің өзінде мемлекеттің функциялары мен оларды жүзеге асыру тетігі айқындалуы тиіс. Мұның бәрі адамдардың саналы қызметімен қамтамасыз етіледі.
Міндет - бұл рұқсатты талап ететін нәрсе, ал функция - осындай шешуге бағытталған қызмет түрі. Басқа сөзбен айтқанда, міндеттер мен функциялар өзара байланысты, бірақ ұқсас емес ұғымдар болып табылады. Жекелеген тарихи кезеңдерде мемлекеттің түрлі міндеттері мен мақсаттары, демек, оның әртүрлі функциялары басым болады. Қандай да бір міндеттерді орындау бір функциялардың жоғалуына, жаңалардың пайда болуына, яғни басқалардың пайда болуына әкеледі.
Мемлекеттің әрбір функциясы өзінің әсер ету объектісі мен мазмұны бар. Объект - мемлекеттік ықпал ету бағытталған қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласы (экономикалық, мәдениеттік және басқа).
Объектілер және мемлекет функцияларының аражігін ажырату критерийі болып табылады. Функциялардың мазмұны мемлекеттің осы салада қандай басқарушылық әрекеттер жасайтынын, оның тиісті органдары нақты немен айналысатынын көрсетеді.
Мемлекеттің функцияларын жеке органның функцияларынан ажырату қажет. Соңғылары функциялары арқылы өз құзыретін жүзеге асыратын нақты органның әлеуметтік-нысаналы мақсатын ашады.
Мемлекеттік органдардың функцияларынан айырмашылығы бар мемлекеттің функцияларын барлық немесе көптеген органдар орындайды. Алайда, айтылғандар жекелеген мемлекеттік органдардың мемлекеттің қандай да бір функцияларын жүзеге асыру ісінде басым (жетекші) рөл атқаратынын жоққа шығармайды. Осылайша, елді сырттан шабуылдан қорғау - әскери ведомствоның басты міндеті.
Нақты Мемлекеттік органдардың барлық функциялары мемлекеттің функцияларына бағынады, оларға қайшы келмейді. Сондықтан мемлекеттік органдардың қызметі мемлекеттің негізгі функциялары арнасында өтуі тиіс. Философияда функциялар деп белгілі бір қатынас жүйесінде қандай да бір объект қасиеттерінің сыртқы көрінісі түсініледі. Заң әдебиетінде мемлекеттің функциясы санатына қатысты пікір бірлігі жоқ. Оларға:
- мемлекеттің негізгі бағыттары, тараптары, түрлері;
- заттық-саяси және әлеуметтік сипаты бар оның практикалық қызметі;
- мемлекет ішіндегі немесе одан тыс қызметтің әлеуметтік бағыты түсініледі. Алайда, барлығы мемлекеттің функцияларында оның мәні мен әлеуметтік мақсаты, мақсаттары мен міндеттері айқындалатынын бірауыздан мойындайды [11].
Функциялары мемлекеттік ұйымның өзінің ішінде іске асырыла алмайды, олар қоғамдық қатынастарға әсер етуде іске асырылады. Отандық және шетелдік әдебиетте мемлекет қызметінің түсінігі туралы бірыңғай пікір жоқ. Алайда олар туралы жалпы түсінік бар. Мемлекет қызметінің басқа мемлекеттік және мемлекеттік емес құбылыстар арасында оларды бөлетін құбылыстар ретінде жалпы ерекшеліктері мен ерекшеліктерінің арасында ең алдымен келесілерді көрсету қажет:
1. Мемлекеттің функциялары кешенді сипатқа ие. Мемлекет қызметінің негізгі бағыттары ретінде олар ешқашан қызметтің өзіне немесе мемлекет қызметінің жекелеген аспектілеріне теңестірілмейді. Әрбір функцияның мазмұны мемлекет қызметінің көптеген біртекті аспектілерінен құралады. Әр түрлі мемлекеттік органдардың, барлық мемлекеттік аппараттың саналы, мақсатты қызметі болжанып отыр.
2. Өзінің сипаты, мазмұны мен мақсаты бойынша мемлекеттің функциялары ешқашан әлеуметтік бейтарап болмайды. Олар әрдайым нақты мемлекеттің әлеуметтік-сыныптық мәні мен мазмұнын көрсетеді және сипаттайды. Онда экономиканы, қоғамды және мемлекеттің өзін дамыту міндеттерін шешу процесінде мемлекет орындайтын нақты, әлеуметтік негізделген рөл өзгеріссіз көрінеді.
3. Функциялардың сипаты мемлекет типімен ғана емес, оның әлеуметтік - сыныптық табиғатымен, мәні мен мақсаттарымен, сондай-ақ оның алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді дамытудың белгілі бір кезеңінде тұрған ерекшеліктерімен де анықталады.
Біріншіден іске асырудың басымдылығы мен ауқымы едәуір шамада соңғылардың маңыздылығы мен ауқымдылығына негізделеді.
Негізгі мемлекеттік міндеттерді шешу және мақсаттарға қол жеткізу құралы ретіндегі функциялар көбінесе осы мақсаттар мен міндеттердің сипатына байланысты айқындалады. Осылайша, соғыс немесе жүріп келе жатқан әскери дағдарыс жағдайында мемлекет пен қоғам алдында елді сырттан шабуылдан қорғау міндеті тұрған кезде қорғаныс функциясы бірінші орынға шығады.
4. Мемлекеттің функцияларын оның жекелеген органдарының немесе мемлекеттік ұйымдарының функцияларымен теңестіруге болмайды. Соңғылардың функциялары бүкіл мемлекеттің функцияларымен салыстырғанда неғұрлым тар сипатқа ие.
Егер мемлекеттің функциялары оның бүкіл қызметін, бүкіл мемлекеттік аппараттың немесе механизмнің белсенділігін қамтитын болса, онда жекелеген органдардың функциялары оның бір бөлігіне немесе оның жекелеген бөліктеріне ғана қолданылады.
5. Мемлекеттің функциялары өзінің әдістерімен және жүзеге асыру түрлерімен ерекшеленеді. Функцияларды жүзеге асыру формалары мемлекеттің билік етудің негізгі құралдарының бірі ретінде құқықпен байланысын сипаттайды.
Құқық арқылы мемлекет өз функцияларын, экономикалық, саяси, идеологиялық міндеттерін жүзеге асырады. Бір жағдайда мемлекет заң нормаларын шығарады, басқаларында - олардың орындалуын ұйымдастырады, келесіден - оларды қамтамасыз етеді, қорғайды. Осыған байланысты функцияларды жүзеге асырудың үш негізгі түрі бар:
Құқық шығармашылық - адамдар қызметінің бағдарламалары бекітілетін заң нормаларын әзірлеу мен қабылдауда көрінетін мемлекеттік қызмет.
Мемлекеттің нақты функциясы мемлекет қызметінің осы бағытымен тығыз байланысты мемлекеттік билікті жүзеге асыру мазмұнының, нысандары мен әдістерінің бірлігін білдіреді.
Мемлекеттің қызметі шын мәнінде объективті болып келеді. Олар қоғам мен мемлекеттің өзара іс-қимыл заңдылықтарымен негізделген, сондықтан соңғысының орындау немесе орындамау таңдауы жоқ деп айтуға негіз бар.
Мемлекеттің өз функцияларын орындамауы қоғамдық өмірде теріс реакция тудыруы мүмкін. Сонымен қатар, мемлекет функцияларының объективті сипаты адамдардың ерік - жігері мен санасынан басқа іске асырылатынын білдірмейді. Керісінше, субъективті фактордың рөлі өте үлкен болып келеді.
Мемлекет өзінің функциялары қоғамның, тиісінше оның мүшелері болып табылатын адамдардың объективті қажеттіліктеріне толық көлемде сәйкес келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz