ҒАБИДЕН МҰСТАФИН ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ДАРАЛЫҒЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ Ғ. МҰСТАФИННІҢ ДАУЫЛДАН КЕЙІН РОМАНЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ОНЫ
ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН
БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 ҒАБИДЕН МҰСТАФИН ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ДАРАЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 10
1.1 Ғ.Мұстафиннің алғашқы шығармалары және жазушы шығармашылық
даралығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..10
1.2 Ғ.Мұстафиннің 1940 жылдан кейінгі шығармалары және жазушы
шығармашылық
даралығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..18
2 ҒАБИДЕН МҰСТАФИН ПРОЗАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ... ... ... ... ... ... .. 31
2.1 Ғ.Мұстафин прозасы және
көркемдік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 31
2.2 Ғ.Мұстафин Дауылдан кейін романындағы
көркемдік ... ... ... ... ... 38
3 Ғ.МҰСТАФИННІҢ ДАУЫЛДАН КЕЙІН РОМАНЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ
ОҚЫТУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 65
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеті дамуындағы, тарихындағы 1920-
1980 жылдар аралығы ерекшелікті кезең екені белгілі.Олардың туындылары –
әдебиетке жаңашылдық әкелген, көркем бейнелері уақыт өткен сайын көркемдік
құнын жоғалтпай, биіктей береді.Біз айтып отырған әдебиет дамуы,
жаңашылдық, ізденіс, мазмұн, бейнелеу құралдары деген мәселелердің барлығы
да бұған тікелей қатысты болады. Иә, ол ізденістер әдебиеттің барлық жан-
жүйесін түгел қамтитыны да шындық, тіпті бар ғой, кейіпкерлер жасауда да,
жалпы көркем шындықты жеткізуде де соны ізденістер жасалып, жаңа бейнелеу
құралдары не бейнелеудегі жаңа тәсілдер өмірге келуі мүмкін. Бұлай болмаған
жағдайда әдебиеттегі жаңашылдық –деп жүргеніміздің өзі бос далбаса болып
шығары анық. Бұдан шығатын қорытынды – жоғарыда аталған жәйттер толық
жүзеге асқан жағдайда ғана дәстүрдің жаңа арнада дамуын, жаңашылдықтың
өмірге келуін күтуге болады. Біздің бұл ойымызға әдебиет зерттеушісі
С.Ш.Айтуғанова мақаласында [1] айтылар пікірлер толық дәйек бола алады.
Ғабиден Мұстафин шығармашылығын бүгінгі заман талабына сай етіп оның
суреткерлігін, творчествалық ізденістерін көркемдік әдіс-тәсілдерін таныту,
оның жазушы ретінде тұлғалануын ашу, оның шығармаларының әдебиетіміздегі
1960-80 жылдардағы әдеби серпіліске қосқан үлесі тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Ғ.Мұстафин шығармашылығы туралы біраз зерттеулер мен пікірлер
бары белгілі.Олардың қатарында С.Мұқанов [16], А.Нұрқатов [10],
М.Қараев[7], С.Қирабаев[13], М.Сармурзина және т.б. еңбектері мен
пікірлерін атаймыз.М.Сармурзина 1956 жылы Мұстафиннің творчествалық жолы
тақырыбында ғылыми диссертация қорғады[2].Ғ.Мұстафин шығармашылығына
қатысты қазіргі кезеңде де пікірлер айтылуда, мәселен, М.Атымов [19],
Қ.Алпысбаев [27], және т.б. ой-пікірлері біздің сөзімізге дәйек бола
алады. Бұл жәйт Ғ.Мұстафин шығармашылығы әлі де талай зерттеулерге нысан
болатынын аңғартады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Ғ.Мұстафин прозасындағы
көркемдік мәселесін қарастыруда мынадай мақсаттар мен міндеттер қойдық:
- Жазушы шығармашылық даралығының қалыптасуы;
- Жазушы прозасындағы заман шындығы көрінісі, оның ролін анықтау;
- қаламгер шығармашылығындағы көркемдік мәселесін анықтау;
-Ғ.Мұстафиннің суреткерлік шеберлігін таныту, оныңшығармаларындағы
типтік бейнелерді сомдау тәсілдеріне, тіл, стиль өрнектеріне көңіл аудару;
- Ғ.Мұстафин шығармашылығының зерттелуіне тоқталу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу нәтижесінде мынадай мәселелер
ғылыми шешімін тапты:
- Ғ.Мұстафиннің прозасының ерекшелігі арқылы 1920-80 жылдардағы қазақ
прозасының даму жолы туралы ой тұжырымдалады;
- жоғарыда аталған кезеңде прозадағы тақырыптардың жаңашылдығы,
актуальдылығы қарастырылды;
- Ғ.Мұстафиннің суреткерлік шеберлігі, оның шығармаларындағы типтік
бейнелерді сомдау тәсілдері тіл, стиль өрнектері анықталады;
- жазушы шығармашылық даралығы мәселесі жазушы шеберлігі мәселесімен
байланыста зерттелді.
Зерттеу нысанасы.Ғабиден Мұстафиннің Дауылдан кейін романы болмақ.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі.Зерттеуде ұлттық және
әлемдік деңгейдегі әдебиеттанушылардың, сыншылардың еңбектерінде айтылған
ой-пікірлер басшылыққа алынады. С.Мұқанов, А.Нұрқатов т.б.
зерттеушілереңбектеріне, теориялық ой – тұжырымдарына, пікірлеріне, сондай-
ақ, алыс-жақын шетел ғалымдары В.Белинский, А.А.Потебня, Г.Н. Поспелов,
Л.И.Тимофеев, К.Юнг, В.Виноградов, А.К.Дремов, К.Федин, М.Храпченко
еңбектері жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Диплом жұмысын орындауда талдау,
салыстыра талдау, салыстыру әдістері – зерттеу әдістері ретінде
пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҒАБИДЕН МҰСТАФИН ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ЖАЗУШЫ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ДАРАЛЫҒЫ
1.1 Ғ.Мұстафиннің алғашқы шығармалары және жазушы шығармашылық
даралығы
Қай кезде де көркемөнер мәселелерінің түпкі қазығы – көркемдік
мәселесі болатынын ақиқат. Осыған орай кез–келген көркем шығарма туралы
айтылған пікір, ой, тұжырымның тірек нүктесі де көркемдік мәселелері
болатыны шындық.Көркемдік пен шеберлік жалпы көркемөнердің ажырамас бөлігі
екені де дау тудырмайды. Бұл туралы әңгіме қозғадық екен, онда шығармашылық
даралық мәселесіне де амалсыз баруға тура келеді, оның себебі – бұлар
бірінсіз екіншісі болмайтын ұғымдар.
Шеберлік деген, оның ішінде жазушы шеберлігі деген қыры мен сыры
мол, тылсым құпиялы,шетсіз, шексіз әлем екендігі көркем әдебиеттен хабары
бар көзі ашық оқырманға белгілі жәйт. Ал, шеберлік шексіз, оның ұшы –
қиырын табу қиын, өйткені, әр суреткер бар ғұмырын шеберлік жолына сарп
етеді - дейді орыстың белгілі жазушысы К.Федин. [3,359]. Енді осы
мәселелер жөніндегі ой-пікірлерді бір қорытып алған жөн тәрізді.
Қаламгер шығармашылық даралығы, қаламгер шеберлігі, шығармадағы
көркемдік, көркемдік ізденістері деген мәселелер аса күрделі және өте
ауқымды мәселелер екені, сонымен қатар әдебиеттануда бұл жәйттің үнемі күн
тәртібінде тұрары белгілі. Жалпы көркемөнердегі, оның ішінде кез келген
көркем шығармадағы негізгі мәселе –өмір шындығын, уақыт шындығын көркем
бейнелеу екені анық десек,бұл мәселені көркем әдебиет жағдайында жан-жақты
ашу үшін біздің қалай болғанда да жазушы шеберлігі, жазушы стилі деген
мәселелерге баратынымыз анық, бұл жәйттердің қай кезде де әдебиеттану
ғылымының өзекті де көкейтесті, маңызды да теориялық мәні өте зор мәселе
болғандығы белгілі [4,17-21]. Әр кезеңнің, әр қоғамның көркем
құндылықтарға өз бағасын беретіні де жасырын емес. Бұл мәселе ілгері
жылжыған заманмен, уақытпен бірге келесі дәуірлерге көше береді.
Көркем әдебиетте көркемдік, ақын-жазушы шеберлігі, стилі мәселесі деп
отырғанымыздың өзі түптеп келгенде ақын не жазушы қаламынан туған
шығармалардың көркемдік қуатына келіп тоғысады және бұл мәселелерге қатысты
көптеген зерттеулер жасалып, көптеген тұжырым, пікірлер айтылған. Алайда,
өмір ілгері жылжиды, оған ілесе әдебиет те ілгерілейді, бүгінгі шешімін
тапқан мәселе өмірге енді бір проблеманы әкеледі. Бұл көркем әдебиеттің
үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып, толығып отыратын өнер түрі
екенін көрсетеді. Әр қоғамның өскелең саяси-әлеуметтік рухани дәрежесіне
сай, сыр-сипатына сәйкес, сана-сезімі жетік саңлақ тұлғалары болатыны аян
және әдебиеттің де өсіп-өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі,
барлық жанр ат салысатыны белгілі. Міне, осы тұрғыдан қарай отырып,
солардың еңбегіне баға беру, әдеби дамуға олардың қосқан үлесін анықтау
бүгінгі күннің негізгі міндеті десек артық айтқандық болмас деген ойдамыз.
Осы тұрғыдан келсек, жазушы шеберлігі, стиль, көркемдік мәселелері, көркем
шығармадағы уақыт, мезгіл шындығы мәселелері күн тәртібінен түспек емес. Ал
мұның жазушы шығармашылық даралығы мәселесімен байланыссыз толық ашылмасы
да анық.
Жазушы шығармашылық даралығы мәселесіне тоқтала өтсек, әлем
әдебиеттануының тарихында осы бір күрделі де, маңызды мәселе жөнінде
түрліше көзқарастар бар екені белгілі. Мәселен, К.Юнг суреткер мен адам
ерекшілігін бір-біріне қарама-қарсы қойса, Хейдеггер шығармашылық
даралықтың рөлін жоққа шығарады. Көркем әдебиеттегі реалистік бағытты
жақтаушылар бұл пікірлердің, тұжырымдар мен пайымдардың қате екендігін
көрсетіп,көркем шығармашылық бар жерде шығармашылық даралық болатынынын
сан мәрте дәлелдеді[4,18]. Орыс ғалымы М.В.Храпченко бұл мәселеге жан-
жақты зерттеу жасай келіп:
Развитие искусства, в особенности реалистического, неотделимо от яркого
проявления творческих индивидуальностей. Пристальное изучение жизни и
неустанные поиски действенных путей творчества, движение вперед
ихудожественные просчеты, мучительные раздумье и вызывающие радость
завоевания – все это составляет неотъемлемую особенность вдохновенного
труда художника – реалиста, который не просто фиксирует все проходящее
перед его умственном взори, а пытливо анализирует, отбирает, синтизирует
[5,62],-деп жазды.
Жазушы өмірді зерттеп, болашақ шығармасына қажетті материал жинауда,
өмір шындығын талдап, қорытуда ауыр бейнетті бастан кешіреді. Бұл процесте
оның дүниетанымы да маңызды роль ойнайтыны ақиқат. Көркемөнердегі, оны
жасаудағы өмірлік шындық суреткердің өзіндік ойлауынан, танып – білуінен,
көріп–сезуінен, оның шығармашылық мәнерінен тыс нәрсе емес. Егер бір
оқиғаны, яғни өмір шындығының бір ғана көрінісін бірнеше жазушы жазса
да, әрқайсысы өзінше жазып, бір-біріне ұқсамайтын шығармалар өмірге
келер еді деп ойлаймыз [4,19]. Суреткер сипатын ашатын ерекшеліктерге:
нәзік сезімталдық, жіті бақылағыштық, творчестволық қиял, интуиция,
азаматтық өмірбаян, сара парасат, шеберлік, шабыт сияқты талант
табиғатының қырларына ғылыми түсініктеме бере келіп, З.Қабдолов: Суреткер
бітімін, талант табиғатын байыптағанда жоғарыдағы секілді өнерліге тән
жекелеген ерекшеліктерге назар аудара тұра,сайып келгенде, оның рухани
жан дүниесін, әлеуметтік кейпі мен моральдық кескінін, дүниетанымы мен
қоғамдық қызметін, білімі мен мәдиениетін ескермеуге тіпті болмайды
[6,15] - деп түйін жасайды.
Міне, бұл жәйт жазушы шығармашылық даралығы мен шеберлігі, көркемдік
пен стиль мәселелерінің өте күрделі, сан қырлы, көп сырлы, құпиясы мол, ұшы-
қиыры жоқ екенін аңғартады. Мұның өзі осы тарауға негізгі желі болып
отырған мәселенің қаншалықты маңызды екендігін де көрсетеді.
Творчестволық ерекшеліктің қальштасуында, Гетенің айтуына қарағанда,
үш кезең бар: 1) өзінен бұрынғы үлгіге жалаң еліктеумен жүрген
шақ; 2) өзгеден бөлегірек азын-шоғын мәнер, машық тапқан тұс;
3) өзінен басқа ешкімге ұқсамайтын өзгеше стиль белгілеген кез [6,17].
Әдебиетпен әуестенгеннің бәрі бірдей үшінші кезеңге жете бермейді, дара
қолтаңбаға, стильге ие бола бермейді, тіпті кейбірі сол жалаң еліктеу
кезеңінде, енді бірі өзіндік мәнер, машық таба бастаған тұста қала беруі
де мүмкін. Осы тұрғыдан келгенде Ғабиден Мұстафин өзіндік қолтаңбаға,
стильге ие болған, шығармашылық даралығы қалыптасқан қаламгер деп
айтуымызға толық негіз бар. Иә, қазақ сөз өнерінің, қазақ әдебиетінің өзге
елдер әдебиеттерімен терезесі тең болуы үшін тер өлшеусіз төгіп, оның
бұрылыс-бұлаңы мол, қиын да күрделі өсу жолында өшпес із қалдырған
қаламгерлеріміздің бірі – Ғ.Мұстафин. Оның шығармашылық өсу жолын жоғарыда
біз айтып өткен мәселелермен байланыста қарап көрелік.
Ғ.Мұстафиннің алғашқы туындылары – прозаның кіші түрлері очерк, әңгіме
жазудан басталады.Біздің байқауымызша, Ғ.Мұстафиннің жазушылық жолы екі
басқышқа бөлінеді.
Бірінші басқыш – Ғ.Мұстафиннің өзіндік стилі, қалам таңбасы айқындала
қоймаған, іздену, үйрену, шеберлік сырларына қанығу сатысындағы
шығармалары.Бұған біз қаламгердің 1926-1940 жылдар аралығындағы
шығармаларын жатқызамыз.
Екінші басқыш – жасы, тәжірибесі өмірден оқыған білімі әбден толысып,
жазушылық мәдениетті игерген, нағыз шебер прозаик дәрежесіне көтерілген
жылдары. Бұл басқышқа біздер қаламгердің 1940 жылдан бергі кезеңдегі
шығармаларын жатқызамыз.
Ғабиден Мұстафиннің алғашқы туындылары сөз болғанда, оның
колхоздастыру, бесжылдықтар дәуірінің ең өзекті екі тақырыбы төңірегінде,
бір ғана проза жанрында қалам тербеткені байқалады. Ол тақырыптардың бірі –
революциядан кейінгі қазақ ауылындағы тап тартысы болса, екіншісі – совет
елін индустрияландыру [7,21].
Алғашқы туындыларға қатысты тұтастай алар болсақ, негізінен осы
тақырыптың шеңберінде жазылған Ғ.Мұстафин әңгімелері қазақ даласының
тіршілігінде түбірлі өзгерістерді әр қырынан суреттейді. Атап айтқанда,
ауыл кедейлерінің таптық сана-сезімінің оянуы, байларға қарсы күрес және
т.б., сол сияқты өзі көзбен көрген таныс тақырыптарға арналады.
Жазушы қаламынан 1927-1940 жылдар арасында туған ұзынды-қысқалы
прозалық шығармалардың бәрінде де революция жылдарынан кейінгі тап тартысы,
қазақ кедейінің сана-сезімінің ояну, жетілу процесі, байтақ елімізде болып
жатқан тамаша еңбек қарқыны мен өндіріс, техника дамуы әр әңгімеде әр
дәрежеде қамтылып, терең суреттеледі.Мұның бұлай болуы – сол тұстағы қоғам,
өмір шындығы тұрғысынан келсек заңдылық, әдеби даму арнасында қарасақ – сол
тұстағы қазақ қаламгерлерінің барлығына тән сипат.
Жазушы белгілі бір тақырыпқа бірнеше әңгімелерінде қайталап соғып
отырады. Бірақ тақырыбы ұқсас,идеясыүндес бірнеше әңгіме бірін-бірі
қайталамай, кейінгісі алдыңғыларын толықтыра, кейіпкердің екінші бір жаңа
сапасын аша, жетілдіре түседі.
Ғ.Мұстафиннің алғашқы әңгімелерінің бір тобы өткен ғасырдағы қазан
төңкерісінен кейінгі ауыл кедейлері сана-сезімінің оянуын, байларға қарсы
күрес тақырыбын суреттеуге арналады. Осы топқа: Сәрсен мен Боқаш, (1927),
Қан (1927) және Ер Шойын және басқа әңгімелер деген атпен
1929 жылы Қызылорда қаласында жеке кітап болып басылып шыққан бес әңгімесін
жатқызуға болады (Ер Шойын, Шағатайдың шатағы, Еңбек бірлігі, Кек,
Қашқын).
Ғ.Мұстафиннің Ер Шойын әңгімесінде байдың жылқышысы Шойынның таптық
сана-сезімінің оянуы, оның таптық күреске шығып, кедей-кепшікті аяусыз
қанап келген Күржік сияқты байдан кек алып, есесін қайтаруы, ауыл
кедейлерінің қосшы ұйымының көмегімен коллективтік еңбекке ұйымдасуы
суреттеледі. Автордың суреттеуінде Шойының таптық сана-сезімінің оянуы
бірден бола қалмайды, ол әлеуметтік күрес пен тап тартысына бірден
тартылмайды. Бай есігінде ұзақ уақыт қаналған, бірақ сол қанауға іштей
наразы болса да, ашық күреске шығудың жолын білмеген қалың жалшылардың бірі
есебінде суреттелетін Шойынның саяси санасының оянып, тап күресіне
араласуына, біріншіден, оның інісі, комсомол мүшесі Болаттың үгіті әсер
ететін болса, екіншіден, ауыл өмірінде болып жатқан күрделі оқиғалар мен
өзгерістер де ерекше ықпал жасайды. Таптық сана-сезімі ерте оянып, комсомол
қатарына өткен Болатқа Қартілеу сияқты байлардың жақтаушысы, арам ниет
тергеуші жалған айып тағып, оны біраз уақыт түрмеге қамап қояды. Сонда да
шаруаға тән ежелгі көнбестікке салынып, Шойын бай есігінде жалшылықпен
күнелте береді. Болат түрмеде жатып, ағасының таптық сезіміне әсер
етерліктей мазмұнда хат жазады. Сөйтіп, Болат ағасы Шойынды байларға қарсы
таптық күреске шақырады. Әңгіменің алға тартқан басты идеялық қазығы –
бұға берсең, жаныша береді, онан да белді бекем буып, күреске түс деп,
кедейлерді таптық мүдде үшін, болашақ үшін күреске ұмтылдыру [8,71].
Жазушының Ер Шойын бейнесінің негізінде Бейімбет кітаптарының
бетінен шығып, халық арасына сіңісіп кеткен Мырқымбайдың, Сәбит поэзиясында
көп кездесетін және жалшы-жақыбайлардың ой-өрісі мен сана-сезімін айқын
аңғартатын Шоқпыттың жинақы әсерлері бар екені күні бүгінге ескерілмей
келгенін айтпасқа болмайды [7,55].
Ғ.Мұстафин 1927 жылы жарық көргенҚан атты әңгімесінде Шойынның Төкіш
мырза мен Бәлкен байдың арасындағы жер дауынан туған барымта-сырымтада
байдың сойылын соғам деп, соққыға жығылып қанға боялып, жіліншігі сынғанын
суреттейді. Автор уақиғаның мән-жайын: Шоқша сақал, шапатерлеу келген қара
кісі, жасы қырық бестер шамасында болар, қасындағылар, Жәке дейді. Оқиға
сол Жәкенің айтуы бойынша баяндалады. Екі жігіттің судай аққан қаны көзіме
елестеп, кім үшін төгілді? Не үшін төгілді? деген ой есімнен кетпеді.
Байлардың малы үшін қырқысқан екі жалшыны аяп та, қарғап та жаттым,- деп
аяқтайды автор әңгімесін. Бұл әңгімеден Шойынның кейіпкер қатарына ең
алғаш қосылғанын көру қиын емес. Өйткені, мұнда барымтадан өзіне, өзі
сияқтыларға келер пайданың жоқтығын, біреу үшін бостан-босқа қанға боялып
жатқанын Шойынның әлі түсінерлік санадан төмен екені көрінеді. Еңбек
бірлігі (1927) атты әңгімеде жазушы ұйымдасқан, ірге құрап, егін егіп,
тіршілік етудің артықшылығын баяндайды. ...Қара жердің қыртысы бырт-бырт
сөгіліп, шымыр қолмен жатқызғандай жығылып жатты. Анда-санда Айт, борозда
деген Медеу, Әділбектердің даусы еңбекке күй беріп, құлаққа келіп тұрды
[9,45], -деп автор теңдік алған кедейлердің коллективтік күн көрінісінің
алғашқы бет алысын көрсетеді.
Қашқын атты әңгімеде Қуат деген жылқышы (Шойынның мұңдастарының
бірі) әкесі Шабан екеуі Малқамбай байдың есігінде жалшылықта жүреді. Бай
қойының соңында жүргенде өгіз сәйгелдеп алып қашып, бір жардың түбіне
жығып, Шабанның аяғын сындырады. Шал байғұс содан төрт ай жатып, тәуір
болып, Малқамбайға қайта жалданады. Сынған аяғы солтақ болып біткен.
Солтақтығынан бұрын сол аяғы суыққа тез тонады екен. Бір күні атынан түсіп,
жылынам деп жүргенде төрт-бес қойды қасқыр қырып кетеді. Соған ренжіген
бай шал сорлыны қамшының астына алып, көзін шығарады. Манадан бері булығып
отырған Қуат Малқамбайдың қамшысын тартып алып, тепкілеп сабайды. Осындай
шиеленістің нәтижесінде Қуат жер аударылатын болады. Жолда ол урядникпен
поштабайды ұрып жығып, елден қашықтау жаққа шығып кетеді, ауыл арасында
Қуат қашқын, ұры, бұзық атанып жүріп, тек Октябрь революциясының
арқасында қудалаудан құтылады. Шағатайдың шатағы атты (1928) әңгімеде
ескіліктің шырмауынан шықпаған, жеке бастың құлқынын ойлайтын Шағатай
теңдік алған кедейлердің атын жамылып, өзінің қараниет пиғылынан Қосшының
азғыны атанады. Ел ішінде жалған белсенділікке салынып, пара алып, момын
адамдарға жала жабады. Нәтижесінде, өмірін күрес жолына арнағысы келмейтін
арам пиғыл, Шағатай қосшы ұйымынан қуылады.
Сөйтіп, -талданған әңгімелердің мазмұны мен сюжеттік ерекшеліктеріне
қарағанда Ер Шойын бейнесін басында автордың үлкен жоспарда алғаны
байқалады. Бірақ ол Бейімбет Майлиннің Мырқымбайы мен Сәбит Мұқановтың
Шоқпытындай толық суреттелген бейне емес [10,77].
Осы тұста тағы бір айта өтетін нәрсе, тағы бір ескерерлік жәйт,
Ғабиден Мұстафиннің Ер Шойын әңгімесі Шойынның сана сезіміндегі
эволюцияны, түбірлі өзгерісті түйіндейді, өйткені байларды конфискелеу
күресінің алдыңғы легінде Шойын жүреді, оның табандылығы, еңбекқорлығы,
көпке ұйытқы, басшы болуы – Шойын бейнесін ірілендіре түседі. Екі оқушыға
жауабым? деген мақаласында Бейімбет Майлин кейіпкер бейнесінің
эволюциясының ашылуына сол сияқты ұқсас кейіпкерлердің де қатысы
болатындығын былай түсіндіреді: Мырқымбай колхозшы көпшіліктің ішінен
шыққан үлгі іскердің пішіні. Олай болса, мен Досанды, Әпенді, Жарболды тағы
басқаларды жазсам Мырқымбайды ұмытқан, бүркеген болмаймын, созып келе
жатқан болам [11,75]. Шойын туралы әңгімені сөз етушілер Қ.Бекхожин,
А.Нұрқатов, С.Қирабаев және т.б. сол әңгімелердің циклдік өзгешелігіне мән
беріңкіремейді, бірсыпыра кемшіліктері бар екеніне көбірек назар
аударады. Ер Шойын жинағының алғы сөзіндегі арқасын бит тескен,
көкірегін дерт кескен жалшы кедейлерден бастап, (сол тізімде Жәнәбіл
деген де бар) Қуат, Мысықбек, Медеу, Әділбек, Бодаубек, Толбайлар, Сатен
қарт пен Сәметтер (Шыныдан туған қозы), Оңғар, Өмірзақ (Күлмеген адам)
т.б. Ғабиден Мұстафин өзі көзімен көріп, ісімен әрекетті тіршілігімен
араласып жүргендіктен де, оның әңгімелеріндегі қаһармандар – осылар болды.
Шойынға байланысты әңгімелерінде автордың бірсыпыра кемшіліктер мен
қалыптасқан дайын схемаларға ұрынуының бір басты себебі, жазушылық
кәсібінің маңызына түсінбегендіктен, көрген, сезгенін сол күйінде жаза
салушылықтан туса керек. Ал Шойынның өсу эволюциясының Мырқымбай мен
Шоқпытқа ұқсаңқырап келуін дәлелдеу үшін Малта, Малай, дегендерді
еліктеп, очерк, фельетондар жазуға, С.Мұқановтың Ақбөпесіне еліктеп
әңгіме жазуға кірістің” деген жазушының өз сөзін келтірсек те жеткілікті.
Ғ. Мұстафиннің алғашқы дәуірдегі әңгіме, очерктерін келесі бір тобы
1930 жылдары жазғандары.
Көп жағдайда ол әңгімелерден жазушының тәжірибесіздігі анық
байқалғанымен, суреткерлік қырағылығы, өмір қатпарын көре білетіндігі
шыншылдығы сезіледі.Әрине, біз жазушының алғашқы кезеңдегі шығармаларының
екінші тобына тоқталғанда, өз кезінде едәуір маңызы болған, бірақ жазушының
бар мүмкіндігін аша алмаған әңгіме очерк, пьесаларына да қысқаша тоқтап
өтуді, ашығырақ айтқанда, бұл шығармалардың негізгі тақырыбымен
кейіпкерлері туралы да, сондай-ақ басты кемшіліктері мен жетістіктері
туралы хабардар ету қажет деп білемін. Бұл арқылы жазушының қазақ
әдебиетіндегі аса күрделі де кесек шығармалар: Өмір мен өлім, Шығанақ,
Миллионер, Қарағанды, Дауылдан кейін, Көз көрген және т.б.
романдарын жазуға келу жолын, алғашқы кезде шығарманы жазғандығын яғни
творчестволық лабораториясын таныту мақсатын көздедім.
Ғ. Мұстафиннің алғашқы кезеңдегі шығармаларының екінші тобы туралы
әдебиетші Б.Сахариевтың кейбір пікіріне мүлде қосылуға болмайтын сияқты. Ол
алғашқы әңгімелерінен кейін жазушы көп жыл бойы көркем әдебиеттен қол
үзіп кетті. Бұған оның 1930 жылы май айында Қарағанды қаласына жұмысқа
кетуі себеп болған еді [12] -деп жазады. Әдебиеттен қол үзіп кетуіне
Қарағанды қаласына жұмысқа кетуі себепші болмағандығын былай қойғанда, 1934
жылы жазылған Алыптың кереметі (ұзақ очерк) Шыныдан туған қозы (1935),
Тұтқын (1937), Күлмеген адам (1938), Керуен (1938), Құлаған құз
(1940), Тазарған адамдар (1938), Ақ шапандылар (1939), Мазасыз мейман
(4 актылы, 5 картиналы комедия). Жарыс (1940) сияқты көркемдік дәрежесі
әр келкі шығармалардың тағдырына немқұрайлы қарауға бола ма? Бұл ретте
С.Қирабаевтың Новосибирскіде өткізген жылдары Ғабиден журналистік
қызметпен қатар, бірнеше әңгіме, очерктер, пьесалар жазады[13,71]- деген
пікірі көңілге қонарлық.
Әрине, қазіргі күннің биік тұрғысынан қарағанда көркемдік кемшіліктері
барлығына қарамастан, бұл шығармалардың сол кездегі қазақ совет прозасының
бірсыдырғы тәуір шығармаларының қатарына қосылатыны ешбір талас
тудырмайды.
Жинаққа, -деп жазады Ғ.Мұстафин оған жазған алғы сөзінде, бұрын басы
қосылмаған әр кездегі, әр түрлі еңбектерімнің тәуірлері енді. Олардың
қайсыбірі бүгінгі тұрғыдан қарағанда өңдеуді тілейді, сонда да өңдемедім.
Өйткені ол еңбектер автордың ғана өсу жолдарын көрсетіп қоймайды, сонымен
бірге өскелең әдебиетіміздің де бір кездегі дәрежесін аңғартады [9,5].
Олай болса, жазушының 1930-40 жылдар арасындағы туындыларын аттап
өтуге болмайтыны өз алдына, оның үстіне бұл оның советтік классикалық
туындыларының төркінін, қайнар бұлағын тап басып, дұрыс түсіндіруге кесірін
тигізеді. Сондықтан сөз болған кезеңде жазылған Ғабиден Мұстафин
әңгімелерінің идеялық бағыты мен мазмұнын аңғарту үшін бірнешеуіне қысқаша
тоқталып көрелік.
Ғабиден Мұстафин 1930 жылдардың екінші жартысында қысқа прозалық
шығармалармен қоса, үлкенді-кішілі драмалық шығармалар да жазады. Егер
әңгіме-очерктерінде түгел дерлік советтік дәуір шындығын жырласа, оның
пьесаларының да тақырып шеңбері бүгінгі өмір, советтік шындық,
замандастарымыздың мағыналы, мазмұнды істерін бейнелеуге арналған.
Ғ.Мұстафиннің 1940 жылы жазылған Жарыс және Шыныдан туған қошақан атты
екі актылы пьесалары көңіл аударарлық. Бұл екі пьесаның екеуі де колхозды
ауыл өмірін суреттейді. Жарыс пьесасынан Ұлы Отан соғысына дейінгі
бейбітшілік өмірдің қызық бір шағы суреттеледі. Мұнда Большевик және
Ықылас колхоздары өзара социалистік жарысқа түседі. Большевик
колхозының председателі, жас жігіт Нұрлан ауыл шаруашылығын жетік білетін,
оқыған азамат, көпшілікті жұмысқа ұйымдастыра білетін іскер басшы, барынша
адал, әділ адам. Жазушының Нұрланға қарсы қойған, оны жарысқа шақыратын
адамы – Мажыра да осы ұнамды кейіпкер болып шыққан. Бұл пьесадағы негізгі
тартыс жақсы мен жаманның қайшылығына, кер тартпаның әлектеріне құрылмай,
жаңашылдардың арасындағы үлгілі істердің мол тәжірибесіне негізделген.
Сонымен, шығарманың басты қаһармандарымен бірге, басқа да кейіпкерлері:
Адамбек қарт та, Қойшыбай, Қали сияқты колхозшылар да, қаладан келген жас
қыз Қаламқас та біртектес күрескерлер бейнесінде көрінеді. Жарыс пьесасы
өзінің драмалық құрылысы жағынан да тартымды, бұл – көңілді ән мен күй, шат
күлкісі, зілсіз әзілі мол шығарма.
Шыныдан туған қошақан (1940) халықтық юморға құрылған комедия. Бұл
осы аттас әңгіменің пьесаға айналған түрі. Мұндағы күлкі тек адам
мінездерінен туындайды. Қарт қойшы Бабақ пен оның зайыбы Зағипа қойды
қолдан ұрықтандыру арқылы төл алу тәжірибесіне сенбейді. Оны бір малға
келер жаманат кеселдей көреді. Жас фельдшер Әли мен қозышы Күлән қарттардың
соқыр нанымын нәтижелі тәжірибе жұмыстарымен жеңеді.
Драмалық шығармада тартыс үстіндегі кейіпкерлердің сипаттарын айқындау
үшін де, сөз жоқ, драматург кейіпкерлерін әрекет үстінде көрсетіп, оларға
күшті қимылдар жасатуы керек. Өйткені драма өзінде ешқандай сыр айтуға жол
бермейді, адамдар өздерін істе көрсетуге тиіс, бұл енді сезімдермен меңзей
тамашалау емес, бұл – характерлер. Осы тұрғыдан алғанда автордың Мазасыз
мейман сияқты пьесасы өзінің өн бойына созылған драмалық тартысты
көрсетуде және сол арқылы характерлерді айқындауда кезеңді шығарма болып
табылады. Пьеса уақиғасы 1923 жылдың қысында бір тәулік ішінде өтеді. Автор
совет өкіметінің алғашқы жылдарында Қали, Орынбасар сияқты қуақы
жігіттердің қоқсық бай Тасқара мен оның есерсоқ баласы Мырзакәрімді, оларды
қарайлаған кедей жігіті Шоқпарбай мен мансапқор, ақымақ болыс Бекендерді
қалай мазақтап, алдап алақанға түсіргенін көрсетеді.
Пьесада Зәуре диалогтарының өзі Ғ.Мұстафиннің тіл шеберлігі сол
жылдарда едәуір жетіліп, толысып қалғанын дәлелдегендей. Онда мұғалім,
комсомол мүшесі Шадияр мен Бекен болыстың қарындасы Зәуре тілі терең,
мағыналы ойға құрылған. Шадиярдың әрбір сөзі афоризмге құрылады. Мысалы,
оның Ағаң үшін тусаң, айтқанмен сөз өтеме?, Ел үшін тусаң, аға бөгет ете
ме?- деген [9,115] бір-екі ауыз сөзбен артына анықтама, жаңа туған жаңа
заманның, елдің, халықтың қамын ойла деген ойды білдірсе, Зәуренің екі қуды
қонақ үйге қолынан жауып, құлыптап келгенде Өңім бе осы, түсім бе?... Неге
білдім япыр-ау, білмей ішкен у артық еді бұданда...Еңсесі биік ақ орда,
ілуде біреу болмаса, айдыныңнан алақтап, шыққан ба еді төріне. Күні кеткен
сорлы ағай, елің анау, үй мынау, екі қудың ойнағы!- деген [9,117]
сөздерінде заман шындығын терең толғаған сөз кестесі байқалады.
Қорыта келгенде, Ғ.Мұстафиннің 1920-30 жылдардың екі жартысындағы
шағын прозалық, драмалық туындыларын қарастырсақ, ұнамды, ұнамсыз
кейіпкерлердің болашақ ірі толғанысына баспалдақ боларлық адам бойындағы әр
түрлі жақсылы-жаманды қасиеттердің жинақталып көріне бастағанын көру қиын
емес.
Бұл кезеңді Ғ.Мұстафиннің шығармашылық ерекшелігі қалыптасуындағы
өзінен бұрынғы үлгіге жалаң еліктеумен жүрген шақ ретінде қарауға
да, өзгеден бөлегірек азын-шоғын мәнер, машық тапқан тұс ретінде де
қарауға болады. Оның шығармашылығының алғашқы тұсы біздің алдыңғы ойымызға
дәл келсе, 1930 жылдардың соңына қарайғы шығармалары екінші пікірімізді
дәйектейді.Алғашқы шығармаларда кездесер кейіпкерлердің кейінгі
шығармаларында да кездесуі қаламгердің көркем бейне жасауға ұмтылысын
аңғартады. Жазушы өз кейіпкерін үнемі дамытумен, көркемдеумен болған, сол
жолда ізденген, еңбектенген. Бұған Ер Шойын әңгімесіндегі Шойын бейнесі
толық дәлел бола алады.
Жазушы шығармашылығының алғашқы кезеңі жөнінде айтқанда көп жағдайда
оныңалғашқы әңгімелерінен жазушының тәжірибесіздігі анық байқалғанымен,
суреткерлік қырағылығы, өмір қатпарын көре білетіндігі шыншылдығы сезіледі
де, бұл кезең соңына қарай, яғни, шығармашылықтың алғашқы кезеңінің екінші
жартысында биіктей түседі.
Сонымен қатар, Ғ.Мұстафиннің бұл кезеңдегі шығармашылығында көрінер
ерекшеліктердің бірі – оның шағын әңгімелерден бастау алған қаламгерлік
тәжірибесінде драматургиялық шығармаларға да қалам тербеуі екені анық.
Немесе мұны қаламгер шығармашылығында шағын прозадан бастау алар жазушылық
драматургтікке ұласады деп түйіндеуге, яғни, қаламгер проза мен
драматургияны қатар алып жүрген деген қорытынды жасаймыз.
Сол сияқты, жоғарыда айтылған жазушының –Олардың қайсыбірі бүгінгі
тұрғыдан қарағанда өңдеуді тілейді, сонда да өңдемедім. Өйткені ол еңбектер
автордың ғана өсу жолдарын көрсетіп қоймайды, сонымен бірге өскелең
әдебиетіміздің де бір кездегі дәрежесін аңғартады [9,5], - деген пікірі
қаламгер табиғатын аңғартқандай. Иә, алғашқы әңгімелерді жазушының кейін
қайта өңдеуіне мүмкіндігі мол болды және оны бұл үшін ешкім де айыптамас
еді. Әдебиет тарихында мұндай жәйтке сандаған мысалдар келтіруге болады.
Алайда жазушы оны сол қалпында қалдыруды жөн көрді, сайып келгенде бұл
өткен тарихқа, көркемөнер туындысына деген құрмет болатын. Осыдан-ақ
жазушының тек өз шығармаларына ғана емес, жалпы ұлттық әдебиетіміздің кез-
келген шығармасына, әдебиеттің өсу жолына бей-жай қарай алмайтын жан екенін
байқаймыз. Сонымен қатар, бұл–қаламгер тазалығы мен мәдениеті жоғарылығын
да байқатады. Бұл айтып отырғандар жазушының шығармашылық даралығында аса
маңызды жәйттер екені белгілі. Сондықтан, Ғабиден Мұстафин шығармашылығының
алғашқы кезең қаламгердің үйрену және өзіндік машық таба бастаған, өзіндік
шығармашылық үлгі іздей бастаған тұсы деген қорытынды жасаймыз.
1.2 Ғ.Мұстафиннің 1940 жылдан кейінгі шығармалары және жазушы
шығармашылық даралығы
Ғ.Мұстафиннің 1953, 1965, 1970 жылдары жарық көрген жинақтарында бір
қыдыру әңгіме,очерктері мен пьесалары басылды. Олар: Алыптың кереметтері
(1934), Шыныдан туған қозы (1935), Күлмеген адам (1938), Керуен
(1938), Құлаған құз (1940), Мазасыз мейман (4 актылы, 5 картиналы
комедия), Жарыс (2 актылы, 4 картиналы пьеса), Шыныдан туған қошақан
(комедия) және т.б. Сонымен қатар, аталған жинақтарда отызыншы жылдары
жазылып, газет-журнал беттерінде қалып қойған Өлім уысында (1935),
Тазарған адамдар (1938), Марияның олжасы (1938), Ақ шапандылар (1939)
және Аспан асты кең сияқты әңгімелері де бар.
Бес жылдық қаһармандарына сырына үңілу, совет құрылысшыларының
тұлғасын мүсіндеу, бұл әңгіме – очерктердің басты міндеті болатын.
Әрқашанда, қолына қалам ұстағаннан бері қарай өмірмен қатарлас келіп жатқан
Ғ.Мұстафин ұлы дүбірден шет қалып көрген емес. Сондықтан сол кездегі
әңгімелері мен очерктері оның қырағы көзі мен жалын атқан алғыр шабытының
бесжылдықтардың алғы шебінде болғанын дәлелдейді.
Жақсы әңгіме шеберлік сырына қаныққанда ғана туады. Ғ. Мұстафиннің
1930 жылдардың екінші жартысындағы әңгімелерінде шеберлікке деген талпыныс
айқын сезіледі. Күлмеген адам атты әңгіменің желісін автор ескі өмірде
өмір бойы бай есігінде итшілеп тіршілік еткен, бүйірі шығып көрмеген,
бейнеттен өзгені білмеген, езу тартып күлмеген [9,45]. Бейсекей қарттың
қайғымен қапа боп, о дүниеге аттанар алдындағы ауыр жан күйзелісіне құрып,
Өмірзақ, Оңғар, келіні Үндекейдің аталары өлгендегі ішкі жан сезіміне терең
бойлайды. Әңгімеде көпті көрген Бейсекей қарт балаларына: -Солай,
шырақтарым, орын табыңдар, мен тұрғанда сендерге қиын болатын еді. Енді
жеңілдейсіңдер. Бір зауыт бар дейді, мұрнағы күні атты жолаушы айтты ғой.
Наны тоқ, рақмет алмайды деседі. Сендер білмейсіңдер, өзіміздің елде
жүргенімде Медеу дейтін менімен жолдас болған бір жігіт солай қарай
қаңғырып кетіп еді, осы күні сол жап-жақсы болып отыр дейді. Былтыр
Бодаубектер барғанда үйінен нан шәй беріпті. Шырағым, сонда кетіңдер,
кетпесең жалғыз сиырдың өзінен айырыласың [9,46-47], -деп, қоштасып жатып,
ең соңғы өсиетін айтады. Бұдан жазушының өндіріс тақырыбына баруының өзінде
де белгілі заңдылық бар екенін, халық тілегінен туған үлкен шыңдық жатқанын
аңғару қиын емес. Ал Бейсекей қарттың Медеу, Бодаубектер деп отырғаны да
оқушыға Ер Шойын жинағындағы Еңбек бірлігі атты әңгімеден таныс
кейіпкерлер екенін ескерсек, онда Ғ.Мұстафиннің кейіпкері ілгері де
Мырқымбай жайлы Екі оқушыға жауабым деген мақаласынан келтірілген
Бейімбет сөздерінің дұрыстығын толығырақ дәлелдей түссе керек.
Колхоз тақырыбындағы Шыныдан туған қозы атты әңгімесінде Ғ.Мұстафин
жаңарған ауылдағы жаңа адамдардың қойды қолдан ұрықтандыру жөніндегі тұңғыш
жемісті тәжірибелерімен ескілік қалдықтарының адам санасынан жойыла
бастағанын суреттейді. Мал дәрігері Сәмет келген Еңбек совхозының қой
фермасында мыңға тарта қоздайтын қойдың бәрі де аз күннің ішінде қолдан
шағылыстырады. Япыр-ай, бәрі бірдей қысыр қалса, масқара-ау [9,75]-деген
Сәтен сияқты ғылымға сенімсіздік көрсеткен адамдардың күдікті ойлары әңгіме
соңында мүлде тарқайды.
Ал Тұтқын атты әңгімесінде жазушы Германияда үкімет басына келіп,
өздерінің қатал тәртібін орнатып, совет адамдарын қудалай бастаған
фашизмнің зұлымдық әрекеттерінің бір көрінісін суреттейді.
Ақ шапандылар (1939) атты әңгімесінде суреткер революциядан бұрынғы
халыққа көрсетілетін дәрігерлік көмек пен совет дәрігерлерінің қызметін
салыстыра суреттеп, советтік медицинаның табыстарын, өкіметтің совет
адамдарының денсаулығын сақтау жөніндегі қамқорлығын көрсетеді.
Ғ. Мұстафиннің Шығанақ, Миллионер, Қарағанды, Дауылдан кейін,
Көз көрген сияқты романдары көкейтесті мәселелерді көтеріп, еңбек
адамдарының рухани бай дүниесін жырлаған.
Өмір шындығын көркем шындыққа айналдыру жолында еңбек адамының сараң
табиғатпен күрес тақырыбын жазушы тары егісінен дүниежүзілік рекорд жасаған
Шығанақ Берсиевтің өмірі мен еңбегін шынайы суреттеу арқылы шешеді.
Жазушының Шығанақ романында суреттелетін оқиғалардың қамтитын кезеңі
– колхоздасудың алғашқы жылдарынан бастап, Ұлы Отан соғысы кезіндегі
мезгіл.
Романдағы басты каһарман – Шығанақ. Бұл қаһарман жазушының ойдан
шығарғаны емес, тары өнімінен жүйемелете төрт рет дүниежүзілік рекорд
жасаған, Ақтөбелік диқан Шығанақ Берсиев. Романда осы ақылды, еңбекқұмар,
ізденгіш, алғыр қарт арқылы жазушы өз халқының бойындағы асыл қасиеттерін
айтып жеткізуді мақсат еткен.
Шығанақ қарапайым совет адамы, қатардағы колхозшы, ертеректегі кәсібі
мал баққан шаруа, кейіннен егіншілікке бет бұрған диқан. Ол совет дәуірі,
колхоздық құрылыс дәуірі туғызған жаңа шаруа, коммунистік партия тәрбиелеп
өсірген жаңа адам. Сондықтан еткен еңбегіне, көрегендігіне және адал ниет
адамгершілігіне, социалистік еңбекке көзқарасына орай оны халықтың қалың
бұқарасының ортасынан самғап шыққан білгір, талғамы мол, ойлы да өнерпаз
адамның өмірде болған шынайы үлгісі ретінде танимыз. Бұлайша танудан
көзделетін мақсат–оның идеялық, тақырыптық мазмұнын ұғыну болса, мұны
ұғынып айқындауда шығармадағы көркем бейнелер, әсіресе бейнелер құрамы
маңызды орын алады [13,97].
Әрине, бұған қарап, Шығанақ – өмірде болған Шығанақтың жалаң
көшірмесі, жадағай сүлдері деген жансақ қорытынды ұсынуға болмайды. Жазушы
Шығанақ бейнесін сомдап, өмірде көркем жинақтау дәрежесіне көтеріп, нағыз
типтік характер жасап шығарды. Шығанақта халыққа тән оптимистік үміт қана
емес, сонымен қатар, қажымас қайрат, жалын атқан жігер де бар. Сондықтан ол
өзінің алға қойған мақсатын орындау жолындағы күресте байсалды да сенімді.
Шығанақ халықтың арманы мен үміті ғана емес, сонымен қатар, оның диқандық
даналығы мен тәжірибесін де бойына мол жинаған еңбек адамы.
Шығанақ–үлкен гуманист. Ол өз басының қамын ойлап, не жай атақ үшін
жұмыс істеп жүрген жоқ.Оның көздейтіні – ел қамы, астық молшылығы [14,
278].
Шығанақтың адамгершілік мол сезімдері оның Олжабекке жасаған
қамқорлығынан, Амантай мен Жанботаны жемісті еңбекке жалықпай үйретіп
баулуынан айқын байқалады. Шығанақ жеке-дара суреттелмейді. Ол өзінің
айналасымен, жолын қуған шәкірттерімен бірге, солардың қалың ортасында
көрінеді. Шығанақ пен Олжабектің арасындағы достық қарым-қатынас еңбектің
ортақ мүдделеріне негізделеді.
Тұқым сеуіп жүрген Олжабектің: ...қол сілтесі, аяқ тастасына
сыртынан шын қызығып сүйсінген агроном Сергей оған жолығып:
- Күніне қанша себесіз? - деді.
- Шығанақ біледі, - деді бар болғаны.
- Бір гектарға қанша сеуіп жүрсіңдер?
- Шығанақ біледі.
- Іле-шала себесіздер ме?
- Шығанақ біледі... [15,77].
Бұдан дән себудің нормасын, мерзімін, жер, ауа ыңғайына қарай
өзгертетін Шығанақтың ісіне Олжабектердің үлкен құрметпен қарайтынын көру
қиын емес.
Шығанақтың төрт мәрте жер жүзілік рекордқа жетуі тек өз тәжірибесінің
нәтижесі емес, оның сол тәжірибені ғылыммен, техникамен, еңбек өнімін
арттырудың жаңа әдістерімен байланыстыруында. Шығанақ тек тәжірибе шешеді
демейді, бірақ ол бәрін де тек ғылым шешеді деген пікірден де
аулақ[8,38].Өзімен түсінісе қоймаған жас агроном Сергейге: Сен бала ылғи
менің осал жағымнан шыға бердің. Осы білім дегенің кітаптың бетінде ғана
ма, мына жер бетінде де бірдеңе қалды ма? [15,79] -дейді.
Міне, бұл тегін айтыла салынған сөз емес. Бұл – барды қанағат тұтып,
қол қусырып отырудан аулақ адамның сөзі. Ізденгіш, еңбекқор қарт тәжірибе
мен ғылым әдістерін ұштастырып, әлі кітап бетіне түспеген, бірақ жер
бетінде жасырынып жатқан ғажайып сырларды ашады. Шығанақ пен жас агроном
Сергейдің арасындағы мына бір диалогты мысалға алуға да болады:
-Жырту мен себудің арасындағы мерзім сақталама?
- Бірде сақталады. Бірде оған қарамаймыз, - деді Шығанақ.
Сергей бұған да бір қынжылып қойды.
- Агротехниканы ескермегеніңіз бе тіпті?
- Соның өзі топырақтың, дәннің бабын табу емес пе? Сіздер кейде
кітапты құшақтап, қатып қаласыңдар. Күн кітаптың айтқанымен жүре
бермейді. Кейде амал, кейде жаңбыр, суық. Мұндай райда сепкенмен,
дән босқа бұғып жатады. Мен күн қызуы жерге өте бастағанда
себемін.Сонда іле көтеріледі [15,87].
Шығанақты Шығанақ етіп, осы дәрежеге жеткізген – колхоз құрылысы
десек, оның рекордтық өнімге жетуінің басты бір сыры да ежелгі дихандық
тәсілдерді ғылым жаңалығымен ұштастыра білуінде екені талассыз.
Шығанақ романында бір-біріне ұқсамайтын әр алуан кейіпкерлер бар.
Шығанақшылардың бәрі де қарапайым, момын, еңбек адамдары. Еңбегімен
даналығына ел сүйсінген, алпысқа келгенше алты шақырым жерге аты шықпаған
өнегелі Шығанақтан бастап, томсарып, көпшіліктен шеттеп жүретін, сөзге
араласпайтын, томаға тұйық, жұмысқа мығым Олжабек, көңілдері жарасқан
әзілқой жастар–Амантай мен Жанбота, өзі илейтін терінің пұшпағын жетік
білетін, кемеліне келген жас агроном Сергей, парторг Кәрібай, обком
секретары В.Антонов және т.б. романда шебер суреттеледі.
Жан-жағына кіріптар пішінмен имене, тілене қарайтын жалынышты, жалтақ
мінезді председатель Шәңгерей алғашында Шығанақ бастамасына күдіктеніп,
жаңа іске батыл қамқор бола алмайды, тек Василий Антоновтың қолдауынан
кейін ғана істің байыбына жетіп, райға келеді. Әңгіме құр райынан
қайтқандықта емес, ол өзінің қайратына сеніп, соғыс кезінде Отан үшін жанын
қиюға да әзір екенін көрсетеді.
Шығанақшыларға кедергі жасап, бөгеуіл болған су маманы Төкен мен
қашқын Ахмет бейнелері бір сыдырғы жақсы суреттеледі. Таптық өші бар, кегі
бар, кебеже кеуде, мес қарын Төкен жасырынып су маманы бола жүріп, үмітінің
үзілген шағында зәре-құты қалмай Шығанаққа қарсы қимылдайды. Нәтижесінде,
ол еңбек адамдарының арасына от жағар, ушықтырар, араздыққа апарар сөз
жүгіртеді. Шығанақтың шәкірттері арасына ірікті салуды ойлайды. Ұлы Отан
соғысының ауыр күндерінде немістер келіп қалды деп алып-қашпа өсек таратып,
елді үрейлендіреді. Қаныпезер Ахметпен байланыс жасап, оны Шығанаққа айдап
салады. Роман соңында бұл күрес шиеленісе келіп, Төкен мен Ахмет
әшкереленеді.
Автор адам бейнесін жасауда түрліше тәсіл қолданған. Қабыш ауыр іске
бел шешіп кіріспейтін қалт-құлт адам, Шығанақты ылғи ішінен шалып жығуды
ойлайды. Жұмыс ауырлап барады, сен ауырлатып барасың, бәрі нан үшін болса,
жанның да аялына қарау керек қой -дейді ол Шығанаққа. Қабыш бейнесінде
азды-көпті жаңалық нышаны бар. Әрине, әдебиеттері қандай бір жаңалық болса
да, ізіне көз салсақ, бір ескілікке апарып соқпай қоймайды. Ақырында,
Шығанақтың жәрдемімен ол жаулардың қанды қақпанынан аман қалады. Өз еліне
шақ бір жұмысқа орналасады.
Романда еңбек адамдарының шаруаға жұмылған үлкен дүрмегін суреттейтін
көріністер көңілге қуат, медеу әкелмесе, көлеңке түсірмейді. Мысалы, дәнді
бұзып, арық қазған, тың көтерген еңбек қарқыны, жастардың ойын-сауық кеші
– бәріде шебер суреттелген. Сөйтіп, романның арқауына негіз болған басты
кейіпкерлер – Шығанақ, Олжабек, Амантай, Жанботалар ылғи да осы топтың жуан
ортасында, еңбек адамдарымен қоян-қолтық қарым-қатынас үстінде суреттеледі
[16].
Романдағы Олжабектің бейнесін ерекше атауға болады. Олжабекті оқырман
алғаш рет романның басқа тарауында колхоздан сырттан шығып, ақырында
қарақшылардың сойылына жығылып, әйелі мен баласынан, мал-жанынан айырылып,
Құрман колхозына кеп паналаған эпизодтан көрінеді. Бұл кезде сөзге жоқ,
іске жомарт Олжабек келе-сала еңбекке бел шеше кіріседі. Шығанақтың
бригадасында болып, тарыдан мол өнім алушы екпінді колхозшылардың бірі
болады. Сөйтіп, ол өмір бойы сүйегіне сіңіп қалған жекешелік сезімнен арыла
бастайды. Бұрынғы сенбесіне сеніп, сенгені жыл құсындай көріне бастаған
соң, Олжабектің ойына үміт дүниесі келіп орнайды. Жамалым тірі болса, бір
табылар. Өлі болса, қара жер кімді алмайды. Момынның, адал еңбектің күні
туды. Әлі-ақ теңеліп кетпейміз бе? Қазірдің өзінде үш жүздей еңбек күнім
бар. Өзімнен ешқайсысы артық емес. Абыройым жақсы. Атым газетке де шықты.
Кісі түсетін үй болғалы-ақ тұрмын. Тек Жамалға қарайлап [15,157] - дейді
ол.
Ауылда колхоздастыру кезінде тап жауларының тіліне еріп, колхоздан
қашып, өзінің жеке меншігін қорғаған, кейіннен жазып-жаңылғанын түсініп,
өмірлік бақытын колхоздан тапқан шаруалар Россияда да, Орта Азияда да,
Қазақстанда да болды. Олжабектердің колхоздан орын теуіп, еңбекпен бақытқа
кенелуі- партияның колхоздастыру саясатының зор жеңісі екенін жазушы үлкен
шеберлікпен суреттеген.
Романға кезінде көптеген сын-пікірлер айтылғаны мәлім. Сынның көбі
романның қамтыған тарихи кезеңдерінің үзіліп, жалғанып, созыла
беретіндігіне, Амантай мен Жанбота махаббатының ерсі де дөрекі жақтарына
байланысты болды. Әрине, композиция мен сюжеттік оқиғаның дамуын тартымды
құру, кейіпкерлердің характеріне орайлас даралау безбенмен өлшенетін нәрсе
емес. Жалпы алғанда, Шығанақтың тілі жатық та көркем, соған орайлас
кейіпкерлердің мінез-құлқы да жеке-дара өз қасиеттерімен шебер ашылады.
Көркем туындының шегі бар. Даралану да сондай мөлшерге бағынады. Сюжет,
композиция, бейне даралануы проблемаларының төңірегінде айтыс-тартыс
пікірлердің жиі туындайтыны да сондықтан.
Ғ. Мұстафиннің Миллионер романы колхоз өмірінің соғыстан кейінгі
жаңа кезеңін алып, колхоз өмірі өсірген жаңа адамдардың бейнелерін
көрсетуді мақсат еткен.
Жазушының Шығанақ романында жаңа адам бейнесі екі түрлі шиеліністе
көрінеді: бірі – колхозға жау элементтермен күресте (Төкен, Ахмет),
екіншісі – колхоз еңбегіндегі жалқаулармен арпалысуда. Ал Миллионер
романында негізгі тартыс енді тап дұшпандары мен колхозшылар арасында емес,
колхоздың өз ішіндегі жаңашыл кадрлар мен жаңалықты ұға бермейтін кертартпа
кадрлардың арасында өрістеген.
Ғ.Мұстафиннің сюжеттік желі тартқан Амангелді колхозында
шаруашылықтың бұдан былай өркендеуіне бөгет жасаушы кім? Әрине, сол
колхозды қолынан өсірген, ұзақ жылдар бойы басқарып келген, колхоз дамуына
еңбегі сіңген беделді бастық – Жақып.
Ендеше колхозды басқаруда, шаруаны ұқсатуда өмір тәжірибесі мол
Жақыптың колхоз шаруашылығын өркендетуге кедергі болатыны неліктен? Мұның
басты себебі – кешегі жұмыс әдісі бүгін ескіргендігінде. Жаңа белеске
көтерілу үшін жаңа дәуірде заман талабына сай жаңаша істеу керек, жаңа,
озат жұмыс әдісін меңгеру қажет. Өзінің еті үйренген белгілі межесі бар
Жақып мұны түсіне алмайды, көпке дейін өзінің кем өлшеп, кейін тартып
отырғанын аңғармайды. Оны түсінетін жаңадан ғана институт бітіріп келген
жас агроном – Жомарт – колхоз төрағасы Жақыптың орынбасары. Бастық пен
орынбасар екеуі екі түрлі жоспар жасайды. Романдағы тартыс та осы екі түрлі
жоспардың төңірегінде өрістейді.
Жақып басқарған колхоз қазірдің өзінде алдыңғы қатарлы колхоз
саналғанымен, өсу жағынан баяу, социалистік құрылыстың жаңа қарқынына сай
ілгері баса алмай отырғанын сол колхоздағы алдыңғы қатарлы колхозшылар
көреді. Сондықтан олар колхоз шаруашылығын өркендетудің Жақып ұсынған
жоспарын олқы санайды. Мұны Сатан мен Есжанның кабинетінде оңаша кездесу
үстіне келген Жомарт әңгімесінен, оны жоспарымен танысу суреттерінен айқын
көруге болады.
- Не жұмыспен келдің?
-Ақсақалға қарсылық айта келдім, - деді Жомарт.
Сатанда, Есжанда ұнатпаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАҚЫРЫБЫ Ғ. МҰСТАФИННІҢ ДАУЫЛДАН КЕЙІН РОМАНЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ОНЫ
ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН
БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 ҒАБИДЕН МҰСТАФИН ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ДАРАЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 10
1.1 Ғ.Мұстафиннің алғашқы шығармалары және жазушы шығармашылық
даралығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..10
1.2 Ғ.Мұстафиннің 1940 жылдан кейінгі шығармалары және жазушы
шығармашылық
даралығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..18
2 ҒАБИДЕН МҰСТАФИН ПРОЗАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ... ... ... ... ... ... .. 31
2.1 Ғ.Мұстафин прозасы және
көркемдік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 31
2.2 Ғ.Мұстафин Дауылдан кейін романындағы
көркемдік ... ... ... ... ... 38
3 Ғ.МҰСТАФИННІҢ ДАУЫЛДАН КЕЙІН РОМАНЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ
ОҚЫТУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 65
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеті дамуындағы, тарихындағы 1920-
1980 жылдар аралығы ерекшелікті кезең екені белгілі.Олардың туындылары –
әдебиетке жаңашылдық әкелген, көркем бейнелері уақыт өткен сайын көркемдік
құнын жоғалтпай, биіктей береді.Біз айтып отырған әдебиет дамуы,
жаңашылдық, ізденіс, мазмұн, бейнелеу құралдары деген мәселелердің барлығы
да бұған тікелей қатысты болады. Иә, ол ізденістер әдебиеттің барлық жан-
жүйесін түгел қамтитыны да шындық, тіпті бар ғой, кейіпкерлер жасауда да,
жалпы көркем шындықты жеткізуде де соны ізденістер жасалып, жаңа бейнелеу
құралдары не бейнелеудегі жаңа тәсілдер өмірге келуі мүмкін. Бұлай болмаған
жағдайда әдебиеттегі жаңашылдық –деп жүргеніміздің өзі бос далбаса болып
шығары анық. Бұдан шығатын қорытынды – жоғарыда аталған жәйттер толық
жүзеге асқан жағдайда ғана дәстүрдің жаңа арнада дамуын, жаңашылдықтың
өмірге келуін күтуге болады. Біздің бұл ойымызға әдебиет зерттеушісі
С.Ш.Айтуғанова мақаласында [1] айтылар пікірлер толық дәйек бола алады.
Ғабиден Мұстафин шығармашылығын бүгінгі заман талабына сай етіп оның
суреткерлігін, творчествалық ізденістерін көркемдік әдіс-тәсілдерін таныту,
оның жазушы ретінде тұлғалануын ашу, оның шығармаларының әдебиетіміздегі
1960-80 жылдардағы әдеби серпіліске қосқан үлесі тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Ғ.Мұстафин шығармашылығы туралы біраз зерттеулер мен пікірлер
бары белгілі.Олардың қатарында С.Мұқанов [16], А.Нұрқатов [10],
М.Қараев[7], С.Қирабаев[13], М.Сармурзина және т.б. еңбектері мен
пікірлерін атаймыз.М.Сармурзина 1956 жылы Мұстафиннің творчествалық жолы
тақырыбында ғылыми диссертация қорғады[2].Ғ.Мұстафин шығармашылығына
қатысты қазіргі кезеңде де пікірлер айтылуда, мәселен, М.Атымов [19],
Қ.Алпысбаев [27], және т.б. ой-пікірлері біздің сөзімізге дәйек бола
алады. Бұл жәйт Ғ.Мұстафин шығармашылығы әлі де талай зерттеулерге нысан
болатынын аңғартады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Ғ.Мұстафин прозасындағы
көркемдік мәселесін қарастыруда мынадай мақсаттар мен міндеттер қойдық:
- Жазушы шығармашылық даралығының қалыптасуы;
- Жазушы прозасындағы заман шындығы көрінісі, оның ролін анықтау;
- қаламгер шығармашылығындағы көркемдік мәселесін анықтау;
-Ғ.Мұстафиннің суреткерлік шеберлігін таныту, оныңшығармаларындағы
типтік бейнелерді сомдау тәсілдеріне, тіл, стиль өрнектеріне көңіл аудару;
- Ғ.Мұстафин шығармашылығының зерттелуіне тоқталу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу нәтижесінде мынадай мәселелер
ғылыми шешімін тапты:
- Ғ.Мұстафиннің прозасының ерекшелігі арқылы 1920-80 жылдардағы қазақ
прозасының даму жолы туралы ой тұжырымдалады;
- жоғарыда аталған кезеңде прозадағы тақырыптардың жаңашылдығы,
актуальдылығы қарастырылды;
- Ғ.Мұстафиннің суреткерлік шеберлігі, оның шығармаларындағы типтік
бейнелерді сомдау тәсілдері тіл, стиль өрнектері анықталады;
- жазушы шығармашылық даралығы мәселесі жазушы шеберлігі мәселесімен
байланыста зерттелді.
Зерттеу нысанасы.Ғабиден Мұстафиннің Дауылдан кейін романы болмақ.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі.Зерттеуде ұлттық және
әлемдік деңгейдегі әдебиеттанушылардың, сыншылардың еңбектерінде айтылған
ой-пікірлер басшылыққа алынады. С.Мұқанов, А.Нұрқатов т.б.
зерттеушілереңбектеріне, теориялық ой – тұжырымдарына, пікірлеріне, сондай-
ақ, алыс-жақын шетел ғалымдары В.Белинский, А.А.Потебня, Г.Н. Поспелов,
Л.И.Тимофеев, К.Юнг, В.Виноградов, А.К.Дремов, К.Федин, М.Храпченко
еңбектері жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Диплом жұмысын орындауда талдау,
салыстыра талдау, салыстыру әдістері – зерттеу әдістері ретінде
пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҒАБИДЕН МҰСТАФИН ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ЖАЗУШЫ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ДАРАЛЫҒЫ
1.1 Ғ.Мұстафиннің алғашқы шығармалары және жазушы шығармашылық
даралығы
Қай кезде де көркемөнер мәселелерінің түпкі қазығы – көркемдік
мәселесі болатынын ақиқат. Осыған орай кез–келген көркем шығарма туралы
айтылған пікір, ой, тұжырымның тірек нүктесі де көркемдік мәселелері
болатыны шындық.Көркемдік пен шеберлік жалпы көркемөнердің ажырамас бөлігі
екені де дау тудырмайды. Бұл туралы әңгіме қозғадық екен, онда шығармашылық
даралық мәселесіне де амалсыз баруға тура келеді, оның себебі – бұлар
бірінсіз екіншісі болмайтын ұғымдар.
Шеберлік деген, оның ішінде жазушы шеберлігі деген қыры мен сыры
мол, тылсым құпиялы,шетсіз, шексіз әлем екендігі көркем әдебиеттен хабары
бар көзі ашық оқырманға белгілі жәйт. Ал, шеберлік шексіз, оның ұшы –
қиырын табу қиын, өйткені, әр суреткер бар ғұмырын шеберлік жолына сарп
етеді - дейді орыстың белгілі жазушысы К.Федин. [3,359]. Енді осы
мәселелер жөніндегі ой-пікірлерді бір қорытып алған жөн тәрізді.
Қаламгер шығармашылық даралығы, қаламгер шеберлігі, шығармадағы
көркемдік, көркемдік ізденістері деген мәселелер аса күрделі және өте
ауқымды мәселелер екені, сонымен қатар әдебиеттануда бұл жәйттің үнемі күн
тәртібінде тұрары белгілі. Жалпы көркемөнердегі, оның ішінде кез келген
көркем шығармадағы негізгі мәселе –өмір шындығын, уақыт шындығын көркем
бейнелеу екені анық десек,бұл мәселені көркем әдебиет жағдайында жан-жақты
ашу үшін біздің қалай болғанда да жазушы шеберлігі, жазушы стилі деген
мәселелерге баратынымыз анық, бұл жәйттердің қай кезде де әдебиеттану
ғылымының өзекті де көкейтесті, маңызды да теориялық мәні өте зор мәселе
болғандығы белгілі [4,17-21]. Әр кезеңнің, әр қоғамның көркем
құндылықтарға өз бағасын беретіні де жасырын емес. Бұл мәселе ілгері
жылжыған заманмен, уақытпен бірге келесі дәуірлерге көше береді.
Көркем әдебиетте көркемдік, ақын-жазушы шеберлігі, стилі мәселесі деп
отырғанымыздың өзі түптеп келгенде ақын не жазушы қаламынан туған
шығармалардың көркемдік қуатына келіп тоғысады және бұл мәселелерге қатысты
көптеген зерттеулер жасалып, көптеген тұжырым, пікірлер айтылған. Алайда,
өмір ілгері жылжиды, оған ілесе әдебиет те ілгерілейді, бүгінгі шешімін
тапқан мәселе өмірге енді бір проблеманы әкеледі. Бұл көркем әдебиеттің
үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып, толығып отыратын өнер түрі
екенін көрсетеді. Әр қоғамның өскелең саяси-әлеуметтік рухани дәрежесіне
сай, сыр-сипатына сәйкес, сана-сезімі жетік саңлақ тұлғалары болатыны аян
және әдебиеттің де өсіп-өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі,
барлық жанр ат салысатыны белгілі. Міне, осы тұрғыдан қарай отырып,
солардың еңбегіне баға беру, әдеби дамуға олардың қосқан үлесін анықтау
бүгінгі күннің негізгі міндеті десек артық айтқандық болмас деген ойдамыз.
Осы тұрғыдан келсек, жазушы шеберлігі, стиль, көркемдік мәселелері, көркем
шығармадағы уақыт, мезгіл шындығы мәселелері күн тәртібінен түспек емес. Ал
мұның жазушы шығармашылық даралығы мәселесімен байланыссыз толық ашылмасы
да анық.
Жазушы шығармашылық даралығы мәселесіне тоқтала өтсек, әлем
әдебиеттануының тарихында осы бір күрделі де, маңызды мәселе жөнінде
түрліше көзқарастар бар екені белгілі. Мәселен, К.Юнг суреткер мен адам
ерекшілігін бір-біріне қарама-қарсы қойса, Хейдеггер шығармашылық
даралықтың рөлін жоққа шығарады. Көркем әдебиеттегі реалистік бағытты
жақтаушылар бұл пікірлердің, тұжырымдар мен пайымдардың қате екендігін
көрсетіп,көркем шығармашылық бар жерде шығармашылық даралық болатынынын
сан мәрте дәлелдеді[4,18]. Орыс ғалымы М.В.Храпченко бұл мәселеге жан-
жақты зерттеу жасай келіп:
Развитие искусства, в особенности реалистического, неотделимо от яркого
проявления творческих индивидуальностей. Пристальное изучение жизни и
неустанные поиски действенных путей творчества, движение вперед
ихудожественные просчеты, мучительные раздумье и вызывающие радость
завоевания – все это составляет неотъемлемую особенность вдохновенного
труда художника – реалиста, который не просто фиксирует все проходящее
перед его умственном взори, а пытливо анализирует, отбирает, синтизирует
[5,62],-деп жазды.
Жазушы өмірді зерттеп, болашақ шығармасына қажетті материал жинауда,
өмір шындығын талдап, қорытуда ауыр бейнетті бастан кешіреді. Бұл процесте
оның дүниетанымы да маңызды роль ойнайтыны ақиқат. Көркемөнердегі, оны
жасаудағы өмірлік шындық суреткердің өзіндік ойлауынан, танып – білуінен,
көріп–сезуінен, оның шығармашылық мәнерінен тыс нәрсе емес. Егер бір
оқиғаны, яғни өмір шындығының бір ғана көрінісін бірнеше жазушы жазса
да, әрқайсысы өзінше жазып, бір-біріне ұқсамайтын шығармалар өмірге
келер еді деп ойлаймыз [4,19]. Суреткер сипатын ашатын ерекшеліктерге:
нәзік сезімталдық, жіті бақылағыштық, творчестволық қиял, интуиция,
азаматтық өмірбаян, сара парасат, шеберлік, шабыт сияқты талант
табиғатының қырларына ғылыми түсініктеме бере келіп, З.Қабдолов: Суреткер
бітімін, талант табиғатын байыптағанда жоғарыдағы секілді өнерліге тән
жекелеген ерекшеліктерге назар аудара тұра,сайып келгенде, оның рухани
жан дүниесін, әлеуметтік кейпі мен моральдық кескінін, дүниетанымы мен
қоғамдық қызметін, білімі мен мәдиениетін ескермеуге тіпті болмайды
[6,15] - деп түйін жасайды.
Міне, бұл жәйт жазушы шығармашылық даралығы мен шеберлігі, көркемдік
пен стиль мәселелерінің өте күрделі, сан қырлы, көп сырлы, құпиясы мол, ұшы-
қиыры жоқ екенін аңғартады. Мұның өзі осы тарауға негізгі желі болып
отырған мәселенің қаншалықты маңызды екендігін де көрсетеді.
Творчестволық ерекшеліктің қальштасуында, Гетенің айтуына қарағанда,
үш кезең бар: 1) өзінен бұрынғы үлгіге жалаң еліктеумен жүрген
шақ; 2) өзгеден бөлегірек азын-шоғын мәнер, машық тапқан тұс;
3) өзінен басқа ешкімге ұқсамайтын өзгеше стиль белгілеген кез [6,17].
Әдебиетпен әуестенгеннің бәрі бірдей үшінші кезеңге жете бермейді, дара
қолтаңбаға, стильге ие бола бермейді, тіпті кейбірі сол жалаң еліктеу
кезеңінде, енді бірі өзіндік мәнер, машық таба бастаған тұста қала беруі
де мүмкін. Осы тұрғыдан келгенде Ғабиден Мұстафин өзіндік қолтаңбаға,
стильге ие болған, шығармашылық даралығы қалыптасқан қаламгер деп
айтуымызға толық негіз бар. Иә, қазақ сөз өнерінің, қазақ әдебиетінің өзге
елдер әдебиеттерімен терезесі тең болуы үшін тер өлшеусіз төгіп, оның
бұрылыс-бұлаңы мол, қиын да күрделі өсу жолында өшпес із қалдырған
қаламгерлеріміздің бірі – Ғ.Мұстафин. Оның шығармашылық өсу жолын жоғарыда
біз айтып өткен мәселелермен байланыста қарап көрелік.
Ғ.Мұстафиннің алғашқы туындылары – прозаның кіші түрлері очерк, әңгіме
жазудан басталады.Біздің байқауымызша, Ғ.Мұстафиннің жазушылық жолы екі
басқышқа бөлінеді.
Бірінші басқыш – Ғ.Мұстафиннің өзіндік стилі, қалам таңбасы айқындала
қоймаған, іздену, үйрену, шеберлік сырларына қанығу сатысындағы
шығармалары.Бұған біз қаламгердің 1926-1940 жылдар аралығындағы
шығармаларын жатқызамыз.
Екінші басқыш – жасы, тәжірибесі өмірден оқыған білімі әбден толысып,
жазушылық мәдениетті игерген, нағыз шебер прозаик дәрежесіне көтерілген
жылдары. Бұл басқышқа біздер қаламгердің 1940 жылдан бергі кезеңдегі
шығармаларын жатқызамыз.
Ғабиден Мұстафиннің алғашқы туындылары сөз болғанда, оның
колхоздастыру, бесжылдықтар дәуірінің ең өзекті екі тақырыбы төңірегінде,
бір ғана проза жанрында қалам тербеткені байқалады. Ол тақырыптардың бірі –
революциядан кейінгі қазақ ауылындағы тап тартысы болса, екіншісі – совет
елін индустрияландыру [7,21].
Алғашқы туындыларға қатысты тұтастай алар болсақ, негізінен осы
тақырыптың шеңберінде жазылған Ғ.Мұстафин әңгімелері қазақ даласының
тіршілігінде түбірлі өзгерістерді әр қырынан суреттейді. Атап айтқанда,
ауыл кедейлерінің таптық сана-сезімінің оянуы, байларға қарсы күрес және
т.б., сол сияқты өзі көзбен көрген таныс тақырыптарға арналады.
Жазушы қаламынан 1927-1940 жылдар арасында туған ұзынды-қысқалы
прозалық шығармалардың бәрінде де революция жылдарынан кейінгі тап тартысы,
қазақ кедейінің сана-сезімінің ояну, жетілу процесі, байтақ елімізде болып
жатқан тамаша еңбек қарқыны мен өндіріс, техника дамуы әр әңгімеде әр
дәрежеде қамтылып, терең суреттеледі.Мұның бұлай болуы – сол тұстағы қоғам,
өмір шындығы тұрғысынан келсек заңдылық, әдеби даму арнасында қарасақ – сол
тұстағы қазақ қаламгерлерінің барлығына тән сипат.
Жазушы белгілі бір тақырыпқа бірнеше әңгімелерінде қайталап соғып
отырады. Бірақ тақырыбы ұқсас,идеясыүндес бірнеше әңгіме бірін-бірі
қайталамай, кейінгісі алдыңғыларын толықтыра, кейіпкердің екінші бір жаңа
сапасын аша, жетілдіре түседі.
Ғ.Мұстафиннің алғашқы әңгімелерінің бір тобы өткен ғасырдағы қазан
төңкерісінен кейінгі ауыл кедейлері сана-сезімінің оянуын, байларға қарсы
күрес тақырыбын суреттеуге арналады. Осы топқа: Сәрсен мен Боқаш, (1927),
Қан (1927) және Ер Шойын және басқа әңгімелер деген атпен
1929 жылы Қызылорда қаласында жеке кітап болып басылып шыққан бес әңгімесін
жатқызуға болады (Ер Шойын, Шағатайдың шатағы, Еңбек бірлігі, Кек,
Қашқын).
Ғ.Мұстафиннің Ер Шойын әңгімесінде байдың жылқышысы Шойынның таптық
сана-сезімінің оянуы, оның таптық күреске шығып, кедей-кепшікті аяусыз
қанап келген Күржік сияқты байдан кек алып, есесін қайтаруы, ауыл
кедейлерінің қосшы ұйымының көмегімен коллективтік еңбекке ұйымдасуы
суреттеледі. Автордың суреттеуінде Шойының таптық сана-сезімінің оянуы
бірден бола қалмайды, ол әлеуметтік күрес пен тап тартысына бірден
тартылмайды. Бай есігінде ұзақ уақыт қаналған, бірақ сол қанауға іштей
наразы болса да, ашық күреске шығудың жолын білмеген қалың жалшылардың бірі
есебінде суреттелетін Шойынның саяси санасының оянып, тап күресіне
араласуына, біріншіден, оның інісі, комсомол мүшесі Болаттың үгіті әсер
ететін болса, екіншіден, ауыл өмірінде болып жатқан күрделі оқиғалар мен
өзгерістер де ерекше ықпал жасайды. Таптық сана-сезімі ерте оянып, комсомол
қатарына өткен Болатқа Қартілеу сияқты байлардың жақтаушысы, арам ниет
тергеуші жалған айып тағып, оны біраз уақыт түрмеге қамап қояды. Сонда да
шаруаға тән ежелгі көнбестікке салынып, Шойын бай есігінде жалшылықпен
күнелте береді. Болат түрмеде жатып, ағасының таптық сезіміне әсер
етерліктей мазмұнда хат жазады. Сөйтіп, Болат ағасы Шойынды байларға қарсы
таптық күреске шақырады. Әңгіменің алға тартқан басты идеялық қазығы –
бұға берсең, жаныша береді, онан да белді бекем буып, күреске түс деп,
кедейлерді таптық мүдде үшін, болашақ үшін күреске ұмтылдыру [8,71].
Жазушының Ер Шойын бейнесінің негізінде Бейімбет кітаптарының
бетінен шығып, халық арасына сіңісіп кеткен Мырқымбайдың, Сәбит поэзиясында
көп кездесетін және жалшы-жақыбайлардың ой-өрісі мен сана-сезімін айқын
аңғартатын Шоқпыттың жинақы әсерлері бар екені күні бүгінге ескерілмей
келгенін айтпасқа болмайды [7,55].
Ғ.Мұстафин 1927 жылы жарық көргенҚан атты әңгімесінде Шойынның Төкіш
мырза мен Бәлкен байдың арасындағы жер дауынан туған барымта-сырымтада
байдың сойылын соғам деп, соққыға жығылып қанға боялып, жіліншігі сынғанын
суреттейді. Автор уақиғаның мән-жайын: Шоқша сақал, шапатерлеу келген қара
кісі, жасы қырық бестер шамасында болар, қасындағылар, Жәке дейді. Оқиға
сол Жәкенің айтуы бойынша баяндалады. Екі жігіттің судай аққан қаны көзіме
елестеп, кім үшін төгілді? Не үшін төгілді? деген ой есімнен кетпеді.
Байлардың малы үшін қырқысқан екі жалшыны аяп та, қарғап та жаттым,- деп
аяқтайды автор әңгімесін. Бұл әңгімеден Шойынның кейіпкер қатарына ең
алғаш қосылғанын көру қиын емес. Өйткені, мұнда барымтадан өзіне, өзі
сияқтыларға келер пайданың жоқтығын, біреу үшін бостан-босқа қанға боялып
жатқанын Шойынның әлі түсінерлік санадан төмен екені көрінеді. Еңбек
бірлігі (1927) атты әңгімеде жазушы ұйымдасқан, ірге құрап, егін егіп,
тіршілік етудің артықшылығын баяндайды. ...Қара жердің қыртысы бырт-бырт
сөгіліп, шымыр қолмен жатқызғандай жығылып жатты. Анда-санда Айт, борозда
деген Медеу, Әділбектердің даусы еңбекке күй беріп, құлаққа келіп тұрды
[9,45], -деп автор теңдік алған кедейлердің коллективтік күн көрінісінің
алғашқы бет алысын көрсетеді.
Қашқын атты әңгімеде Қуат деген жылқышы (Шойынның мұңдастарының
бірі) әкесі Шабан екеуі Малқамбай байдың есігінде жалшылықта жүреді. Бай
қойының соңында жүргенде өгіз сәйгелдеп алып қашып, бір жардың түбіне
жығып, Шабанның аяғын сындырады. Шал байғұс содан төрт ай жатып, тәуір
болып, Малқамбайға қайта жалданады. Сынған аяғы солтақ болып біткен.
Солтақтығынан бұрын сол аяғы суыққа тез тонады екен. Бір күні атынан түсіп,
жылынам деп жүргенде төрт-бес қойды қасқыр қырып кетеді. Соған ренжіген
бай шал сорлыны қамшының астына алып, көзін шығарады. Манадан бері булығып
отырған Қуат Малқамбайдың қамшысын тартып алып, тепкілеп сабайды. Осындай
шиеленістің нәтижесінде Қуат жер аударылатын болады. Жолда ол урядникпен
поштабайды ұрып жығып, елден қашықтау жаққа шығып кетеді, ауыл арасында
Қуат қашқын, ұры, бұзық атанып жүріп, тек Октябрь революциясының
арқасында қудалаудан құтылады. Шағатайдың шатағы атты (1928) әңгімеде
ескіліктің шырмауынан шықпаған, жеке бастың құлқынын ойлайтын Шағатай
теңдік алған кедейлердің атын жамылып, өзінің қараниет пиғылынан Қосшының
азғыны атанады. Ел ішінде жалған белсенділікке салынып, пара алып, момын
адамдарға жала жабады. Нәтижесінде, өмірін күрес жолына арнағысы келмейтін
арам пиғыл, Шағатай қосшы ұйымынан қуылады.
Сөйтіп, -талданған әңгімелердің мазмұны мен сюжеттік ерекшеліктеріне
қарағанда Ер Шойын бейнесін басында автордың үлкен жоспарда алғаны
байқалады. Бірақ ол Бейімбет Майлиннің Мырқымбайы мен Сәбит Мұқановтың
Шоқпытындай толық суреттелген бейне емес [10,77].
Осы тұста тағы бір айта өтетін нәрсе, тағы бір ескерерлік жәйт,
Ғабиден Мұстафиннің Ер Шойын әңгімесі Шойынның сана сезіміндегі
эволюцияны, түбірлі өзгерісті түйіндейді, өйткені байларды конфискелеу
күресінің алдыңғы легінде Шойын жүреді, оның табандылығы, еңбекқорлығы,
көпке ұйытқы, басшы болуы – Шойын бейнесін ірілендіре түседі. Екі оқушыға
жауабым? деген мақаласында Бейімбет Майлин кейіпкер бейнесінің
эволюциясының ашылуына сол сияқты ұқсас кейіпкерлердің де қатысы
болатындығын былай түсіндіреді: Мырқымбай колхозшы көпшіліктің ішінен
шыққан үлгі іскердің пішіні. Олай болса, мен Досанды, Әпенді, Жарболды тағы
басқаларды жазсам Мырқымбайды ұмытқан, бүркеген болмаймын, созып келе
жатқан болам [11,75]. Шойын туралы әңгімені сөз етушілер Қ.Бекхожин,
А.Нұрқатов, С.Қирабаев және т.б. сол әңгімелердің циклдік өзгешелігіне мән
беріңкіремейді, бірсыпыра кемшіліктері бар екеніне көбірек назар
аударады. Ер Шойын жинағының алғы сөзіндегі арқасын бит тескен,
көкірегін дерт кескен жалшы кедейлерден бастап, (сол тізімде Жәнәбіл
деген де бар) Қуат, Мысықбек, Медеу, Әділбек, Бодаубек, Толбайлар, Сатен
қарт пен Сәметтер (Шыныдан туған қозы), Оңғар, Өмірзақ (Күлмеген адам)
т.б. Ғабиден Мұстафин өзі көзімен көріп, ісімен әрекетті тіршілігімен
араласып жүргендіктен де, оның әңгімелеріндегі қаһармандар – осылар болды.
Шойынға байланысты әңгімелерінде автордың бірсыпыра кемшіліктер мен
қалыптасқан дайын схемаларға ұрынуының бір басты себебі, жазушылық
кәсібінің маңызына түсінбегендіктен, көрген, сезгенін сол күйінде жаза
салушылықтан туса керек. Ал Шойынның өсу эволюциясының Мырқымбай мен
Шоқпытқа ұқсаңқырап келуін дәлелдеу үшін Малта, Малай, дегендерді
еліктеп, очерк, фельетондар жазуға, С.Мұқановтың Ақбөпесіне еліктеп
әңгіме жазуға кірістің” деген жазушының өз сөзін келтірсек те жеткілікті.
Ғ. Мұстафиннің алғашқы дәуірдегі әңгіме, очерктерін келесі бір тобы
1930 жылдары жазғандары.
Көп жағдайда ол әңгімелерден жазушының тәжірибесіздігі анық
байқалғанымен, суреткерлік қырағылығы, өмір қатпарын көре білетіндігі
шыншылдығы сезіледі.Әрине, біз жазушының алғашқы кезеңдегі шығармаларының
екінші тобына тоқталғанда, өз кезінде едәуір маңызы болған, бірақ жазушының
бар мүмкіндігін аша алмаған әңгіме очерк, пьесаларына да қысқаша тоқтап
өтуді, ашығырақ айтқанда, бұл шығармалардың негізгі тақырыбымен
кейіпкерлері туралы да, сондай-ақ басты кемшіліктері мен жетістіктері
туралы хабардар ету қажет деп білемін. Бұл арқылы жазушының қазақ
әдебиетіндегі аса күрделі де кесек шығармалар: Өмір мен өлім, Шығанақ,
Миллионер, Қарағанды, Дауылдан кейін, Көз көрген және т.б.
романдарын жазуға келу жолын, алғашқы кезде шығарманы жазғандығын яғни
творчестволық лабораториясын таныту мақсатын көздедім.
Ғ. Мұстафиннің алғашқы кезеңдегі шығармаларының екінші тобы туралы
әдебиетші Б.Сахариевтың кейбір пікіріне мүлде қосылуға болмайтын сияқты. Ол
алғашқы әңгімелерінен кейін жазушы көп жыл бойы көркем әдебиеттен қол
үзіп кетті. Бұған оның 1930 жылы май айында Қарағанды қаласына жұмысқа
кетуі себеп болған еді [12] -деп жазады. Әдебиеттен қол үзіп кетуіне
Қарағанды қаласына жұмысқа кетуі себепші болмағандығын былай қойғанда, 1934
жылы жазылған Алыптың кереметі (ұзақ очерк) Шыныдан туған қозы (1935),
Тұтқын (1937), Күлмеген адам (1938), Керуен (1938), Құлаған құз
(1940), Тазарған адамдар (1938), Ақ шапандылар (1939), Мазасыз мейман
(4 актылы, 5 картиналы комедия). Жарыс (1940) сияқты көркемдік дәрежесі
әр келкі шығармалардың тағдырына немқұрайлы қарауға бола ма? Бұл ретте
С.Қирабаевтың Новосибирскіде өткізген жылдары Ғабиден журналистік
қызметпен қатар, бірнеше әңгіме, очерктер, пьесалар жазады[13,71]- деген
пікірі көңілге қонарлық.
Әрине, қазіргі күннің биік тұрғысынан қарағанда көркемдік кемшіліктері
барлығына қарамастан, бұл шығармалардың сол кездегі қазақ совет прозасының
бірсыдырғы тәуір шығармаларының қатарына қосылатыны ешбір талас
тудырмайды.
Жинаққа, -деп жазады Ғ.Мұстафин оған жазған алғы сөзінде, бұрын басы
қосылмаған әр кездегі, әр түрлі еңбектерімнің тәуірлері енді. Олардың
қайсыбірі бүгінгі тұрғыдан қарағанда өңдеуді тілейді, сонда да өңдемедім.
Өйткені ол еңбектер автордың ғана өсу жолдарын көрсетіп қоймайды, сонымен
бірге өскелең әдебиетіміздің де бір кездегі дәрежесін аңғартады [9,5].
Олай болса, жазушының 1930-40 жылдар арасындағы туындыларын аттап
өтуге болмайтыны өз алдына, оның үстіне бұл оның советтік классикалық
туындыларының төркінін, қайнар бұлағын тап басып, дұрыс түсіндіруге кесірін
тигізеді. Сондықтан сөз болған кезеңде жазылған Ғабиден Мұстафин
әңгімелерінің идеялық бағыты мен мазмұнын аңғарту үшін бірнешеуіне қысқаша
тоқталып көрелік.
Ғабиден Мұстафин 1930 жылдардың екінші жартысында қысқа прозалық
шығармалармен қоса, үлкенді-кішілі драмалық шығармалар да жазады. Егер
әңгіме-очерктерінде түгел дерлік советтік дәуір шындығын жырласа, оның
пьесаларының да тақырып шеңбері бүгінгі өмір, советтік шындық,
замандастарымыздың мағыналы, мазмұнды істерін бейнелеуге арналған.
Ғ.Мұстафиннің 1940 жылы жазылған Жарыс және Шыныдан туған қошақан атты
екі актылы пьесалары көңіл аударарлық. Бұл екі пьесаның екеуі де колхозды
ауыл өмірін суреттейді. Жарыс пьесасынан Ұлы Отан соғысына дейінгі
бейбітшілік өмірдің қызық бір шағы суреттеледі. Мұнда Большевик және
Ықылас колхоздары өзара социалистік жарысқа түседі. Большевик
колхозының председателі, жас жігіт Нұрлан ауыл шаруашылығын жетік білетін,
оқыған азамат, көпшілікті жұмысқа ұйымдастыра білетін іскер басшы, барынша
адал, әділ адам. Жазушының Нұрланға қарсы қойған, оны жарысқа шақыратын
адамы – Мажыра да осы ұнамды кейіпкер болып шыққан. Бұл пьесадағы негізгі
тартыс жақсы мен жаманның қайшылығына, кер тартпаның әлектеріне құрылмай,
жаңашылдардың арасындағы үлгілі істердің мол тәжірибесіне негізделген.
Сонымен, шығарманың басты қаһармандарымен бірге, басқа да кейіпкерлері:
Адамбек қарт та, Қойшыбай, Қали сияқты колхозшылар да, қаладан келген жас
қыз Қаламқас та біртектес күрескерлер бейнесінде көрінеді. Жарыс пьесасы
өзінің драмалық құрылысы жағынан да тартымды, бұл – көңілді ән мен күй, шат
күлкісі, зілсіз әзілі мол шығарма.
Шыныдан туған қошақан (1940) халықтық юморға құрылған комедия. Бұл
осы аттас әңгіменің пьесаға айналған түрі. Мұндағы күлкі тек адам
мінездерінен туындайды. Қарт қойшы Бабақ пен оның зайыбы Зағипа қойды
қолдан ұрықтандыру арқылы төл алу тәжірибесіне сенбейді. Оны бір малға
келер жаманат кеселдей көреді. Жас фельдшер Әли мен қозышы Күлән қарттардың
соқыр нанымын нәтижелі тәжірибе жұмыстарымен жеңеді.
Драмалық шығармада тартыс үстіндегі кейіпкерлердің сипаттарын айқындау
үшін де, сөз жоқ, драматург кейіпкерлерін әрекет үстінде көрсетіп, оларға
күшті қимылдар жасатуы керек. Өйткені драма өзінде ешқандай сыр айтуға жол
бермейді, адамдар өздерін істе көрсетуге тиіс, бұл енді сезімдермен меңзей
тамашалау емес, бұл – характерлер. Осы тұрғыдан алғанда автордың Мазасыз
мейман сияқты пьесасы өзінің өн бойына созылған драмалық тартысты
көрсетуде және сол арқылы характерлерді айқындауда кезеңді шығарма болып
табылады. Пьеса уақиғасы 1923 жылдың қысында бір тәулік ішінде өтеді. Автор
совет өкіметінің алғашқы жылдарында Қали, Орынбасар сияқты қуақы
жігіттердің қоқсық бай Тасқара мен оның есерсоқ баласы Мырзакәрімді, оларды
қарайлаған кедей жігіті Шоқпарбай мен мансапқор, ақымақ болыс Бекендерді
қалай мазақтап, алдап алақанға түсіргенін көрсетеді.
Пьесада Зәуре диалогтарының өзі Ғ.Мұстафиннің тіл шеберлігі сол
жылдарда едәуір жетіліп, толысып қалғанын дәлелдегендей. Онда мұғалім,
комсомол мүшесі Шадияр мен Бекен болыстың қарындасы Зәуре тілі терең,
мағыналы ойға құрылған. Шадиярдың әрбір сөзі афоризмге құрылады. Мысалы,
оның Ағаң үшін тусаң, айтқанмен сөз өтеме?, Ел үшін тусаң, аға бөгет ете
ме?- деген [9,115] бір-екі ауыз сөзбен артына анықтама, жаңа туған жаңа
заманның, елдің, халықтың қамын ойла деген ойды білдірсе, Зәуренің екі қуды
қонақ үйге қолынан жауып, құлыптап келгенде Өңім бе осы, түсім бе?... Неге
білдім япыр-ау, білмей ішкен у артық еді бұданда...Еңсесі биік ақ орда,
ілуде біреу болмаса, айдыныңнан алақтап, шыққан ба еді төріне. Күні кеткен
сорлы ағай, елің анау, үй мынау, екі қудың ойнағы!- деген [9,117]
сөздерінде заман шындығын терең толғаған сөз кестесі байқалады.
Қорыта келгенде, Ғ.Мұстафиннің 1920-30 жылдардың екі жартысындағы
шағын прозалық, драмалық туындыларын қарастырсақ, ұнамды, ұнамсыз
кейіпкерлердің болашақ ірі толғанысына баспалдақ боларлық адам бойындағы әр
түрлі жақсылы-жаманды қасиеттердің жинақталып көріне бастағанын көру қиын
емес.
Бұл кезеңді Ғ.Мұстафиннің шығармашылық ерекшелігі қалыптасуындағы
өзінен бұрынғы үлгіге жалаң еліктеумен жүрген шақ ретінде қарауға
да, өзгеден бөлегірек азын-шоғын мәнер, машық тапқан тұс ретінде де
қарауға болады. Оның шығармашылығының алғашқы тұсы біздің алдыңғы ойымызға
дәл келсе, 1930 жылдардың соңына қарайғы шығармалары екінші пікірімізді
дәйектейді.Алғашқы шығармаларда кездесер кейіпкерлердің кейінгі
шығармаларында да кездесуі қаламгердің көркем бейне жасауға ұмтылысын
аңғартады. Жазушы өз кейіпкерін үнемі дамытумен, көркемдеумен болған, сол
жолда ізденген, еңбектенген. Бұған Ер Шойын әңгімесіндегі Шойын бейнесі
толық дәлел бола алады.
Жазушы шығармашылығының алғашқы кезеңі жөнінде айтқанда көп жағдайда
оныңалғашқы әңгімелерінен жазушының тәжірибесіздігі анық байқалғанымен,
суреткерлік қырағылығы, өмір қатпарын көре білетіндігі шыншылдығы сезіледі
де, бұл кезең соңына қарай, яғни, шығармашылықтың алғашқы кезеңінің екінші
жартысында биіктей түседі.
Сонымен қатар, Ғ.Мұстафиннің бұл кезеңдегі шығармашылығында көрінер
ерекшеліктердің бірі – оның шағын әңгімелерден бастау алған қаламгерлік
тәжірибесінде драматургиялық шығармаларға да қалам тербеуі екені анық.
Немесе мұны қаламгер шығармашылығында шағын прозадан бастау алар жазушылық
драматургтікке ұласады деп түйіндеуге, яғни, қаламгер проза мен
драматургияны қатар алып жүрген деген қорытынды жасаймыз.
Сол сияқты, жоғарыда айтылған жазушының –Олардың қайсыбірі бүгінгі
тұрғыдан қарағанда өңдеуді тілейді, сонда да өңдемедім. Өйткені ол еңбектер
автордың ғана өсу жолдарын көрсетіп қоймайды, сонымен бірге өскелең
әдебиетіміздің де бір кездегі дәрежесін аңғартады [9,5], - деген пікірі
қаламгер табиғатын аңғартқандай. Иә, алғашқы әңгімелерді жазушының кейін
қайта өңдеуіне мүмкіндігі мол болды және оны бұл үшін ешкім де айыптамас
еді. Әдебиет тарихында мұндай жәйтке сандаған мысалдар келтіруге болады.
Алайда жазушы оны сол қалпында қалдыруды жөн көрді, сайып келгенде бұл
өткен тарихқа, көркемөнер туындысына деген құрмет болатын. Осыдан-ақ
жазушының тек өз шығармаларына ғана емес, жалпы ұлттық әдебиетіміздің кез-
келген шығармасына, әдебиеттің өсу жолына бей-жай қарай алмайтын жан екенін
байқаймыз. Сонымен қатар, бұл–қаламгер тазалығы мен мәдениеті жоғарылығын
да байқатады. Бұл айтып отырғандар жазушының шығармашылық даралығында аса
маңызды жәйттер екені белгілі. Сондықтан, Ғабиден Мұстафин шығармашылығының
алғашқы кезең қаламгердің үйрену және өзіндік машық таба бастаған, өзіндік
шығармашылық үлгі іздей бастаған тұсы деген қорытынды жасаймыз.
1.2 Ғ.Мұстафиннің 1940 жылдан кейінгі шығармалары және жазушы
шығармашылық даралығы
Ғ.Мұстафиннің 1953, 1965, 1970 жылдары жарық көрген жинақтарында бір
қыдыру әңгіме,очерктері мен пьесалары басылды. Олар: Алыптың кереметтері
(1934), Шыныдан туған қозы (1935), Күлмеген адам (1938), Керуен
(1938), Құлаған құз (1940), Мазасыз мейман (4 актылы, 5 картиналы
комедия), Жарыс (2 актылы, 4 картиналы пьеса), Шыныдан туған қошақан
(комедия) және т.б. Сонымен қатар, аталған жинақтарда отызыншы жылдары
жазылып, газет-журнал беттерінде қалып қойған Өлім уысында (1935),
Тазарған адамдар (1938), Марияның олжасы (1938), Ақ шапандылар (1939)
және Аспан асты кең сияқты әңгімелері де бар.
Бес жылдық қаһармандарына сырына үңілу, совет құрылысшыларының
тұлғасын мүсіндеу, бұл әңгіме – очерктердің басты міндеті болатын.
Әрқашанда, қолына қалам ұстағаннан бері қарай өмірмен қатарлас келіп жатқан
Ғ.Мұстафин ұлы дүбірден шет қалып көрген емес. Сондықтан сол кездегі
әңгімелері мен очерктері оның қырағы көзі мен жалын атқан алғыр шабытының
бесжылдықтардың алғы шебінде болғанын дәлелдейді.
Жақсы әңгіме шеберлік сырына қаныққанда ғана туады. Ғ. Мұстафиннің
1930 жылдардың екінші жартысындағы әңгімелерінде шеберлікке деген талпыныс
айқын сезіледі. Күлмеген адам атты әңгіменің желісін автор ескі өмірде
өмір бойы бай есігінде итшілеп тіршілік еткен, бүйірі шығып көрмеген,
бейнеттен өзгені білмеген, езу тартып күлмеген [9,45]. Бейсекей қарттың
қайғымен қапа боп, о дүниеге аттанар алдындағы ауыр жан күйзелісіне құрып,
Өмірзақ, Оңғар, келіні Үндекейдің аталары өлгендегі ішкі жан сезіміне терең
бойлайды. Әңгімеде көпті көрген Бейсекей қарт балаларына: -Солай,
шырақтарым, орын табыңдар, мен тұрғанда сендерге қиын болатын еді. Енді
жеңілдейсіңдер. Бір зауыт бар дейді, мұрнағы күні атты жолаушы айтты ғой.
Наны тоқ, рақмет алмайды деседі. Сендер білмейсіңдер, өзіміздің елде
жүргенімде Медеу дейтін менімен жолдас болған бір жігіт солай қарай
қаңғырып кетіп еді, осы күні сол жап-жақсы болып отыр дейді. Былтыр
Бодаубектер барғанда үйінен нан шәй беріпті. Шырағым, сонда кетіңдер,
кетпесең жалғыз сиырдың өзінен айырыласың [9,46-47], -деп, қоштасып жатып,
ең соңғы өсиетін айтады. Бұдан жазушының өндіріс тақырыбына баруының өзінде
де белгілі заңдылық бар екенін, халық тілегінен туған үлкен шыңдық жатқанын
аңғару қиын емес. Ал Бейсекей қарттың Медеу, Бодаубектер деп отырғаны да
оқушыға Ер Шойын жинағындағы Еңбек бірлігі атты әңгімеден таныс
кейіпкерлер екенін ескерсек, онда Ғ.Мұстафиннің кейіпкері ілгері де
Мырқымбай жайлы Екі оқушыға жауабым деген мақаласынан келтірілген
Бейімбет сөздерінің дұрыстығын толығырақ дәлелдей түссе керек.
Колхоз тақырыбындағы Шыныдан туған қозы атты әңгімесінде Ғ.Мұстафин
жаңарған ауылдағы жаңа адамдардың қойды қолдан ұрықтандыру жөніндегі тұңғыш
жемісті тәжірибелерімен ескілік қалдықтарының адам санасынан жойыла
бастағанын суреттейді. Мал дәрігері Сәмет келген Еңбек совхозының қой
фермасында мыңға тарта қоздайтын қойдың бәрі де аз күннің ішінде қолдан
шағылыстырады. Япыр-ай, бәрі бірдей қысыр қалса, масқара-ау [9,75]-деген
Сәтен сияқты ғылымға сенімсіздік көрсеткен адамдардың күдікті ойлары әңгіме
соңында мүлде тарқайды.
Ал Тұтқын атты әңгімесінде жазушы Германияда үкімет басына келіп,
өздерінің қатал тәртібін орнатып, совет адамдарын қудалай бастаған
фашизмнің зұлымдық әрекеттерінің бір көрінісін суреттейді.
Ақ шапандылар (1939) атты әңгімесінде суреткер революциядан бұрынғы
халыққа көрсетілетін дәрігерлік көмек пен совет дәрігерлерінің қызметін
салыстыра суреттеп, советтік медицинаның табыстарын, өкіметтің совет
адамдарының денсаулығын сақтау жөніндегі қамқорлығын көрсетеді.
Ғ. Мұстафиннің Шығанақ, Миллионер, Қарағанды, Дауылдан кейін,
Көз көрген сияқты романдары көкейтесті мәселелерді көтеріп, еңбек
адамдарының рухани бай дүниесін жырлаған.
Өмір шындығын көркем шындыққа айналдыру жолында еңбек адамының сараң
табиғатпен күрес тақырыбын жазушы тары егісінен дүниежүзілік рекорд жасаған
Шығанақ Берсиевтің өмірі мен еңбегін шынайы суреттеу арқылы шешеді.
Жазушының Шығанақ романында суреттелетін оқиғалардың қамтитын кезеңі
– колхоздасудың алғашқы жылдарынан бастап, Ұлы Отан соғысы кезіндегі
мезгіл.
Романдағы басты каһарман – Шығанақ. Бұл қаһарман жазушының ойдан
шығарғаны емес, тары өнімінен жүйемелете төрт рет дүниежүзілік рекорд
жасаған, Ақтөбелік диқан Шығанақ Берсиев. Романда осы ақылды, еңбекқұмар,
ізденгіш, алғыр қарт арқылы жазушы өз халқының бойындағы асыл қасиеттерін
айтып жеткізуді мақсат еткен.
Шығанақ қарапайым совет адамы, қатардағы колхозшы, ертеректегі кәсібі
мал баққан шаруа, кейіннен егіншілікке бет бұрған диқан. Ол совет дәуірі,
колхоздық құрылыс дәуірі туғызған жаңа шаруа, коммунистік партия тәрбиелеп
өсірген жаңа адам. Сондықтан еткен еңбегіне, көрегендігіне және адал ниет
адамгершілігіне, социалистік еңбекке көзқарасына орай оны халықтың қалың
бұқарасының ортасынан самғап шыққан білгір, талғамы мол, ойлы да өнерпаз
адамның өмірде болған шынайы үлгісі ретінде танимыз. Бұлайша танудан
көзделетін мақсат–оның идеялық, тақырыптық мазмұнын ұғыну болса, мұны
ұғынып айқындауда шығармадағы көркем бейнелер, әсіресе бейнелер құрамы
маңызды орын алады [13,97].
Әрине, бұған қарап, Шығанақ – өмірде болған Шығанақтың жалаң
көшірмесі, жадағай сүлдері деген жансақ қорытынды ұсынуға болмайды. Жазушы
Шығанақ бейнесін сомдап, өмірде көркем жинақтау дәрежесіне көтеріп, нағыз
типтік характер жасап шығарды. Шығанақта халыққа тән оптимистік үміт қана
емес, сонымен қатар, қажымас қайрат, жалын атқан жігер де бар. Сондықтан ол
өзінің алға қойған мақсатын орындау жолындағы күресте байсалды да сенімді.
Шығанақ халықтың арманы мен үміті ғана емес, сонымен қатар, оның диқандық
даналығы мен тәжірибесін де бойына мол жинаған еңбек адамы.
Шығанақ–үлкен гуманист. Ол өз басының қамын ойлап, не жай атақ үшін
жұмыс істеп жүрген жоқ.Оның көздейтіні – ел қамы, астық молшылығы [14,
278].
Шығанақтың адамгершілік мол сезімдері оның Олжабекке жасаған
қамқорлығынан, Амантай мен Жанботаны жемісті еңбекке жалықпай үйретіп
баулуынан айқын байқалады. Шығанақ жеке-дара суреттелмейді. Ол өзінің
айналасымен, жолын қуған шәкірттерімен бірге, солардың қалың ортасында
көрінеді. Шығанақ пен Олжабектің арасындағы достық қарым-қатынас еңбектің
ортақ мүдделеріне негізделеді.
Тұқым сеуіп жүрген Олжабектің: ...қол сілтесі, аяқ тастасына
сыртынан шын қызығып сүйсінген агроном Сергей оған жолығып:
- Күніне қанша себесіз? - деді.
- Шығанақ біледі, - деді бар болғаны.
- Бір гектарға қанша сеуіп жүрсіңдер?
- Шығанақ біледі.
- Іле-шала себесіздер ме?
- Шығанақ біледі... [15,77].
Бұдан дән себудің нормасын, мерзімін, жер, ауа ыңғайына қарай
өзгертетін Шығанақтың ісіне Олжабектердің үлкен құрметпен қарайтынын көру
қиын емес.
Шығанақтың төрт мәрте жер жүзілік рекордқа жетуі тек өз тәжірибесінің
нәтижесі емес, оның сол тәжірибені ғылыммен, техникамен, еңбек өнімін
арттырудың жаңа әдістерімен байланыстыруында. Шығанақ тек тәжірибе шешеді
демейді, бірақ ол бәрін де тек ғылым шешеді деген пікірден де
аулақ[8,38].Өзімен түсінісе қоймаған жас агроном Сергейге: Сен бала ылғи
менің осал жағымнан шыға бердің. Осы білім дегенің кітаптың бетінде ғана
ма, мына жер бетінде де бірдеңе қалды ма? [15,79] -дейді.
Міне, бұл тегін айтыла салынған сөз емес. Бұл – барды қанағат тұтып,
қол қусырып отырудан аулақ адамның сөзі. Ізденгіш, еңбекқор қарт тәжірибе
мен ғылым әдістерін ұштастырып, әлі кітап бетіне түспеген, бірақ жер
бетінде жасырынып жатқан ғажайып сырларды ашады. Шығанақ пен жас агроном
Сергейдің арасындағы мына бір диалогты мысалға алуға да болады:
-Жырту мен себудің арасындағы мерзім сақталама?
- Бірде сақталады. Бірде оған қарамаймыз, - деді Шығанақ.
Сергей бұған да бір қынжылып қойды.
- Агротехниканы ескермегеніңіз бе тіпті?
- Соның өзі топырақтың, дәннің бабын табу емес пе? Сіздер кейде
кітапты құшақтап, қатып қаласыңдар. Күн кітаптың айтқанымен жүре
бермейді. Кейде амал, кейде жаңбыр, суық. Мұндай райда сепкенмен,
дән босқа бұғып жатады. Мен күн қызуы жерге өте бастағанда
себемін.Сонда іле көтеріледі [15,87].
Шығанақты Шығанақ етіп, осы дәрежеге жеткізген – колхоз құрылысы
десек, оның рекордтық өнімге жетуінің басты бір сыры да ежелгі дихандық
тәсілдерді ғылым жаңалығымен ұштастыра білуінде екені талассыз.
Шығанақ романында бір-біріне ұқсамайтын әр алуан кейіпкерлер бар.
Шығанақшылардың бәрі де қарапайым, момын, еңбек адамдары. Еңбегімен
даналығына ел сүйсінген, алпысқа келгенше алты шақырым жерге аты шықпаған
өнегелі Шығанақтан бастап, томсарып, көпшіліктен шеттеп жүретін, сөзге
араласпайтын, томаға тұйық, жұмысқа мығым Олжабек, көңілдері жарасқан
әзілқой жастар–Амантай мен Жанбота, өзі илейтін терінің пұшпағын жетік
білетін, кемеліне келген жас агроном Сергей, парторг Кәрібай, обком
секретары В.Антонов және т.б. романда шебер суреттеледі.
Жан-жағына кіріптар пішінмен имене, тілене қарайтын жалынышты, жалтақ
мінезді председатель Шәңгерей алғашында Шығанақ бастамасына күдіктеніп,
жаңа іске батыл қамқор бола алмайды, тек Василий Антоновтың қолдауынан
кейін ғана істің байыбына жетіп, райға келеді. Әңгіме құр райынан
қайтқандықта емес, ол өзінің қайратына сеніп, соғыс кезінде Отан үшін жанын
қиюға да әзір екенін көрсетеді.
Шығанақшыларға кедергі жасап, бөгеуіл болған су маманы Төкен мен
қашқын Ахмет бейнелері бір сыдырғы жақсы суреттеледі. Таптық өші бар, кегі
бар, кебеже кеуде, мес қарын Төкен жасырынып су маманы бола жүріп, үмітінің
үзілген шағында зәре-құты қалмай Шығанаққа қарсы қимылдайды. Нәтижесінде,
ол еңбек адамдарының арасына от жағар, ушықтырар, араздыққа апарар сөз
жүгіртеді. Шығанақтың шәкірттері арасына ірікті салуды ойлайды. Ұлы Отан
соғысының ауыр күндерінде немістер келіп қалды деп алып-қашпа өсек таратып,
елді үрейлендіреді. Қаныпезер Ахметпен байланыс жасап, оны Шығанаққа айдап
салады. Роман соңында бұл күрес шиеленісе келіп, Төкен мен Ахмет
әшкереленеді.
Автор адам бейнесін жасауда түрліше тәсіл қолданған. Қабыш ауыр іске
бел шешіп кіріспейтін қалт-құлт адам, Шығанақты ылғи ішінен шалып жығуды
ойлайды. Жұмыс ауырлап барады, сен ауырлатып барасың, бәрі нан үшін болса,
жанның да аялына қарау керек қой -дейді ол Шығанаққа. Қабыш бейнесінде
азды-көпті жаңалық нышаны бар. Әрине, әдебиеттері қандай бір жаңалық болса
да, ізіне көз салсақ, бір ескілікке апарып соқпай қоймайды. Ақырында,
Шығанақтың жәрдемімен ол жаулардың қанды қақпанынан аман қалады. Өз еліне
шақ бір жұмысқа орналасады.
Романда еңбек адамдарының шаруаға жұмылған үлкен дүрмегін суреттейтін
көріністер көңілге қуат, медеу әкелмесе, көлеңке түсірмейді. Мысалы, дәнді
бұзып, арық қазған, тың көтерген еңбек қарқыны, жастардың ойын-сауық кеші
– бәріде шебер суреттелген. Сөйтіп, романның арқауына негіз болған басты
кейіпкерлер – Шығанақ, Олжабек, Амантай, Жанботалар ылғи да осы топтың жуан
ортасында, еңбек адамдарымен қоян-қолтық қарым-қатынас үстінде суреттеледі
[16].
Романдағы Олжабектің бейнесін ерекше атауға болады. Олжабекті оқырман
алғаш рет романның басқа тарауында колхоздан сырттан шығып, ақырында
қарақшылардың сойылына жығылып, әйелі мен баласынан, мал-жанынан айырылып,
Құрман колхозына кеп паналаған эпизодтан көрінеді. Бұл кезде сөзге жоқ,
іске жомарт Олжабек келе-сала еңбекке бел шеше кіріседі. Шығанақтың
бригадасында болып, тарыдан мол өнім алушы екпінді колхозшылардың бірі
болады. Сөйтіп, ол өмір бойы сүйегіне сіңіп қалған жекешелік сезімнен арыла
бастайды. Бұрынғы сенбесіне сеніп, сенгені жыл құсындай көріне бастаған
соң, Олжабектің ойына үміт дүниесі келіп орнайды. Жамалым тірі болса, бір
табылар. Өлі болса, қара жер кімді алмайды. Момынның, адал еңбектің күні
туды. Әлі-ақ теңеліп кетпейміз бе? Қазірдің өзінде үш жүздей еңбек күнім
бар. Өзімнен ешқайсысы артық емес. Абыройым жақсы. Атым газетке де шықты.
Кісі түсетін үй болғалы-ақ тұрмын. Тек Жамалға қарайлап [15,157] - дейді
ол.
Ауылда колхоздастыру кезінде тап жауларының тіліне еріп, колхоздан
қашып, өзінің жеке меншігін қорғаған, кейіннен жазып-жаңылғанын түсініп,
өмірлік бақытын колхоздан тапқан шаруалар Россияда да, Орта Азияда да,
Қазақстанда да болды. Олжабектердің колхоздан орын теуіп, еңбекпен бақытқа
кенелуі- партияның колхоздастыру саясатының зор жеңісі екенін жазушы үлкен
шеберлікпен суреттеген.
Романға кезінде көптеген сын-пікірлер айтылғаны мәлім. Сынның көбі
романның қамтыған тарихи кезеңдерінің үзіліп, жалғанып, созыла
беретіндігіне, Амантай мен Жанбота махаббатының ерсі де дөрекі жақтарына
байланысты болды. Әрине, композиция мен сюжеттік оқиғаның дамуын тартымды
құру, кейіпкерлердің характеріне орайлас даралау безбенмен өлшенетін нәрсе
емес. Жалпы алғанда, Шығанақтың тілі жатық та көркем, соған орайлас
кейіпкерлердің мінез-құлқы да жеке-дара өз қасиеттерімен шебер ашылады.
Көркем туындының шегі бар. Даралану да сондай мөлшерге бағынады. Сюжет,
композиция, бейне даралануы проблемаларының төңірегінде айтыс-тартыс
пікірлердің жиі туындайтыны да сондықтан.
Ғ. Мұстафиннің Миллионер романы колхоз өмірінің соғыстан кейінгі
жаңа кезеңін алып, колхоз өмірі өсірген жаңа адамдардың бейнелерін
көрсетуді мақсат еткен.
Жазушының Шығанақ романында жаңа адам бейнесі екі түрлі шиеліністе
көрінеді: бірі – колхозға жау элементтермен күресте (Төкен, Ахмет),
екіншісі – колхоз еңбегіндегі жалқаулармен арпалысуда. Ал Миллионер
романында негізгі тартыс енді тап дұшпандары мен колхозшылар арасында емес,
колхоздың өз ішіндегі жаңашыл кадрлар мен жаңалықты ұға бермейтін кертартпа
кадрлардың арасында өрістеген.
Ғ.Мұстафиннің сюжеттік желі тартқан Амангелді колхозында
шаруашылықтың бұдан былай өркендеуіне бөгет жасаушы кім? Әрине, сол
колхозды қолынан өсірген, ұзақ жылдар бойы басқарып келген, колхоз дамуына
еңбегі сіңген беделді бастық – Жақып.
Ендеше колхозды басқаруда, шаруаны ұқсатуда өмір тәжірибесі мол
Жақыптың колхоз шаруашылығын өркендетуге кедергі болатыны неліктен? Мұның
басты себебі – кешегі жұмыс әдісі бүгін ескіргендігінде. Жаңа белеске
көтерілу үшін жаңа дәуірде заман талабына сай жаңаша істеу керек, жаңа,
озат жұмыс әдісін меңгеру қажет. Өзінің еті үйренген белгілі межесі бар
Жақып мұны түсіне алмайды, көпке дейін өзінің кем өлшеп, кейін тартып
отырғанын аңғармайды. Оны түсінетін жаңадан ғана институт бітіріп келген
жас агроном – Жомарт – колхоз төрағасы Жақыптың орынбасары. Бастық пен
орынбасар екеуі екі түрлі жоспар жасайды. Романдағы тартыс та осы екі түрлі
жоспардың төңірегінде өрістейді.
Жақып басқарған колхоз қазірдің өзінде алдыңғы қатарлы колхоз
саналғанымен, өсу жағынан баяу, социалистік құрылыстың жаңа қарқынына сай
ілгері баса алмай отырғанын сол колхоздағы алдыңғы қатарлы колхозшылар
көреді. Сондықтан олар колхоз шаруашылығын өркендетудің Жақып ұсынған
жоспарын олқы санайды. Мұны Сатан мен Есжанның кабинетінде оңаша кездесу
үстіне келген Жомарт әңгімесінен, оны жоспарымен танысу суреттерінен айқын
көруге болады.
- Не жұмыспен келдің?
-Ақсақалға қарсылық айта келдім, - деді Жомарт.
Сатанда, Есжанда ұнатпаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz