Сыр өңіріндегі ашаршылық және оның салдары
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих кафедрасы
Көшербай Бүркіт Мырзасбайұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сыр өңіріндегі ашаршылық және оның салдары
6В01619 – Тарих білім беру бағдарламасы
Қызылорда, 2022 жыл
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________Оразбақов А.Ж.
____ __________ 2022 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сыр өңіріндегі ашаршылық және оның салдары
6В01619 – Тарих білім беру бағдарламасы
Орындаған Көшербай Бүркіт Мырзасбайұлы _______________
қолы
Ғылыми жетекшісі Омаров Дәулет Кәрібайұлы ________________
қолы
Қызылорда, 2022 жыл
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих кафедрасы
6В01619 – Тарих білім беру бағдарламасы
Бекітемін
Кафедрасы меңгерушісі
__________ Оразбақов А.Ж.
_____ _________2021 ж.
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Студент: Көшербай Бүркіт Мырзасбайұлы
1. Жұмыс тақырыбы: Сыр өңіріндегі ашаршылық және оның салдары
Жоғары оқу орны бұйрығымен бекітілді. №1735-с 22 қараша 2021 ж.
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі:
3. Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша
орыс және отандық зерттеушілердің еңбектері
4. Дипломдық жұмыста әзірленетін сұрақтар тізімі немесе дипломдық
жұмыстың қысқаша мазмұны:
А) ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылықтың зерттелуі
Ә) Қазақстандағы ашаршылықтың кезеңдері
Б) ХХ ғ. Сыр өңіріндегі ашаршылықтың себептері
В) Сыр өңіріндегі ашаршылықтың демографиялық зардаптары
Г) Тақырыпты мектепте оқыту бойынша әдістемелік ұсыныстар
5. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Ашаршылық. Голод. Документальная хроника.Сборник документов. 1928-
1934. I-IV том. Алматы. Атамұра. 2021.
2. Жүсіп С. Ашаршылық ақиқаты. Алматы. 2015.
3. Әбжанов Х.М. ХХ ғасырдың 30-жылдарының басындағы Қазақстандағы
ашаршылық: қылмыс пен жаза. Қазақстандағы ашаршылық халық қасіреті және
тарих тағылымы халықаралық ғылыми конференциясы материалдарының жинағы.
Астана. 2012.
4. Қызылорда облыстық мемлекеттік архивінің 21-қор деректері.
Дипломдық жұмысты дайындау
КЕСТЕСІ
№ Өңделген сұрақтар тізімі, бөлімдерҒылыми жетекшісіне Ескертулер
атауы ұсыну мерзімі
1 Диплом тақырыбының таңдалуы, Қыркүйек-қазан 2021
ұсынылуы, тақырыпқа сай жыл
материалдар жинау, зерттеу
жұмысына тапсырма беру
2 Диплом жұмысының жоспарын Қазан 2021 жыл
жетекшімен бірлесіп құру
3 Диплом жұмысының бірінші тарауын Қараша-желтоқсан,
жазу, тексеруге ұсыну 2021 жыл
4 Диплом жұмысының екінші тарауын Қаңтар-ақпан 2022 жыл
жазу, тексеруге ұсыну
5 Дипломалды іс-тәжірибе жұмыс ақпан-наурыз 2022 жыл
орнында жинақталған практикалық
материалдарды талдау, жүйелеу
6 Қорытынды бөлімі мен қосымшаны Сәуір 2022 жыл
ғылыми жетекшіге ұсыну
7 Диплом жұмысын кафедра талқылауынаНаурыз, сәуір, мамыр
ұсыну және алдын-ала қорғаудан 2022 жыл
өткізу
8 Диплом жұмысын сын-пікір берушіге Мамыр 2022 жыл
ұсыну. Дипломдық жұмысты
антиплагиат базасында тексеру
9 Қорғауға шығарылатын материалдардыМаусым 2022 жыл
сипаттайтын слайдтар жасау,
баяндама тезистерін жасау
Жұмыстың берілген күні ______________
Кафедра меңгерушісі _________________ Оразбақов А.Ж.
(қолы)
Жұмыс жетекшісі _________________ Омаров Д.К.
(қолы)
Жұмысты орындауға тапсырма алған
студент
_________________ Көшербай
Б.М.
(қолы)
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..5
АНЫҚТАМАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 XX ғ. 20-30 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚ: ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..10
1.1 ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылықтың зерттелуі ... ... 10
1.2 Қазақстандағы ашаршылықтың
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 СЫР ӨҢІРІНДЕГІ АШАРШЫЛЫҚ: СЕБЕПТЕРІ МЕН ЗАРДАПТАРЫ ... ... 21
2.1 ХХ ғ. Сыр өңіріндегі ашаршылықтың
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 21
2.2 Сыр өңіріндегі ашаршылықтың демографиялық
зардаптары ... ... ... ... ... ... . 37
3 СЫР ӨҢІРІНДЕГІ АШАРШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛДАРЫ ТАҚЫРЫБЫН МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 51
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1.Білім туралы Қазақстан республиксының 2007 жылғы 27 шілдедегі №
319- III Заңы (03.05.2022 ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
2. Педагог мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 27
желтоқсандағы № 293-VI ҚР Заңы (03.05.2022 ж. өзгертулер мен
толықтырулармен);
3. Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму
жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір
жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы No 636 Жарлығына өзгерістер еңгізу
туралы (26.02.2021ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы No
988 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында Білім беруді және
ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын
бекіту туралы;
5. Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарттарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрінің 2021 жылғы23 шілдедегі № 362 бұйрығы;
6. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың 2022 жылғы 16
наурыздағы Қазақстан халқына Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы;
7. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің Ғылыми кеңесінің
шешімімен 29.08.2016 жылғы №2 хаттамамен бекітілген Қорқыт ата атындағы
Қызылорда университетінің Академиялық саясаты (өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы 2020 жылғы 15 желтоқсандағы № 5 хаттама, 2021 жылғы 29
қазандағы № 5 өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы хаттама, 2022 жылғы
19 қаңтардағы № 8 өзгерістер мен толықтырулар туралы хаттама).
АНЫҚТАМАЛАР
Азамат соғысы - мемлекет ішіндегі әлеуметтік топтар мен таптар, діни
ағымдар мен кландар арасындағы өкімет билігі жолында жүргізетін қарулы
күрес
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру - КСРО-да ұсақ, жеке шаруа қожалықтарын
біріктіру арқылы ауыл шаруашылығын мемлекет мүддесіне толық бағындырып,
қайта құрудың теориясы мен практикасы
Ашаршылық - саяси-әлеуметтік процестер мен табиғаттағы қолайсыз
ахуалдар салдары болып табылатын әлеуметтік апат
Революция - (лат. revolutіc – бетбұрыс, төңкеріс) - табиғат, қоғам
өміріндегі, білім мен танымдағы сапалы өзгерістер
Репрессия - (лат. repressio - басып-жаншу) - бүтіндей жою, басып-
жаншу мақсатында жүргізілетін жазалау шаралары (мысалы, реакциялық
тәртіптерді). Үкімет басшыларының заң орындары арқылы өз халқын, оның
жекелеген өкілдерін қуғынға ұшыратып, жазалау шаралары
Тәркілеу, конфискация (лат. confіscatіo - мүлікті қазынаға тәркілеу) -
сотталушының меншігіндегі мүлікті мемлекет меншігіне мәжбүрлі түрде өтеусіз
алу
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
БК(б)П - Бүкілодақтық коммунистік (большевиктік) партиясы
КГБ - Комитет Государственной безопасности
КОКП - Кеңес Одағының Коммунистік Партиясы
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
Қаз АКСР - Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
Қазақстан КП ОК - Қазақстан коммунистік Партиясы Орталық Комитеті
лат.- латынша
НКВД - Народный комиссариат внутренних дел
ОГПУ - Біріккен мемлекеттік саяси басқарма
ҰҚК - Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Ашаршылық – қазақ тарихындағы
қасіретті беттердің бірі. Ашаршылық халықтың табиғи өсіміне орасан зор
зиянын тигізеді. Қазақ даласында қатты жұтқа ұшыраған жылдарда ғана
ашаршылық болған. Онда да оның ауқымы дәл XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы
қазақты от-жалындай шарпып өткен ашаршылық секілді сұмдық болмаған сияқты.
Кеңес өкіметі қазақ даласын қынадай қырып, қырғынын ала келді. Кеңес
өкіметі орнаған алғашқы жылдардан бастап халықтың хал-ахуалы нашарлай
бастаған еді. Ашаршылықтың алғашқы сипаты оңтүстік өңірде 1917 жылдың
соңына қарай сезіле бастаған.
Отандық тарихшылар қазіргі күні XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі
ашаршылықты үш кезеңге бөліп қарастыра бастады. Алғашқы 1917-1919 жылдарда
ашаршылық, әсіресе, Қазақстанның оңтүстік аймағында белең алды. 1918 жылы
Түркістан халқының 30 пайызы ашаршылықтан опат болды. Ал 1921-1922 жылдары
құрғақшылық салдарынан мал қырылып, егін шықпай қазақтар жиі қоныстанған
облыстар тағы аштыққа ұрынады. Бұл кезеңде қазақ халқы миллионнан аса
адамынан айрылды, демографиялық тұрғыдан ауыр соққы болды. 1932-1933
жылдардаға орын алған ашаршылыққа 1928 жылдары жүргізілген күштеп
ұжымдастыру мен кәмпескелеуге жалғасқан Кіші қазан төңкерісі себеп болды.
Аштық қолдан жасалды. Салықты көбейту, халықтың қолындағы малын тартып алу
сынды зорлық-зомбылықтың соңы халықтан көрер көзге ашаршылыққа ұшырап
қырылуына, күнкөріс үшін ел асып шет мемлекеттерге үдере көшуіне себеп
болды.
Ашаршылықтың ажалды араны Сыр өңірін де айналып өтпеді. Халық тығыз
қоныстанған оңтүстік өңір үшін ашаршылықтың зардабы тіпті мол болды. Бірақ,
бұл тақырып осы күнге дейін терең зерттелмей келеді. Оған себеп, әрине,
архивтегі көптеген қорлардың жабық болуы.
Ашаршылықтың себептері, салдары мен зардаптары жайлы зерттеу, оның
қазақ тарихындағы ақтаңдақ беттерін ашу, солақай саясаттың құрбандары жайлы
білу - бүгінгі күннің өте өзекті мәселесі. Себебі, өткенді білмей,
болашаққа болжам жасау мүмкін емес. Ұлттың тарихы терең зерттелмейінше,
оның тағылымды тұстары қазіргі жастарға, болашақ ұрпаққа сабақ болмайынша
еліміздің қол жеткізген тәуелсізідіген тұғырында ұстап тұру да қиын болмақ.
Сондықтан ел тарихындағы қасіретті жылдардың тарихын білу, зерттеу өте
өзекті тақырып болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты келесі міндеттерді анықтады:
1. Қазақстандағы XX ғасырдың 1920-30 жылдарындағы ашаршылық
мәселесінің зерттелуіне шолу жасау;
2. Қазақстандағы XX ғасырдың 1920-30 жылдарындағы ашаршылық кезеңдерін
білу және ашаршылықтың себептерін, оның демографиялық, әлеуметтік
зардаптарын ашу;
3. Қазақстандағы ашаршылық тақырыбын Сыр өңірі мысалында көрсету;
4. Сыр бойындағы ашаршылықтың себептері мен салдарын архивтік деректер
негізінде сараптау.
Зерттеу объектісі - XX ғасырдың 1920-30 жылдарындағы ашаршылық
мәселесі.
Зерттеу пәні – Сыр өңіріндегі 1920-30 жылдарындағы ашаршылықтың
себептері мен зардаптары.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Сыр өңіріндегі ашаршылық
және оның салдары тақырыбы бойынша жүргізілген зерттеулер Сыр өңірінің
тұрғындары үшін олардың ашаршылық кезінде құрбан болған ата-бабалары жайлы
аз да болса ақпарат алуы үшін қызықты, сондай-ақ, өңір тарихын зерттеуші
өлкетанушы-ғалымдар үшін маңызды дерек көзі болып табылады. Зерттеу
жұмысында көрсетілген тұлғаларды, ашаршылықтың себептері мен зардаптары
туралы тақырыптарды қала және аудан мектептерінде, колледждерде ғылыми
жобалармен айналысатын оқушыларға, университет студенттеріне әрі қарай
тереңдете зерттеу үшін жеке-жеке тақырып ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты орындау барысында тарихилық
принципі басшылыққа алынды. Бұл зерттелетін тақырыпты Сыр өңірінің тарихын
жалпы Қазақстан тарихының ажырамас бөлігі ретінде біртұтас контексте
қарастырып зерттеуге мүмкіндік берді. Ашаршылықтың себептері мен
зардаптарын талдау барысында тарихи-салыстырмалық әдістер қолданылды.
Жұмысты жазу кезінде жалпығылыми әдістер (сараптама, сипаттау, тұжырым
т.б.) пайдаланылды. Ашаршылықтың себептері мен салдарын, зардаптарын жүйелі
қарастыру үшін хронологиялық принцип қолданылды. Сыр өңіріндегі ашаршылық
тақырыбы кезеңдерге бөліп қарастыру бойынша зерттелді. Сыр өңіріндегі
ашаршылықтың себептері мен салдары тақырыбын зерттеуде негізгі дерек көзі
ретінде Қызылорда облыстық архивінің, Арал аудандық архивінің қорларындағы
материалдар және ашаршылықты көзімен көрген жандардың естеліктері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
1. Қазақстандағы ашаршылық тақырыбы бойынша зерттеулердің жүйелі
қарастырылуы;
2. Қызылорда облыстық мемлекеттік архивінде және аудандық архивтерде
сақталған Сыр өңіріндегі ашаршылыққа байланысты құжаттардың бірінші рет
ғылыми айналымға енгізілуі.
Зерттеудің апробациясы. Дипломдық жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
университетінің Тарих кафедрасында дайындалды, алдын-ала талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытындыдан тұрады және пайдаланылған әдебиеттер тізімін қамтиды. Сондай-
ақ, жұмыстың 2-бөлімінде Сыр өңіріндегі ашаршылық және оның зардаптары
тақырыбын оқытудың әдістемесі ұсынылады.
1 XX ғ. 20-30 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚ: ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ
КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылықтың зерттелуі
Ашаршылықтың себептері мен зардаптары туралы мәселе Қазақстан үшін
ғана емес, бұрынғы Кеңес Одағының құрамында болған, бүгінде тәуелсіздігін
алған елдер үшін де өте маңызды болып табылады. Ашаршылық тек Қазақстанда
ғана болған жоқ және 1920-30 жылдары ғана болған жоқ. Кеңес Одағы кезінде
ашаршылық тақырыбын қозғауға тыйым салынды. 1990-шы жылдары ғана отандық
тарихшылар – академик Манаш Қозыбаев пен Қайдар Алдажұманов, демограф Мақаш
Тәтімов 1928-1932 жылдар аралығындағы Қазақстандағы ұжымдастыру саясатының
зардаптары мен ашаршылық туралы, оның салдары туралы зерттеулер жариялаған.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін отандық тарих ғылымы аясында аранйы
зерттеулер жүргізіліп, ғылыми еңбекте жарық көрді, ұжымдастыру мен
ашаршылықтың себеп-салдарлары туралы ашылып айтылды. Бұл тақырыпқа қалам
тартып, зерттеу жүргізген отандық тарихшы-ғалымдар қатарында Х.М.Әбжанов,
Т.О.Омарбеков, М.Қ.Қойгелдиев, А.И.Құдайбергенова, С.О.Смағұлова,
С.К.Рүстемов секілді зерттеушілерді айтуға болады.
Ғалым Х.М.Әбжанов Қазақстандағы 1931-1932 жылдардағы ашаршылық
гуманитарлық апат қана емес, ол одан шеңбері ауқымды мәселе, ол
адамзатқа жасалған қылмыс және ғаламдық қасірет деп баға берді.
Х.М.Әбжанов ашаршылық аз ғана билеушілердің аса зорлықшыл идеологиясынан,
өркениет эволюциясына жат табиғатынан, мемлекетті басқару, экономиканы
ұйымдастыру, əлеумет мүддесін қорғау заңдылықтарын өрескел бұрмалауынан
туындады деп санайды [15].
1920-1930 жылдардағы ұжымдастыру мен ашаршылық туралы алғашқы еңбектер
Кеңес Одағында емес, шетелдiк басылымдарда жарық көрді. 1986 жылы британдық
тарихшы Роберт Конквестiң Жатва скорби: советская коллективизация и террор
голодом (ағылш. Robert Conquest. The Harvest of Sorrow: Soviet
Collectivisation and the Terror-Famine) еңбегi жарыққа шықты. Р.Конквест
Қазақстандағы ашаршылық қолдан жасалды, басқаша айтқанда 1921 жылғы
тәсілмен қайталанған, таза идеологиялық қысыммен, ойластырылмай жүргізілген
ұжымдастыру саясатының нәтижесінде туындаған. Бірақ, Қазақстандағы
ашаршылық Украинамен салыстырғанда әдейі ұйымдастырылды деуге болмайды.
Өйткені, Кеңес өкіметінің қоғамның барлық саласындағы әрекеті, өзара
байланысты: кулактарды тәркілеу, ұжымдастыру және ауылдағы жасанды
ашаршылық деген тұжырым жасайды. Роберт Конквест (Robert Conquest)
ұжымдастыру науқаны туралы тақырыпты 1968 жылдан бастап зерттеген.
Р.Конквест батыстық тарихнамада алғаш рет байлар шаруашылығын тәркілеу және
Кеңес өкіметінің басқа да құйтырғы солақай саясаты салдарынан ашаршылықтан
қырылған қазақтардың санын анықтауға тырысты [27, 48 б.].
Батыстық тарихнамада кеңестік ұжымдастыру тақырыбын қаузаған
авторлардың ішінде У.Х.Чамберлен, Аманда Эвальд, Далримпл Дана сынды
зерттеушілерді айтуға болады. 1934 жылы У.Х.Чамберленнің (Chamberlin,
William Henry), 1936 жылы Аманда Эвальдтің (Ammende, Ewald), 1964 жылы
Далримпл Дананың (Dalrymple, Dana) Кеңес Одағындағы күштеп ұжымдастыру мен
оның салдарлары туралы мақалалары жарияланды.
Ашаршылық және оның себептері туралы мәселе батыстық ғалымдарды өткен
ғасырдың 80-жылдарынан бастап қызықтыра бастады. Оған дәл осы кезеңде Кеңес
Одағында қолға алынған қайта құру саясатының ықпалы болса керек. Сол
уақытта жарияланған еңбектерде КСРО-дағы саяси қуғын-сүргін мен жасанды
ашаршылық геноцид ретінде бағаланады. Кейбір батыстық зерттеушілер
сталиндік құйтырқы саясат қазақ, украин сында халықтарды этнос, тап
ретінде жою үшін әдейі жасалған деген тұжырым жасады.
Марко Кариннык, Ю.Любомир мен Лючик және Богдан С.Кордан (Marco
Carynnyk, Lubomyr Y.Luciuk; Bohdan S.Kordan) жариялаған Министерство
иностранных дел и Голод атты еңбекте Ресей, Батыс Сібір, Қазақстан және
Еділ жағалауы бойында етек жайған ашаршылық туралы Ұлыбритания Сыртқы Істер
министрлігі (СІМ) мұрағатынан алынған құжаттардың көлемді тізбесін жасады.
1932 жылдың көктемі мен жазында Империя жөніндегі Маркетингтік
Кеңестің өкілі, ауылшаруашылығы бойынша канадалық сарапшы, әрі бақылаушы
Эндрю Кэрнс (E.Carns) КСРО-ның Батыс Сібір, Қазақстан, Еділ жағалауы,
Украина, Қырым және Солтүстік Кавказ сияқты егіншілікпен айналысатын
өңірлерін аралап, біраз деректерге куә болды. Ол ашаршылықтың туындағына
ауа райының кейбір қолайсыздығы емес, кеңестік аграрлық саясаттың салдары
әсер еткенін ашып айтты.
Америкадық зерттеуші Марта Брилл Олкотт (Martha Brill Olcott)
Қазақстандағы ұжымдастыру науқаны атты еңбегінде 1930-жылдардағы
оқиғаларды түсіну және дұрыс түсіндіру арқылы кеңестік саясаттың мәніне көз
жеткізуге болады деп атап көрсетті. Қазақ халқы да ашаршылық салдарын
украиндықтар сияқты Сталиннің аграрлық саясатын геноцид ретінде
қарастыруына болады, өйткені 1920-30 жылдардағы ұжымдастыру саясатының
басты мақсаты украиндықтар мен қазақтарды ата-қонысынан ажырату арқылы
орыстарды қоныстандыру, мал шаруашылығының орнына егіншіліктің жаңа,
ұжымдық түрін әкелу болды деп жазады [27, 47 б.].
1997 жылы Черная книга коммунизма: преступления, террор, репрессии
атты алғашқы іргелі анықтамалық еңбек жарыққа шықты көрді. Оның авторлары
С.Куртуа, Н. Верт, Ж-Л Панне, А.Пачковский, К.Бартошек, Ж-Л Марголен сияқты
халықаралық тарихшы ғалымдар еді. Олар 1932-1933 жылдардағы ашаршылықтың
себептері мен салдарларын анық түсіну үшін, мемлекет пен шаруалар
арасындағы экономикалық қатынастарға талдау жасады. Зерттеу нәтижесі мал
басының екі-ақ жылда республика бойынша 80 пайызға құлдырағаны,
күнкөрісінен айрылған 2 млн қазақтың ашаршылықтан зардап шегіп, елден ауып
шет жерлерге босып кеткені, миллионға жуығы Орталық Азияға, мыңдаған
адамдар Қытайға қашып кеткені туралы баяндалады.
Чикаго университетінің профессоры, әлеуметтік тарихшы, кеңестанушы,
Шейла Фицпатрик (Sheila Fitzpatrick) Повседневный сталинизм. Социальная
история Советской России в 30-е годы: город атты зерттеуінде ашаршылықтың
қолдан жасалған құбылыс екендігін атап көрсетті. Марксті идеяны қолдаушылар
социализмнің байлыққа апаратына көзсіз сенді. Алайда, кеңестік жүйеде
социализм мен тапшылық бір-бірінен ажырамайтын ұғым болды деп жазды.
Николас Верт (Nicolas Werth) Раскулачивание как массовое насилие
атты мақаласында шаруашылықтың күйреуі, халықтың көп бөлігін құрайтын
қарапайым шаруалардың саясаттан шеттетілуі кеңестік биліктің ең әлсіз жері
болды деп тұжырымдады.
Годы голода: Советское сельское хозяйство 1931-1933гг. атты кітаптың
авторлары Р.У.Дэвис и С.Г.Уиткрофт (R.W.Davies and Stephen G.Wheatcroft)
1930 жылдардағы саяси оқиғаларды құжаттық деректер мен естеліктер негізінде
КСРО-ның аграрлық саясатының топтамасын - егін егуден бастап 1931 жылғы
жоспарлау кезеңіне дейін көрсетуге тырысады.
Батыстық ғалымдардың көпшілігі И.Сталиннің жүргізген күштеп
ұжымдастыру саясаты украиндықтар мен басқа да ұлттық топтарға қарсы әдейі
жасалған саясат деп бағалайды. Ашаршылық мәселесіне АҚШ Конгресінің
шешімімен Украинадағы ашаршылық фактілерін зерттеу ісі жөніндегі арнайы
комиссия құрылғаннан кейін жаңа пікір қалыптаса бастады. Аталмыш
комиссияның атқарушы директоры Джеймс Мейс бастаған топтың тұжырымдауы
бойынша ашаршылық оқиғасы қолдан ұйымдастырылған жасанды ашаршылық және
1932-1933 жылдары Сталин мен оның жанындағылардың украиндықтарға қарсы
ұйымдастырған геноцид саясаты болып табылады.
Австралиядағы Мельбурн университетінің профессоры С.Уиткрофт (Stephen
G.Wheatcroft) Советский голод 1931-33: политически намеренная или
экономическая катастрофа? атты зерттеуінде Еуропалық және еуразиялық
зерттеулер орталығының қолдауымен ашаршылық қасіретіне қатысты кеңестік
ауылдардағы хал-ахуал жайлы мағлұматтар ұсынады. Автор дүниежүзілік
тәжірибедегі қазіргі ашаршылықтың себептермен салыстыра отырып,
ашаршылықтың экологиялық себептері де болады, дегенмен ашаршылықтың көбі
азық-түліктің жетіспеушілігінен емес, нарықтық саладағы тепе-теңдіктің
бұзылуынан туындайтын мәселелермен тікелей байланысты, ал кеңестік
ашаршылық бұл критерийлердің ешқайсысына келмейді деп жазады.
С.Уиткрофттің Советская статистика о продовольствии и смертности в
период голода 1917-1922 и 1931-1933гг. атты еңбегінде кеңес мемлекетін
статистикалық мәліметтермен қамтамасыз ету және әлеуметтік-экономикалық
жоспарды іске асыру мақсатында құрылған, мемлекеттік статистикалық жүйенің
ерекшелігі қарастырылады. Алайда, жоспарлау процесі саясаткерлердің шамадан
тыс іс-әрекеттерінен қирады, бірақ бұл жоспарлаушылар мен санақшылардың
біліксіздігі немесе жасампаздығының көрінісі болған жоқ. Мұрағат
мәліметтеріне сәйкес, санақшылар кеңес мемлекетінің саяси жетекшілерін
бірнеше рет шындыққа шақыруға тырысқан дей келіп, автор 1922 жылға
қарағанда, ауылдық жерлердегі кейбір тамақтану көрсеткіштері, 1933 жылы
төмен болған деген қорытынды жасайды.
Ұжымдастыру науқаны мен ашаршылық нәубетіне қатысты Николо Пианчиоло
(Nicollo Pianciola) Голод в степи. (Коллективизация сельского хозяйства и
казахские крестьяне), француз тарихшысы Изабель Огайонның Седентаризация
казахов СССР при Сталине. Коллективизация и социальные изменения (1928-1945
г.г.), Н.М.Неймарктың (Norman M. Naimark) Геноциды Сталина, Шейла
Фицпатрик (Sheila Fitzpatrick) Сталинские крестьяне: социальная история
Советской России в 30-е годы: деревня, Дана Далримплдің (Dana G.Dalrymple)
Советский голод 1932-1934 годов зерттеу еңбектері мен мақалалары жарық
көрген. Д.Далримпл Кеңес Одағының басқа өңірлеріне қарағанда, қазақ халқына
адам шығыны орасан зор зиян әкелді. 1932-33 жылдардағы ашаршылық өзінің
көлемі, мерзімдік ұзақтығы, динамикасы мен туындау себептері жөнінен,
дүниежүзінде болған ашаршылықтардың ішіндегі ең ауыры болды деп есептейді.
Ашаршылықтың себебінен бірнеше миллион адам опат болды. Әртүрлі деректік
зерттеулерде, ашаршылықтағы адам шығынының орташа есебі 5,5 млн адамды
құрайды.
АҚШ Мэриленд университетінің ассистент-профессоры Сара Камеронның The
Hungry Steppe: Famine, Violence and the making of Soviet Kazakhstanатты
кітабы АҚШ бастаған батыс елдерінің назарын аударды.
Сара Камерон өз зерттеулерінде Кеңестік Қазақстанда 1930-1933
жылдарда болған ашаршылықтан 1,8 миллионнан астам адам опат болғанын
айтады. Ол сталиндік тоталитарлық билікті қатты сынаған.
Шетелдік тарихшылар Е.Бэкон, Э.Шихи, И.Виннер, Х.Нейберт, Э.Гизе
экономикалық тұрғыдан пайданы ойлағанның өзінде де тым аз уақыттың ішінде
көшпелі және жартылай көшпелі малшыларды зорлықпен отырықшыландырудың мүлде
қисынсыздығы жайлы өз зерттеулерінде атап көрсетті [27, 47 б.].
Қазіргі таңда Қазақстандағы ашаршылықтың себептеріне байланысты
әртүрлі көзқарастар бар. Шетелдік зерттеушілер мұның басты себептердің бірі
ретінде Қазақстанда осы жылдарда орын алған табиғи құрғақшылықты және соның
салдарынан орын алған жұтты алға тартса, кейбірі жұқпалы аурулардың
таралуын да ашаршылықтың басты себептерінің бірі ретінде көрсетеді.
Қазақстандық тарихшылардың басым бөлігі 1930-1933 жылдардағы
ашаршылықтың басты себебі ретінде күштеп ұжымдастыру науқанын көрсетеді.
Алайда, күштеп ұжымдастыру науқанының бүкіл ел бойынша жүргізілгенін, бірақ
ашаршылықтың Қазақстан, Украина, Еділ бойы сында жекелеген аймақтарда ғана
белең алғанын назарда ұстауымыз керек деп санайды тарихшы-ғалым Т.Омарбеков
[39].
Зерттеушілердің бір бөлігі жекелеген саяси-шаруашылық науқандарды да
ашаршылықтың басты себебі ретінде тануға ұсынады. Бірақ, архив қорларындағы
құжаттар, қазақтың ашаршылыққа ұшырауының негізгі және басты себебі
дәстүрлі мал шаруашылығының қолдан жойылуы болғанын тайға таңба басқандай
айқындап береді. Дәстүрлі мал шаруашылығын жоюды 1930 жылдан басталған
қазақтарды жаппай жоспарлы отырықшыландыру саясаты одан сайын ушықтырды.
Жоспар бойынша Қазақстанда барлығы 400 мың көшпелі және жартылай көшпелі
қожалықтар отырықшыландырылуы тиіс болған. Бірақ ашаршылықтың басталуы бұл
науқанды сәтсіздікке ұшыратты және отырықшыландыру науқаны 1932 жылдан
бастап шын мәнінде босқындарды шаруашылықтық орналастыру науқанына айналып
кетті. Соған қарамастан 1930-1932 жылдары Қазақстанда 264 мың шаруа
қожалықтары отырықшыландырылды [39].
1990 жылдардың басында 30 жылдары қуғын-сүргінге ұшырағандар, сондай-
ақ ұжымдастыру мен жаппай террор кезеңінде зардап шеккендер туралы
ақпараттарды қалпына келтіру және тақырыпты тереңірек зерттеу мәселесі
алғаш рет мемлекеттік деңгейде көтерілді [27, 27 б.].
Саяси қуғын-сүргін тарихын зерттеу, оның құрбандарын ақтау мәселесінде
қазақстандық Әділет тарихи-ағарту қоғамы зор роь атқарды. Әділет қоғамы
өзінің құрылған алғашқы күнінен бастап ғылыми семинарлар мен конференциялар
өткізуге, деректік жинақтар мен кітаптар жариялау жұмыстарын жүйелі
ұйымдастырды. Әділет қоғамының бастамасымен Алматыда және басқа да
облыстарда 20-40 жылдары атылғандардың тізімі – Книга скорби - Азалы
кітап жарық көрді.
1997 жылдың Жалпыұлттық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын
еске алу жылы деп аталуы саяси қуғын-сүргін тарихының мәселелерін қозғап,
ақиқатты ашуға себеп болды. Саяси қуғын-сүргін тарихын зерттеу елімізде
тарихшы ғалымдар тарапынан қызу қолдау тапты [25; 30; 37; 38]. Т.Омарбеков
пен Қ.Алдажұмановтың зерттеулерінде 20-30 жылдардағы күшпен ұжымдастыруға
қарсы көтерілістер мен қозғалыстардың көлемі жайлы тұңғыш рет көрсетілді.
Қазіргі таңда ашаршылық тақырыбын қаузап, зерттеп жүрген ғалымдар
арасында Б.Аяған, З.Кабылдинов, Ж.Ү.Қыдыралина, Ә.М.Ауанасова т.б. бар.
2020 жылдың 24 қарашасында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың
№456 Жарлығымен Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі
мемлекеттік комиссия құрылды. Саяси қуғын-сүргін құрбандарының қатарында
ашаршылықтан зардап шеккен құрбандар да бар.
Мемлекеттік комиссияның басты міндеті – кеңестік кезеңдегі саяси
қуғын-сүргін құрбандарының барлық санаттарына қатысты тарихи әділеттілікті
толық қалпына келтіру. Осыған орай, қазіргі таңда республика көлемінде
саяси қуғын-сүргін құрбандарының барлық санаттарына қатысты зерттеулер
жасалып, архив материалдары ашылуда. Өңірлік комиссиялардың қорытындылары
жергілікті баспасөзде жарияланып жатыр.
1.2 Қазақстандағы ашаршылықтың кезеңдері
Зерттеушілер қазіргі таңда Қазақстандағы ашаршылықты үш кезеңге бөліп
қарастырып жүр:
1. 1917-1919 жылдардағы ашаршылық;
2. 1921-22 жылдары болған ашаршылық;
3. 1930-33 жылдардағы ашаршылық.
1917-1919 жылдары Түркістан АКСР-не қарасты Сырдария және Жетісу
облыстары бойынша көшпелі тіршілікпен айналысатын жергілікті халықтың
миллионнан астам адамы қырғынға ұшырады. Оның басты себебі аймақта орнаған
кеңес билігінің өкілдері қолдарындағы қару-жарақ күшімен озбырлық саясатын
жалғастыруында еді. Бұл өткен ғасырда қазақ халқының басына түскен ұлттық
апаттың алғашқы кезеңі еді. Қаншама табиғи жұттан аман өткен қазақ халқы
большевиктер билікке келгеннен кейін жүргізілген оспадарсыз саясатқа төтеп
беріп қарсы тұра алмады. Оның басты себебі, жұмысшы мен шаруаның одағына
негізделген пролетариат диктатурасының орнауы еді. Алайда, бұл өкімет
орталықтан шет жатқан Түркістан сияқты аймақтарда Мұстафа Шоқайдың сөзімен
айтқанда, ... өліктердің үстінде ... әйелдер мен балалардың өліктерін
құрбандыққа шалып орнады [51]. Билік үшін күресте большевиктердің жеңіске
жетуі елдегі азамат соғысынан кейін ғана мүмкін болған еді.
1921-1922 жылдардағы ашаршылықтың бірнеше себебі болды: бірінші –
азамат соғысының зардаптары, сондай-ақ енді ғана орныға бастаған кеңестік
биліктің сан түрлі қитұрқы, әскери жазалаулары, халықты тонаушылық;
екінші – табиғи апаттың,яғни, қатты суық пен жауын-шашынсыз, қолайсыз ауа
райы салдарынан орын алған жұт. Қазақ халқының мал басының 80 пайызы жұтқа
ұшырап, қырылды. Қолда бар ауылшаруашылық өнімінің 80 пайызын
кеңестік билік жинап алып, орталыққа тасып әкетті. Ал жергілікті халық
күнкөріссіз, азық-түліксіз қалды.
1918 жылдың 13-мамырынан бастап жүргізе бастаған азық-түлік саясатына
байланысты Азық-түлікті тәркілеу науқаны басталды; үшіншіден, аштық пен
жоқшылықтан әлсіреген елдің арасына сүзек, тырысқақ, оба, діңгене сында
жұқпалы аурулар жайылып, халықты қынадай қыра бастады. Ашаршылыққа Орал,
Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Қостанай, Семей, Ақмола губерниялары алдымен
ұшырады.
Қазақ Орталық Атқару комитетінің төрағасы С.Меңдешевтің 1922 жылғы 8-
шілдеде Казақ Орталық Атқару комитетінің III сессиясында сөйлеген сөзінде
ашаршылыққа ұшырағандар саны 1922 жылдың көктемінде алынған деректер
бойынша 2 832 000 адам болған.
Наша газета басылымы 1918 жылғы 13-тамызда жарыққа шыққан нөмірінде:
Сыр өңірінде басталған аштық пен індеттің халықты қырып, қаусатып
тастағанын сол кездердегі тарихи деректерден көреміз. Бір ғана 1918 жылдың
өзінде Түркістан халқының 30 пайызы аштықтан қырылған деп жазған.
1917-1920 жылдар аралығында халық саны 6 218 300 адамнан 4 679 795
адамға кеміген.
Тарихшы-ғалым Б.Аяған: Соңғы мәліметтер бойынша 1920-жылдардағы
аштиықтан опат болғандардың саны 2,3 млн адамға жеткен деп жазады [14].
1921-1922 жылдары Өлкелік партия комитетінің БКП(б) Орталық комитетіне
жолдаған ресми ақпараты бойынша аштыққа ұшырағандардың саны 2 млн 286 мың
591 адам болып, соның 68,2% – 1,5 млн қазақ өлген.
Ашаршылықтың ұзақ жылдарға созылуына, халыққа шексіз қайғы-қасірет
əкелуіне қоғамның қалыпты даму ырғағы мен заңдылығын бұзған партиялық
номенклатура кінəлі, ал Қазақстандағы ашаршылықты қолдан жасаушы Кремльдің
қолшоқпары болған Ф.И.Голощекин еді. Тарихшылардың баға беруінше,
билікқұмар, тойымсыз бірінші басшы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық,
қоғамдық құрылысын бұрын-соңды білмеген. Билік еткен уақытында
Ф.И.Голощекин қазақ халқын ешуақытта құрметтеген емес. Сталинге жағыну үшін
келе-сала Алаш зиялыларын қудалаумен айналысты, ауылдың дəстүрлі
экономикалық, тұрмыстық, əлеуметтік, рухани іргетасы мен құндылықтарын
күйретіп, ұлтты түп-тамырынан айыруға тырысты және қазақтардың өз ішіне
алауыздық туғызға барын салды. Күштеп ұжымдастыру кезінде ұжымшар меншігіне
шаруалардан малды, еңбек құралдарын, тіпті үйіндегі төсеніштерін, көрпе-
жастығы мен ыдыс-аяқтарын, киім-кешекті тартып алу арқылы көшпелі өмір
салтын ұстанған қазақтарды бір күнде отырықшыға айналдыруды қолға алды. Ет,
жүн, мүйіз, тұяқ дайындау бойынша ақылға сыйымсыз тапсырмалар берді.
Азық-түлік тапшылығы, адам шығыны 1930 жылдарға қарай анық көріне
бастады. Қазақтар үшін 1931 жылдың күзі, 1932 жылдың қарсыз қысы пен
жауынсыз жазы өте ауыр тиді. Ауыл тұрғындары бірден 2,5 млн адамға азайды.
Халық оны мешін жылының қырғыны деп атады. Себебі, осы жылдары күштеп
ұжымдастыру қарқыны ерекше белең алып, қазақ ауылы бұрынғы кесікн-кейпін
жоғалтқан еді. Мал шаруашылығы ауылшаруашылығының бір саласы ретінде
жойылып кетуге шақ қалды. Барлық күнкөріс тірлігі малға қарап отырған
ауылдағы қазаққа ажал аранын ашып келді. Қазақ жеріндегі алапат ашаршылық
этникалық сипатқа ие болды. Аштан бұралған қазақтар қалаларға, көршілес
республикалар мен шет мемлекеттерге бас сауғалап, алақан жайып босып кете
бастады. Жеткен жерлерінде аштықтан бұралған қазақтар жұмыс таппай, көшеде
босып жүрді, теміржол вокзалдарын жағалады, балалар ата-анасынан айрылды,
қаңғыбастар саны көбейді. Аштықтан əлсірегендер арасында жұқпалы аурулар
етек жайып, қысқы суыққа, аязға төзе алмай, адамдардың өлім-жітімі көбейді.
Ашаршылықтан балалар мен көп қырылды. Қарттардың, жасы ұлғайған адамдардың
бір сәтте өмірден өтіп, қоғамнан өшіп қалуы халықтық тәрбие мен өмірлік
тəжірибесінің тұғырын шайқаса, бір мезетте мыңдаған балалардан айырылу
ұлттың болашағына қауіп төндірді. Ашаршылық шыңына жетіп, халық қырылып
жатқанада да Голощекин билікте қала берді. 1932 жылғы 17 қыркүйекте
қабылданған Қазақстанның ауыл шаруашылығы туралы жəне оның ішінде мал
шаруашылығы туралы партиялық қаулысы қазақ халқының жай-күйі мен болашағы
үшін емес, мал басының азайғанына көбірек көңіл бөліп, қынжылған құжат
болды.
Ф.И.Голощекин (1925-1933) елдi индустрияландыру және ұжымдастыру
саясатының қарқынын үдетті. Оған И.Сталиннің 1928 жылы 15 қаңтар - 6 ақпан
аралығындағы Сібірге сапарында (Новосибирск, Барнаул, Бийск, Рубцовка,
Красноярск, Омбы), Красноярскіде өткізген Шығыс кеңесі түрткі болды.
И.Сталин елдегі астық дағдарысына тоқталып, егер 1927 жылғы қаңтарда 428
млн. пұт дәнді астық дайындап үлгірген болсақ, ал 1928 жылғы қаңтарда
дайындалған астық 300 млн. пұтқа әрең жеткенін, осы жетіспеушіліктің 128
млн. пұт болғанын тілге тиек етті [40, 41 б.]. Осы сөздерді құлағы шалған
жергілікті жандайшаптар астық дайындау науқанында асыра сілтеулерге жол
берді. Соның салдарынан қазақтардың дәстүрлi мал шаруашылығы күйзелдi,
қазақ зиялыларының мәліметтері бойынша, сол кезде 40,5 миллион болған мал
басы 4,5 миллионға қысқарды. Оның үстіне ауа райының қолайсыздығы мен
аштықтан босқан халықтың 24 пайызы, яғни әрбiр төртiншi адам қайтыс болған.
Партия жүктеген міндетті орындау үшін, 1928 жылғы 27-тамызда Қазақ
Атқару комитеті жартылай феодалдарды тәркілеу туралы арнайы декрет шығарды.
1928 жылғы 13-қыркүйекте тәркілеуге қарсылық жасағандарды қылмыстық
жауаптылыққа тарту және байларды жер аудару туралы қаулы қабылданған
болатын. Тәркілеудің аяғы Алаш ісі атанған саяси репрессияларға ұласты,
кеңес өкіметінің қас дұшпандары деп танылған алаштықтар түрмеге
тоғытылды. 1930 жылғы 19 ақпанда ауыл шаруашылығын социалистік тұрғыда
қайта құру ісін жеделдетуді және кулактар мен байларға қарсы аяусыз
күресуге бағытталған қаулы қабылданды.
Халыққа салынатын салық көлемі ұлғайды. Тәркілеу мен ұжымдастыру
науқанындағы қиянаттар салдарынан республиканың түпкір-түпкірінде үш жүзден
астам халық көтерілісі бой көрсетті, олар қару-жарақтың күшімен жанышталды.
Соның бәрі ел-жұртты әбден қалжыратты. Ұлттық апаттың үшінші, яғни, ең
қасіретті кезеңі деп танылған уақытта 1931–1933 жылдары жергілікті көшпелі
халықтың жартысына жуығы қынадай қырылды. Әлі жеткендер басқа аймақтарға,
шетелдерге босып кетті. Мал басы он шақты есе азайды [31].
Кремль үшін қазақ халқының аштықтан қырылғаны емес, астықтың мол
дайындалуы басты мәселе болды. Бұл туралы И.Сталин мен В.Молотовтың 1932
жылғы 8 қарашада Қазақстанды басқарып отырған басшыларға жолдаған
жеделхатынан көруге болады. Онда егер өте тез арада республика бойынша
астық жинау қарқынды жүргізіліп, нәтиже бермесе, оған жауапты тұлғалар
репрессиялауға ұшырайды делінген еді. Үш күн ішінде Қазақстан Үкіметінің
отырысында
Мəскеудің бұйрығын орындау шаралары нақтыланды:
1. Қара тізімге кірген ұжымшарларға несие беруді тоқтату, бұрын
берілген несиелерді мерзімінен бұрын қайтару;
2. Астық даярлауға қарсы шыққандарды ОГПУ органдары құзырына алу;
3. Оларды солтүстік облыстарға қарай жер аударуды қарастыру [15].
1933 жылдың басында Ф.Голощекиннің орнына Қазақстан билігіне келген
Л.И.Мирзоян да қазақ халқының қасіретіне мойын бұра қойған жоқ. Оны елдегі
ашаршылық салдарынан әр аймақтардағы халықтың сыртқа көшіп кетудің
тоқтамағанын көрсететін ресми құжаттар, бейресми ақпараттар көрсетеді.
Аштықтың зардабы туралы алғашқы жиын – өлкелік партия комитетінің VІ
Пленумы 1933 жылғы шілде айында ғана өткізілді. Бұл Пленумды шартты түрде
Қазақстандағы ашаршылықты тежеуге бағытталған алғашқы әрекет ретінде
қарастыруға болады. Пленумға қатысушылар қазақ халқының басындағы аштық
қасіретінің себебін Ф.М.Голощекиннің елді дұрыс басқара алмауынан,
жергілікті биліктің сауатсыздығы мен икемсіздігінен, бай-кулактардың
қарсылығынан болды деп санады. Бұл, əрине, апаттың мәселесін анықтаудың
болмашы әрекеті еді. Ал күштеп ұжымдастырудың негізінде пайда болған
кеңестік аграрлық өндіріс өнеркəсіпті шикізатпен, халықты азық-түлікпен
қажетті мөлшерде қамтамасыз ету бойынша басты мақсатын жүзеге асыра алмады.
Осылайша, большевиктер жоспарлауға бағытталған экономиканы
қалыптастырды, өндіріс пен ауыл шаруашылығын дамытудың орнына санды
ұлғайтуға жұмыс жасады. Ал қазақ даласында жандайшап, шабармандар көбейіп,
асыра сiлтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын басты ұранға айналды. Кеңестiк
билiктiң орыстан өзге ұлттарды отарлау саясаты шын мәнінде империализм
кезіндегі мақсатынан айнамай, тек сипатын ғана өзгертті. Аштықтан
қалжыраған қазақтар шекаралас Қытай, Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан,
Түркіменстан арқылы Моңғолия, Ауғанстан, Иран және Түркия елдеріне асып,
босқыншылыққа ұшырады.
1928-1932 жылдары бірінші бесжылдық тұсында қазақ байларын тәркілеу
саясаты күшіне еніп, кеңестік билікке қарсы әлеуметтiк қауiптi
элементтердi iздестiруге, оларды күштеп жер аудару қолға алынды. Әсіресе,
қазақ қоғамының басты әлеуметтік тірегі болған қазақ байлары қуғын-сүргінге
ұшырады.
Ұлттық көзі ашық азаматтары, материалдық жағынан бай болмаса да,
рухани жағынан өте бай адамдар ретінде қоғамға аса қауіпті деп саналды,
олар ұжымдастыру науқанында тәркілеуге жататын екінші топқа енгізілді.
Осылайша, 1930 жылдары жүргізілген байларды тап ретiнде жою науқаны, 1918-
20 жылдардан бастау алған саяси қуғын-сүргiнді одан әрі ушықтырған еді.
Тәркілеуге жатқызылған адамдар 3 санатқа бөлінді: біріншілері
концлагерлерге жабылды; екіншілері өзге алыс аймақтарға жер аударылды;
үшіншісі колхоздардан тыс өңірлерге жіберілді.
Кеңес өкіметінің 1920 жылдардан басталатын шексіз билігі 1930 жылдары
тоталитаризм (лат. totalis - тұтастай, түгелдей) жүйесін туғызды.
Тоталитаризм орнаған мемлекетте қоғам өмірінің барлық саласы биліктің
бақылауында болып, адам бостандығы мен конституциялық құқықтары жойылады,
оппозиция мен өзге саяси ой өкілдері саяси қуғын-сүргінге ұшырайды. Оның
тарихи үлгілері КСРО-да Сталин, Қытайда Мао Цзэдун, Солтүстік Кореяда Ким
Ир Сен режімі кезінде, сондай-ақ фашистік Италияда Б.Муссолини және
Германияда Гитлер тұсында орнады [1, 458 б.]. Тоталитаризм орнаған КСРО-да
1920-30 жылдары байлар мен кулактарды тап ретінде жою жұмыстары мен ауыл
шаруашылығын күштеп ұжымдастыру саясаты жүргізілді. Нәтижесінде қазақ халқы
алапат ашаршылыққа ұшырап, жаппай босқыншылықты бастан өткерді. Кеңестік
тоталитаризм зиялы қауым өкілдерін ұлттық саяси ұстанымдарына орай тап
жаулары, жат пікірдегілер және әлеуметтік қауіпті элементтер ретінде
қудалады. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Ә.Байділдин, Д.Әбілов, М.Тынышбаев, Т.Рысқұлов сынды Алаш арыстары
тоталитаризмнің құрбаны болды.
Қазақ даласын оттың жалынындай шарпыған ашаршылық туралы қазақ
зиялылары Тұрар Рысқұлов, Смағұл Сәдуақасов, Нығмет Нұрмақов, Ораз Исаев,
Сұлтанбек Қожанов және т.б. Мәскеуге хаттар жолдады. БК(б)П ОК-нiң Бас
хатшысы И.Сталин мен Қазақ өлкелiк партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы
Ф.И.Голощекинге жолданған Т.Рысқұловтың Сталинге хаттары, Ғ.Мүсiрепов,
М.Ғатаулин, М.Дәулетқалиев, Е.Алтынбеков, Қ.Қуанышев жазған Бесеудiң хаты
және т.б. құжаттарда қазақтың қара шыбындай қырылуы мен үдере шетел
асуының негізгі себептерi көрсетіліп, экономикалық және демографиялық
шығынды дәлелдейтін нақты мәлiметтер берілдi. Онда ұсынылған мәліметтер
1933 жылы Қазақстанның 104 ауданы бойынша 206 мың адамның азық-түлік
көмегіне зәру болғандығын көрсетеді. Сондай-ақ, басшылықтың ашаршылыққа
ұшыраған аудандарға жанашырлық танытпағаны көмек беру жұмыстарын жүйелі
ұйымдастыра алмағандығы да байқалады. Осындай мазмұндағы ресми хаттар 1918-
1922 жылдардағы ашаршылықтың уақытында да жазылған болатын. Обращение
киргиз к Ленину (Қазақтардың В.И.Ленинге хаты) деп аталатын хатты қазақ
делегациясы орталыққа қабылдата алмай, Кавказда жүрген Мұстафа Шоқайға
жеткізеді. Артынша бұл хаттың мәтіні 1921 жылы Тбилиси қаласында Борьба
газетінде түсіндірмелермен жарық көреді. Құжатта адамдардың аштықтан иттің
етін жеуге дейін жеткендігі, оларға ешбір медициналық көмектің көрсетілмей
жатқандығы, бұл өз кезегінде қазақ халқына деген теріс көзқарастан туындап
отырғандығын білдіретіні, Орталықтың өкілдері мен жергілікті халықтың
арасында өзара түсіністіктің жоқтығы, партия, кеңес қызметкерлерінің
көпшілігінің отарлық рухпен уланғандығы жөнінде сөз қозғалған [18, 107-114
бб.]. Ал, 1932-1933 жылдардағы ашаршылықтың зардаптары тіпті сұмдық болған
еді. Бұл кезде ашаршылықтан ақыл-есінен адасқан жандардың ит тұрмақ,
адамның етін жеу фактілері жиі орын алған еді.
Ұлтаралық араздықты қоздырушы кейбір шовинистік пиғылдағы адамдар
қазақтар орыс балаларының етін жейді деген әңгімелер таратты. Бұл
дақпыртқа елітіп жергілікті тұрғындардың арасында жазықсыз қазақтарды
өлтірген жағдайлары да кездескен [22].
1930-1932 жылдары Қазақстандағы ауыл халқының кемуі Қазақстанның
Егіншілік Халық Комиссариатының (Наркомзем) мәліметтері бойынша 1 831 441
адам болған. Бұл жерде 1933 жылғы мәлімет қамтылмаған. Осы жылдардағы
Қазақстанның санақ басқармасы (Казнархозучет) бастығының орынбасары
Н.Мацкевичтің мәлімдемесі бойынша 1933 жылдың өзінде-ақ ауыл халқы 1 700
500 адамға қысқарған. Оны басқа жылдардағы көрсеткішпен біріктірер болсақ,
1930-1933 жылдары ауылда қырылған не босып кеткен халықтың саны 2 млн 900
мыңнан асып кетеді [39].
Аштықтан бұратылған қазақтар 1931 жылдың күзінен бастап топ-тобымен
Қазақстанның Ресеймен шекаралас облыстарына қарай жаппай үдере ауа бастады.
Аш қазақтардың жаппай босуы біріншіден, олардың күштеп ұжымдастыруға қарсы
көрсеткен ұжымдық наразылығы болса, екінші жағынан аштықтан аман қалудың ең
тиімді жолы еді. Қазіргі таңда ашаршылық тақырыбын зерттеп жүрген
зерттеушілердің пікірі бойынша 1930-1933 жылдары республикадан 1 миллионға
жуық халық шет аймаққа ауып кеткен. Сол кездегі Павлодар округінің Ертіс
ауданының қазақтарының Омбының Русскополян ауданына ауған босқыншылығын
көрген сол облыстың Қаратал ауылының тумасы Асылбекова Зылиха Сартымбекқызы
былай суреттейді: 1932 жылдың қысында болған сұмдық оқиғалардың куәсі
болдым. Аулымыздың қасынан Омбы жаққа өтіп бара жатқан аш қазақтардың
шұбырынын көрдім. Сол жылы сұмдық қатты қыс болды, сақылдаған аяз бен боран
толастамай соғып тұрды. Боран толастаған соң ауыл адамдары жолға шығып
қарайып жатқан қазақтардың өлігін жинап жерлейтін еді. Өліктердің көптігі
сонша оларды тезірек көмуге тырысатын, себебі аш қасқырлар өліктерді жеп
қоятын. Бір айта кетерлік жай – адамдар өлер алдында үстіндегі киімдерін
шешіп тастап құлайды екен. Денелері тез ісіп кетеді екен. Көп жағдайда
аналарына ере алмаған жас балалар көп өлген. Ере алмай қалжыраған
балаларына қарайлауға аналардың күші де, мүмкіндігі де болмаған [22, 65
б.].
Тәуелсіздік жылдары жарияланған деректер 1920-1930 жылдары қазақ халқы
4-4,5 млн адамын жоғалтқан. Оның ішінде 1921-1922-жылдардағы ашаршылық
уақытында ашыққандарға көмек көрсету комиссиясының төрағасы Мұхтар
Әуезовтің мәліметі бойынша 1 млн 700 мың адам, 1932-1933-жылдары 2 млн 300
мыңға жуық адам опат болған. Қазақ демографы Мақаш Тәтiмовтің деректерінде
1920 жылдардағы ашаршылықтан өлгендердің саны 2,3 млн адамға жеткен
делінеді. Сонымен қатар, ол азамат соғысы, қолдан жасалған ашаршылық,
қуғын-сүргiн барысында, екiншi дүниежүзiлiк соғыста қазақ халқы 3 миллион
850 мыңға жуық азаматынан айрылды деп тқжырымдайды [46, 160 б].
2 СЫР ӨҢІРІНДЕГІ АШАРШЫЛЫҚ: СЕБЕПТЕРІ МЕН ЗАРДАПТАРЫ
2.1 ХХ ғ. Сыр өңіріндегі ашаршылықтың себептері
Алғашқы ашаршылық Сыр бойында 1917-1919 жылдары белең алды. Қос
төңкеріс пен азаматтық соғыс және жергілікті халықтың мал-мүлкінің талан-
таражға салынуы көшпелі халықтың аштыққа ұшырауына себеп болды. Ашаршылық
жайлы деректерге терең үңілсек, қалың қазақ жайлаған Сыр бойындағы
ашаршылық 1917 жылдың соңын ала біліне бастағанын байқаймыз. Азамат
соғысының зардабы, қалыптасқан шаруашылық пен басқару жүйесінің тоқырауы,
большевиктердің елдің әлеуметтік мәселелерін жете білмегенінің кесірінен
елде аштық белең алды.
Түркістан Республикасындағы аштықпен күресу Орталық комиссиясының
аштарға көмек көрсетуімен айналысқан комиссиясының нәтижесі жайлы 1919
жылдың 11-наурыздағы баяндамасында Перовск уезінде 47 мың, Қазалы уезінде
29 мың адамның аштықта екені жайлы дерек айтылған [19, 184 б.].
Осындай сұмдық аштық кезінде Сыр өңірінің халқы өздерінің бала-шағасы
аштан қырылып жатқанына қарамастан большевиктердің қысымымен Ресейге балық
жіберген. Атап айтқанда, 1920 жылдың 25-желтоқсанында В.И.Лениннің Арал
балықшыларына жазған өтінішіне орай 1921 жылдың 5-сәуірінде аштықта қалған
Волга бойы халқына 14 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих кафедрасы
Көшербай Бүркіт Мырзасбайұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сыр өңіріндегі ашаршылық және оның салдары
6В01619 – Тарих білім беру бағдарламасы
Қызылорда, 2022 жыл
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________Оразбақов А.Ж.
____ __________ 2022 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сыр өңіріндегі ашаршылық және оның салдары
6В01619 – Тарих білім беру бағдарламасы
Орындаған Көшербай Бүркіт Мырзасбайұлы _______________
қолы
Ғылыми жетекшісі Омаров Дәулет Кәрібайұлы ________________
қолы
Қызылорда, 2022 жыл
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институты
Тарих кафедрасы
6В01619 – Тарих білім беру бағдарламасы
Бекітемін
Кафедрасы меңгерушісі
__________ Оразбақов А.Ж.
_____ _________2021 ж.
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Студент: Көшербай Бүркіт Мырзасбайұлы
1. Жұмыс тақырыбы: Сыр өңіріндегі ашаршылық және оның салдары
Жоғары оқу орны бұйрығымен бекітілді. №1735-с 22 қараша 2021 ж.
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі:
3. Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша
орыс және отандық зерттеушілердің еңбектері
4. Дипломдық жұмыста әзірленетін сұрақтар тізімі немесе дипломдық
жұмыстың қысқаша мазмұны:
А) ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылықтың зерттелуі
Ә) Қазақстандағы ашаршылықтың кезеңдері
Б) ХХ ғ. Сыр өңіріндегі ашаршылықтың себептері
В) Сыр өңіріндегі ашаршылықтың демографиялық зардаптары
Г) Тақырыпты мектепте оқыту бойынша әдістемелік ұсыныстар
5. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Ашаршылық. Голод. Документальная хроника.Сборник документов. 1928-
1934. I-IV том. Алматы. Атамұра. 2021.
2. Жүсіп С. Ашаршылық ақиқаты. Алматы. 2015.
3. Әбжанов Х.М. ХХ ғасырдың 30-жылдарының басындағы Қазақстандағы
ашаршылық: қылмыс пен жаза. Қазақстандағы ашаршылық халық қасіреті және
тарих тағылымы халықаралық ғылыми конференциясы материалдарының жинағы.
Астана. 2012.
4. Қызылорда облыстық мемлекеттік архивінің 21-қор деректері.
Дипломдық жұмысты дайындау
КЕСТЕСІ
№ Өңделген сұрақтар тізімі, бөлімдерҒылыми жетекшісіне Ескертулер
атауы ұсыну мерзімі
1 Диплом тақырыбының таңдалуы, Қыркүйек-қазан 2021
ұсынылуы, тақырыпқа сай жыл
материалдар жинау, зерттеу
жұмысына тапсырма беру
2 Диплом жұмысының жоспарын Қазан 2021 жыл
жетекшімен бірлесіп құру
3 Диплом жұмысының бірінші тарауын Қараша-желтоқсан,
жазу, тексеруге ұсыну 2021 жыл
4 Диплом жұмысының екінші тарауын Қаңтар-ақпан 2022 жыл
жазу, тексеруге ұсыну
5 Дипломалды іс-тәжірибе жұмыс ақпан-наурыз 2022 жыл
орнында жинақталған практикалық
материалдарды талдау, жүйелеу
6 Қорытынды бөлімі мен қосымшаны Сәуір 2022 жыл
ғылыми жетекшіге ұсыну
7 Диплом жұмысын кафедра талқылауынаНаурыз, сәуір, мамыр
ұсыну және алдын-ала қорғаудан 2022 жыл
өткізу
8 Диплом жұмысын сын-пікір берушіге Мамыр 2022 жыл
ұсыну. Дипломдық жұмысты
антиплагиат базасында тексеру
9 Қорғауға шығарылатын материалдардыМаусым 2022 жыл
сипаттайтын слайдтар жасау,
баяндама тезистерін жасау
Жұмыстың берілген күні ______________
Кафедра меңгерушісі _________________ Оразбақов А.Ж.
(қолы)
Жұмыс жетекшісі _________________ Омаров Д.К.
(қолы)
Жұмысты орындауға тапсырма алған
студент
_________________ Көшербай
Б.М.
(қолы)
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..5
АНЫҚТАМАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 XX ғ. 20-30 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚ: ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..10
1.1 ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылықтың зерттелуі ... ... 10
1.2 Қазақстандағы ашаршылықтың
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 СЫР ӨҢІРІНДЕГІ АШАРШЫЛЫҚ: СЕБЕПТЕРІ МЕН ЗАРДАПТАРЫ ... ... 21
2.1 ХХ ғ. Сыр өңіріндегі ашаршылықтың
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 21
2.2 Сыр өңіріндегі ашаршылықтың демографиялық
зардаптары ... ... ... ... ... ... . 37
3 СЫР ӨҢІРІНДЕГІ АШАРШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛДАРЫ ТАҚЫРЫБЫН МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 51
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1.Білім туралы Қазақстан республиксының 2007 жылғы 27 шілдедегі №
319- III Заңы (03.05.2022 ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
2. Педагог мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 27
желтоқсандағы № 293-VI ҚР Заңы (03.05.2022 ж. өзгертулер мен
толықтырулармен);
3. Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму
жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір
жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы No 636 Жарлығына өзгерістер еңгізу
туралы (26.02.2021ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы No
988 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында Білім беруді және
ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын
бекіту туралы;
5. Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарттарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрінің 2021 жылғы23 шілдедегі № 362 бұйрығы;
6. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың 2022 жылғы 16
наурыздағы Қазақстан халқына Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы;
7. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің Ғылыми кеңесінің
шешімімен 29.08.2016 жылғы №2 хаттамамен бекітілген Қорқыт ата атындағы
Қызылорда университетінің Академиялық саясаты (өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы 2020 жылғы 15 желтоқсандағы № 5 хаттама, 2021 жылғы 29
қазандағы № 5 өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы хаттама, 2022 жылғы
19 қаңтардағы № 8 өзгерістер мен толықтырулар туралы хаттама).
АНЫҚТАМАЛАР
Азамат соғысы - мемлекет ішіндегі әлеуметтік топтар мен таптар, діни
ағымдар мен кландар арасындағы өкімет билігі жолында жүргізетін қарулы
күрес
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру - КСРО-да ұсақ, жеке шаруа қожалықтарын
біріктіру арқылы ауыл шаруашылығын мемлекет мүддесіне толық бағындырып,
қайта құрудың теориясы мен практикасы
Ашаршылық - саяси-әлеуметтік процестер мен табиғаттағы қолайсыз
ахуалдар салдары болып табылатын әлеуметтік апат
Революция - (лат. revolutіc – бетбұрыс, төңкеріс) - табиғат, қоғам
өміріндегі, білім мен танымдағы сапалы өзгерістер
Репрессия - (лат. repressio - басып-жаншу) - бүтіндей жою, басып-
жаншу мақсатында жүргізілетін жазалау шаралары (мысалы, реакциялық
тәртіптерді). Үкімет басшыларының заң орындары арқылы өз халқын, оның
жекелеген өкілдерін қуғынға ұшыратып, жазалау шаралары
Тәркілеу, конфискация (лат. confіscatіo - мүлікті қазынаға тәркілеу) -
сотталушының меншігіндегі мүлікті мемлекет меншігіне мәжбүрлі түрде өтеусіз
алу
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
БК(б)П - Бүкілодақтық коммунистік (большевиктік) партиясы
КГБ - Комитет Государственной безопасности
КОКП - Кеңес Одағының Коммунистік Партиясы
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
Қаз АКСР - Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
Қазақстан КП ОК - Қазақстан коммунистік Партиясы Орталық Комитеті
лат.- латынша
НКВД - Народный комиссариат внутренних дел
ОГПУ - Біріккен мемлекеттік саяси басқарма
ҰҚК - Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Ашаршылық – қазақ тарихындағы
қасіретті беттердің бірі. Ашаршылық халықтың табиғи өсіміне орасан зор
зиянын тигізеді. Қазақ даласында қатты жұтқа ұшыраған жылдарда ғана
ашаршылық болған. Онда да оның ауқымы дәл XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы
қазақты от-жалындай шарпып өткен ашаршылық секілді сұмдық болмаған сияқты.
Кеңес өкіметі қазақ даласын қынадай қырып, қырғынын ала келді. Кеңес
өкіметі орнаған алғашқы жылдардан бастап халықтың хал-ахуалы нашарлай
бастаған еді. Ашаршылықтың алғашқы сипаты оңтүстік өңірде 1917 жылдың
соңына қарай сезіле бастаған.
Отандық тарихшылар қазіргі күні XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі
ашаршылықты үш кезеңге бөліп қарастыра бастады. Алғашқы 1917-1919 жылдарда
ашаршылық, әсіресе, Қазақстанның оңтүстік аймағында белең алды. 1918 жылы
Түркістан халқының 30 пайызы ашаршылықтан опат болды. Ал 1921-1922 жылдары
құрғақшылық салдарынан мал қырылып, егін шықпай қазақтар жиі қоныстанған
облыстар тағы аштыққа ұрынады. Бұл кезеңде қазақ халқы миллионнан аса
адамынан айрылды, демографиялық тұрғыдан ауыр соққы болды. 1932-1933
жылдардаға орын алған ашаршылыққа 1928 жылдары жүргізілген күштеп
ұжымдастыру мен кәмпескелеуге жалғасқан Кіші қазан төңкерісі себеп болды.
Аштық қолдан жасалды. Салықты көбейту, халықтың қолындағы малын тартып алу
сынды зорлық-зомбылықтың соңы халықтан көрер көзге ашаршылыққа ұшырап
қырылуына, күнкөріс үшін ел асып шет мемлекеттерге үдере көшуіне себеп
болды.
Ашаршылықтың ажалды араны Сыр өңірін де айналып өтпеді. Халық тығыз
қоныстанған оңтүстік өңір үшін ашаршылықтың зардабы тіпті мол болды. Бірақ,
бұл тақырып осы күнге дейін терең зерттелмей келеді. Оған себеп, әрине,
архивтегі көптеген қорлардың жабық болуы.
Ашаршылықтың себептері, салдары мен зардаптары жайлы зерттеу, оның
қазақ тарихындағы ақтаңдақ беттерін ашу, солақай саясаттың құрбандары жайлы
білу - бүгінгі күннің өте өзекті мәселесі. Себебі, өткенді білмей,
болашаққа болжам жасау мүмкін емес. Ұлттың тарихы терең зерттелмейінше,
оның тағылымды тұстары қазіргі жастарға, болашақ ұрпаққа сабақ болмайынша
еліміздің қол жеткізген тәуелсізідіген тұғырында ұстап тұру да қиын болмақ.
Сондықтан ел тарихындағы қасіретті жылдардың тарихын білу, зерттеу өте
өзекті тақырып болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты келесі міндеттерді анықтады:
1. Қазақстандағы XX ғасырдың 1920-30 жылдарындағы ашаршылық
мәселесінің зерттелуіне шолу жасау;
2. Қазақстандағы XX ғасырдың 1920-30 жылдарындағы ашаршылық кезеңдерін
білу және ашаршылықтың себептерін, оның демографиялық, әлеуметтік
зардаптарын ашу;
3. Қазақстандағы ашаршылық тақырыбын Сыр өңірі мысалында көрсету;
4. Сыр бойындағы ашаршылықтың себептері мен салдарын архивтік деректер
негізінде сараптау.
Зерттеу объектісі - XX ғасырдың 1920-30 жылдарындағы ашаршылық
мәселесі.
Зерттеу пәні – Сыр өңіріндегі 1920-30 жылдарындағы ашаршылықтың
себептері мен зардаптары.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Сыр өңіріндегі ашаршылық
және оның салдары тақырыбы бойынша жүргізілген зерттеулер Сыр өңірінің
тұрғындары үшін олардың ашаршылық кезінде құрбан болған ата-бабалары жайлы
аз да болса ақпарат алуы үшін қызықты, сондай-ақ, өңір тарихын зерттеуші
өлкетанушы-ғалымдар үшін маңызды дерек көзі болып табылады. Зерттеу
жұмысында көрсетілген тұлғаларды, ашаршылықтың себептері мен зардаптары
туралы тақырыптарды қала және аудан мектептерінде, колледждерде ғылыми
жобалармен айналысатын оқушыларға, университет студенттеріне әрі қарай
тереңдете зерттеу үшін жеке-жеке тақырып ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты орындау барысында тарихилық
принципі басшылыққа алынды. Бұл зерттелетін тақырыпты Сыр өңірінің тарихын
жалпы Қазақстан тарихының ажырамас бөлігі ретінде біртұтас контексте
қарастырып зерттеуге мүмкіндік берді. Ашаршылықтың себептері мен
зардаптарын талдау барысында тарихи-салыстырмалық әдістер қолданылды.
Жұмысты жазу кезінде жалпығылыми әдістер (сараптама, сипаттау, тұжырым
т.б.) пайдаланылды. Ашаршылықтың себептері мен салдарын, зардаптарын жүйелі
қарастыру үшін хронологиялық принцип қолданылды. Сыр өңіріндегі ашаршылық
тақырыбы кезеңдерге бөліп қарастыру бойынша зерттелді. Сыр өңіріндегі
ашаршылықтың себептері мен салдары тақырыбын зерттеуде негізгі дерек көзі
ретінде Қызылорда облыстық архивінің, Арал аудандық архивінің қорларындағы
материалдар және ашаршылықты көзімен көрген жандардың естеліктері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
1. Қазақстандағы ашаршылық тақырыбы бойынша зерттеулердің жүйелі
қарастырылуы;
2. Қызылорда облыстық мемлекеттік архивінде және аудандық архивтерде
сақталған Сыр өңіріндегі ашаршылыққа байланысты құжаттардың бірінші рет
ғылыми айналымға енгізілуі.
Зерттеудің апробациясы. Дипломдық жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
университетінің Тарих кафедрасында дайындалды, алдын-ала талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытындыдан тұрады және пайдаланылған әдебиеттер тізімін қамтиды. Сондай-
ақ, жұмыстың 2-бөлімінде Сыр өңіріндегі ашаршылық және оның зардаптары
тақырыбын оқытудың әдістемесі ұсынылады.
1 XX ғ. 20-30 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚ: ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ
КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылықтың зерттелуі
Ашаршылықтың себептері мен зардаптары туралы мәселе Қазақстан үшін
ғана емес, бұрынғы Кеңес Одағының құрамында болған, бүгінде тәуелсіздігін
алған елдер үшін де өте маңызды болып табылады. Ашаршылық тек Қазақстанда
ғана болған жоқ және 1920-30 жылдары ғана болған жоқ. Кеңес Одағы кезінде
ашаршылық тақырыбын қозғауға тыйым салынды. 1990-шы жылдары ғана отандық
тарихшылар – академик Манаш Қозыбаев пен Қайдар Алдажұманов, демограф Мақаш
Тәтімов 1928-1932 жылдар аралығындағы Қазақстандағы ұжымдастыру саясатының
зардаптары мен ашаршылық туралы, оның салдары туралы зерттеулер жариялаған.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін отандық тарих ғылымы аясында аранйы
зерттеулер жүргізіліп, ғылыми еңбекте жарық көрді, ұжымдастыру мен
ашаршылықтың себеп-салдарлары туралы ашылып айтылды. Бұл тақырыпқа қалам
тартып, зерттеу жүргізген отандық тарихшы-ғалымдар қатарында Х.М.Әбжанов,
Т.О.Омарбеков, М.Қ.Қойгелдиев, А.И.Құдайбергенова, С.О.Смағұлова,
С.К.Рүстемов секілді зерттеушілерді айтуға болады.
Ғалым Х.М.Әбжанов Қазақстандағы 1931-1932 жылдардағы ашаршылық
гуманитарлық апат қана емес, ол одан шеңбері ауқымды мәселе, ол
адамзатқа жасалған қылмыс және ғаламдық қасірет деп баға берді.
Х.М.Әбжанов ашаршылық аз ғана билеушілердің аса зорлықшыл идеологиясынан,
өркениет эволюциясына жат табиғатынан, мемлекетті басқару, экономиканы
ұйымдастыру, əлеумет мүддесін қорғау заңдылықтарын өрескел бұрмалауынан
туындады деп санайды [15].
1920-1930 жылдардағы ұжымдастыру мен ашаршылық туралы алғашқы еңбектер
Кеңес Одағында емес, шетелдiк басылымдарда жарық көрді. 1986 жылы британдық
тарихшы Роберт Конквестiң Жатва скорби: советская коллективизация и террор
голодом (ағылш. Robert Conquest. The Harvest of Sorrow: Soviet
Collectivisation and the Terror-Famine) еңбегi жарыққа шықты. Р.Конквест
Қазақстандағы ашаршылық қолдан жасалды, басқаша айтқанда 1921 жылғы
тәсілмен қайталанған, таза идеологиялық қысыммен, ойластырылмай жүргізілген
ұжымдастыру саясатының нәтижесінде туындаған. Бірақ, Қазақстандағы
ашаршылық Украинамен салыстырғанда әдейі ұйымдастырылды деуге болмайды.
Өйткені, Кеңес өкіметінің қоғамның барлық саласындағы әрекеті, өзара
байланысты: кулактарды тәркілеу, ұжымдастыру және ауылдағы жасанды
ашаршылық деген тұжырым жасайды. Роберт Конквест (Robert Conquest)
ұжымдастыру науқаны туралы тақырыпты 1968 жылдан бастап зерттеген.
Р.Конквест батыстық тарихнамада алғаш рет байлар шаруашылығын тәркілеу және
Кеңес өкіметінің басқа да құйтырғы солақай саясаты салдарынан ашаршылықтан
қырылған қазақтардың санын анықтауға тырысты [27, 48 б.].
Батыстық тарихнамада кеңестік ұжымдастыру тақырыбын қаузаған
авторлардың ішінде У.Х.Чамберлен, Аманда Эвальд, Далримпл Дана сынды
зерттеушілерді айтуға болады. 1934 жылы У.Х.Чамберленнің (Chamberlin,
William Henry), 1936 жылы Аманда Эвальдтің (Ammende, Ewald), 1964 жылы
Далримпл Дананың (Dalrymple, Dana) Кеңес Одағындағы күштеп ұжымдастыру мен
оның салдарлары туралы мақалалары жарияланды.
Ашаршылық және оның себептері туралы мәселе батыстық ғалымдарды өткен
ғасырдың 80-жылдарынан бастап қызықтыра бастады. Оған дәл осы кезеңде Кеңес
Одағында қолға алынған қайта құру саясатының ықпалы болса керек. Сол
уақытта жарияланған еңбектерде КСРО-дағы саяси қуғын-сүргін мен жасанды
ашаршылық геноцид ретінде бағаланады. Кейбір батыстық зерттеушілер
сталиндік құйтырқы саясат қазақ, украин сында халықтарды этнос, тап
ретінде жою үшін әдейі жасалған деген тұжырым жасады.
Марко Кариннык, Ю.Любомир мен Лючик және Богдан С.Кордан (Marco
Carynnyk, Lubomyr Y.Luciuk; Bohdan S.Kordan) жариялаған Министерство
иностранных дел и Голод атты еңбекте Ресей, Батыс Сібір, Қазақстан және
Еділ жағалауы бойында етек жайған ашаршылық туралы Ұлыбритания Сыртқы Істер
министрлігі (СІМ) мұрағатынан алынған құжаттардың көлемді тізбесін жасады.
1932 жылдың көктемі мен жазында Империя жөніндегі Маркетингтік
Кеңестің өкілі, ауылшаруашылығы бойынша канадалық сарапшы, әрі бақылаушы
Эндрю Кэрнс (E.Carns) КСРО-ның Батыс Сібір, Қазақстан, Еділ жағалауы,
Украина, Қырым және Солтүстік Кавказ сияқты егіншілікпен айналысатын
өңірлерін аралап, біраз деректерге куә болды. Ол ашаршылықтың туындағына
ауа райының кейбір қолайсыздығы емес, кеңестік аграрлық саясаттың салдары
әсер еткенін ашып айтты.
Америкадық зерттеуші Марта Брилл Олкотт (Martha Brill Olcott)
Қазақстандағы ұжымдастыру науқаны атты еңбегінде 1930-жылдардағы
оқиғаларды түсіну және дұрыс түсіндіру арқылы кеңестік саясаттың мәніне көз
жеткізуге болады деп атап көрсетті. Қазақ халқы да ашаршылық салдарын
украиндықтар сияқты Сталиннің аграрлық саясатын геноцид ретінде
қарастыруына болады, өйткені 1920-30 жылдардағы ұжымдастыру саясатының
басты мақсаты украиндықтар мен қазақтарды ата-қонысынан ажырату арқылы
орыстарды қоныстандыру, мал шаруашылығының орнына егіншіліктің жаңа,
ұжымдық түрін әкелу болды деп жазады [27, 47 б.].
1997 жылы Черная книга коммунизма: преступления, террор, репрессии
атты алғашқы іргелі анықтамалық еңбек жарыққа шықты көрді. Оның авторлары
С.Куртуа, Н. Верт, Ж-Л Панне, А.Пачковский, К.Бартошек, Ж-Л Марголен сияқты
халықаралық тарихшы ғалымдар еді. Олар 1932-1933 жылдардағы ашаршылықтың
себептері мен салдарларын анық түсіну үшін, мемлекет пен шаруалар
арасындағы экономикалық қатынастарға талдау жасады. Зерттеу нәтижесі мал
басының екі-ақ жылда республика бойынша 80 пайызға құлдырағаны,
күнкөрісінен айрылған 2 млн қазақтың ашаршылықтан зардап шегіп, елден ауып
шет жерлерге босып кеткені, миллионға жуығы Орталық Азияға, мыңдаған
адамдар Қытайға қашып кеткені туралы баяндалады.
Чикаго университетінің профессоры, әлеуметтік тарихшы, кеңестанушы,
Шейла Фицпатрик (Sheila Fitzpatrick) Повседневный сталинизм. Социальная
история Советской России в 30-е годы: город атты зерттеуінде ашаршылықтың
қолдан жасалған құбылыс екендігін атап көрсетті. Марксті идеяны қолдаушылар
социализмнің байлыққа апаратына көзсіз сенді. Алайда, кеңестік жүйеде
социализм мен тапшылық бір-бірінен ажырамайтын ұғым болды деп жазды.
Николас Верт (Nicolas Werth) Раскулачивание как массовое насилие
атты мақаласында шаруашылықтың күйреуі, халықтың көп бөлігін құрайтын
қарапайым шаруалардың саясаттан шеттетілуі кеңестік биліктің ең әлсіз жері
болды деп тұжырымдады.
Годы голода: Советское сельское хозяйство 1931-1933гг. атты кітаптың
авторлары Р.У.Дэвис и С.Г.Уиткрофт (R.W.Davies and Stephen G.Wheatcroft)
1930 жылдардағы саяси оқиғаларды құжаттық деректер мен естеліктер негізінде
КСРО-ның аграрлық саясатының топтамасын - егін егуден бастап 1931 жылғы
жоспарлау кезеңіне дейін көрсетуге тырысады.
Батыстық ғалымдардың көпшілігі И.Сталиннің жүргізген күштеп
ұжымдастыру саясаты украиндықтар мен басқа да ұлттық топтарға қарсы әдейі
жасалған саясат деп бағалайды. Ашаршылық мәселесіне АҚШ Конгресінің
шешімімен Украинадағы ашаршылық фактілерін зерттеу ісі жөніндегі арнайы
комиссия құрылғаннан кейін жаңа пікір қалыптаса бастады. Аталмыш
комиссияның атқарушы директоры Джеймс Мейс бастаған топтың тұжырымдауы
бойынша ашаршылық оқиғасы қолдан ұйымдастырылған жасанды ашаршылық және
1932-1933 жылдары Сталин мен оның жанындағылардың украиндықтарға қарсы
ұйымдастырған геноцид саясаты болып табылады.
Австралиядағы Мельбурн университетінің профессоры С.Уиткрофт (Stephen
G.Wheatcroft) Советский голод 1931-33: политически намеренная или
экономическая катастрофа? атты зерттеуінде Еуропалық және еуразиялық
зерттеулер орталығының қолдауымен ашаршылық қасіретіне қатысты кеңестік
ауылдардағы хал-ахуал жайлы мағлұматтар ұсынады. Автор дүниежүзілік
тәжірибедегі қазіргі ашаршылықтың себептермен салыстыра отырып,
ашаршылықтың экологиялық себептері де болады, дегенмен ашаршылықтың көбі
азық-түліктің жетіспеушілігінен емес, нарықтық саладағы тепе-теңдіктің
бұзылуынан туындайтын мәселелермен тікелей байланысты, ал кеңестік
ашаршылық бұл критерийлердің ешқайсысына келмейді деп жазады.
С.Уиткрофттің Советская статистика о продовольствии и смертности в
период голода 1917-1922 и 1931-1933гг. атты еңбегінде кеңес мемлекетін
статистикалық мәліметтермен қамтамасыз ету және әлеуметтік-экономикалық
жоспарды іске асыру мақсатында құрылған, мемлекеттік статистикалық жүйенің
ерекшелігі қарастырылады. Алайда, жоспарлау процесі саясаткерлердің шамадан
тыс іс-әрекеттерінен қирады, бірақ бұл жоспарлаушылар мен санақшылардың
біліксіздігі немесе жасампаздығының көрінісі болған жоқ. Мұрағат
мәліметтеріне сәйкес, санақшылар кеңес мемлекетінің саяси жетекшілерін
бірнеше рет шындыққа шақыруға тырысқан дей келіп, автор 1922 жылға
қарағанда, ауылдық жерлердегі кейбір тамақтану көрсеткіштері, 1933 жылы
төмен болған деген қорытынды жасайды.
Ұжымдастыру науқаны мен ашаршылық нәубетіне қатысты Николо Пианчиоло
(Nicollo Pianciola) Голод в степи. (Коллективизация сельского хозяйства и
казахские крестьяне), француз тарихшысы Изабель Огайонның Седентаризация
казахов СССР при Сталине. Коллективизация и социальные изменения (1928-1945
г.г.), Н.М.Неймарктың (Norman M. Naimark) Геноциды Сталина, Шейла
Фицпатрик (Sheila Fitzpatrick) Сталинские крестьяне: социальная история
Советской России в 30-е годы: деревня, Дана Далримплдің (Dana G.Dalrymple)
Советский голод 1932-1934 годов зерттеу еңбектері мен мақалалары жарық
көрген. Д.Далримпл Кеңес Одағының басқа өңірлеріне қарағанда, қазақ халқына
адам шығыны орасан зор зиян әкелді. 1932-33 жылдардағы ашаршылық өзінің
көлемі, мерзімдік ұзақтығы, динамикасы мен туындау себептері жөнінен,
дүниежүзінде болған ашаршылықтардың ішіндегі ең ауыры болды деп есептейді.
Ашаршылықтың себебінен бірнеше миллион адам опат болды. Әртүрлі деректік
зерттеулерде, ашаршылықтағы адам шығынының орташа есебі 5,5 млн адамды
құрайды.
АҚШ Мэриленд университетінің ассистент-профессоры Сара Камеронның The
Hungry Steppe: Famine, Violence and the making of Soviet Kazakhstanатты
кітабы АҚШ бастаған батыс елдерінің назарын аударды.
Сара Камерон өз зерттеулерінде Кеңестік Қазақстанда 1930-1933
жылдарда болған ашаршылықтан 1,8 миллионнан астам адам опат болғанын
айтады. Ол сталиндік тоталитарлық билікті қатты сынаған.
Шетелдік тарихшылар Е.Бэкон, Э.Шихи, И.Виннер, Х.Нейберт, Э.Гизе
экономикалық тұрғыдан пайданы ойлағанның өзінде де тым аз уақыттың ішінде
көшпелі және жартылай көшпелі малшыларды зорлықпен отырықшыландырудың мүлде
қисынсыздығы жайлы өз зерттеулерінде атап көрсетті [27, 47 б.].
Қазіргі таңда Қазақстандағы ашаршылықтың себептеріне байланысты
әртүрлі көзқарастар бар. Шетелдік зерттеушілер мұның басты себептердің бірі
ретінде Қазақстанда осы жылдарда орын алған табиғи құрғақшылықты және соның
салдарынан орын алған жұтты алға тартса, кейбірі жұқпалы аурулардың
таралуын да ашаршылықтың басты себептерінің бірі ретінде көрсетеді.
Қазақстандық тарихшылардың басым бөлігі 1930-1933 жылдардағы
ашаршылықтың басты себебі ретінде күштеп ұжымдастыру науқанын көрсетеді.
Алайда, күштеп ұжымдастыру науқанының бүкіл ел бойынша жүргізілгенін, бірақ
ашаршылықтың Қазақстан, Украина, Еділ бойы сында жекелеген аймақтарда ғана
белең алғанын назарда ұстауымыз керек деп санайды тарихшы-ғалым Т.Омарбеков
[39].
Зерттеушілердің бір бөлігі жекелеген саяси-шаруашылық науқандарды да
ашаршылықтың басты себебі ретінде тануға ұсынады. Бірақ, архив қорларындағы
құжаттар, қазақтың ашаршылыққа ұшырауының негізгі және басты себебі
дәстүрлі мал шаруашылығының қолдан жойылуы болғанын тайға таңба басқандай
айқындап береді. Дәстүрлі мал шаруашылығын жоюды 1930 жылдан басталған
қазақтарды жаппай жоспарлы отырықшыландыру саясаты одан сайын ушықтырды.
Жоспар бойынша Қазақстанда барлығы 400 мың көшпелі және жартылай көшпелі
қожалықтар отырықшыландырылуы тиіс болған. Бірақ ашаршылықтың басталуы бұл
науқанды сәтсіздікке ұшыратты және отырықшыландыру науқаны 1932 жылдан
бастап шын мәнінде босқындарды шаруашылықтық орналастыру науқанына айналып
кетті. Соған қарамастан 1930-1932 жылдары Қазақстанда 264 мың шаруа
қожалықтары отырықшыландырылды [39].
1990 жылдардың басында 30 жылдары қуғын-сүргінге ұшырағандар, сондай-
ақ ұжымдастыру мен жаппай террор кезеңінде зардап шеккендер туралы
ақпараттарды қалпына келтіру және тақырыпты тереңірек зерттеу мәселесі
алғаш рет мемлекеттік деңгейде көтерілді [27, 27 б.].
Саяси қуғын-сүргін тарихын зерттеу, оның құрбандарын ақтау мәселесінде
қазақстандық Әділет тарихи-ағарту қоғамы зор роь атқарды. Әділет қоғамы
өзінің құрылған алғашқы күнінен бастап ғылыми семинарлар мен конференциялар
өткізуге, деректік жинақтар мен кітаптар жариялау жұмыстарын жүйелі
ұйымдастырды. Әділет қоғамының бастамасымен Алматыда және басқа да
облыстарда 20-40 жылдары атылғандардың тізімі – Книга скорби - Азалы
кітап жарық көрді.
1997 жылдың Жалпыұлттық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын
еске алу жылы деп аталуы саяси қуғын-сүргін тарихының мәселелерін қозғап,
ақиқатты ашуға себеп болды. Саяси қуғын-сүргін тарихын зерттеу елімізде
тарихшы ғалымдар тарапынан қызу қолдау тапты [25; 30; 37; 38]. Т.Омарбеков
пен Қ.Алдажұмановтың зерттеулерінде 20-30 жылдардағы күшпен ұжымдастыруға
қарсы көтерілістер мен қозғалыстардың көлемі жайлы тұңғыш рет көрсетілді.
Қазіргі таңда ашаршылық тақырыбын қаузап, зерттеп жүрген ғалымдар
арасында Б.Аяған, З.Кабылдинов, Ж.Ү.Қыдыралина, Ә.М.Ауанасова т.б. бар.
2020 жылдың 24 қарашасында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың
№456 Жарлығымен Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі
мемлекеттік комиссия құрылды. Саяси қуғын-сүргін құрбандарының қатарында
ашаршылықтан зардап шеккен құрбандар да бар.
Мемлекеттік комиссияның басты міндеті – кеңестік кезеңдегі саяси
қуғын-сүргін құрбандарының барлық санаттарына қатысты тарихи әділеттілікті
толық қалпына келтіру. Осыған орай, қазіргі таңда республика көлемінде
саяси қуғын-сүргін құрбандарының барлық санаттарына қатысты зерттеулер
жасалып, архив материалдары ашылуда. Өңірлік комиссиялардың қорытындылары
жергілікті баспасөзде жарияланып жатыр.
1.2 Қазақстандағы ашаршылықтың кезеңдері
Зерттеушілер қазіргі таңда Қазақстандағы ашаршылықты үш кезеңге бөліп
қарастырып жүр:
1. 1917-1919 жылдардағы ашаршылық;
2. 1921-22 жылдары болған ашаршылық;
3. 1930-33 жылдардағы ашаршылық.
1917-1919 жылдары Түркістан АКСР-не қарасты Сырдария және Жетісу
облыстары бойынша көшпелі тіршілікпен айналысатын жергілікті халықтың
миллионнан астам адамы қырғынға ұшырады. Оның басты себебі аймақта орнаған
кеңес билігінің өкілдері қолдарындағы қару-жарақ күшімен озбырлық саясатын
жалғастыруында еді. Бұл өткен ғасырда қазақ халқының басына түскен ұлттық
апаттың алғашқы кезеңі еді. Қаншама табиғи жұттан аман өткен қазақ халқы
большевиктер билікке келгеннен кейін жүргізілген оспадарсыз саясатқа төтеп
беріп қарсы тұра алмады. Оның басты себебі, жұмысшы мен шаруаның одағына
негізделген пролетариат диктатурасының орнауы еді. Алайда, бұл өкімет
орталықтан шет жатқан Түркістан сияқты аймақтарда Мұстафа Шоқайдың сөзімен
айтқанда, ... өліктердің үстінде ... әйелдер мен балалардың өліктерін
құрбандыққа шалып орнады [51]. Билік үшін күресте большевиктердің жеңіске
жетуі елдегі азамат соғысынан кейін ғана мүмкін болған еді.
1921-1922 жылдардағы ашаршылықтың бірнеше себебі болды: бірінші –
азамат соғысының зардаптары, сондай-ақ енді ғана орныға бастаған кеңестік
биліктің сан түрлі қитұрқы, әскери жазалаулары, халықты тонаушылық;
екінші – табиғи апаттың,яғни, қатты суық пен жауын-шашынсыз, қолайсыз ауа
райы салдарынан орын алған жұт. Қазақ халқының мал басының 80 пайызы жұтқа
ұшырап, қырылды. Қолда бар ауылшаруашылық өнімінің 80 пайызын
кеңестік билік жинап алып, орталыққа тасып әкетті. Ал жергілікті халық
күнкөріссіз, азық-түліксіз қалды.
1918 жылдың 13-мамырынан бастап жүргізе бастаған азық-түлік саясатына
байланысты Азық-түлікті тәркілеу науқаны басталды; үшіншіден, аштық пен
жоқшылықтан әлсіреген елдің арасына сүзек, тырысқақ, оба, діңгене сында
жұқпалы аурулар жайылып, халықты қынадай қыра бастады. Ашаршылыққа Орал,
Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Қостанай, Семей, Ақмола губерниялары алдымен
ұшырады.
Қазақ Орталық Атқару комитетінің төрағасы С.Меңдешевтің 1922 жылғы 8-
шілдеде Казақ Орталық Атқару комитетінің III сессиясында сөйлеген сөзінде
ашаршылыққа ұшырағандар саны 1922 жылдың көктемінде алынған деректер
бойынша 2 832 000 адам болған.
Наша газета басылымы 1918 жылғы 13-тамызда жарыққа шыққан нөмірінде:
Сыр өңірінде басталған аштық пен індеттің халықты қырып, қаусатып
тастағанын сол кездердегі тарихи деректерден көреміз. Бір ғана 1918 жылдың
өзінде Түркістан халқының 30 пайызы аштықтан қырылған деп жазған.
1917-1920 жылдар аралығында халық саны 6 218 300 адамнан 4 679 795
адамға кеміген.
Тарихшы-ғалым Б.Аяған: Соңғы мәліметтер бойынша 1920-жылдардағы
аштиықтан опат болғандардың саны 2,3 млн адамға жеткен деп жазады [14].
1921-1922 жылдары Өлкелік партия комитетінің БКП(б) Орталық комитетіне
жолдаған ресми ақпараты бойынша аштыққа ұшырағандардың саны 2 млн 286 мың
591 адам болып, соның 68,2% – 1,5 млн қазақ өлген.
Ашаршылықтың ұзақ жылдарға созылуына, халыққа шексіз қайғы-қасірет
əкелуіне қоғамның қалыпты даму ырғағы мен заңдылығын бұзған партиялық
номенклатура кінəлі, ал Қазақстандағы ашаршылықты қолдан жасаушы Кремльдің
қолшоқпары болған Ф.И.Голощекин еді. Тарихшылардың баға беруінше,
билікқұмар, тойымсыз бірінші басшы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық,
қоғамдық құрылысын бұрын-соңды білмеген. Билік еткен уақытында
Ф.И.Голощекин қазақ халқын ешуақытта құрметтеген емес. Сталинге жағыну үшін
келе-сала Алаш зиялыларын қудалаумен айналысты, ауылдың дəстүрлі
экономикалық, тұрмыстық, əлеуметтік, рухани іргетасы мен құндылықтарын
күйретіп, ұлтты түп-тамырынан айыруға тырысты және қазақтардың өз ішіне
алауыздық туғызға барын салды. Күштеп ұжымдастыру кезінде ұжымшар меншігіне
шаруалардан малды, еңбек құралдарын, тіпті үйіндегі төсеніштерін, көрпе-
жастығы мен ыдыс-аяқтарын, киім-кешекті тартып алу арқылы көшпелі өмір
салтын ұстанған қазақтарды бір күнде отырықшыға айналдыруды қолға алды. Ет,
жүн, мүйіз, тұяқ дайындау бойынша ақылға сыйымсыз тапсырмалар берді.
Азық-түлік тапшылығы, адам шығыны 1930 жылдарға қарай анық көріне
бастады. Қазақтар үшін 1931 жылдың күзі, 1932 жылдың қарсыз қысы пен
жауынсыз жазы өте ауыр тиді. Ауыл тұрғындары бірден 2,5 млн адамға азайды.
Халық оны мешін жылының қырғыны деп атады. Себебі, осы жылдары күштеп
ұжымдастыру қарқыны ерекше белең алып, қазақ ауылы бұрынғы кесікн-кейпін
жоғалтқан еді. Мал шаруашылығы ауылшаруашылығының бір саласы ретінде
жойылып кетуге шақ қалды. Барлық күнкөріс тірлігі малға қарап отырған
ауылдағы қазаққа ажал аранын ашып келді. Қазақ жеріндегі алапат ашаршылық
этникалық сипатқа ие болды. Аштан бұралған қазақтар қалаларға, көршілес
республикалар мен шет мемлекеттерге бас сауғалап, алақан жайып босып кете
бастады. Жеткен жерлерінде аштықтан бұралған қазақтар жұмыс таппай, көшеде
босып жүрді, теміржол вокзалдарын жағалады, балалар ата-анасынан айрылды,
қаңғыбастар саны көбейді. Аштықтан əлсірегендер арасында жұқпалы аурулар
етек жайып, қысқы суыққа, аязға төзе алмай, адамдардың өлім-жітімі көбейді.
Ашаршылықтан балалар мен көп қырылды. Қарттардың, жасы ұлғайған адамдардың
бір сәтте өмірден өтіп, қоғамнан өшіп қалуы халықтық тәрбие мен өмірлік
тəжірибесінің тұғырын шайқаса, бір мезетте мыңдаған балалардан айырылу
ұлттың болашағына қауіп төндірді. Ашаршылық шыңына жетіп, халық қырылып
жатқанада да Голощекин билікте қала берді. 1932 жылғы 17 қыркүйекте
қабылданған Қазақстанның ауыл шаруашылығы туралы жəне оның ішінде мал
шаруашылығы туралы партиялық қаулысы қазақ халқының жай-күйі мен болашағы
үшін емес, мал басының азайғанына көбірек көңіл бөліп, қынжылған құжат
болды.
Ф.И.Голощекин (1925-1933) елдi индустрияландыру және ұжымдастыру
саясатының қарқынын үдетті. Оған И.Сталиннің 1928 жылы 15 қаңтар - 6 ақпан
аралығындағы Сібірге сапарында (Новосибирск, Барнаул, Бийск, Рубцовка,
Красноярск, Омбы), Красноярскіде өткізген Шығыс кеңесі түрткі болды.
И.Сталин елдегі астық дағдарысына тоқталып, егер 1927 жылғы қаңтарда 428
млн. пұт дәнді астық дайындап үлгірген болсақ, ал 1928 жылғы қаңтарда
дайындалған астық 300 млн. пұтқа әрең жеткенін, осы жетіспеушіліктің 128
млн. пұт болғанын тілге тиек етті [40, 41 б.]. Осы сөздерді құлағы шалған
жергілікті жандайшаптар астық дайындау науқанында асыра сілтеулерге жол
берді. Соның салдарынан қазақтардың дәстүрлi мал шаруашылығы күйзелдi,
қазақ зиялыларының мәліметтері бойынша, сол кезде 40,5 миллион болған мал
басы 4,5 миллионға қысқарды. Оның үстіне ауа райының қолайсыздығы мен
аштықтан босқан халықтың 24 пайызы, яғни әрбiр төртiншi адам қайтыс болған.
Партия жүктеген міндетті орындау үшін, 1928 жылғы 27-тамызда Қазақ
Атқару комитеті жартылай феодалдарды тәркілеу туралы арнайы декрет шығарды.
1928 жылғы 13-қыркүйекте тәркілеуге қарсылық жасағандарды қылмыстық
жауаптылыққа тарту және байларды жер аудару туралы қаулы қабылданған
болатын. Тәркілеудің аяғы Алаш ісі атанған саяси репрессияларға ұласты,
кеңес өкіметінің қас дұшпандары деп танылған алаштықтар түрмеге
тоғытылды. 1930 жылғы 19 ақпанда ауыл шаруашылығын социалистік тұрғыда
қайта құру ісін жеделдетуді және кулактар мен байларға қарсы аяусыз
күресуге бағытталған қаулы қабылданды.
Халыққа салынатын салық көлемі ұлғайды. Тәркілеу мен ұжымдастыру
науқанындағы қиянаттар салдарынан республиканың түпкір-түпкірінде үш жүзден
астам халық көтерілісі бой көрсетті, олар қару-жарақтың күшімен жанышталды.
Соның бәрі ел-жұртты әбден қалжыратты. Ұлттық апаттың үшінші, яғни, ең
қасіретті кезеңі деп танылған уақытта 1931–1933 жылдары жергілікті көшпелі
халықтың жартысына жуығы қынадай қырылды. Әлі жеткендер басқа аймақтарға,
шетелдерге босып кетті. Мал басы он шақты есе азайды [31].
Кремль үшін қазақ халқының аштықтан қырылғаны емес, астықтың мол
дайындалуы басты мәселе болды. Бұл туралы И.Сталин мен В.Молотовтың 1932
жылғы 8 қарашада Қазақстанды басқарып отырған басшыларға жолдаған
жеделхатынан көруге болады. Онда егер өте тез арада республика бойынша
астық жинау қарқынды жүргізіліп, нәтиже бермесе, оған жауапты тұлғалар
репрессиялауға ұшырайды делінген еді. Үш күн ішінде Қазақстан Үкіметінің
отырысында
Мəскеудің бұйрығын орындау шаралары нақтыланды:
1. Қара тізімге кірген ұжымшарларға несие беруді тоқтату, бұрын
берілген несиелерді мерзімінен бұрын қайтару;
2. Астық даярлауға қарсы шыққандарды ОГПУ органдары құзырына алу;
3. Оларды солтүстік облыстарға қарай жер аударуды қарастыру [15].
1933 жылдың басында Ф.Голощекиннің орнына Қазақстан билігіне келген
Л.И.Мирзоян да қазақ халқының қасіретіне мойын бұра қойған жоқ. Оны елдегі
ашаршылық салдарынан әр аймақтардағы халықтың сыртқа көшіп кетудің
тоқтамағанын көрсететін ресми құжаттар, бейресми ақпараттар көрсетеді.
Аштықтың зардабы туралы алғашқы жиын – өлкелік партия комитетінің VІ
Пленумы 1933 жылғы шілде айында ғана өткізілді. Бұл Пленумды шартты түрде
Қазақстандағы ашаршылықты тежеуге бағытталған алғашқы әрекет ретінде
қарастыруға болады. Пленумға қатысушылар қазақ халқының басындағы аштық
қасіретінің себебін Ф.М.Голощекиннің елді дұрыс басқара алмауынан,
жергілікті биліктің сауатсыздығы мен икемсіздігінен, бай-кулактардың
қарсылығынан болды деп санады. Бұл, əрине, апаттың мәселесін анықтаудың
болмашы әрекеті еді. Ал күштеп ұжымдастырудың негізінде пайда болған
кеңестік аграрлық өндіріс өнеркəсіпті шикізатпен, халықты азық-түлікпен
қажетті мөлшерде қамтамасыз ету бойынша басты мақсатын жүзеге асыра алмады.
Осылайша, большевиктер жоспарлауға бағытталған экономиканы
қалыптастырды, өндіріс пен ауыл шаруашылығын дамытудың орнына санды
ұлғайтуға жұмыс жасады. Ал қазақ даласында жандайшап, шабармандар көбейіп,
асыра сiлтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын басты ұранға айналды. Кеңестiк
билiктiң орыстан өзге ұлттарды отарлау саясаты шын мәнінде империализм
кезіндегі мақсатынан айнамай, тек сипатын ғана өзгертті. Аштықтан
қалжыраған қазақтар шекаралас Қытай, Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан,
Түркіменстан арқылы Моңғолия, Ауғанстан, Иран және Түркия елдеріне асып,
босқыншылыққа ұшырады.
1928-1932 жылдары бірінші бесжылдық тұсында қазақ байларын тәркілеу
саясаты күшіне еніп, кеңестік билікке қарсы әлеуметтiк қауiптi
элементтердi iздестiруге, оларды күштеп жер аудару қолға алынды. Әсіресе,
қазақ қоғамының басты әлеуметтік тірегі болған қазақ байлары қуғын-сүргінге
ұшырады.
Ұлттық көзі ашық азаматтары, материалдық жағынан бай болмаса да,
рухани жағынан өте бай адамдар ретінде қоғамға аса қауіпті деп саналды,
олар ұжымдастыру науқанында тәркілеуге жататын екінші топқа енгізілді.
Осылайша, 1930 жылдары жүргізілген байларды тап ретiнде жою науқаны, 1918-
20 жылдардан бастау алған саяси қуғын-сүргiнді одан әрі ушықтырған еді.
Тәркілеуге жатқызылған адамдар 3 санатқа бөлінді: біріншілері
концлагерлерге жабылды; екіншілері өзге алыс аймақтарға жер аударылды;
үшіншісі колхоздардан тыс өңірлерге жіберілді.
Кеңес өкіметінің 1920 жылдардан басталатын шексіз билігі 1930 жылдары
тоталитаризм (лат. totalis - тұтастай, түгелдей) жүйесін туғызды.
Тоталитаризм орнаған мемлекетте қоғам өмірінің барлық саласы биліктің
бақылауында болып, адам бостандығы мен конституциялық құқықтары жойылады,
оппозиция мен өзге саяси ой өкілдері саяси қуғын-сүргінге ұшырайды. Оның
тарихи үлгілері КСРО-да Сталин, Қытайда Мао Цзэдун, Солтүстік Кореяда Ким
Ир Сен режімі кезінде, сондай-ақ фашистік Италияда Б.Муссолини және
Германияда Гитлер тұсында орнады [1, 458 б.]. Тоталитаризм орнаған КСРО-да
1920-30 жылдары байлар мен кулактарды тап ретінде жою жұмыстары мен ауыл
шаруашылығын күштеп ұжымдастыру саясаты жүргізілді. Нәтижесінде қазақ халқы
алапат ашаршылыққа ұшырап, жаппай босқыншылықты бастан өткерді. Кеңестік
тоталитаризм зиялы қауым өкілдерін ұлттық саяси ұстанымдарына орай тап
жаулары, жат пікірдегілер және әлеуметтік қауіпті элементтер ретінде
қудалады. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Ә.Байділдин, Д.Әбілов, М.Тынышбаев, Т.Рысқұлов сынды Алаш арыстары
тоталитаризмнің құрбаны болды.
Қазақ даласын оттың жалынындай шарпыған ашаршылық туралы қазақ
зиялылары Тұрар Рысқұлов, Смағұл Сәдуақасов, Нығмет Нұрмақов, Ораз Исаев,
Сұлтанбек Қожанов және т.б. Мәскеуге хаттар жолдады. БК(б)П ОК-нiң Бас
хатшысы И.Сталин мен Қазақ өлкелiк партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы
Ф.И.Голощекинге жолданған Т.Рысқұловтың Сталинге хаттары, Ғ.Мүсiрепов,
М.Ғатаулин, М.Дәулетқалиев, Е.Алтынбеков, Қ.Қуанышев жазған Бесеудiң хаты
және т.б. құжаттарда қазақтың қара шыбындай қырылуы мен үдере шетел
асуының негізгі себептерi көрсетіліп, экономикалық және демографиялық
шығынды дәлелдейтін нақты мәлiметтер берілдi. Онда ұсынылған мәліметтер
1933 жылы Қазақстанның 104 ауданы бойынша 206 мың адамның азық-түлік
көмегіне зәру болғандығын көрсетеді. Сондай-ақ, басшылықтың ашаршылыққа
ұшыраған аудандарға жанашырлық танытпағаны көмек беру жұмыстарын жүйелі
ұйымдастыра алмағандығы да байқалады. Осындай мазмұндағы ресми хаттар 1918-
1922 жылдардағы ашаршылықтың уақытында да жазылған болатын. Обращение
киргиз к Ленину (Қазақтардың В.И.Ленинге хаты) деп аталатын хатты қазақ
делегациясы орталыққа қабылдата алмай, Кавказда жүрген Мұстафа Шоқайға
жеткізеді. Артынша бұл хаттың мәтіні 1921 жылы Тбилиси қаласында Борьба
газетінде түсіндірмелермен жарық көреді. Құжатта адамдардың аштықтан иттің
етін жеуге дейін жеткендігі, оларға ешбір медициналық көмектің көрсетілмей
жатқандығы, бұл өз кезегінде қазақ халқына деген теріс көзқарастан туындап
отырғандығын білдіретіні, Орталықтың өкілдері мен жергілікті халықтың
арасында өзара түсіністіктің жоқтығы, партия, кеңес қызметкерлерінің
көпшілігінің отарлық рухпен уланғандығы жөнінде сөз қозғалған [18, 107-114
бб.]. Ал, 1932-1933 жылдардағы ашаршылықтың зардаптары тіпті сұмдық болған
еді. Бұл кезде ашаршылықтан ақыл-есінен адасқан жандардың ит тұрмақ,
адамның етін жеу фактілері жиі орын алған еді.
Ұлтаралық араздықты қоздырушы кейбір шовинистік пиғылдағы адамдар
қазақтар орыс балаларының етін жейді деген әңгімелер таратты. Бұл
дақпыртқа елітіп жергілікті тұрғындардың арасында жазықсыз қазақтарды
өлтірген жағдайлары да кездескен [22].
1930-1932 жылдары Қазақстандағы ауыл халқының кемуі Қазақстанның
Егіншілік Халық Комиссариатының (Наркомзем) мәліметтері бойынша 1 831 441
адам болған. Бұл жерде 1933 жылғы мәлімет қамтылмаған. Осы жылдардағы
Қазақстанның санақ басқармасы (Казнархозучет) бастығының орынбасары
Н.Мацкевичтің мәлімдемесі бойынша 1933 жылдың өзінде-ақ ауыл халқы 1 700
500 адамға қысқарған. Оны басқа жылдардағы көрсеткішпен біріктірер болсақ,
1930-1933 жылдары ауылда қырылған не босып кеткен халықтың саны 2 млн 900
мыңнан асып кетеді [39].
Аштықтан бұратылған қазақтар 1931 жылдың күзінен бастап топ-тобымен
Қазақстанның Ресеймен шекаралас облыстарына қарай жаппай үдере ауа бастады.
Аш қазақтардың жаппай босуы біріншіден, олардың күштеп ұжымдастыруға қарсы
көрсеткен ұжымдық наразылығы болса, екінші жағынан аштықтан аман қалудың ең
тиімді жолы еді. Қазіргі таңда ашаршылық тақырыбын зерттеп жүрген
зерттеушілердің пікірі бойынша 1930-1933 жылдары республикадан 1 миллионға
жуық халық шет аймаққа ауып кеткен. Сол кездегі Павлодар округінің Ертіс
ауданының қазақтарының Омбының Русскополян ауданына ауған босқыншылығын
көрген сол облыстың Қаратал ауылының тумасы Асылбекова Зылиха Сартымбекқызы
былай суреттейді: 1932 жылдың қысында болған сұмдық оқиғалардың куәсі
болдым. Аулымыздың қасынан Омбы жаққа өтіп бара жатқан аш қазақтардың
шұбырынын көрдім. Сол жылы сұмдық қатты қыс болды, сақылдаған аяз бен боран
толастамай соғып тұрды. Боран толастаған соң ауыл адамдары жолға шығып
қарайып жатқан қазақтардың өлігін жинап жерлейтін еді. Өліктердің көптігі
сонша оларды тезірек көмуге тырысатын, себебі аш қасқырлар өліктерді жеп
қоятын. Бір айта кетерлік жай – адамдар өлер алдында үстіндегі киімдерін
шешіп тастап құлайды екен. Денелері тез ісіп кетеді екен. Көп жағдайда
аналарына ере алмаған жас балалар көп өлген. Ере алмай қалжыраған
балаларына қарайлауға аналардың күші де, мүмкіндігі де болмаған [22, 65
б.].
Тәуелсіздік жылдары жарияланған деректер 1920-1930 жылдары қазақ халқы
4-4,5 млн адамын жоғалтқан. Оның ішінде 1921-1922-жылдардағы ашаршылық
уақытында ашыққандарға көмек көрсету комиссиясының төрағасы Мұхтар
Әуезовтің мәліметі бойынша 1 млн 700 мың адам, 1932-1933-жылдары 2 млн 300
мыңға жуық адам опат болған. Қазақ демографы Мақаш Тәтiмовтің деректерінде
1920 жылдардағы ашаршылықтан өлгендердің саны 2,3 млн адамға жеткен
делінеді. Сонымен қатар, ол азамат соғысы, қолдан жасалған ашаршылық,
қуғын-сүргiн барысында, екiншi дүниежүзiлiк соғыста қазақ халқы 3 миллион
850 мыңға жуық азаматынан айрылды деп тқжырымдайды [46, 160 б].
2 СЫР ӨҢІРІНДЕГІ АШАРШЫЛЫҚ: СЕБЕПТЕРІ МЕН ЗАРДАПТАРЫ
2.1 ХХ ғ. Сыр өңіріндегі ашаршылықтың себептері
Алғашқы ашаршылық Сыр бойында 1917-1919 жылдары белең алды. Қос
төңкеріс пен азаматтық соғыс және жергілікті халықтың мал-мүлкінің талан-
таражға салынуы көшпелі халықтың аштыққа ұшырауына себеп болды. Ашаршылық
жайлы деректерге терең үңілсек, қалың қазақ жайлаған Сыр бойындағы
ашаршылық 1917 жылдың соңын ала біліне бастағанын байқаймыз. Азамат
соғысының зардабы, қалыптасқан шаруашылық пен басқару жүйесінің тоқырауы,
большевиктердің елдің әлеуметтік мәселелерін жете білмегенінің кесірінен
елде аштық белең алды.
Түркістан Республикасындағы аштықпен күресу Орталық комиссиясының
аштарға көмек көрсетуімен айналысқан комиссиясының нәтижесі жайлы 1919
жылдың 11-наурыздағы баяндамасында Перовск уезінде 47 мың, Қазалы уезінде
29 мың адамның аштықта екені жайлы дерек айтылған [19, 184 б.].
Осындай сұмдық аштық кезінде Сыр өңірінің халқы өздерінің бала-шағасы
аштан қырылып жатқанына қарамастан большевиктердің қысымымен Ресейге балық
жіберген. Атап айтқанда, 1920 жылдың 25-желтоқсанында В.И.Лениннің Арал
балықшыларына жазған өтінішіне орай 1921 жылдың 5-сәуірінде аштықта қалған
Волга бойы халқына 14 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz