Мектепте бастауыш сынып оқушыларын оқуға және жазуға үйрету
Бастауыш сынып оқушыларын оқуға, жазуға үйретудің әдістері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 I. ТАРАУ. БАСТАУЫШ
СЫНЫПТА ОҚЫТУДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Бастауыш сыныпта оқытудың психологиялық,педагогикалық
негіздері ... ... 6
1.2 Бастауыш сыныпта оқытудың психологиялық
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Бастауыш сыныпта оқытудың маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
II. ТАРАУ. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗУҒА, ОҚУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ЖАЛПЫ ӘДІС
- ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Жазуға үйретудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Оқуға үйретудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Жалпы эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі заманғы оқыту технологиялары бойынша
оқушының оқу-танымдық әрекетінің психологиялық құрылым ерекшеліктігіне
байланысты сабақтарды үш кезеңге ұйымдастыруға болады: оларды айтатын
болсақ, мотивациялық-бағдарлау, жазу пәні тек баланы жазуға уйретумен
ғана шектеліп қана қоймайды, жалпы педагогикалық – саяси тәжрибелік маңызы,
мағынасы бар пән болып табылады. Айтып өтетін болсақ, К.Д.Ушинский Білім
беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мектептің кәзіргі кездегі
дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашқаны барімізге белгілі.
Балабақшадан бастап сауат ашу, есептей білу темптілік, үйретуге сияқты
бетбұрыс, бастауыш сыныпта күрделеніп оқу мен жазуды байланыстыру, көркем
және қатесіз шапшаң жазу сияқты талпыныс жасауда. Соның ішінде оқушылардың
коллиграфиясына тоқталып өтсек, ол тек мектеп қабырғасында
қалыптастырылады. Бастауыш мектепте оқушыларды оқуды, жазуды үйретудің
әдістемесі басқа да ғылымдар сияқты қалыптасып, дамып келе жатыр. Жазуды
қай кезде оқыту керек? деген сұрақ ерте кезден бері адамдар арасында пікір-
таласқа түсіп келеді. Американдық психолог Ф.Фришен ХХ ғасырдың басында
жазуды үйрету 9 жасында өте қолайлы десе, ал басқада ғалымдар өз
пікірлерін білдіріп кетті. Олардың ішінде 20-жылдары Ю.К.Фаусек 5 жастан
жазуды үйрету керек екенін тәжрибе жүзінде көрсетіп өті. Тағыда айтатын
болсақ оқу, жазудың әдістемесіне басқа елдердің тәжірибесінің де әсері мол
деуге болады. Мәселен, Германияда торкөз арқылы оқыту.[1]. ХХ ғасырдың
аяғында бірнеше елдерге тарап қолдану аясы кеңейе тусті. Алайда, гигиеналық
талап пен жазуға кері әсерін тигізетіні дәлелденгенде алынып тасталынған.
Сол сияты Англиядағы курсивті үзіліссіз жазуды да айтуға болады. Сонымен
қатар оқушыларға жазу кезінде қойылатын гигиеналық талаптарды орындауы оның
мектепте оқыған барлық кезеңінде де сақталынып оған барлық жағдайда
мұқиятпен қарауы қажет. Адамзат баласының өз ұрпағын, оқыту мен
тәрбиелеудегі ең тиімді ізденістерін, тәжірибелерін жалғастырып, тың жолдар
іздеу, педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғасуда.
Халқымыздың атақты даналарының бірі Міржақып Дулатұлы: өз пікірлерінің
бірінде, Жалғыз сүйеніш, жалғыз үміт-оқуда. Тендікке жетсек те,
жұрттығымызды сақтасақ та, дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақта бір ғана
оқудың арқасында аламыз. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. Надан
жұрттың күні – қараң, келешегі - тұман, – деп ғылым, білім, оқудың маңызын
халыққа көрсетіп өткен.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын оқуға, жазуға уйретү арқылы,
олардың сауаттылығын арттыру және рухани жақтан кемел ұрпақ етіп өсіру.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларын оқуға, жазуға уйрету әдістерін
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу пәні: Мектепте бастауыш сынып оқушыларын оқуға және жазуға үйрету.
Зерттеу міндеттері:
– Бастауыш сынып оқушыларын оқуға үйрету әдістемесін қалыптастыру.
– Бастауыш сынып оқушыларын жазуға үйрету әдістемесін қалыптастыру.
– Бастауыш сынып оқушыларына оқуға және жазуға үйретіп, оны
эксперимент- тәжірибе жүзінде тексеру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен.
Зерттеу базасы: Тәжірибелі эксперимент жұмыстар Шымкент қаласындағы
А.Байтұрсынов атындағы №50 мектеп- гимназиясы коммуналдық мемлекеттік
мекемеде өткізілді. Білікті мұғалімдер нагізінен оқыту стратегиясының
барлық мүмкіндіктерін жан - жақты қолдану үшін түрлі педагогикалық әдіс -
тәсілдерді жақсы үйреніп оларды зерттеуі қажет. Білім беру стратегиялары
мектептегі барлық сыныппен, топқа бөлініп жүргізілетін жұмыстар және де
жеке жұмыс және оқушылар арасында кері байланыстар жүргізіліп отырады.
Қазіргі таңда әр ұстаздың алдына қойған жалғыз мақсаты болады. Бұл өзіне
жетерлідей жоғары дәрежедегі білікті маман болу. Өз маманын жақсы меңгерген
адам ғана жетістікке жетеді. Сол себепті мұғалім де өзімен жұмыс жасап
жүргені дұрыс. Мұғалім алдымен сабырлы болып оқушылар мен әнгіме жүргізгені
дұрыс. Себебі баланың мінезін зерттеу үшін ең алдымен сол оқушымен жеке
сұхбат болуы қажет. Сыныпта қанша оқушылар болса, сонша түрлі мінез,
еркелік кездеседі. Ал мұғалім сол еркеліктерді көтере білуі жөн.
Мұғалімдердің мен мұғаліммін деп айтулары оңай шығар, бірақ сол мұғалімнің
қызметін атқару, ол оңай тірлік емес. Себебі мұғалім жеке тұлғаны жан -
жақты дамыту, оны жоғары дәрежеге жеткізу ол оңай тірлік емес екені айдан
анық. Сондықтан, мұғалімдер де оқушылар мен қатар өздеріні жан - жақты
дамытып, түрлі психологиялық кітаптар оқып, өзінің білімін одан ары
жоғарылатып жүруі қажет. Сонда ғана мұғалім, өзінің мұғалім деген атына сай
бола алады. Жеке тұлғаны дамытып оны тұлға етіп жан - жақты дамытып отыру
керек болады. Сол себепті әрқашан да тек ізденісте болу керек. Оқушыларға
тек сабақ беру мен шектеліп қоймай, олардың психологиясымен де жұмыс жасап
отыру қажет. Қазіргі таңда сабақты жүргізудің түрлі әдістері бар, солар
арқылы оқушыларды сабаққа деген қызығушылықтарын арттырып сабаққа қатысуын
жақсартуға болады. Бұл әрине тек білікті мұғалімнің қолынан келеді. Мен
мұғаліммін деп барлық адам айта алады. Бірақ барлық адамда білікті мұғалім
бола алмайды. Яғни мұғалімдер оқушыларға өз ой - пікірлерін еркін айта
алуға, бір - бірлерін тыңдай алуға, ұжымен жұмыс жасауға, ынтымақтастыққа,
білімді тереңінен қабылдай алуға көмектесуі жөн. Сабақ барысында түрлі
ойындар жүргізіп сабақты өткен жақсы. Психолог А.С.Выготскийдің өз
пікірінде ойын жайлы былай айтып кеткен, бала ойнау барысында өзінің
кішкентай екенін ұмытып қояды және де оның іс - әрекеттері де, ойлау
дурежесіде ересек адамдар сияқты болады деп өз пікірін білдіріп өткен.
Қорытынды бөлімінде диплом жұмыс бойынша жасалған тұжырымдар
түйінделген.
I. ТАРАУ.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚЫТУДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМУНЫ
1.1Бастауыш сыныпта оқытудың психологиялық,педагогикалық негіздері.
Елбасымыз Н.Назарбаев өзінің жолдауында Қазақстан халқына: "Ұлттық
бәсекелестікке қабілетті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен
айқындалады деп өз пікірін білдіріп. Әлемдік білім кеңестілігіне кіру білім
беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз", – деп
айтып өткені бізге белгілі.[2]. Осы талаптарды айттық, дегенмен жүзеге
асыру ең алдымен мұғалімдерге тікелей байланысты, сол себепті мүғалімдерді-
мектептің алтын арқауы депте атасақ болады. Ой өрісі жоғары, зерделе, жан -
жақты дамыған, парасатты ұрпақ керек екенін бір сәткеде естен шығармаған
жөн. Халқымыздың дана сөздерінің бірі бүгінгі бала – ертенгі азамат деген
ұғымдар босқа айтылмаған. Сондықтан жас балаларды балабақшадан бастап
болашақ өмірге бейімдеп, дені сау адамдардың арасында өздерін жайлы сезіну
үшін қолайлы атмосфера қалыптастыру - білім беру ұйымдарының міндеті болып
табылады. Мұғалім негізінен жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар бойынша
ой – өрісі кең, жан - дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары, кәсіби
білікті маман, адамдармен дұрыс қарым - қатынас жасай алатын, басқаның
пікірімен санасатын, кез келген ситуациядан шығудың жолын таба алатын,
жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын,
қайталанбайтын дара тұлға болып қалыптасуы қажет болады. Ол үшін мұғалім
алдымен өзімен жұмыс жасауы қажет. Негізінен педагогикалық психология
терминін орыс педагогтарының бірі П.Ф.Каптерев оны (1849-1922) жылдары
енгізіп кеткен. Бастауыш сыныпта оқитын оқушылардың арасында түрлі мінезді
оқушылар келеді, солардың арасында әрине тым ерке оқушыларда болады. Мұндай
оқушылар мен жұмыс жүргізген біраз қиындық тұғызатыны белгілі, дегенмен
мұғалім түрлі жағдайларға дайын болуы қажет. Шыдамы таусылған мұғалім,
бәрін тастап кете алмайды, ол мұғалімдерге тән тірлік емес. Сол себепті
мұғалім аса төзімді болады. Оқушылардың психологиясымен жеке жұмыс
жүргізіп, олармен жеке сұхбаттар жүргізіп тұрғаны жөн. Сонда ғана
оқушылардың мінездерін біле алады мұғалімдер. Сонымен қатар оларға
бейімделе бастайды. Бастауыш сыныпқа келген баланы жеке тұлға ретінде
дамытып, оның алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, білімге деген сенімін
нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын қалыптастыру, оқуға деген қызығушылығын
оятып, ынтасын арттыру сынды бірқатар міндеттерді жүзеге асыратын басты
тұлға бұл – ұстаз. Сол себепті ұстаз ең алдымен оқушылармен қалай жұмыс
жасау керек екенін, оларға сабақтың тиымды жақтарын түсіндіру қажет.
Баланың психологиясымен бастапқы кезден бастап жұмыс жасауы, балаға қалай
сабақты үйрету керек оның сабақты қабылдау деңгейі қаншалықты жоғары, бала
неге көбрек қызығады осылардың барлығын мұғалім біліп отыруы қажет.
Мұғалім ең алдымен баланың психологиясына кері әсер тигізетін еш бір
жаман әрекет жасамаған жөн. Себебі бастауыш сынып оқушылары өте нәзік және
де сенгіш болып келеді. Сол себепті балаға бастапқы кезден өтірік айтуға
үйретпеген дұрыс. Барынша балаға сабақ үйретіп жатқанда өтірік арластырмай,
сабақты дұрыс үйретіп, оқушыларды ұрыспай мұғалім оқушылар қасында үлгі
тұтарлы тұлға қалпында болуы керек. Мұғалім бастауыш сыныпқа сабақ беріп
жатқанда өте сабырлы және де жас балалармен қалай жұмыс жасау керек екенін
білуі қажет. Бастауыш сыныпта оқитын оқушылар тез шаршап қалады. Сол
себепті олардың мыйларын демалдыру мақсатында, сабақ барысында көптеген
сергіту сәттерін жүргізіп тұрған жөн.
Әрине бастауыш сыныпта түрлі мінезді оқушылар да кездеседі, сол
оқушылармен мүғалім жеке жұмыс жүргізіп, оқушының өзіне жеке тапсырмалар
беріп отыруы қажет. Кейбір оқушылар сабақты тез қабылдап алады, ал кейбір
оқушылар керісінше қабылдау деңгейі өте төмен келеді. Сол себепті мұғалім
ең алдымен оқушылармен жұмыс жүргізу барысында олардың сабақты қабылдау
деңгейлерінде анықтап, бақылап отыруы және де оны есепке алғаны дұрыс.
Тағыда айтатын жайыт, тек мықты мұғалім ғана осындай жүкті алып жүре алады.
Сол себепті халқымыз әрқашанда мұғалім мәртебесін көтеріп, аса жоғары
қастерлеп, бағалаған және бұдан былайда бағалайды. Ұлы Абай атамыздың дана
сөздерінің бірі Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға, осындай
сөздерді босқа айтып өтпеген. Осындай дана сөздердің бірін чех педагогі
Я.А.Коменский: Мұғалім мәнгі нұрдың қызметшісі, ол барлық ой мен қимыл
әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз жалын иесі - деп
мұғалімдер қауымын жоғары дәрежеде көрсетіп жоғары бедел иесі ретінде
көрсетіп өткен. Мұғалімге ең алдымен өзіне сенімділік қажет және де
мұғалімнің білім деңгейі өте жоғары болуы қажет. Себебі адам басқа адамды
тәрбиелеуден алдын өзіні жөнге келтіруі жөн. Мұғалім баламен сойлесу
барысында, сабақ түсіндіріп жатқанда қалай сөйлеу керек екенін білуі керек,
баланы сабақ барысында білмей жатқаны үшін ұрысуға болмайды, керісінше
балаға басқаша әдістермен сабаққа деген қызығушылығын арттырып отыруы
қажет. Бастауыш сыныпқа келген оқушылар барлық нәрсеге қызығатын және де
түрлі сұрақтар қоя беретін болып келеді. Осындай жағдайларда мұғалім өзін
ұстай білгені дұрыс. Сол себепті мұғалім сабақты барынша жаңа әдістермен
әрі қызықты өтуі керек. Бұл әрине мұғалімнің шеберлігіне тікелей байланысты
болады.[3].
Мұғалімнің тағы бір білетіні бұл, баланың психологиясына кері әсер
тигізетін еш бір жаман әрекеттер жасамай баланы анасы көзінше оған шағым
айтуға болмайды. Бастауыш сыныпта оқитын оқушыларды, яғни жас балаларды аса
көңілшең деуге де болады. Балаға ұнамайтын сөз айтатын болсан, бала сол
жердің өзінде жылай салады. Ал бұл мұғалімнің сабақты жүргізуіне кері
әсеріні тигізуі сөссіз анық. Сол себепті бастауыш сынып оқушылары мен
сөйлескенде немесе сабақты түсіндіріп жатқанда, мұғалім барлық жағдайға
ерекше назар аударып отыруы қажет. Дәл осындай жағымсыз жағдайға тап болған
бала, мұғалімге деген көзқарасы сенімсіз болады. Керісінше бастауыш сыныпта
оқитын оқушыларды аналыры көзінше мадақтап, мақтап отырғаны дұрыс.
Сондағана бала менің қолымнан келді, мен біледі екенмін деп өзіне сенімді
болып, сабаққа қызығушылығы артады. Білім негізі бастауышта баланың кіші
жасынан, тіпті бірінші сыныпта қаланады депте айтуға болады, мектеп
табалдырығын енді аттаған бүлдіршіндердің туған жерге деген сүйіспеншілігі
мен жанашарлығы, отанға деген махаббаты, еңбекке деген сүйіспеншілігі,
адамдарға адалдығы, мейрімділігі мен шыншылдығы, ненің дұрыс ненің бұрыс
екенін білу, осы сияқты түрлі қасиеттері нақ осы кезеңнен бастап баланың
бойында қалыптаса бастайды. Әрине бұл тікелей мұғалімге байланысты, балаға
қалай жол сілтейді бала сол жолмен кетеді. Бастауыштан оқушылардың оқу
тәртібі, сабақта өзінің ұстауын жалпы әдептілігін, мәдениеттілігін
қалыптастыру, сүйіспеншіліктің терең мағынасын, оқу процесіндегі ережелерді
талаптарға сай, жалпыға міндетті білім беру стандарты, типтік
бағдарламамен, сабақ кестесі, уақыт кестесімен, оқыту үдерісінде оқудың, іс-
әрекеттің уақыттың пайдалы әсер коэффициенттін жоғарлатып, сапалы білім
берумен бірге, әрқашанда жас ұрпаққа жан жылуын беру ерекше маңызға ие
болып келеді. Білім бастауы бастауышта деп босқа айтылмаған, сол себепті,
сабақ үлгерімін алғашқы күннен ақ күн тәртібінде бірқалыпты алып бару
қажет. Бастауыш сынып оқушыларына әр сабақ сайын түрлі өзгерістердің де
қажеті жоқ. Себебі ол бастауыш сынып оқушысының психологиясына кері әсеріні
тигізеді. Бастауыш мектеп жасындағы оқушы деген термин тың ұғым
болғандығы себебі біз осының орнына кіші оқушы деген ұғымды алсақ
барлығымызға түсінікті болатын сияқты. Осыған орай біз-кіші оқушылардың
психикалық тұрғыдан өзіндік сипатына тоқталып түсіндіріп өтсек. Бұрын
балалар оқымаған кезінде Бастауыш мектеп жасы Кіші жас деген жас
кезеңдер кездеспейтін болатын. Ондай сөздерді біз күнделікті өмірде
қолданбайтын едік. Кіші оқушы деп аталатын баланың жастық аралығы \7-11
жасты\ айтуға болады. Бұл кезеңде жас балалар өте сенгіш болып келеді, сол
себепті бастапқы фундамент қалай болса сонғы фундамент солай қаланады деп
босқа айтылмаған. Осындай жастағылардың оқу әрекетінің ұқсастығы,
көпшілігінде ұқсас психикалық жағдайларды тұғызады. Себебі бастауыш
сыныптағы балалардың жасында ойлау деңгейлеріде бір –бірлеріне ұқсас
келеді. Сол себепті біз бастауыш сынып кезеңдерін түрлі кезеңдерге бөліп
көрсетеміз.
Үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін 1-ші сыныптың бас кезінен
бастап еске алғанымыз жөн. Ал алдағы \2-3\ сыныптарға келсек, бұл
сыныптарға кездесетін оқушылардың жағдайы бірінші сыныпта қалай сабақты
оқығанына байланысты болады. Әдетте, баланың қызығушылығын сабаққа деген
ынтасын оның бастапқы кезден сабаққа қызықтырудан басталады. Қызығу деп бір
затты тағыда басқа да жағдайларды бір көргеннен сырттай ұнайтынын айтады.
Сабақ барысында мұғалім мынаны жаз, мынаны оқы деп сабақты жүргізетін болса
оқушылардың бойында сабақтан жалығу басталады. Сол себепті сабақты мұғалім
барынша қызықты әрі түсінікті жүргізу керек. Қызығу аз уақыт аралығында
кездесуі мұмкін, кейін шамалы уақыттан соң сөніп кетуі де әбден мүмкін. Ал
ықыласқа келсек, ол балада іштей ұмытылып іске берілүінен пайда болады.
Әрине, қызығу кейде ықыласты, не бір нарсеге қызығып құмартудан басталуы
мүмкін. Дегенмен мұндай жағдайлар сирек кездеседі десекте болады.
Сондықтан, осындай мәселелерге 1-ші сыныптан бастап мән берген дұрыс. Жалпы
алғанда 2-3ші сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді. Әрине
оның себебі, ең алдымен, бастауыш сыныпта оқитын оқушының ниеті таза,
жамандық ойламайды ішіндегісі тілінің ұшында болып тұратындығында. Жас
балдар сыр сақтауды білмейді, олар не ойлады сол нәрсені айта салатын
болады. Сондықтанда бастауыш сынып оқушылары жамандықты ойламай тұрады.
Олардың жаман қылық істегендері, оны балалық деп есептеугеде болады.
Екіншіден бастауыш сыныпта оқитын оқушылар үшін сабақты түсіндіретін
мұғалім деген ұғым үлкен абырой және де бедел болып есептеледі. Сондықтан
мүғалімнің сөзін екі етпей дегенді орындайтын болып қалыптасады,
оқушыларға солай үйретіледі. Мұғалімнің іс - әрекеті адам дамуының жас
кезеңдерін тереңінен ұғынуға негізделген жағдайда ғана ол оқушыларды
тәрбиелеу, балаға білім беру және оқыту міндеттерін нәтижелі орындай алады
десек болады. Осы орайда ұлы педагогтың оқытудағы жас кезеңдеріне мән беріп
өткендігіні айтатын болсақ, Я.А.Коменский өз пікірінде мұғалімдер өздері
қалыптастыратын қасиеттері мен сапаларын жақсы меңгеріп кәсіп иесі
деңгейінде білуі керек деп айтып өткен. Ал К.Д.Ушинский, баланы оқытпастан
бұрын оны жан - жақты зерттеп білу қажет деген.
Баланың дамуының жас кезеңдерін білетін мұғалім, баланың қатынастарын,
күйзелісін, қорқынышын, сезімін яғни оқушылардың жан - дүниесін көре
біледі, әсресе бастауышта оқитын оқушылардың тәрбиесінде оларды оқытуда
жақсы нәтижеге жетеді. Жас кезеңдік дамудың шарттары дене құрылымдары
күйінің анатомиялық, педагогикалық, физиологиялық, психологиялық күш -
қуаттық түрлі көрсеткіштері болады.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомия-физиологиялық дамуы.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомия-физиологиялық дамуына келсек.
Анатомиялық көрсеткіштерге дене құрылымдарындағы сүйек, бұлшық еттері,
жүрек, жыныс жүйелерінің дамуы, жүйке, ми киреді. Ал физиологиялық
көрсеткіштерге кіретіндер, қан айналуы, адамның дем алуы, ішкі бездер және
де жүйке жүйелері жатады. Мұғалімдер алты - жеті жас аралықтағы балалардың
бірсарын жұмыстарда олардың жүйке клеткаларының белсенділігі тез төмендеп,
жылдамдық деңгейі төмендеп оқушыны самарқаулыққа және де тез арада шаршауға
алып келетінін білуі керек болады. Бастауыш сынып балаларының даму
психологиялық шарттарына келсек түйсіктің, түрлі елестердің, қабылдаудың,
болжам болжаудың, естің, ойлаудың және зейіннің, тілдің дамуы, мінездің,
дағдылар мен бірліктердің және басқа түрлі психологиялық белгілер мен
қасиеттерінің ерекшеліктерін жатқызуымызға болады. Мысалы, алты жасқа
толған баланың мектепке дейінгі танымдық іс - әрекетінің жетекші түріні
айтатын болсақ, ол сезімдік таным болады. Нақты айтқанда бейнелік таным
деугеде келеді. Әр жас кезеңдері үшін салыстырмалы күш - қуаттық түрлі
көрсеткіштер болады. Бұл көрсеткіштерге баланың бойының ұзындығы,
массасының қаншалық ауырлығы, кеуде қаңқасының қалыптасуы, бұлшық ет
күштерінің қаншалықты мықтылығы, қимыл әрекеттері сияқты түрлі өсулері
енеді. Жас кезеңдік дамудың педагогикалық шарттары тәрбиелеу, білім беру
және де баланы оқыту міндеттерін сипаттап, адамның өмірінің түрлі
кезеңдеріндегі оның ақыл - ой, түрлі керемет идеялық, өнегелік, еңбек және
де әсемдікке көзқарас, дене тәрбиесінің түрлі мүмкіндіктерін анықтап
отырады. Бұл кезеңдер баланың тәрбие негізінен баланың бойындағы күш -
қуатын дамыту, денсаулығына қамқорлық жасау секілді шарттармен шектеледі.
Мектепке келген баланың денсаулығын сақтау мен шынықтыратын шаралар,
баланың көңіл - күйін сақтау ырғағы, гигиена талаптары және де баланың киім
киудегі үлгілері мұғалімнің міндеттерінің бірі болып табылады. Мектеп
табалдырығын аттаған алты жасқа толған бала күш - қуатты мен психологиялық
сапарлары жағынан мектеп жасына дейінгі бала ретінде болса, ал төртінші
сыныпқа оның бойында жас өспірімдік кезең белгілері пайда болады десек.
Әрине, бұл жасқа толған баланың бойында жасқа тән түрлі мінездер мен
күйзелістер белгілене бастайды. Мұнан әрі жасөспірім сабақты жақсы оқи ма,
әлде оның тәрбиесінде жаман қырлары барма, олар оның бастауыш сыныпта өткен
жолына, оның бойындағы қалыптасып кеткен тұлғалық қасиеттерге байланысты
болады.
Мектепке кірерде бала дене жағынан алға қарай недәуір өріс алады,
бұлшық еттері мен шеміршектері және сүйектері недәуір нығайып келеді. Қол
бармақтарының нығаюы \сүйектенуі\ 9-10 жас аралығында қалыптасады десекте
болады, ал табанына келсек, 10-11 жасқа келгенде сүйектеніп бітеді.
Осылардың нәтижесінде бастауыш сыныпта оқитын оқушылардың 10-11 жасқа
толғанша жазуға икемделе алмай қиналатындығы мине осыдан десекте болады.
Сондықтан бастауыш мектеп жасындағыларды жазба жұмыстармен көп
айналыстыруға, конспект жаздыруға, әсіресе бірдемені көшіріп жазуға көп
уақытын жіберуге болмайды. Ондай жағдайларда оқушылар тез шаршап жазғысы
келмей қалады.
Сабақ барысында оқушыларға сергіту сәттерін жүргізіп отыру қажет.
Кез келген оқушы сабақ барысында тек мұғалімнің нұсқаулары мен талаптарына
сәйкес қана әрекет етпейді, ол бала қалыптасып келе жатқан өз тұлғасының
байыбына қарай да іс - әрекет, қарым - қатынаста болады. Осындай
жағдайларда оқушылар өздерін мектептегі жағдайға тәрбие субьектісі ретінде
көрсете бастайды. 6 жасар балаларға сүйек және бұлшық ет жүйесі жүгіру,
секіру, лақтыру, қозғалысты ойындар сияқты күрделі қимылдар жасатып тұрған
жөн. Бұл кезде баланың бұлшық еттері, сүйектері, кеуде қаңқасы, шеміршекті
аймақтары қарқынды даму үстінде болады. Бұындарының бірігуі, омыртқаларының
қалыптасуы, табандарының бекуі жайлап жалғаса береді.
Кеудесі мен аяқ – қолының ірі бұлшық еттері жақсы дамығанымен,
арқасының, табанының, саусақ саласының майда бұлшық еттері жеткілікті
дәрежеде қалыптаспаған болады. Сондықтан да 6 жасқа толған балаға бойының
түзу өсуіне кедергі келтіретін ұзақ уақыт аралығында жұмыс жасауға ,
салмағы ауыр заттарды көтеруге, бір ырғақты қимылға, біркелкі отыру мен
тұруға болмайды. Бастауыш сыныпта оқитын бала жан - жақты дами бастайды.
Ал 7-8 жастың арасында бала өсіп жылына 2,5 кг-ға дейін салмақ қосады. Ал
биіктігіне келсек жылына 5 см өседі екен. Бұл кезеңде баланың кеудесі
көтеріліп, озіне деген сенімі артып, өзін мықты сезіне алатын жігітер
қатарында өзіні санап, жүрегі мен тыныс органдары недәуір қалыптасып бір
жағдайға келіп қалады. Дегенмен жүрегінің соғуы 84-90-ға дейін барады
\ересектердікі 70-72 жиілігімен соғады\. Осының өзі бастауыш сынып баласын
бір шамаға қиындатуы әбден мүмкін, қан айналыс системасының жұмысын одан
әрі жақсартады. Мұның себебі қан айналыс тетіктері диаметрінің көлемі
ересектерден 2 есе артық болады. Осының нәтижесінде бас миына түтіктер
арқылы қан көп құйылады да көп жұмыс істесе де шаршамайтын, жумысқа деген
ынтасы артып, ықыласы мол бола бастайды және де солай қалыптасады. Ал бас
миының салмағына келсек \7 жастан 11 жасқа дейін\ 1000 гр-нан 1400г дейін
өседі, әсіресе оның маңдай бөлігі недәуір қалыптасады. Маңдай бөлігі ой мен
сөйлеудің орталығы болғандықтан осының қалыптасуы балада ақыл-ойдың кеңінен
өріс алуына еркін ойлауға мүмкіндік береді. Бастауыш сыныпта оқитын
оқушылардың психологиялары және де басқа осыған ұқсас оқу үрдісіне қатысты
түрлі зерттеулерді зерттеп кеткендер көп, оларды атап өтсек Т.Тәжібаев,
Ы.Елікбаев, Алдамұратов және басқалар жүргізіп, бастауыштан сапалы түрде
тәжрибелі білімдерді беру арқылы оқу үлгерімі артылатын түрлі жолдарды
қарастырып өткен. Оларды зерттеу барысында психологиялық әдебиеттерді
талдауда бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгерімдеріне өте маңызды болып
келеді. Тағыда осындай жағдайларда өз үлесін қосқан Қ.Жарықбаевтың
еңбектерін айтсақта болады.[4].
Ал физиологиялық тұрғыдан алып қарасақ, ми клеткаларындағы қозу мен
тежелүдің өзара мөлшері \оң және теріс индукцияларының өзара көлемі,
иррадиация мый шоғырлану заңдылықтары\ күрделі жағдайда болып қызмет
атқарады. Әсіресе балада теріс индукциясының негізінде болатын тежелеу
үстем алып келеді, осының нәтижесіне мектеп жасындағы бастауыш сынып
оқушылары өзін-өзі меңгере алуына, өзіні тік ұстауға, керек деген жерінде
өзін-өзі тежеле алуына мүмкіндігі өте мол болып келеді және де сенімділігі
арта түседі. Теріс индукцияның негізінде болатын тежелу санасыз жүзеге
асатын болса, онда нәтижесіз болады деп есептеуге келеді. Тіпті ойланбай,
ойына келген қолайсыз іс жасап қоюы, қиын жағдайларға тап болғанда өзін
жоғалтып алуы әбден мүмкін. Сол себепті бала бұл жағдайларға бірте - бірте
көнігуі қажет болады. Бастауыш сыныпта оқитын балалардың оқу әрекеттеріне
келсек. Оқу алудағы әрекет дегенде біз тек білімді айтуымызға келмейді, бұл
дұрыс емес. Керісінше осыған оқушы дағдыланып, өзін қалыптастыру қажет.
Бастауыш мектептегі оқу жұмысының әр салаларына оқушылар тез кірісіп
бейімделу балада бірден қалыптаспайды. Ол үшін балаға әрине уақыт керек
болады. Бұл жағдай әрине бірәз мерзімді талап етеді. Сонымен қатар
балалардың оқуға деген ынтасы және белсенділігі сабақтарда әртүрлі болып
келетінін айтып өттік. Ежелгі Греция мемлекеттерінде пайда болған
педагогика деген атауының мағынасы негізінен қазақшаға аударғанда баланы
жетектеу деп айтылады екен. Әрине бұл сөз босқа айтылмаған. Себебі баланы
бастан тұра жолға жетелеу, ең алдымен жанұяның сосын мұғалімнің қолында деп
білімін.[4].
Мұғалім, оқушының екінші анасы деп босқа айтылмайды. Оқушыны анасы
үйінде тәрбиелесе ал мұғалім мектеп қабырғасында тәрбиелейді. Оқыту
–адамның білім алуы жүзеге асырылатын, мұғалім мен оқушылардың арасындағы
мақсатқа бағытталған өзара әрекеттің барысы болып есептеледі. Сол сияқты
оқушының тұлға болып қалыптасуына мұғалімдердің көмегі өте зор. Тұлғаны
қалыптастыру орта, тұқым қуалау және тәрбиенің ықпалымен адам тұлғасының
даму барысы десекте болады және де нәтижесі депте қателеспейміз.
Жеке пәндерден сабақтарды бала ойдағыдай үлгеру үшін алдымен баланың
өзінің сабаққа деген қызығушылығы ықыласы болуы шарт. Әриен ол
қызығушылықты мұғалім баланың бойында қалыптастыра білуі керек. Оқуды
ойынмен салыстырғанда, оқу қиын болғандықтан балалардың кей біреулерінің
оқуға ықыласы болмай қызығушылықпен қарамайды. Бұл қалыпты жағдай. Оқу мен
ойынды салыстырғанда ойын қызықты әрі оңай, сол себепті оқушылар ойынға
қызығушылық танытады. Оларды оқуға үгіттеу, қызығушылықтарын арттыру
сабаққа зейін қоюу қиын болады. Сондықтан оқуға деген ықыласты тудыру үшін
тапсырмаларды орындата отырып осыдан нәтиже шыққанда мадақтап баланың
сабаққа деген ынтасын арттыру керек. Бастауыш сынып оқушылары тапсырманы
орындап болғаннан соң мұғалімнен мадақтау сөздерін күтіп тұрады. Орындалған
тапсырма үшін баланы мадақтап қуанту арқылы біз кейін алдағы тапсырманы
орындауға түрткі боламыз. Сол себепті әр сабақ барысында оқушылардың көңіл-
күйлеріні көтеріп, сабаққа жақсы көз қарас қалыптастыру мұғалімнің міндеті
болып есептеледі.
Негізінен ықыластың екі түрі бар екенін біз білеміз. Олар негізінен
тікелей және жанама түрі болып келеді. Тікелей ықылас ол оқушының бойында
бәлендей нәрсеге қызығуынан пайда болады. Ал жанама ықыласқа келсек, сәл
нәрсе қызық болмаса да жалпы сабақ үлгерімін жақсартқысы келгендіктен
оқушыларда пайда болады. Ықыластың соңғы түрін бастауыш сыныпта оқитын
оқушылардың өміріндегі кездесетін жағдайларда негізігі роль атқаруы тиіс
болады. Бастауыш сынып оқушылары бастапқы уақыттарда, көпке дейін берілген
тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жолдарын жақсы білмей түсіне алмай
жүреді. Мысалы, бастауыш сыныпқа келген оқушылар берілген тапсырмалардың
бәрін түсінбей жаттап алғысы келіп тұрады. Солай болуы оқушылардың жаттауға
икемділігінің молдылығынан, икемділігінен емес, керісінше оқуға әлі
көнікпегендігінен, күнделікті тәртіпке төселмегендігінен, балаға қалай
жұмыс жасау керек екенін ешкім үйретпегендігінен, сол себепті бала неден
бастау керек екенін білмегендігінен кездеседі.
Бастауыш мектепке келгенде оқушыларға алғашқы тапсырмалар мынадай екі
түрлі жолдармен беріледі: біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін, сол
тапсырманың жауабын оқушы өздігінен іздестіруі қажет. Екіншіден, берілген
тапсырмалардың жауаптары іздестіру ретінде берілмейді. Тапсырмалардың
орындалуы үшін оқушыларға тапсырманың қалай жауабыны шығару керектігіндегі
үлгілері беріліп, түсіндіріледі. Мысалы, оқушылар музыка сабағынан берілген
өлеңдерді жаттап алу үшін, сол өлеңдердің мәтіндері оқушыларға беріледі.
Оқушыларға берілген өлеңдердің мәтіндеріне өзгеріс енгізуге, араларына
түрлі сөздерді қосуға рұқсат берілмейді. Сол мәтіндерге сүйене отырып
оқушылар берілген өлеңдерді жаттап алады. Ал тапсырмалардың соңғы түрі өте
сирек кездеседі.
Баланың оқу әрекеті деп - тапсырманы орындаудың бірінші түрін және
пробемалық мәселелерді орындай білуді айтады. Осыған орай әртүрлі пәннен
айтарлық грамматикалық, географиялық, математикалық т.б. есептер шығару
жұмыстары жатады. Әдетте оқу, бала үшін әрекетену, яғни проблемалық
мәселелерді шешу дегенде, біз осының үш сатыдан тұратынын айтамыз:
біріншіден берілген тапсырмалардың шарттарымен танысудан, ал екіншіден соны
орындаудан, ал келесі үшіншіден, осының қалай дұрыс я бұрыс орындалғанын
тексеруінен болады. Пәндердің түрі көп болғандықтан, берілген
тапсырмаларды орындау түрлі жолдармен анықталады. В.В.Давыдовтың айтып
кеткені бойынша, оқу әрекетін мынадай бөлшектерден құрастыруға болады:
1\тапсырмадан яғни оқу ситуациясынан. 2\ тапсырманы орындаудан. 3\
орындалған тапсырманы тексеру кезеңінен тұрады. 4\ оқушыларды бағалаудан
яғни баға қоюдан, оқушылардың деңгейлерін анықтаудан. Мысалы келтіретін
болсақ, біздің әуелгі схемамыздағы кездесетін тапсырманың шарттарымен
танысу дегенді мұнда оқу жағдайы деп те атайды. Себебі бала үшін тапсырма
өзінше басқа жерге түсіп қалғандай түсініксіз проблемалық жағдай болатыны
жөнінде айтылып отыр. Ал соңғы сатыға келсек бұл - баға қою. Бұл баланың
тапсырманы қалай орындағанын дұрыс я бұрыс екенін, дәрежесін балаға оны
білдіру. Әрине бұл мектептің күнделікті жағдайында қайталанып отыратын
дүние десекте болады.
Тапсырма, яғни оқу жағдайы деп отырғаны сол тапсырмаға кіріспей тұрып,
сол тапсырманы орындауға арналған ережелерді білу, білуді не сол берілген
тапсырма жөнінде тиісті мәліметтерге ие болуы. Мысалы айтатын болсақ,
диктовка жазу үшін алдымен соған кіріспей тұрып, бірнеше сабақтарда жеке
сөздердің құрамын, солардың қандай буындардан тұратынын біліп жаттап және
сөз бен сөйлемдерді құрудағы ережелерді білу қажет сияқты.
Егер оқушы осыларды білмей тұра берілген тапсырмаларды бастамақшы
болса, оқушы диктовканы дұрыс жаза алмайтыны айдан анық. Сол сияқты тиісті
есепті шығару үшін де, алдымен мағлұматтардың, тапсырмалардың, сандардың,
өзара байланысын, байланысты қалай табу тәсілдері мен әдістерін танысып
шығып бір операциядан екінші-операцияға қалай көшуі керектігін тағы
басқада анықтау жолдарын білу қажет. Осыларды білудің қажет екенін мынадан
білсек болады: баланың әрекеті бастапқыда айтып өткендей, үш кезеңнен
тұратыны рас болғанымен, пәлендей мәселені шешу \диктовка жазу, есеп шығару
т.б. сол кездегі әрекеттесудің нәтижесі деп есептеуге болмайды.
Алайда бұларды орындау үшін оқушылар алдын-ала дайындалып, өзіне шамалы
мәлімет алып өтуі тиіс болады. Егер баланың тиісті дайындығы болмаса,
ештене білмей тұра берілген кезеңдерінен өтпей, оның немесе бірнеше
тізбегінің орындауын білмей тастап кететін болса, тапсырманы орындаған
жағдайда оны дұрыс орындай алуы мүмкін емес. Себебі тиісті тапсырмаларды
орындаттыру үшін, алдымен соған қатысты мағлұматтармен жақсы танысып алуы
өзіне қажетті мағлұматтарды жиып, соларды тиісті жағдайларда қолдана
білгені дұрыс. Оқушылар қандайда бір жұмыс орындамас бұрын сол жөнінде
өзіне жетерлідей мәліметтерді ізденіп алса, ол жұмыс не бәрі өзіне оңай
және де сәтті өтеді. Сол себепті тапсырмаларды орындамас бұрын,
тапсырмалардың шығарылу жолдарын анықтап алған жөн. Оқушылар қаншалықты
сабақты жақсы меңгерсе, өздерінің сабақты орындауы соншалықты оңай болады.
1.2 Бастауыш сыныпта оқытудың психологиялық ерекшеліктері.
Балалардың бастауыш сыныптағы кіші мектеп кезеңі, бұл аралықтар
негізінен 7-11 жастың арасындағы жеке тұлғаның әріқарай дамуы; дара
психологиялық қалыптасуы және әлеуметтік - адамгершілік сипатының
қалыптасуындағы процесті айтамыз.
Бұл кезеңге тән ерекшеліктерді көрсетіп өтетін болсақ:
– ең алдымен бастауыш сыныпта оқитын баланың материалдық,
коммуникативтік, эмоционалдық мұқтаждарын қанағаттандыруда
тікелей отбасы жетекші басты негізгі (доминация) роль атқарады.
– баланың бойында әлеуметтік-танымдық қызығушылығын дамыта отырып
баланы ынталандыру және баланы қалыптастыруда мектептің жетекшісі
басты рольді атқарады. Сол себепті мұғәлім баламен көп жұмыс
жасауы қажет.
– баланың бойында әлеуметтік-танымдық қызығушылығын дамыта отырып
баланы ынталандыру және баланы қалыптастыруда мектептің жетекшісі
басты рольді атқарады. Сол себепті мұғәлім бастауыш сынып
оқушысымен көп жұмыс жасауы қажет.
– мектеппен отбасының басты қорғаушы қызметін сақтай отырып,
бастауыш сынып оқушысының бойында қалыптасқан ортаның жағымсыз,
қажетсіз ықпалына қарсы тұра қабылдау қабілеті арта түсу қажет
болады.
Біз бұл жерде Л.С.Выготскийдің заңын ескерсе, мәдени дамудың
социогенетикалық заңын ойымызға алсақ болады:
– Алдыңғы ұрпақтарымыз ұрпақтың қолданған мінез-құлық формаларының
баланың өмірге қалыптасуы даму процесінде өзіне тиістілері
қайталанып тұрады.
– Басқаша түсіндіріп өтсек, не қабылданды ол - ішкі деп аталады,
адамдар арасындағы кездесетін қатынас арқылы әлеуметтік сыртқы
даму болып келеді.
– Бұл логикалардың нәтижесінде мұғалімдер мен оқушылардың арасындағы
оқытып, сабақ барысына оқушыларды дайындап, білім беріп меңгерудің қайнар
көздерін іздейміз және үлкен жастағылар мен бастауыш сыныпта оқитын кіші
жастағы оқушылармен үйлестіріп тұратын оқушылардың индивидуалдық өз
бетінше жасайтын әрекеттері болып келеді.
Г.А.Цукерманның айтып өткені бар: – Егер мұғалімдер мектеп жасындағы
кіші баланы оқуға үйреткісі келсе, мұғалімдер оқушыларға тек қана
қалыптастыру қажет. Олармен шектеліп қана қоймай, мұғалім балаға тұра
тәрбие бере білу керек.
Сонымен тәрбиелеуге келсек, тәрбиелеу және оқыту әдістерінің
салыстырылған топтарының көп жерде бірлігі бар екені айдай анық. Негізінен
қайсынысында болмасын негізгі ретінде іс - әрекетті және түрлі
жағдайлардағы қарама - қатынасты ұйымдастыру есепке алынып отыр десекте
болады. Бұлардың айырмашылықтары тек оқытуда оқуға байланысты танымдық іс -
әрекеттерге, оқушыларды тәрбиелеуде қоғамдық іс - әрекеттерге аса жақсы
назар аударылуы қажет. Педагогикалық әдістердің бірінші тобы: тұлға санасын
қалыптастыру әдістері сондай - ақ түрлі сабақтың түсіндірілулері,
теориялық сабақтар және де басқа жағдайларды есепке алсақ болады. Осыларға
сөздік және көрнекілік әдістерді жатқызуға болады. Педагогикалық әдістердің
екінші тобыны айтатын болсақ; іс - әрекет, қарама - қатынастар, сыныптағы
ұйымдастыру жұмыстары және де қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыру
әдістері. Педагогикалық әдістердің үшінші тобы: іс - әрекеттер мен түрлі
тәртіптерге бағындыра балаларды, сабақтағы түрлі қателіктерді, сабақта
ойнатылатын ойындағы көңіл - күй жағдайлары, оқушылар арасындағы пікір
талас, түрлі үлгілерді айтуға болады. Ендігі педагогикалық әдістің келесі
тобы яғни торттінші тобы: іс - әрекет пен тәртіпті бақылауды айтуға болады
және өзін - өзі бақылау мен бағалау әдістерінде кіргізуге болады. Негізінен
тәрбие әдістері оқыту әдістерімен тығыз байланыста болады.[7].
Қазіргі кездегі балалардың психологиясының негізгі алынатын
мәселелерінің бірі бұлар - бастауыш сынып оқушыларының бойында кездесетін
психикасын дамыту мәселелері.
Әл-Фараби еңбектерінде өз пікірлер білдіріп және де былай деп
қолдаған сөздерін көрсетіп кеткен: – қандайда бір ғылым болмасын алдымен
көңілге дербес ерекше басқаша мәндерді ұғыну арқылы қалыптасады. Бізге осы
өмірде кездесетін ерекше мәндердің, кейбіреулерін ұғыну ғана болады
жеткілікті, ал қалған негізінен көпшілігін сезінудің өзі тиімді болады.
Адам бір затты жасамас бұрын, ол жайлы ойланып сезінүі қажет. Осындай
кездесетін жағдайларды біздің сезіміміз тікелей қабылдап, ұғынуымызды
жинақтап алғаннан кейін ғана барып, біздің санамыз алдымен өзіне тән ролді
атқарады.
Бастауыш мектептегі жағдайларда оқыту процесінде мұғалімдер ең алдымен
баланың бойында танымдық іс-әрекетін дамытуға әрекет жасап, біріккен іс-
әрекеттері барысында, олардың ойлау дәрежелері күрделіне келіп, есте
сақтауы мен зейіні тұрақтала отыра, ойлау дәрежесі жоғары деңгейде
шоғырланады. Оқыту процесі негізінен баланың зейінінің дамуына үлкен әсерін
тигізеді деуге болады. Адамдардың психикалық дамуының оқыту процесі
әсерінен тыс болмайтыны белгілі. Интеллектуалды даму деңгейі анықтау оның
оқытудың сапасымен мазмұнымен және оның меңгеру процесімен анықталады. Осы
орайда айтып кететін пікірлердің бірі К.Д.Ушинский: ...ең кіші сыныптан
бастап оқушылардың жасына қолайлы өзінің жинақталған көзкарасы болуы керек
деп айтып кеткен...Әрбір жыл сайын бүл көзқарастың тереңдетілуі, кеңеюі,
толықтырылуы тиіс, — деп жазған. Яғни, оқушылардың бойындағы танымдық
әрекеттері олардың дамуындағы басты шарттары болатыны анықталған. Ол даму
оқушының танымдық әрекеті арқылы жүреді, бул дегені яғни, оқушылар
өздерінің мүмкіндіктерін жүзеге асырып отырады.[7].
Педагогикалық - психологиялық әдебиеттерде кездесетін білімнің басты
рөлі, бул білімнің сенімге айналуы деп есептесек, оқу-танымдық міндеттерді
шешуге қажетті оқушылар көзқарасының мәні, жас ерекшелікте болып және де
орта әсеріне келсек, ол оқушылардың танымдық әрекеттерін қалыптастыруға
қажетті болып немесе жеткілікті шарттар ретінде белгіленеді. Осындай
мәселелерді айтып өткен педагог-психологтарды атап өтетін болсақ,
Н.Ф.Талызина, В.В. Давыдов, П.Я.Галперин, Ю.К.Бабанский, А.В.Усова,
Д.Б.Эльконин, Л.Е.Шубина, Б.П.Есипов, М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков,
М.И.Махмудов А.А.Люблинская, А.Н.Леонтьев. Аталған педагог – психологтардың
еңбектерінде көрүге болады. И.П.Подласый, 6 жастан бастап 12 жас
аралығында танымдық әрекеттерді қалыптастыруға және де дамытуға өте ықпалын
тигізіп сол уақытты қолайлы кез деп есептеуге болады деп кіші және үлкен
жастағылардың, олардың ішінде кездесетін мектептің кіші сынып яғни бастауыш
сынып жасындағы балаларының психологиялық ерекшеліктері олардың бойында
бірден қалыптаспайды. Керісінше осыған ұқсас ерекшеліктер балалардың осыдан
18 жыл бұрынғы дамуында жинақталып, оларды өз орын кезегімен дамудағы
кездесетін келесі сатыларына өтүге мүмкіндік беріп оларды даярлап отырады.
Сол себепті бастауыш мектептердегі мұғалімдер бастауыш сыныптағы жасы кіші
оқушыларының бойындағы ерекшеліктерін зерттей, бақылай отыра, кездесетін
ерекшеліктерді бала мектепте дейінгі кезеңде бойында қалыптасқан
ерекшеліктерден бөлек қарамай, керісінше бұдан былайғы даму кезеңінің
перспиктиваларын көрмей, білмей тұра алмайды. Ал негізінен дамудың өзіне
келсек, бұл денелердің кеңестіктермен уақытта жай ғана өзгеруі емес, ол
өзінің үдемелілігімен, төменнен бастап жоғарғыға, азырақ ұйымдасқаннан
неғұрлым көп ұйымдасқанына, жай қарапайымнан күрделіге ауысып отыруымен
көзге түсетін жаңадан кері айналмайтын қалыпты үрдіс десекте болады.[12].
Даму үрдісі әрқашан үздіксіз тоқтамай қозғалыста жүріп отырады, солай
ойлау дағдысы жоғары нәтижеге жетіп, қорытындылардың шешімдерінің
үрдістерін қалыптастырады. Мектепте оқитын балалардың оқытуын, балалардың
бойында жан-жақты дамуын, қалыптасуын қамтамсыз етеді. Балалардың
дамуындағы негізі себебі болып есептеледі. Сол себепті оқыту мен дамудың
арасында тығыз байланыс болады дейміз. Осындай жағдайларда айтып өткен
көрнекті психологтардың бірі Л.С.Выготский өз пікірінде дамудың өзекті және
іргелі деп екіге бөліп көрсетіп өтті. Ал өзекті дамуға мысал келтіріп
өтетін болсақ, оқушылар мүғалімнің түсіндіріп өткенінен басқа ары қарай
өзідері жалғастырып қосымша мәліметтерді меңгеруін, өздігінен ізденуін
айтамыз.
Ал іргелі дамуға келсек, бұл жағдайда оқушылар өздері ешкім көмегісіз
білімдерін меңгере алмайтын болады. Оқушылардың қасында үнемі үйретіп
отыратын адам болуына қажетсініп отырады. Бастауыш саты негізінен
оқушыларда, олардың интелектісінің дамуындағы іргетасы танымдық
әрекеттерінің қалыптасуындағы куатты кезеңі деп есептесекте болады.
Танымдыктың түрлерін меңгеруде оқушылардың ойларын тәртіпке келтіріп,
олардың бір бағыттағы жүйелі түрде арнамен жүруін қамтамасыз етүге үлкен
үлесін қосады; ал жеке басты тұлғаның бойында негізгі психикалық үрдістері
қалыптасады және де оқушылардың зейіндері артып, бойында рефлексия
қасиеттері, өзін-өзі бағалау, бақылау сияқты түрлі әрекеттері бойында пайда
бола бастайды. Оқушылар түрлі кездесетін сабақ барысындағы оқу
тапсырмаларын өздіктерінен шешімдерін орындаудың жолдарын ортақ тәсілдерін,
өз әрекеттерінің шешімдерін бақылап бағалаудың, нәтижелерін эталон арқылы
салыстырудың жолдарын меңгереді. Бастауыш мектептегі кіші жастағы
балалардың бойында биологиялық, педагогикалық, әлеуметтік мәдени, түрлі
ерекшеліктері мен белгілері танымдық әрекеттің қалыптасуында ең басты
назарда болады. Бала жаңа өмірге қадам басқанан бастап, баланың бойында
танымдық әрекетінің қалыптасуы үздіксіз күнде қалыпты жағдайда жүріп
отырады. Ал мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай баланың бойында
психикасы мектепте күнделікте өмірде қажетті білім және бала өзіне
жеткілікті дәрежеде дамуды бастайды. Мысалы айтатын болсақ, біз жеті жасқа
толған балаға:
1.Балаға сөйлеудің мағынасын, даму дәрежесін, сөздік қорын, белсенді және
пассивті сөздігін қажетті түрде бойына сіңіру;
2. Қоршаған орта, айналадағы түрлі заттардың ұғымдары, қоғам дүние жайлы
көптеген үғымдар қажет;
3. Қажетті іс-әрекет жайлы икемділігі мен дағдылырының (қаламдарды ұстай
білуді,заттарды желімдей алуы, затарды кесу, түрлі суреттерді салуды)
қалыптастуын дамыту;
4. Іскерлік дәрежеде өзін тұлға ретінде жеке дәрежеде дамыта білу және даму
денгейі, қиындығына қарамай көптеген тапсырмалардың шешімдерін қызыға
ынталана ізденіспен орындауы, оқушы мұғалімнің оған қоятын талаптарына
бағынуы және де оларды орындауы қажет. Алғашқыда мектепке келгеннен бастап,
баланың бойында ақыл-ой әрекеті, түрлі қабілеттері қалыптаса бастайды. Бұл
қабілеттерді біз оқу жұмыстары кезінде,сабақ жүргізу барысында біле аламыз.
Окытудың бастапқы алғашқы кездерінен бастап мектеп мұғалімдері оқушының
бойында осындай қабілеттерді жан-жақты дамыта отырады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың бойындағы бүкіл психикалық
әрекеттерін: зейін, есте сақтау, қабылдау мен есте қалдыру, бақлау, ойлау
секілді түрлі әрекеттерін реттеп отыра олардың бойында танымдық әрекеттері
қалыптасады. Педагогтардың, психологтардың (Н.Лейтес, А. Люблинская,
Я.Пономарев, Ж.Пиаже, А.Зак. т.б.) зерттеулерінше оқушылардың мектептегі
кездесетін кезеңдерінің ішінде, бірінші сыныптағы кіші оқушылар кезеңінде
оқушылардың бойындағы танымдық әрекеттерінің психологиялық негізі және
елестету, шығармашылық ойлау, армандау сияқты және де ойлау операциялары:
талдау, жалпылау, жинақтау, салыстыру сияқты жағдайлар ерекше көріністе
жылдам қалыптасады. Тағыда айтып өтетін болсақ, бұларға түрлі әрекеттерді
бағалау, жолдарын талдап қорытынды шығару және өз пікірлерін ашық айта білу
сияқты негізгі қабілеттер бойында қалыптаса бастайды. Тағы да айтып өтетін
болсақ, бастауыш сыныпта оқитын оқушыларының бойындағы тағы бір маңызды
ерекшеліктерінің бірі, оқушылардың эмоционалдық көңіл - күйінің болуы
көтеріңкілігі болады.[21].
Айқын түсінікті айтылған бір ауыз сөз, көрілген фильмдер, жасалынған
ойындар, оқылған кітаптар не әңгіме ертектер балалардың ойларын жаулап,
оқушылардың жан-дүниесінде өзіндік жаңалық қалыптастырады. Сол себепті
балаға жай ертегі айтып жатқанның өзін де, баланың тәрбиесіне әсер ететін,
дұрыс жол көрсете білетін ертегілерді таңдаған жөн. Осындай жастағы балалар
аз уақытта не айтқан болса соған сеніп қалатын болады, бұл олардың
ерекшеліктерінің бірі. Жас балалар үлкен адамдардың, мұғалімдердің басқада
үлкен адамдардың айтқан сөздеріне тез сеніп қалыптасуы оңай болады. Кіші
жастағы бастауыш сынып оқушылары негізінен мұғалім берген түрлі
тапсырмаларды тез ұқыпты орындайды, тек оқушыға тапсырманы дұрыс жеткізе
білу қажет. Сонда ғана оқушылар орындау барысында жақсы жетістік көрсетеді.
Тапсырмалардың шарттарын беру олардың жүйесін қуру, тапсырмалардың қалай
орындалу жолдарын сапасын бақылау, қол жеткізген табыстары үшін мұғалімдер
оқушыларды қуантып мадақтап отырумен олардың бойында жақсы қасиеттерді
қалыптастыра алады.Оқушыларды жай ғана бағалаумен шектеліп қоймай, оларға
түрлі коментарилер мен көңіл - күйлерін көтеріп отыруы қажет. Баланың
бойындағы мінез-құлқына, оның ақыл-ой әрекетіне ие болуы негізінен осы
әрекеттер мен тәсілдердің меңгеруінің артында қол жеткізе алады. Сол
себепті мектептегі мұғалімдердің негізгі міндеттері бастауыш сыныптағы кіші
балаларға оқудың түрлі әдістерімен мұғалімдердің пікірлерін тыңдай білуді,
бақылау, ойды дамыту, есте сақтау қабілеті, оқулықты оқи білу, оқылған
нәрсені көрген нәрсені ұмытпай есте қалдыру, бір көргенді жатқа білу,
мысалдарды есептерді талдап, оларды шешу, дәптер мен жұмыс жасау барысында
оларға зейін салу, оқу материалына ынта қою, тағыда осыларға ұқсас
әдістерімен қалыптастыруы қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 I. ТАРАУ. БАСТАУЫШ
СЫНЫПТА ОҚЫТУДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Бастауыш сыныпта оқытудың психологиялық,педагогикалық
негіздері ... ... 6
1.2 Бастауыш сыныпта оқытудың психологиялық
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Бастауыш сыныпта оқытудың маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
II. ТАРАУ. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗУҒА, ОҚУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ЖАЛПЫ ӘДІС
- ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Жазуға үйретудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Оқуға үйретудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Жалпы эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі заманғы оқыту технологиялары бойынша
оқушының оқу-танымдық әрекетінің психологиялық құрылым ерекшеліктігіне
байланысты сабақтарды үш кезеңге ұйымдастыруға болады: оларды айтатын
болсақ, мотивациялық-бағдарлау, жазу пәні тек баланы жазуға уйретумен
ғана шектеліп қана қоймайды, жалпы педагогикалық – саяси тәжрибелік маңызы,
мағынасы бар пән болып табылады. Айтып өтетін болсақ, К.Д.Ушинский Білім
беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мектептің кәзіргі кездегі
дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашқаны барімізге белгілі.
Балабақшадан бастап сауат ашу, есептей білу темптілік, үйретуге сияқты
бетбұрыс, бастауыш сыныпта күрделеніп оқу мен жазуды байланыстыру, көркем
және қатесіз шапшаң жазу сияқты талпыныс жасауда. Соның ішінде оқушылардың
коллиграфиясына тоқталып өтсек, ол тек мектеп қабырғасында
қалыптастырылады. Бастауыш мектепте оқушыларды оқуды, жазуды үйретудің
әдістемесі басқа да ғылымдар сияқты қалыптасып, дамып келе жатыр. Жазуды
қай кезде оқыту керек? деген сұрақ ерте кезден бері адамдар арасында пікір-
таласқа түсіп келеді. Американдық психолог Ф.Фришен ХХ ғасырдың басында
жазуды үйрету 9 жасында өте қолайлы десе, ал басқада ғалымдар өз
пікірлерін білдіріп кетті. Олардың ішінде 20-жылдары Ю.К.Фаусек 5 жастан
жазуды үйрету керек екенін тәжрибе жүзінде көрсетіп өті. Тағыда айтатын
болсақ оқу, жазудың әдістемесіне басқа елдердің тәжірибесінің де әсері мол
деуге болады. Мәселен, Германияда торкөз арқылы оқыту.[1]. ХХ ғасырдың
аяғында бірнеше елдерге тарап қолдану аясы кеңейе тусті. Алайда, гигиеналық
талап пен жазуға кері әсерін тигізетіні дәлелденгенде алынып тасталынған.
Сол сияты Англиядағы курсивті үзіліссіз жазуды да айтуға болады. Сонымен
қатар оқушыларға жазу кезінде қойылатын гигиеналық талаптарды орындауы оның
мектепте оқыған барлық кезеңінде де сақталынып оған барлық жағдайда
мұқиятпен қарауы қажет. Адамзат баласының өз ұрпағын, оқыту мен
тәрбиелеудегі ең тиімді ізденістерін, тәжірибелерін жалғастырып, тың жолдар
іздеу, педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғасуда.
Халқымыздың атақты даналарының бірі Міржақып Дулатұлы: өз пікірлерінің
бірінде, Жалғыз сүйеніш, жалғыз үміт-оқуда. Тендікке жетсек те,
жұрттығымызды сақтасақ та, дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақта бір ғана
оқудың арқасында аламыз. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. Надан
жұрттың күні – қараң, келешегі - тұман, – деп ғылым, білім, оқудың маңызын
халыққа көрсетіп өткен.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын оқуға, жазуға уйретү арқылы,
олардың сауаттылығын арттыру және рухани жақтан кемел ұрпақ етіп өсіру.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларын оқуға, жазуға уйрету әдістерін
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу пәні: Мектепте бастауыш сынып оқушыларын оқуға және жазуға үйрету.
Зерттеу міндеттері:
– Бастауыш сынып оқушыларын оқуға үйрету әдістемесін қалыптастыру.
– Бастауыш сынып оқушыларын жазуға үйрету әдістемесін қалыптастыру.
– Бастауыш сынып оқушыларына оқуға және жазуға үйретіп, оны
эксперимент- тәжірибе жүзінде тексеру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен.
Зерттеу базасы: Тәжірибелі эксперимент жұмыстар Шымкент қаласындағы
А.Байтұрсынов атындағы №50 мектеп- гимназиясы коммуналдық мемлекеттік
мекемеде өткізілді. Білікті мұғалімдер нагізінен оқыту стратегиясының
барлық мүмкіндіктерін жан - жақты қолдану үшін түрлі педагогикалық әдіс -
тәсілдерді жақсы үйреніп оларды зерттеуі қажет. Білім беру стратегиялары
мектептегі барлық сыныппен, топқа бөлініп жүргізілетін жұмыстар және де
жеке жұмыс және оқушылар арасында кері байланыстар жүргізіліп отырады.
Қазіргі таңда әр ұстаздың алдына қойған жалғыз мақсаты болады. Бұл өзіне
жетерлідей жоғары дәрежедегі білікті маман болу. Өз маманын жақсы меңгерген
адам ғана жетістікке жетеді. Сол себепті мұғалім де өзімен жұмыс жасап
жүргені дұрыс. Мұғалім алдымен сабырлы болып оқушылар мен әнгіме жүргізгені
дұрыс. Себебі баланың мінезін зерттеу үшін ең алдымен сол оқушымен жеке
сұхбат болуы қажет. Сыныпта қанша оқушылар болса, сонша түрлі мінез,
еркелік кездеседі. Ал мұғалім сол еркеліктерді көтере білуі жөн.
Мұғалімдердің мен мұғаліммін деп айтулары оңай шығар, бірақ сол мұғалімнің
қызметін атқару, ол оңай тірлік емес. Себебі мұғалім жеке тұлғаны жан -
жақты дамыту, оны жоғары дәрежеге жеткізу ол оңай тірлік емес екені айдан
анық. Сондықтан, мұғалімдер де оқушылар мен қатар өздеріні жан - жақты
дамытып, түрлі психологиялық кітаптар оқып, өзінің білімін одан ары
жоғарылатып жүруі қажет. Сонда ғана мұғалім, өзінің мұғалім деген атына сай
бола алады. Жеке тұлғаны дамытып оны тұлға етіп жан - жақты дамытып отыру
керек болады. Сол себепті әрқашан да тек ізденісте болу керек. Оқушыларға
тек сабақ беру мен шектеліп қоймай, олардың психологиясымен де жұмыс жасап
отыру қажет. Қазіргі таңда сабақты жүргізудің түрлі әдістері бар, солар
арқылы оқушыларды сабаққа деген қызығушылықтарын арттырып сабаққа қатысуын
жақсартуға болады. Бұл әрине тек білікті мұғалімнің қолынан келеді. Мен
мұғаліммін деп барлық адам айта алады. Бірақ барлық адамда білікті мұғалім
бола алмайды. Яғни мұғалімдер оқушыларға өз ой - пікірлерін еркін айта
алуға, бір - бірлерін тыңдай алуға, ұжымен жұмыс жасауға, ынтымақтастыққа,
білімді тереңінен қабылдай алуға көмектесуі жөн. Сабақ барысында түрлі
ойындар жүргізіп сабақты өткен жақсы. Психолог А.С.Выготскийдің өз
пікірінде ойын жайлы былай айтып кеткен, бала ойнау барысында өзінің
кішкентай екенін ұмытып қояды және де оның іс - әрекеттері де, ойлау
дурежесіде ересек адамдар сияқты болады деп өз пікірін білдіріп өткен.
Қорытынды бөлімінде диплом жұмыс бойынша жасалған тұжырымдар
түйінделген.
I. ТАРАУ.БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚЫТУДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМУНЫ
1.1Бастауыш сыныпта оқытудың психологиялық,педагогикалық негіздері.
Елбасымыз Н.Назарбаев өзінің жолдауында Қазақстан халқына: "Ұлттық
бәсекелестікке қабілетті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен
айқындалады деп өз пікірін білдіріп. Әлемдік білім кеңестілігіне кіру білім
беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз", – деп
айтып өткені бізге белгілі.[2]. Осы талаптарды айттық, дегенмен жүзеге
асыру ең алдымен мұғалімдерге тікелей байланысты, сол себепті мүғалімдерді-
мектептің алтын арқауы депте атасақ болады. Ой өрісі жоғары, зерделе, жан -
жақты дамыған, парасатты ұрпақ керек екенін бір сәткеде естен шығармаған
жөн. Халқымыздың дана сөздерінің бірі бүгінгі бала – ертенгі азамат деген
ұғымдар босқа айтылмаған. Сондықтан жас балаларды балабақшадан бастап
болашақ өмірге бейімдеп, дені сау адамдардың арасында өздерін жайлы сезіну
үшін қолайлы атмосфера қалыптастыру - білім беру ұйымдарының міндеті болып
табылады. Мұғалім негізінен жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар бойынша
ой – өрісі кең, жан - дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары, кәсіби
білікті маман, адамдармен дұрыс қарым - қатынас жасай алатын, басқаның
пікірімен санасатын, кез келген ситуациядан шығудың жолын таба алатын,
жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын,
қайталанбайтын дара тұлға болып қалыптасуы қажет болады. Ол үшін мұғалім
алдымен өзімен жұмыс жасауы қажет. Негізінен педагогикалық психология
терминін орыс педагогтарының бірі П.Ф.Каптерев оны (1849-1922) жылдары
енгізіп кеткен. Бастауыш сыныпта оқитын оқушылардың арасында түрлі мінезді
оқушылар келеді, солардың арасында әрине тым ерке оқушыларда болады. Мұндай
оқушылар мен жұмыс жүргізген біраз қиындық тұғызатыны белгілі, дегенмен
мұғалім түрлі жағдайларға дайын болуы қажет. Шыдамы таусылған мұғалім,
бәрін тастап кете алмайды, ол мұғалімдерге тән тірлік емес. Сол себепті
мұғалім аса төзімді болады. Оқушылардың психологиясымен жеке жұмыс
жүргізіп, олармен жеке сұхбаттар жүргізіп тұрғаны жөн. Сонда ғана
оқушылардың мінездерін біле алады мұғалімдер. Сонымен қатар оларға
бейімделе бастайды. Бастауыш сыныпқа келген баланы жеке тұлға ретінде
дамытып, оның алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, білімге деген сенімін
нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын қалыптастыру, оқуға деген қызығушылығын
оятып, ынтасын арттыру сынды бірқатар міндеттерді жүзеге асыратын басты
тұлға бұл – ұстаз. Сол себепті ұстаз ең алдымен оқушылармен қалай жұмыс
жасау керек екенін, оларға сабақтың тиымды жақтарын түсіндіру қажет.
Баланың психологиясымен бастапқы кезден бастап жұмыс жасауы, балаға қалай
сабақты үйрету керек оның сабақты қабылдау деңгейі қаншалықты жоғары, бала
неге көбрек қызығады осылардың барлығын мұғалім біліп отыруы қажет.
Мұғалім ең алдымен баланың психологиясына кері әсер тигізетін еш бір
жаман әрекет жасамаған жөн. Себебі бастауыш сынып оқушылары өте нәзік және
де сенгіш болып келеді. Сол себепті балаға бастапқы кезден өтірік айтуға
үйретпеген дұрыс. Барынша балаға сабақ үйретіп жатқанда өтірік арластырмай,
сабақты дұрыс үйретіп, оқушыларды ұрыспай мұғалім оқушылар қасында үлгі
тұтарлы тұлға қалпында болуы керек. Мұғалім бастауыш сыныпқа сабақ беріп
жатқанда өте сабырлы және де жас балалармен қалай жұмыс жасау керек екенін
білуі қажет. Бастауыш сыныпта оқитын оқушылар тез шаршап қалады. Сол
себепті олардың мыйларын демалдыру мақсатында, сабақ барысында көптеген
сергіту сәттерін жүргізіп тұрған жөн.
Әрине бастауыш сыныпта түрлі мінезді оқушылар да кездеседі, сол
оқушылармен мүғалім жеке жұмыс жүргізіп, оқушының өзіне жеке тапсырмалар
беріп отыруы қажет. Кейбір оқушылар сабақты тез қабылдап алады, ал кейбір
оқушылар керісінше қабылдау деңгейі өте төмен келеді. Сол себепті мұғалім
ең алдымен оқушылармен жұмыс жүргізу барысында олардың сабақты қабылдау
деңгейлерінде анықтап, бақылап отыруы және де оны есепке алғаны дұрыс.
Тағыда айтатын жайыт, тек мықты мұғалім ғана осындай жүкті алып жүре алады.
Сол себепті халқымыз әрқашанда мұғалім мәртебесін көтеріп, аса жоғары
қастерлеп, бағалаған және бұдан былайда бағалайды. Ұлы Абай атамыздың дана
сөздерінің бірі Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға, осындай
сөздерді босқа айтып өтпеген. Осындай дана сөздердің бірін чех педагогі
Я.А.Коменский: Мұғалім мәнгі нұрдың қызметшісі, ол барлық ой мен қимыл
әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз жалын иесі - деп
мұғалімдер қауымын жоғары дәрежеде көрсетіп жоғары бедел иесі ретінде
көрсетіп өткен. Мұғалімге ең алдымен өзіне сенімділік қажет және де
мұғалімнің білім деңгейі өте жоғары болуы қажет. Себебі адам басқа адамды
тәрбиелеуден алдын өзіні жөнге келтіруі жөн. Мұғалім баламен сойлесу
барысында, сабақ түсіндіріп жатқанда қалай сөйлеу керек екенін білуі керек,
баланы сабақ барысында білмей жатқаны үшін ұрысуға болмайды, керісінше
балаға басқаша әдістермен сабаққа деген қызығушылығын арттырып отыруы
қажет. Бастауыш сыныпқа келген оқушылар барлық нәрсеге қызығатын және де
түрлі сұрақтар қоя беретін болып келеді. Осындай жағдайларда мұғалім өзін
ұстай білгені дұрыс. Сол себепті мұғалім сабақты барынша жаңа әдістермен
әрі қызықты өтуі керек. Бұл әрине мұғалімнің шеберлігіне тікелей байланысты
болады.[3].
Мұғалімнің тағы бір білетіні бұл, баланың психологиясына кері әсер
тигізетін еш бір жаман әрекеттер жасамай баланы анасы көзінше оған шағым
айтуға болмайды. Бастауыш сыныпта оқитын оқушыларды, яғни жас балаларды аса
көңілшең деуге де болады. Балаға ұнамайтын сөз айтатын болсан, бала сол
жердің өзінде жылай салады. Ал бұл мұғалімнің сабақты жүргізуіне кері
әсеріні тигізуі сөссіз анық. Сол себепті бастауыш сынып оқушылары мен
сөйлескенде немесе сабақты түсіндіріп жатқанда, мұғалім барлық жағдайға
ерекше назар аударып отыруы қажет. Дәл осындай жағымсыз жағдайға тап болған
бала, мұғалімге деген көзқарасы сенімсіз болады. Керісінше бастауыш сыныпта
оқитын оқушыларды аналыры көзінше мадақтап, мақтап отырғаны дұрыс.
Сондағана бала менің қолымнан келді, мен біледі екенмін деп өзіне сенімді
болып, сабаққа қызығушылығы артады. Білім негізі бастауышта баланың кіші
жасынан, тіпті бірінші сыныпта қаланады депте айтуға болады, мектеп
табалдырығын енді аттаған бүлдіршіндердің туған жерге деген сүйіспеншілігі
мен жанашарлығы, отанға деген махаббаты, еңбекке деген сүйіспеншілігі,
адамдарға адалдығы, мейрімділігі мен шыншылдығы, ненің дұрыс ненің бұрыс
екенін білу, осы сияқты түрлі қасиеттері нақ осы кезеңнен бастап баланың
бойында қалыптаса бастайды. Әрине бұл тікелей мұғалімге байланысты, балаға
қалай жол сілтейді бала сол жолмен кетеді. Бастауыштан оқушылардың оқу
тәртібі, сабақта өзінің ұстауын жалпы әдептілігін, мәдениеттілігін
қалыптастыру, сүйіспеншіліктің терең мағынасын, оқу процесіндегі ережелерді
талаптарға сай, жалпыға міндетті білім беру стандарты, типтік
бағдарламамен, сабақ кестесі, уақыт кестесімен, оқыту үдерісінде оқудың, іс-
әрекеттің уақыттың пайдалы әсер коэффициенттін жоғарлатып, сапалы білім
берумен бірге, әрқашанда жас ұрпаққа жан жылуын беру ерекше маңызға ие
болып келеді. Білім бастауы бастауышта деп босқа айтылмаған, сол себепті,
сабақ үлгерімін алғашқы күннен ақ күн тәртібінде бірқалыпты алып бару
қажет. Бастауыш сынып оқушыларына әр сабақ сайын түрлі өзгерістердің де
қажеті жоқ. Себебі ол бастауыш сынып оқушысының психологиясына кері әсеріні
тигізеді. Бастауыш мектеп жасындағы оқушы деген термин тың ұғым
болғандығы себебі біз осының орнына кіші оқушы деген ұғымды алсақ
барлығымызға түсінікті болатын сияқты. Осыған орай біз-кіші оқушылардың
психикалық тұрғыдан өзіндік сипатына тоқталып түсіндіріп өтсек. Бұрын
балалар оқымаған кезінде Бастауыш мектеп жасы Кіші жас деген жас
кезеңдер кездеспейтін болатын. Ондай сөздерді біз күнделікті өмірде
қолданбайтын едік. Кіші оқушы деп аталатын баланың жастық аралығы \7-11
жасты\ айтуға болады. Бұл кезеңде жас балалар өте сенгіш болып келеді, сол
себепті бастапқы фундамент қалай болса сонғы фундамент солай қаланады деп
босқа айтылмаған. Осындай жастағылардың оқу әрекетінің ұқсастығы,
көпшілігінде ұқсас психикалық жағдайларды тұғызады. Себебі бастауыш
сыныптағы балалардың жасында ойлау деңгейлеріде бір –бірлеріне ұқсас
келеді. Сол себепті біз бастауыш сынып кезеңдерін түрлі кезеңдерге бөліп
көрсетеміз.
Үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін 1-ші сыныптың бас кезінен
бастап еске алғанымыз жөн. Ал алдағы \2-3\ сыныптарға келсек, бұл
сыныптарға кездесетін оқушылардың жағдайы бірінші сыныпта қалай сабақты
оқығанына байланысты болады. Әдетте, баланың қызығушылығын сабаққа деген
ынтасын оның бастапқы кезден сабаққа қызықтырудан басталады. Қызығу деп бір
затты тағыда басқа да жағдайларды бір көргеннен сырттай ұнайтынын айтады.
Сабақ барысында мұғалім мынаны жаз, мынаны оқы деп сабақты жүргізетін болса
оқушылардың бойында сабақтан жалығу басталады. Сол себепті сабақты мұғалім
барынша қызықты әрі түсінікті жүргізу керек. Қызығу аз уақыт аралығында
кездесуі мұмкін, кейін шамалы уақыттан соң сөніп кетуі де әбден мүмкін. Ал
ықыласқа келсек, ол балада іштей ұмытылып іске берілүінен пайда болады.
Әрине, қызығу кейде ықыласты, не бір нарсеге қызығып құмартудан басталуы
мүмкін. Дегенмен мұндай жағдайлар сирек кездеседі десекте болады.
Сондықтан, осындай мәселелерге 1-ші сыныптан бастап мән берген дұрыс. Жалпы
алғанда 2-3ші сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді. Әрине
оның себебі, ең алдымен, бастауыш сыныпта оқитын оқушының ниеті таза,
жамандық ойламайды ішіндегісі тілінің ұшында болып тұратындығында. Жас
балдар сыр сақтауды білмейді, олар не ойлады сол нәрсені айта салатын
болады. Сондықтанда бастауыш сынып оқушылары жамандықты ойламай тұрады.
Олардың жаман қылық істегендері, оны балалық деп есептеугеде болады.
Екіншіден бастауыш сыныпта оқитын оқушылар үшін сабақты түсіндіретін
мұғалім деген ұғым үлкен абырой және де бедел болып есептеледі. Сондықтан
мүғалімнің сөзін екі етпей дегенді орындайтын болып қалыптасады,
оқушыларға солай үйретіледі. Мұғалімнің іс - әрекеті адам дамуының жас
кезеңдерін тереңінен ұғынуға негізделген жағдайда ғана ол оқушыларды
тәрбиелеу, балаға білім беру және оқыту міндеттерін нәтижелі орындай алады
десек болады. Осы орайда ұлы педагогтың оқытудағы жас кезеңдеріне мән беріп
өткендігіні айтатын болсақ, Я.А.Коменский өз пікірінде мұғалімдер өздері
қалыптастыратын қасиеттері мен сапаларын жақсы меңгеріп кәсіп иесі
деңгейінде білуі керек деп айтып өткен. Ал К.Д.Ушинский, баланы оқытпастан
бұрын оны жан - жақты зерттеп білу қажет деген.
Баланың дамуының жас кезеңдерін білетін мұғалім, баланың қатынастарын,
күйзелісін, қорқынышын, сезімін яғни оқушылардың жан - дүниесін көре
біледі, әсресе бастауышта оқитын оқушылардың тәрбиесінде оларды оқытуда
жақсы нәтижеге жетеді. Жас кезеңдік дамудың шарттары дене құрылымдары
күйінің анатомиялық, педагогикалық, физиологиялық, психологиялық күш -
қуаттық түрлі көрсеткіштері болады.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомия-физиологиялық дамуы.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомия-физиологиялық дамуына келсек.
Анатомиялық көрсеткіштерге дене құрылымдарындағы сүйек, бұлшық еттері,
жүрек, жыныс жүйелерінің дамуы, жүйке, ми киреді. Ал физиологиялық
көрсеткіштерге кіретіндер, қан айналуы, адамның дем алуы, ішкі бездер және
де жүйке жүйелері жатады. Мұғалімдер алты - жеті жас аралықтағы балалардың
бірсарын жұмыстарда олардың жүйке клеткаларының белсенділігі тез төмендеп,
жылдамдық деңгейі төмендеп оқушыны самарқаулыққа және де тез арада шаршауға
алып келетінін білуі керек болады. Бастауыш сынып балаларының даму
психологиялық шарттарына келсек түйсіктің, түрлі елестердің, қабылдаудың,
болжам болжаудың, естің, ойлаудың және зейіннің, тілдің дамуы, мінездің,
дағдылар мен бірліктердің және басқа түрлі психологиялық белгілер мен
қасиеттерінің ерекшеліктерін жатқызуымызға болады. Мысалы, алты жасқа
толған баланың мектепке дейінгі танымдық іс - әрекетінің жетекші түріні
айтатын болсақ, ол сезімдік таным болады. Нақты айтқанда бейнелік таным
деугеде келеді. Әр жас кезеңдері үшін салыстырмалы күш - қуаттық түрлі
көрсеткіштер болады. Бұл көрсеткіштерге баланың бойының ұзындығы,
массасының қаншалық ауырлығы, кеуде қаңқасының қалыптасуы, бұлшық ет
күштерінің қаншалықты мықтылығы, қимыл әрекеттері сияқты түрлі өсулері
енеді. Жас кезеңдік дамудың педагогикалық шарттары тәрбиелеу, білім беру
және де баланы оқыту міндеттерін сипаттап, адамның өмірінің түрлі
кезеңдеріндегі оның ақыл - ой, түрлі керемет идеялық, өнегелік, еңбек және
де әсемдікке көзқарас, дене тәрбиесінің түрлі мүмкіндіктерін анықтап
отырады. Бұл кезеңдер баланың тәрбие негізінен баланың бойындағы күш -
қуатын дамыту, денсаулығына қамқорлық жасау секілді шарттармен шектеледі.
Мектепке келген баланың денсаулығын сақтау мен шынықтыратын шаралар,
баланың көңіл - күйін сақтау ырғағы, гигиена талаптары және де баланың киім
киудегі үлгілері мұғалімнің міндеттерінің бірі болып табылады. Мектеп
табалдырығын аттаған алты жасқа толған бала күш - қуатты мен психологиялық
сапарлары жағынан мектеп жасына дейінгі бала ретінде болса, ал төртінші
сыныпқа оның бойында жас өспірімдік кезең белгілері пайда болады десек.
Әрине, бұл жасқа толған баланың бойында жасқа тән түрлі мінездер мен
күйзелістер белгілене бастайды. Мұнан әрі жасөспірім сабақты жақсы оқи ма,
әлде оның тәрбиесінде жаман қырлары барма, олар оның бастауыш сыныпта өткен
жолына, оның бойындағы қалыптасып кеткен тұлғалық қасиеттерге байланысты
болады.
Мектепке кірерде бала дене жағынан алға қарай недәуір өріс алады,
бұлшық еттері мен шеміршектері және сүйектері недәуір нығайып келеді. Қол
бармақтарының нығаюы \сүйектенуі\ 9-10 жас аралығында қалыптасады десекте
болады, ал табанына келсек, 10-11 жасқа келгенде сүйектеніп бітеді.
Осылардың нәтижесінде бастауыш сыныпта оқитын оқушылардың 10-11 жасқа
толғанша жазуға икемделе алмай қиналатындығы мине осыдан десекте болады.
Сондықтан бастауыш мектеп жасындағыларды жазба жұмыстармен көп
айналыстыруға, конспект жаздыруға, әсіресе бірдемені көшіріп жазуға көп
уақытын жіберуге болмайды. Ондай жағдайларда оқушылар тез шаршап жазғысы
келмей қалады.
Сабақ барысында оқушыларға сергіту сәттерін жүргізіп отыру қажет.
Кез келген оқушы сабақ барысында тек мұғалімнің нұсқаулары мен талаптарына
сәйкес қана әрекет етпейді, ол бала қалыптасып келе жатқан өз тұлғасының
байыбына қарай да іс - әрекет, қарым - қатынаста болады. Осындай
жағдайларда оқушылар өздерін мектептегі жағдайға тәрбие субьектісі ретінде
көрсете бастайды. 6 жасар балаларға сүйек және бұлшық ет жүйесі жүгіру,
секіру, лақтыру, қозғалысты ойындар сияқты күрделі қимылдар жасатып тұрған
жөн. Бұл кезде баланың бұлшық еттері, сүйектері, кеуде қаңқасы, шеміршекті
аймақтары қарқынды даму үстінде болады. Бұындарының бірігуі, омыртқаларының
қалыптасуы, табандарының бекуі жайлап жалғаса береді.
Кеудесі мен аяқ – қолының ірі бұлшық еттері жақсы дамығанымен,
арқасының, табанының, саусақ саласының майда бұлшық еттері жеткілікті
дәрежеде қалыптаспаған болады. Сондықтан да 6 жасқа толған балаға бойының
түзу өсуіне кедергі келтіретін ұзақ уақыт аралығында жұмыс жасауға ,
салмағы ауыр заттарды көтеруге, бір ырғақты қимылға, біркелкі отыру мен
тұруға болмайды. Бастауыш сыныпта оқитын бала жан - жақты дами бастайды.
Ал 7-8 жастың арасында бала өсіп жылына 2,5 кг-ға дейін салмақ қосады. Ал
биіктігіне келсек жылына 5 см өседі екен. Бұл кезеңде баланың кеудесі
көтеріліп, озіне деген сенімі артып, өзін мықты сезіне алатын жігітер
қатарында өзіні санап, жүрегі мен тыныс органдары недәуір қалыптасып бір
жағдайға келіп қалады. Дегенмен жүрегінің соғуы 84-90-ға дейін барады
\ересектердікі 70-72 жиілігімен соғады\. Осының өзі бастауыш сынып баласын
бір шамаға қиындатуы әбден мүмкін, қан айналыс системасының жұмысын одан
әрі жақсартады. Мұның себебі қан айналыс тетіктері диаметрінің көлемі
ересектерден 2 есе артық болады. Осының нәтижесінде бас миына түтіктер
арқылы қан көп құйылады да көп жұмыс істесе де шаршамайтын, жумысқа деген
ынтасы артып, ықыласы мол бола бастайды және де солай қалыптасады. Ал бас
миының салмағына келсек \7 жастан 11 жасқа дейін\ 1000 гр-нан 1400г дейін
өседі, әсіресе оның маңдай бөлігі недәуір қалыптасады. Маңдай бөлігі ой мен
сөйлеудің орталығы болғандықтан осының қалыптасуы балада ақыл-ойдың кеңінен
өріс алуына еркін ойлауға мүмкіндік береді. Бастауыш сыныпта оқитын
оқушылардың психологиялары және де басқа осыған ұқсас оқу үрдісіне қатысты
түрлі зерттеулерді зерттеп кеткендер көп, оларды атап өтсек Т.Тәжібаев,
Ы.Елікбаев, Алдамұратов және басқалар жүргізіп, бастауыштан сапалы түрде
тәжрибелі білімдерді беру арқылы оқу үлгерімі артылатын түрлі жолдарды
қарастырып өткен. Оларды зерттеу барысында психологиялық әдебиеттерді
талдауда бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгерімдеріне өте маңызды болып
келеді. Тағыда осындай жағдайларда өз үлесін қосқан Қ.Жарықбаевтың
еңбектерін айтсақта болады.[4].
Ал физиологиялық тұрғыдан алып қарасақ, ми клеткаларындағы қозу мен
тежелүдің өзара мөлшері \оң және теріс индукцияларының өзара көлемі,
иррадиация мый шоғырлану заңдылықтары\ күрделі жағдайда болып қызмет
атқарады. Әсіресе балада теріс индукциясының негізінде болатын тежелеу
үстем алып келеді, осының нәтижесіне мектеп жасындағы бастауыш сынып
оқушылары өзін-өзі меңгере алуына, өзіні тік ұстауға, керек деген жерінде
өзін-өзі тежеле алуына мүмкіндігі өте мол болып келеді және де сенімділігі
арта түседі. Теріс индукцияның негізінде болатын тежелу санасыз жүзеге
асатын болса, онда нәтижесіз болады деп есептеуге келеді. Тіпті ойланбай,
ойына келген қолайсыз іс жасап қоюы, қиын жағдайларға тап болғанда өзін
жоғалтып алуы әбден мүмкін. Сол себепті бала бұл жағдайларға бірте - бірте
көнігуі қажет болады. Бастауыш сыныпта оқитын балалардың оқу әрекеттеріне
келсек. Оқу алудағы әрекет дегенде біз тек білімді айтуымызға келмейді, бұл
дұрыс емес. Керісінше осыған оқушы дағдыланып, өзін қалыптастыру қажет.
Бастауыш мектептегі оқу жұмысының әр салаларына оқушылар тез кірісіп
бейімделу балада бірден қалыптаспайды. Ол үшін балаға әрине уақыт керек
болады. Бұл жағдай әрине бірәз мерзімді талап етеді. Сонымен қатар
балалардың оқуға деген ынтасы және белсенділігі сабақтарда әртүрлі болып
келетінін айтып өттік. Ежелгі Греция мемлекеттерінде пайда болған
педагогика деген атауының мағынасы негізінен қазақшаға аударғанда баланы
жетектеу деп айтылады екен. Әрине бұл сөз босқа айтылмаған. Себебі баланы
бастан тұра жолға жетелеу, ең алдымен жанұяның сосын мұғалімнің қолында деп
білімін.[4].
Мұғалім, оқушының екінші анасы деп босқа айтылмайды. Оқушыны анасы
үйінде тәрбиелесе ал мұғалім мектеп қабырғасында тәрбиелейді. Оқыту
–адамның білім алуы жүзеге асырылатын, мұғалім мен оқушылардың арасындағы
мақсатқа бағытталған өзара әрекеттің барысы болып есептеледі. Сол сияқты
оқушының тұлға болып қалыптасуына мұғалімдердің көмегі өте зор. Тұлғаны
қалыптастыру орта, тұқым қуалау және тәрбиенің ықпалымен адам тұлғасының
даму барысы десекте болады және де нәтижесі депте қателеспейміз.
Жеке пәндерден сабақтарды бала ойдағыдай үлгеру үшін алдымен баланың
өзінің сабаққа деген қызығушылығы ықыласы болуы шарт. Әриен ол
қызығушылықты мұғалім баланың бойында қалыптастыра білуі керек. Оқуды
ойынмен салыстырғанда, оқу қиын болғандықтан балалардың кей біреулерінің
оқуға ықыласы болмай қызығушылықпен қарамайды. Бұл қалыпты жағдай. Оқу мен
ойынды салыстырғанда ойын қызықты әрі оңай, сол себепті оқушылар ойынға
қызығушылық танытады. Оларды оқуға үгіттеу, қызығушылықтарын арттыру
сабаққа зейін қоюу қиын болады. Сондықтан оқуға деген ықыласты тудыру үшін
тапсырмаларды орындата отырып осыдан нәтиже шыққанда мадақтап баланың
сабаққа деген ынтасын арттыру керек. Бастауыш сынып оқушылары тапсырманы
орындап болғаннан соң мұғалімнен мадақтау сөздерін күтіп тұрады. Орындалған
тапсырма үшін баланы мадақтап қуанту арқылы біз кейін алдағы тапсырманы
орындауға түрткі боламыз. Сол себепті әр сабақ барысында оқушылардың көңіл-
күйлеріні көтеріп, сабаққа жақсы көз қарас қалыптастыру мұғалімнің міндеті
болып есептеледі.
Негізінен ықыластың екі түрі бар екенін біз білеміз. Олар негізінен
тікелей және жанама түрі болып келеді. Тікелей ықылас ол оқушының бойында
бәлендей нәрсеге қызығуынан пайда болады. Ал жанама ықыласқа келсек, сәл
нәрсе қызық болмаса да жалпы сабақ үлгерімін жақсартқысы келгендіктен
оқушыларда пайда болады. Ықыластың соңғы түрін бастауыш сыныпта оқитын
оқушылардың өміріндегі кездесетін жағдайларда негізігі роль атқаруы тиіс
болады. Бастауыш сынып оқушылары бастапқы уақыттарда, көпке дейін берілген
тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жолдарын жақсы білмей түсіне алмай
жүреді. Мысалы, бастауыш сыныпқа келген оқушылар берілген тапсырмалардың
бәрін түсінбей жаттап алғысы келіп тұрады. Солай болуы оқушылардың жаттауға
икемділігінің молдылығынан, икемділігінен емес, керісінше оқуға әлі
көнікпегендігінен, күнделікті тәртіпке төселмегендігінен, балаға қалай
жұмыс жасау керек екенін ешкім үйретпегендігінен, сол себепті бала неден
бастау керек екенін білмегендігінен кездеседі.
Бастауыш мектепке келгенде оқушыларға алғашқы тапсырмалар мынадай екі
түрлі жолдармен беріледі: біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін, сол
тапсырманың жауабын оқушы өздігінен іздестіруі қажет. Екіншіден, берілген
тапсырмалардың жауаптары іздестіру ретінде берілмейді. Тапсырмалардың
орындалуы үшін оқушыларға тапсырманың қалай жауабыны шығару керектігіндегі
үлгілері беріліп, түсіндіріледі. Мысалы, оқушылар музыка сабағынан берілген
өлеңдерді жаттап алу үшін, сол өлеңдердің мәтіндері оқушыларға беріледі.
Оқушыларға берілген өлеңдердің мәтіндеріне өзгеріс енгізуге, араларына
түрлі сөздерді қосуға рұқсат берілмейді. Сол мәтіндерге сүйене отырып
оқушылар берілген өлеңдерді жаттап алады. Ал тапсырмалардың соңғы түрі өте
сирек кездеседі.
Баланың оқу әрекеті деп - тапсырманы орындаудың бірінші түрін және
пробемалық мәселелерді орындай білуді айтады. Осыған орай әртүрлі пәннен
айтарлық грамматикалық, географиялық, математикалық т.б. есептер шығару
жұмыстары жатады. Әдетте оқу, бала үшін әрекетену, яғни проблемалық
мәселелерді шешу дегенде, біз осының үш сатыдан тұратынын айтамыз:
біріншіден берілген тапсырмалардың шарттарымен танысудан, ал екіншіден соны
орындаудан, ал келесі үшіншіден, осының қалай дұрыс я бұрыс орындалғанын
тексеруінен болады. Пәндердің түрі көп болғандықтан, берілген
тапсырмаларды орындау түрлі жолдармен анықталады. В.В.Давыдовтың айтып
кеткені бойынша, оқу әрекетін мынадай бөлшектерден құрастыруға болады:
1\тапсырмадан яғни оқу ситуациясынан. 2\ тапсырманы орындаудан. 3\
орындалған тапсырманы тексеру кезеңінен тұрады. 4\ оқушыларды бағалаудан
яғни баға қоюдан, оқушылардың деңгейлерін анықтаудан. Мысалы келтіретін
болсақ, біздің әуелгі схемамыздағы кездесетін тапсырманың шарттарымен
танысу дегенді мұнда оқу жағдайы деп те атайды. Себебі бала үшін тапсырма
өзінше басқа жерге түсіп қалғандай түсініксіз проблемалық жағдай болатыны
жөнінде айтылып отыр. Ал соңғы сатыға келсек бұл - баға қою. Бұл баланың
тапсырманы қалай орындағанын дұрыс я бұрыс екенін, дәрежесін балаға оны
білдіру. Әрине бұл мектептің күнделікті жағдайында қайталанып отыратын
дүние десекте болады.
Тапсырма, яғни оқу жағдайы деп отырғаны сол тапсырмаға кіріспей тұрып,
сол тапсырманы орындауға арналған ережелерді білу, білуді не сол берілген
тапсырма жөнінде тиісті мәліметтерге ие болуы. Мысалы айтатын болсақ,
диктовка жазу үшін алдымен соған кіріспей тұрып, бірнеше сабақтарда жеке
сөздердің құрамын, солардың қандай буындардан тұратынын біліп жаттап және
сөз бен сөйлемдерді құрудағы ережелерді білу қажет сияқты.
Егер оқушы осыларды білмей тұра берілген тапсырмаларды бастамақшы
болса, оқушы диктовканы дұрыс жаза алмайтыны айдан анық. Сол сияқты тиісті
есепті шығару үшін де, алдымен мағлұматтардың, тапсырмалардың, сандардың,
өзара байланысын, байланысты қалай табу тәсілдері мен әдістерін танысып
шығып бір операциядан екінші-операцияға қалай көшуі керектігін тағы
басқада анықтау жолдарын білу қажет. Осыларды білудің қажет екенін мынадан
білсек болады: баланың әрекеті бастапқыда айтып өткендей, үш кезеңнен
тұратыны рас болғанымен, пәлендей мәселені шешу \диктовка жазу, есеп шығару
т.б. сол кездегі әрекеттесудің нәтижесі деп есептеуге болмайды.
Алайда бұларды орындау үшін оқушылар алдын-ала дайындалып, өзіне шамалы
мәлімет алып өтуі тиіс болады. Егер баланың тиісті дайындығы болмаса,
ештене білмей тұра берілген кезеңдерінен өтпей, оның немесе бірнеше
тізбегінің орындауын білмей тастап кететін болса, тапсырманы орындаған
жағдайда оны дұрыс орындай алуы мүмкін емес. Себебі тиісті тапсырмаларды
орындаттыру үшін, алдымен соған қатысты мағлұматтармен жақсы танысып алуы
өзіне қажетті мағлұматтарды жиып, соларды тиісті жағдайларда қолдана
білгені дұрыс. Оқушылар қандайда бір жұмыс орындамас бұрын сол жөнінде
өзіне жетерлідей мәліметтерді ізденіп алса, ол жұмыс не бәрі өзіне оңай
және де сәтті өтеді. Сол себепті тапсырмаларды орындамас бұрын,
тапсырмалардың шығарылу жолдарын анықтап алған жөн. Оқушылар қаншалықты
сабақты жақсы меңгерсе, өздерінің сабақты орындауы соншалықты оңай болады.
1.2 Бастауыш сыныпта оқытудың психологиялық ерекшеліктері.
Балалардың бастауыш сыныптағы кіші мектеп кезеңі, бұл аралықтар
негізінен 7-11 жастың арасындағы жеке тұлғаның әріқарай дамуы; дара
психологиялық қалыптасуы және әлеуметтік - адамгершілік сипатының
қалыптасуындағы процесті айтамыз.
Бұл кезеңге тән ерекшеліктерді көрсетіп өтетін болсақ:
– ең алдымен бастауыш сыныпта оқитын баланың материалдық,
коммуникативтік, эмоционалдық мұқтаждарын қанағаттандыруда
тікелей отбасы жетекші басты негізгі (доминация) роль атқарады.
– баланың бойында әлеуметтік-танымдық қызығушылығын дамыта отырып
баланы ынталандыру және баланы қалыптастыруда мектептің жетекшісі
басты рольді атқарады. Сол себепті мұғәлім баламен көп жұмыс
жасауы қажет.
– баланың бойында әлеуметтік-танымдық қызығушылығын дамыта отырып
баланы ынталандыру және баланы қалыптастыруда мектептің жетекшісі
басты рольді атқарады. Сол себепті мұғәлім бастауыш сынып
оқушысымен көп жұмыс жасауы қажет.
– мектеппен отбасының басты қорғаушы қызметін сақтай отырып,
бастауыш сынып оқушысының бойында қалыптасқан ортаның жағымсыз,
қажетсіз ықпалына қарсы тұра қабылдау қабілеті арта түсу қажет
болады.
Біз бұл жерде Л.С.Выготскийдің заңын ескерсе, мәдени дамудың
социогенетикалық заңын ойымызға алсақ болады:
– Алдыңғы ұрпақтарымыз ұрпақтың қолданған мінез-құлық формаларының
баланың өмірге қалыптасуы даму процесінде өзіне тиістілері
қайталанып тұрады.
– Басқаша түсіндіріп өтсек, не қабылданды ол - ішкі деп аталады,
адамдар арасындағы кездесетін қатынас арқылы әлеуметтік сыртқы
даму болып келеді.
– Бұл логикалардың нәтижесінде мұғалімдер мен оқушылардың арасындағы
оқытып, сабақ барысына оқушыларды дайындап, білім беріп меңгерудің қайнар
көздерін іздейміз және үлкен жастағылар мен бастауыш сыныпта оқитын кіші
жастағы оқушылармен үйлестіріп тұратын оқушылардың индивидуалдық өз
бетінше жасайтын әрекеттері болып келеді.
Г.А.Цукерманның айтып өткені бар: – Егер мұғалімдер мектеп жасындағы
кіші баланы оқуға үйреткісі келсе, мұғалімдер оқушыларға тек қана
қалыптастыру қажет. Олармен шектеліп қана қоймай, мұғалім балаға тұра
тәрбие бере білу керек.
Сонымен тәрбиелеуге келсек, тәрбиелеу және оқыту әдістерінің
салыстырылған топтарының көп жерде бірлігі бар екені айдай анық. Негізінен
қайсынысында болмасын негізгі ретінде іс - әрекетті және түрлі
жағдайлардағы қарама - қатынасты ұйымдастыру есепке алынып отыр десекте
болады. Бұлардың айырмашылықтары тек оқытуда оқуға байланысты танымдық іс -
әрекеттерге, оқушыларды тәрбиелеуде қоғамдық іс - әрекеттерге аса жақсы
назар аударылуы қажет. Педагогикалық әдістердің бірінші тобы: тұлға санасын
қалыптастыру әдістері сондай - ақ түрлі сабақтың түсіндірілулері,
теориялық сабақтар және де басқа жағдайларды есепке алсақ болады. Осыларға
сөздік және көрнекілік әдістерді жатқызуға болады. Педагогикалық әдістердің
екінші тобыны айтатын болсақ; іс - әрекет, қарама - қатынастар, сыныптағы
ұйымдастыру жұмыстары және де қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыру
әдістері. Педагогикалық әдістердің үшінші тобы: іс - әрекеттер мен түрлі
тәртіптерге бағындыра балаларды, сабақтағы түрлі қателіктерді, сабақта
ойнатылатын ойындағы көңіл - күй жағдайлары, оқушылар арасындағы пікір
талас, түрлі үлгілерді айтуға болады. Ендігі педагогикалық әдістің келесі
тобы яғни торттінші тобы: іс - әрекет пен тәртіпті бақылауды айтуға болады
және өзін - өзі бақылау мен бағалау әдістерінде кіргізуге болады. Негізінен
тәрбие әдістері оқыту әдістерімен тығыз байланыста болады.[7].
Қазіргі кездегі балалардың психологиясының негізгі алынатын
мәселелерінің бірі бұлар - бастауыш сынып оқушыларының бойында кездесетін
психикасын дамыту мәселелері.
Әл-Фараби еңбектерінде өз пікірлер білдіріп және де былай деп
қолдаған сөздерін көрсетіп кеткен: – қандайда бір ғылым болмасын алдымен
көңілге дербес ерекше басқаша мәндерді ұғыну арқылы қалыптасады. Бізге осы
өмірде кездесетін ерекше мәндердің, кейбіреулерін ұғыну ғана болады
жеткілікті, ал қалған негізінен көпшілігін сезінудің өзі тиімді болады.
Адам бір затты жасамас бұрын, ол жайлы ойланып сезінүі қажет. Осындай
кездесетін жағдайларды біздің сезіміміз тікелей қабылдап, ұғынуымызды
жинақтап алғаннан кейін ғана барып, біздің санамыз алдымен өзіне тән ролді
атқарады.
Бастауыш мектептегі жағдайларда оқыту процесінде мұғалімдер ең алдымен
баланың бойында танымдық іс-әрекетін дамытуға әрекет жасап, біріккен іс-
әрекеттері барысында, олардың ойлау дәрежелері күрделіне келіп, есте
сақтауы мен зейіні тұрақтала отыра, ойлау дәрежесі жоғары деңгейде
шоғырланады. Оқыту процесі негізінен баланың зейінінің дамуына үлкен әсерін
тигізеді деуге болады. Адамдардың психикалық дамуының оқыту процесі
әсерінен тыс болмайтыны белгілі. Интеллектуалды даму деңгейі анықтау оның
оқытудың сапасымен мазмұнымен және оның меңгеру процесімен анықталады. Осы
орайда айтып кететін пікірлердің бірі К.Д.Ушинский: ...ең кіші сыныптан
бастап оқушылардың жасына қолайлы өзінің жинақталған көзкарасы болуы керек
деп айтып кеткен...Әрбір жыл сайын бүл көзқарастың тереңдетілуі, кеңеюі,
толықтырылуы тиіс, — деп жазған. Яғни, оқушылардың бойындағы танымдық
әрекеттері олардың дамуындағы басты шарттары болатыны анықталған. Ол даму
оқушының танымдық әрекеті арқылы жүреді, бул дегені яғни, оқушылар
өздерінің мүмкіндіктерін жүзеге асырып отырады.[7].
Педагогикалық - психологиялық әдебиеттерде кездесетін білімнің басты
рөлі, бул білімнің сенімге айналуы деп есептесек, оқу-танымдық міндеттерді
шешуге қажетті оқушылар көзқарасының мәні, жас ерекшелікте болып және де
орта әсеріне келсек, ол оқушылардың танымдық әрекеттерін қалыптастыруға
қажетті болып немесе жеткілікті шарттар ретінде белгіленеді. Осындай
мәселелерді айтып өткен педагог-психологтарды атап өтетін болсақ,
Н.Ф.Талызина, В.В. Давыдов, П.Я.Галперин, Ю.К.Бабанский, А.В.Усова,
Д.Б.Эльконин, Л.Е.Шубина, Б.П.Есипов, М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков,
М.И.Махмудов А.А.Люблинская, А.Н.Леонтьев. Аталған педагог – психологтардың
еңбектерінде көрүге болады. И.П.Подласый, 6 жастан бастап 12 жас
аралығында танымдық әрекеттерді қалыптастыруға және де дамытуға өте ықпалын
тигізіп сол уақытты қолайлы кез деп есептеуге болады деп кіші және үлкен
жастағылардың, олардың ішінде кездесетін мектептің кіші сынып яғни бастауыш
сынып жасындағы балаларының психологиялық ерекшеліктері олардың бойында
бірден қалыптаспайды. Керісінше осыған ұқсас ерекшеліктер балалардың осыдан
18 жыл бұрынғы дамуында жинақталып, оларды өз орын кезегімен дамудағы
кездесетін келесі сатыларына өтүге мүмкіндік беріп оларды даярлап отырады.
Сол себепті бастауыш мектептердегі мұғалімдер бастауыш сыныптағы жасы кіші
оқушыларының бойындағы ерекшеліктерін зерттей, бақылай отыра, кездесетін
ерекшеліктерді бала мектепте дейінгі кезеңде бойында қалыптасқан
ерекшеліктерден бөлек қарамай, керісінше бұдан былайғы даму кезеңінің
перспиктиваларын көрмей, білмей тұра алмайды. Ал негізінен дамудың өзіне
келсек, бұл денелердің кеңестіктермен уақытта жай ғана өзгеруі емес, ол
өзінің үдемелілігімен, төменнен бастап жоғарғыға, азырақ ұйымдасқаннан
неғұрлым көп ұйымдасқанына, жай қарапайымнан күрделіге ауысып отыруымен
көзге түсетін жаңадан кері айналмайтын қалыпты үрдіс десекте болады.[12].
Даму үрдісі әрқашан үздіксіз тоқтамай қозғалыста жүріп отырады, солай
ойлау дағдысы жоғары нәтижеге жетіп, қорытындылардың шешімдерінің
үрдістерін қалыптастырады. Мектепте оқитын балалардың оқытуын, балалардың
бойында жан-жақты дамуын, қалыптасуын қамтамсыз етеді. Балалардың
дамуындағы негізі себебі болып есептеледі. Сол себепті оқыту мен дамудың
арасында тығыз байланыс болады дейміз. Осындай жағдайларда айтып өткен
көрнекті психологтардың бірі Л.С.Выготский өз пікірінде дамудың өзекті және
іргелі деп екіге бөліп көрсетіп өтті. Ал өзекті дамуға мысал келтіріп
өтетін болсақ, оқушылар мүғалімнің түсіндіріп өткенінен басқа ары қарай
өзідері жалғастырып қосымша мәліметтерді меңгеруін, өздігінен ізденуін
айтамыз.
Ал іргелі дамуға келсек, бұл жағдайда оқушылар өздері ешкім көмегісіз
білімдерін меңгере алмайтын болады. Оқушылардың қасында үнемі үйретіп
отыратын адам болуына қажетсініп отырады. Бастауыш саты негізінен
оқушыларда, олардың интелектісінің дамуындағы іргетасы танымдық
әрекеттерінің қалыптасуындағы куатты кезеңі деп есептесекте болады.
Танымдыктың түрлерін меңгеруде оқушылардың ойларын тәртіпке келтіріп,
олардың бір бағыттағы жүйелі түрде арнамен жүруін қамтамасыз етүге үлкен
үлесін қосады; ал жеке басты тұлғаның бойында негізгі психикалық үрдістері
қалыптасады және де оқушылардың зейіндері артып, бойында рефлексия
қасиеттері, өзін-өзі бағалау, бақылау сияқты түрлі әрекеттері бойында пайда
бола бастайды. Оқушылар түрлі кездесетін сабақ барысындағы оқу
тапсырмаларын өздіктерінен шешімдерін орындаудың жолдарын ортақ тәсілдерін,
өз әрекеттерінің шешімдерін бақылап бағалаудың, нәтижелерін эталон арқылы
салыстырудың жолдарын меңгереді. Бастауыш мектептегі кіші жастағы
балалардың бойында биологиялық, педагогикалық, әлеуметтік мәдени, түрлі
ерекшеліктері мен белгілері танымдық әрекеттің қалыптасуында ең басты
назарда болады. Бала жаңа өмірге қадам басқанан бастап, баланың бойында
танымдық әрекетінің қалыптасуы үздіксіз күнде қалыпты жағдайда жүріп
отырады. Ал мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай баланың бойында
психикасы мектепте күнделікте өмірде қажетті білім және бала өзіне
жеткілікті дәрежеде дамуды бастайды. Мысалы айтатын болсақ, біз жеті жасқа
толған балаға:
1.Балаға сөйлеудің мағынасын, даму дәрежесін, сөздік қорын, белсенді және
пассивті сөздігін қажетті түрде бойына сіңіру;
2. Қоршаған орта, айналадағы түрлі заттардың ұғымдары, қоғам дүние жайлы
көптеген үғымдар қажет;
3. Қажетті іс-әрекет жайлы икемділігі мен дағдылырының (қаламдарды ұстай
білуді,заттарды желімдей алуы, затарды кесу, түрлі суреттерді салуды)
қалыптастуын дамыту;
4. Іскерлік дәрежеде өзін тұлға ретінде жеке дәрежеде дамыта білу және даму
денгейі, қиындығына қарамай көптеген тапсырмалардың шешімдерін қызыға
ынталана ізденіспен орындауы, оқушы мұғалімнің оған қоятын талаптарына
бағынуы және де оларды орындауы қажет. Алғашқыда мектепке келгеннен бастап,
баланың бойында ақыл-ой әрекеті, түрлі қабілеттері қалыптаса бастайды. Бұл
қабілеттерді біз оқу жұмыстары кезінде,сабақ жүргізу барысында біле аламыз.
Окытудың бастапқы алғашқы кездерінен бастап мектеп мұғалімдері оқушының
бойында осындай қабілеттерді жан-жақты дамыта отырады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың бойындағы бүкіл психикалық
әрекеттерін: зейін, есте сақтау, қабылдау мен есте қалдыру, бақлау, ойлау
секілді түрлі әрекеттерін реттеп отыра олардың бойында танымдық әрекеттері
қалыптасады. Педагогтардың, психологтардың (Н.Лейтес, А. Люблинская,
Я.Пономарев, Ж.Пиаже, А.Зак. т.б.) зерттеулерінше оқушылардың мектептегі
кездесетін кезеңдерінің ішінде, бірінші сыныптағы кіші оқушылар кезеңінде
оқушылардың бойындағы танымдық әрекеттерінің психологиялық негізі және
елестету, шығармашылық ойлау, армандау сияқты және де ойлау операциялары:
талдау, жалпылау, жинақтау, салыстыру сияқты жағдайлар ерекше көріністе
жылдам қалыптасады. Тағыда айтып өтетін болсақ, бұларға түрлі әрекеттерді
бағалау, жолдарын талдап қорытынды шығару және өз пікірлерін ашық айта білу
сияқты негізгі қабілеттер бойында қалыптаса бастайды. Тағы да айтып өтетін
болсақ, бастауыш сыныпта оқитын оқушыларының бойындағы тағы бір маңызды
ерекшеліктерінің бірі, оқушылардың эмоционалдық көңіл - күйінің болуы
көтеріңкілігі болады.[21].
Айқын түсінікті айтылған бір ауыз сөз, көрілген фильмдер, жасалынған
ойындар, оқылған кітаптар не әңгіме ертектер балалардың ойларын жаулап,
оқушылардың жан-дүниесінде өзіндік жаңалық қалыптастырады. Сол себепті
балаға жай ертегі айтып жатқанның өзін де, баланың тәрбиесіне әсер ететін,
дұрыс жол көрсете білетін ертегілерді таңдаған жөн. Осындай жастағы балалар
аз уақытта не айтқан болса соған сеніп қалатын болады, бұл олардың
ерекшеліктерінің бірі. Жас балалар үлкен адамдардың, мұғалімдердің басқада
үлкен адамдардың айтқан сөздеріне тез сеніп қалыптасуы оңай болады. Кіші
жастағы бастауыш сынып оқушылары негізінен мұғалім берген түрлі
тапсырмаларды тез ұқыпты орындайды, тек оқушыға тапсырманы дұрыс жеткізе
білу қажет. Сонда ғана оқушылар орындау барысында жақсы жетістік көрсетеді.
Тапсырмалардың шарттарын беру олардың жүйесін қуру, тапсырмалардың қалай
орындалу жолдарын сапасын бақылау, қол жеткізген табыстары үшін мұғалімдер
оқушыларды қуантып мадақтап отырумен олардың бойында жақсы қасиеттерді
қалыптастыра алады.Оқушыларды жай ғана бағалаумен шектеліп қоймай, оларға
түрлі коментарилер мен көңіл - күйлерін көтеріп отыруы қажет. Баланың
бойындағы мінез-құлқына, оның ақыл-ой әрекетіне ие болуы негізінен осы
әрекеттер мен тәсілдердің меңгеруінің артында қол жеткізе алады. Сол
себепті мектептегі мұғалімдердің негізгі міндеттері бастауыш сыныптағы кіші
балаларға оқудың түрлі әдістерімен мұғалімдердің пікірлерін тыңдай білуді,
бақылау, ойды дамыту, есте сақтау қабілеті, оқулықты оқи білу, оқылған
нәрсені көрген нәрсені ұмытпай есте қалдыру, бір көргенді жатқа білу,
мысалдарды есептерді талдап, оларды шешу, дәптер мен жұмыс жасау барысында
оларға зейін салу, оқу материалына ынта қою, тағыда осыларға ұқсас
әдістерімен қалыптастыруы қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz