Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастырудың мүмкіндіктері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

Бастауыш сынып оқушыларының жеке белсенділіктері мен танымдық
қызығушылықтарының ойын іс-әрекетінде дамуы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫC

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Таным және танымдық кызығушылық жайлы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2тБастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастырудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..13

2 ДҮНИЕТАНУ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫНЫҢ ОЙЫН ІС-
ӘРЕКЕТІНДЕ ДАМУЫ

2.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастырудың әдіс
–
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...21
2.2 Дүниетануды оқыту барысында танымдық қызығушылығын ойын арқылы
арттырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .70

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің әлеуметтік - экономикалық дамуының
стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік
білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар - адамды қоғамның ең
маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына,
көзқарастары мен шығармашылық әлеуетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени
құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына
жағдай жасау.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру еліміздегі мектептерде оқыту процесінің
мазмұндық болмысын жаңа әдіснамалық тұрғыдан негіздеуді талап етеді. Мұндай
жаңа әдіснамалық жүйе дәстүрлі оқыту процесін түбегейлі өзгертудің
қажеттігін көрсетіп, оқытудың шығармашылық қызметін дамытып, білім
мазмұнының ұлттық негізде берілуін жаңа өркениеттік бағдар тұрғысынан
жетілдіруді қарастырады.
Білім берудің жаңа бағыттарының басты ерекшелігі – оқытудың нәтижесін
алдын - ала болжап, оқушылардың танымдық қызығушылықтары мен ізденімпаздығы
негізінде білімі мен біліктерін жетілдіріп, оны сана сүзгісінен терең
зерделей отырып, шығармашылық әлеуетін үнемі дамытуға және рухани толысуға
ұмтылысын қалыптастыруды бағдар тұтады.
Еліміздің әлемдік білім кеңістігіне бағдар алуының басты өзегі - 12
жылдық білім беруге көшу мәселесі көкейкесті тақырыпқа айналуда. Жаңа білім
парадигмасы балаға оқу қызметінің субъектісі ретінде қарап, шығармашылық
қызығушылықтары негізінде білімге құндылық бағдарын қалыптастыра отырып,
танымдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруды және жан - жақты
дамыған, шығармашыл жеке тұлғасын қалыптастыруды көздейді. Білім беру
процесін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық, педагогикалық -
психологиялық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта қарауды
қажет етеді. Бүгінгі философтар мен педагог - ғалымдар білім беру саласында
жаңа оқыту технологиялары мен әдістерін енгізумен ғана шектелмей, білім
берудегі дүниетанымдық ұстанымдарды қайта қарау, рухани - адамгершілік
құндылықтарға бетбұрыс жасау қажеттігін дәлелдеуде.
Білім беру саласындағы инновациялық процестердің күрделілігі мен
қайшылықтары жаңа құбылыстармен әрекеттесу және жалпы орта білімді
ізгілендірудің сапалы кезеңінде оқушылардың шығармашылық қызығушылығын
қалыптастырудың мәселесін өзекті етуде.
Соңғы жылдары оқу - тәрбие процесіндегі жеке тұлғаны дамытуға
бағытталған оқытуға үлкен мән берудің өзі еліміздегі өзгерістердің
маңыздылығын көрсетеді.
Қазіргі кезеңдегі білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында жеке
тұлғаның танымдық қызығушылығын қалыптастыру - оқушының оқу-танымдық іс -
әрекеттегі шығармашылық қызығушылығына тікелей байланысты. Танымдық
қызығушылық – тұлғаның ізденімпаздық қабілет сапасын дамытудың негізгі
өзегі болып табылады. Себебі өмірдегі құндылықтардың барлығы да жаңашылдық
бағыттар арқылы ғана іс - әрекетке тұрақты шығармашылық қызығушылық
нәтижесінде танылып, болашақта өміршең дамуына мүмкіндік алады. Сондықтан
шығармашылық қызығушылықты жеке тұлғаның дамуына, оның рухани жетілуінде
мәні терең, мотивациялық, білімділік бағдар құндылығы ретінде танылуының
маңызы зор.
Көтеріліп отырған мәселенің өзектілігі Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңында[1], Қазақстан Республикасының жалпыға білім берудің
мемлекеттік міндетті стандартында[2], Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында[3], Білім мемлекеттік
саясаттың басты принциптері ретінде жеке адамның шығармашылық әлеуетін
дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелерінде басты
міндеттер қатарында қойылған.
Демек, болашақ жастарымыздың кәсіби құзырлы, шығармашыл болуын
қамтамасыз ететін оқытудың жаңа парадигмасы оқытудың субъектін және
оқушының әлеуетіне тікелей әсері мол танымдық қызығушылығын қалыптастырудың
теориялық, әдіснамалық, дидактикалық тұғырларын айқындау міндеттерін
алдыңғы қатарға шығарады.
Жеке тұлға бойындағы ашылмаған, сыры мол мүмкіндіктерді дамытудың
бастау көзі – шығармашылық қызығушылықты қалыптастыру мәселесі өзінің
тамырын адамзат дамуы тарихының тереңінен алады.
Адамзат баласының алға қарай сатылап өркениетке жетуі әр адамның іс -
әрекеттегі жаңашылдығына, жаңаны ойлап табуына, шығармашылық болмысына
байланысты. Ал танымдық іс - әрекет, жаңашылдыққа бағыттылық тек
қанатанымдық қызығушылықтан бастау алады.
Адамзаттың ұлт ретінде қалыптасуы, ұлттың шығармашылық әлеуеті де әр
жеке тұлғаның шығармашылық деңгейімен анықталады. Сондықтан зерттеушілер
өркениетке жетудің жолын әр адамның танымдық қызығушылық деңгейімен,
жаңашылдық болмысымен байланыстырады.
Педагогика ғылымында оқушылардың танымдық қызығушылығының туғызу
проблемасы бүгінгі күннің жаңалығы деуге болмайды. Бұл проблеманы көптеген
ғалымдар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, өз еңбектерінде танымдық қызығушылық
проблемасына жан – жақты талдау берілген.
Қызығушылық, қызығушылықты қалыптастыру проблемасы Қазақстандық
ғалымдардың бір қатар зерттеулерінде, мәселен, Т.Сабыров, Б.Т.Нәбиеваның
(сабақ және сабақтан тыс жұмыстардың өзара байланысы арқылы оқушылардың
пәнге танымдық қызығушылығын қалыптастыру) [4], С. Жолдасбекованың
(бастауыш сынып оқушыларының сәндік - қолданбалы өнерге эстетикалық
қызығушылығын қалыптастыру)[5], М.А.Оразалива, Г.Ибраеваның еңбектерінде
бастауыш сынып оқушыларының халық аспаптық музыкасына қызығушылығын
қалыптастыру қарастырылады[6].
Зерттеу еңбектеріне жасаған талдау авторлардың өздерінің зерттеу
обьектісіне қарай педагогика ғылымына айтарлықтай үлес қосқанын, зерттеу
нәтижелерінің практикада қолданылып жүргенін, сондай - ақ қарастырылып
отырған бастауыш сынып оқушыларының дүниетану сабақтарында танымдық
қызығушылығын қалыптастыру проблемасының бұл еңбектерінде қарастырылмағанын
дәлелдейді.
Бастауыш мектептің оқу бағдарламалары мен оқулықтарын зерттеу және оқу
– тәрбие процесіне жасаған талдау барысында бұл проблемаға аса назар
аударылмай отырғанын дәлелдейді.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қалыптастыруға қоғамның сұранысы мен бұл мәселенің мектептегі қазіргі
жағдайымен қоғамдық сұраныс арасында бастауыш сынып оқушыларының дүниетану
сабағында танымдық қызығушылығын қалыптастыру қажеттігі мен бұл салада
арнайы жасалған ғылыми - әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасында
қайшылықтар бар екені байқалады. Осы қайшылықтардың шешімін іздестіру
біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Бастауыш сынып
оқушыларының жеке белсенділіктері мен танымдық қызығушылықтарының ойын іс-
әрекетінде дамуы деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың әдістемелік жүйесін негіздеу және технологияларын жетілдіру
жолдарын айқындау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныпта оқыту процесі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- таным, танымдық қызығушылық ұғымына берілген анықтамалар мен ой -
пікірлерге талдаулар жасау;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыру
мүмкіндіктерін анықтау;
- дүниетану сабағында оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың әдістемелік жолдарын көрсету.
Зерттеу әдістері:
- зерттеу проблемасы бойынша ғылыми – әдістемелік әдебиеттермен танысу,
талдау, бақылау;
- озат тәжірибені жинақтау, талдау.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: диплом жұмысының материалдарын
Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
дайындалатын жоғары оқу орнының оқыту процесінде және жалпы білім беретін
орта мектептің бастауыш сыныптар мұғалімдері өз тәжірибесінде пайдалануға
болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Таным және танымдық кызығушылық жайлы түсінік

Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру туралы мәселе, тамырын
тереңге жіберіп, көне заманнан бастау алады. Ал Ежелгі Рим философтарының
түсіндірулерінде білімді игеруде шәкірттердің белсенді танымдық
қызығушылығы айтарлықтай рөл атқарады деген пікір айтылады. Оқытуды күшейту
құралы ретіндегі оқушылардың танымдық ізденімпаздығы туралы пікір ұлы чех
педагогы Я.А. Коменский, К.Д. Ушинскийдің еңбектерінде, балалардың
қызығушылықпен ойлануын жандандыратын оқыту әдістемесі айтарлықтай [7].
Қазіргі педагогикада оқыту адамның танымдық іс-әрекеті түрінде
сипатталады. Оқушы әрбір сабақта, кез-келген сыныпта адамзаттың қоғамдық
тәжірибесін зерттейді, қоршаған әлемді таниды. Оқушылар берік және ықпалды
білімді ұжымдық қоғамдық пайдалы іс - әрекетте өз қабілеттерін қалыптастыру
мен қатар алады. Сонымен таным шындықты танудың мүмкіндігі, мақсаттары,
жолдары және құралдары жөніндегі философиялық ілім. Таным теориясы таным
деген не оның негізгі түрлері қандай, білмеуден білуге, үстірт білімнен
терең білімге көшудің заңдылықтары қандай, мұның белгілері не, бұған қандай
жолдармен және әдістер мен қол жетеді және тағы басқа сұрақтарға жауап
береді.
Философия тұрғысынан танымға мынандай анықтама берілген: Таным – ойдың
білмеуден білуге қарай дәл емес, білуден неғұрлым толық дәл білуге қарай
ұмтылатын ой - өрісінің күрделі процесі.
Оқушылардың танымдық әрекетінің жүйелі түрде қалыптасуының
психологиялық негіздеріне сәйкес оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін қолданудың
жолдары айқындалады.
Оқыту қоғамдық құбылыс. Оның міндеттері мен мақсаттары және мазмұны
қоғам өмірінің дамуына байланысты өзгеріп отырады. Оқыту тәрбиенің басты
құралы болып табылады. Оқыту арқылы жастарға біліммен қатар, белгілі
бағытта тәрбие де беріледі. Білім беру ісін өмірімен, еңбекпен ойдағыдай
байланыстыруды керек етеді. Оқыту – таным процесі. Өйткені онда ілгері
қарай қозғалыс болады, оқушы білмеуден білуге қарай ұмтылады.
Мотивтер деп - белгілі әрекетке итермелейтін, бағыттайтын себепті
айтады. Оқушының мотивтері оның қажеттері мен қызығуларына байланысты
болады. Бала жақсы оқу үшін – білімнің өмірде керек екенін түсінуі және сол
білімге қызығуы қажет. Мотивтер баланың оқуға деген жағымды сезімдері мен
эмоцияларын тудырады. Мысалы, оқушының жақсы оқуы мұғалімді жақсы көруіне
немесе сабақты қызғылықты жүргізуіне байланысты болуы мүмкін. Осыған орай,
оқыту процесінде оқушылардың білімге деген қызығуларын қалыптастыру өте
маңызды міндет болып табылады[8].
Г. Ибраеваның өз еңбектерінде [9] педагогика ғылымының докторы,
профессор оқушылардың білімге деген қызығуларын үш топқа бөліп қарастырады.
Олар:
- Қызығудың анық емес түрі;
- Кең тарапты қызығу;
- Негізгі тұрақты қызығу.
Сонымен оқу жұмысының жемісті болуы, ең алдымен балада білімге деген
қызығушылықты туғызуға байланысты. Оның өзі оқуға талаптанбаса, күшпен
зорлап оқытуға болмайды. Қызығуды туғызу үшін оқушыларға берілетін білімнің
мақсаты мен қажетін түсіндіріп, оларға нақты оқу міндеттерін қойып және
анықтап беру қажет.
Қызығуды туғызатын амалдар көп. Атап айтсақ:
- Оқу материалының мазмұны оның практика үшін пайдасы;
- Оқуды ұйымдастыру процесінің ерекшеліктері. Мысалы, оқытудың
проблемалық сипаты, оқудың шығармашылық жұмыстарды өздігінен орындауы;
- Мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым - қатынастар. Оқушылардың
мектепке бейімделу танымдық қызығушылуғына байланысты екенін көрсетеді.
Танымдық іс - әрекетін қалыптастыра отырып, бейімделуін қадағалау сол жаңа
ортаға ыңғайланып, икемделуі - баланың жаңа міндетін түсінуі оның жаңа
жағдайларға әлеуметтік психологиялық бейімделу кезеңін құрайды. Танымдық іс-
әрекет төменгі сынып оқушыларының мектепке бейімделу механизмдерін
көрсетеді. Мектепке бейімделу екі бағытта байқалады.
Объективті және субъективті. Объективтілігі субъективтінің іс-
әрекетінің және мінез - құлқындағы ағаттықты көрсетпейді.
Субъективтілігі жеке адамның құрылымынан: өзін-өзі бағалау, мотивация
өзіне және басқаға деген қарым – қатынас және танымдық іс - әрекетінің
қалыптасуы. Адам танымы байқаудан нақты аңғарудан заңдарды теория жүзінде
ашуға, ал сонан кейін ол заңдарды теория практикада қолдануға қарай жүріп
отырады.
Оқыту деп - оқушының ойлау әрекетін басқару деп анықтама берген.
Сонымен оқушының танымдық әрекеттері ішінде ойлау мен ғана шектелмейді.
Оқыту баладан ойлау әрекетімен қатар, басқа да психикалық процестерді:
сезімдері мен эмоцияларын, мотивтері мен қызығуларын, жігері мен
қабілеттерін тағы басқа жеке басты қасиеттерін керек етеді. Л.В. Занков:
оқыту оқушының жалпы рухани дамуын қамтамасыз етуді қажет, - деп
айтады[10]. Мысалы, үздік оқитын бала мен үлгермейтін баланы оқу әрекетінде
елеулі психологиялық айырмашылық бар. Үздік оқитын балалар оқу міндеттерін
шешуге белсене кірісіп, қалайда мақсатқа жетуді көздейді.
Оқуға үлгермейтіндердің бәріне тән ортақ қасиеттер де бар. Олар
өздігінен оқу әрекетін және жалпы психикалық процестерін (зейін, есте
қалдыру, ойлау т.б) дұрыс ұйымдастыра және басқара алмайды.
Л.С.Выготскийдің мынадай сөздерінде: Жақсы оқыту деп - ол бала дамуын
ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады. Мектеп кезеңдері
ішіндегі ең негізгі кезең болып саналатын бастауыш кезеңі оқушылардың
танымдық қабілетінің дамуына ең тиімді де, қолайлы кезең бола отырып, осы
кезеңде олардың танымдық іс - әрекеттерінің психологиялық негізі
қалыптасатын және елестету, армандау мен ойлау амалдары талдау сияқты
көзқарастары жоғары дәрежеде дамуына жағдай жасалуы қажет. Осыған орай
оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың тиімді жолдарының бірі -
өзіндік жұмыс және өздігінен білім алу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
және әдістемелік тәсілдерін қазіргі заман талаптарына сәйкес жетілдіру
болып отыр, - дейді [11].
Оқушылардың мектепке бейімделуінің нәтижелік деңгейінің
ерекшеліктерінен, жүйелі білімін оның танымдық іс-әрекетінің психологиялық
құрылымы анықталады. Осының негізінде, төменгі сынып оқушыларының оқу
барысында танымдық іс-әрекетінің қалыптасуы арқылы субъектіленуін
көрсетеміз.
Мектепке бейімделу процесінің даму барысында танымдық іс-әрекет
құрылымы оның қалыптасу деңгейіне байланысты өзінің ұйытқылық немесе
кедергілік қызметін көрсетеді. Оқушылардың дербестігін және белсенділігінің
өсуін анықтап, танымдық іс-әрекет жүйесін қалыптастырушы бастауыш сынып
оқушыларының мектепке бейімделуінің психологиялық құрылымының анықтауы мен
мектепке бейімделуінің көріну деңгейінің тығыз байланысы бар.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың қазіргі бағдарлама мен оқулықтар
мұғалімдергі оқушылар өздігінен орындайтын жұмыстары кеңінен ұйымдастыруға
мол мүмкіндік береді. Мұғалімдердің әр сабақта балаларға өздігінен жұмыс
істетіп, олардың интеллектуалдық белсенділігін, еңбексүйгіштігін және
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтіндей жұмыс жүргізуіне мүмкіндігі бар.
Оқушылардың танымдық әрекеттерін қазіргі заман педагогикалық теориясы мен
практикасының даму кезеңінде актуалды проблемалардың бірі болып отыр.
Оқушылардың негізгі әрекеттерінің түрі оқу болғандықтан бұл заңды мектеп
алдында тұрған жасөспірім ұрпақты өмірдің сан - саласында еңбек етуге
әзірлеу, ғылыми - техникалық прогреске белсене қатысу сияқты негізгі
міндеттер осы процесс барында шешілмек. Қазіргі қоғам жеке адамнан
прогрессивті ойлай алатын белсенді әрекетті жан -жақты болуды талап етеді.
Бұл білім беру процесін жетілдірмейтін, қоғамның қажеттілігін
қанағаттандыратын жеке адамды тәрбиелеу мүмкін емес.
Сыныптан тыс танымдық іс-әрекет шеңбері оқушылар сабақта алған
білімдерін кеңейтетін, қоршаған өмірге қызығуын дамытатын мәселелерді
қозғайды. Танымдық іс-әрекетте коллективтік және жеке жұмыс формаларын
бөліп қарауға болады. Коллективтік сыныптан тыс танымдық іс - әрекетте
балалар коллективі мүшелерінің алдына жалпы танымдық міндеттер қойылады.
Сабақтан тыс уақытта оқушылар жаңа білімдерді бірлесе алады, тәжірибе
жұмыстарының, қарапайым модельдер дайындаудың нәтижесіне жетеді, түрлі
мамандықтар жөнінде мағлұматтар алады. Бастауыш сынып жасындағы балаларды
қызықтырмайтын нәрсе жоқ. Бұл жастағы балалардың қызығу шашыраңқы болады.
Мысалы 6-7 жасар балалардың қоятын сұрағы және құбылыстар мен алғашқы
танысуға байланысты болса 8-10 жастағылардың сұрақтарынан деректерге,
құбылыстарға, олардың мәнін тануға деген қызығуды шашыраңқы болады. Мысалы
6-7 жасар балалардың қоятын сұрағы заттар және құбылыстармен алғашқы
танысуға байланысты болса 8-10 жастағылардан сұрақтарынан деректерге,
құбылыстарға, олардың мәнін тануға деген қызығуды көруге болады. Бұған
қосымша бұл жастағы балалар сұрағынан олардың сапасында шешімі табылуға
тиісті мәселе туындағанын көруге болады. Олар бұл мәселені өздігінен шеше
алмауы мүмкін, сондықтан үлкендерге иек артады. Олардың танымдық қызығуын
талдау нәтижесінде В.С. Сухомлинский айтқан сөздерінен: әр баланың ойы
өзіндік жолмен дамиды, олардың әр-қайсысы өзінше ақылды да дарынды деген
екен[12].
С.Д.Смирнов танымдық іс-әрекетті қарастыра келе: Танымның қандай
болмасын нақты актілері танымдық іс-әркекет барысында басталады, мысалы
дүние туралы негізгі көзқарас, оны бейнелеуден кейін, тиянақтау, толықтыру,
түзетуден тұрады, дейді[13].
Ал бастауыш мектептегі ойлау іс-әрекеті оқыту процесіндегі бірнеше
зерттеу мақсатын қояды. Оны мынандай негізгі түрге бөліп қарастырамыз:
Танымдық іс-әрекет мінездемесі бойынша - естіп қабылдау, есте сақтау және
ойлау іс-әрекетін саластыру, талдап қорыту;
Ішкі және сыртқы деңгейлік бойынша меңгеру;
Ақыл-ой және практикалық қарым-қатынасқа байланысты;
Функцияналдық ерекшеліктеріне байланысты жоспарлануы, орындылуы, бақылауы
және бағалауы.
Мақсатқа байланысты - алға қойылған мәселе оны шешу жолдарын
іздестіреді. Мектептегі баланың интеллектуалды құрылымында негізгі орынды
оқыту алады, олай дейтініміз оқытуды қабылдау, ойлау және есте сақтау
танымдық іс-әрекеттің жоғарғы деңгейлері құрылады. Мектептегі оқыту
процесінің дамытушы тиімділігі оның мазмұнымен, қолданған әдістерімен тығыз
байланысты. Халқымыздың ұлы ақыны Абайдың қара сөздеріндегі даналық ойлары
әрқашан еске оралады. Әсіресе, оның адамның баласы өмірге келгеннен кейін
ішсем, жесем, көрсем, білсем, үйренсем екен деп армандайды деген қағидасына
жас жеткіншектерге жете түсіндіру абзал.
Осы мақсатта, алдымен баланың танымын дамытып, тәрбиелей білуіміз шарт.
Бастауыш сыныпта оқушыларға өз беттерімен танымдық міндеттерді шештіруді,
сабақ мазмұнында берілетін материалдарды проблемалық мәселе ретінде
түсінуді құптаймын. Сабақта берілетін білім мазмұнымен жан – жақты ашу үшін
оқуға тек соңғы нәтиже ғана айтылып қоймай, оның қалай жүзеге асатын
жолдарын іздестіруі қажет.
Ол оқушының сабақ бойы ой еңбегімен шұғылдануын қамтамасыз етеді.
Сонымен, оқу деп - мектеп жасындағы балалардың негізгі шешім әрекеті.
Баланың жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен оның өздігінен оқуына
тығыз байланысты.
Оқытудың осындай басты міндеттерінің бірі - шәкірттердің таным
қабілетін дамыту. Дамытып оқыту бұл оқушылардың таным іс - әрекеттерінің
барынша дамыту, яғни олардың ой - өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді
іздеп табуға және оны еркін игеруге үйрету. Таным қабілетінің дамуы бұл
барлық мұғалімдердің барлық пәндер бойынша оқыту процесіндегі мақсаттылық
іс - әрекеті.
Оқушыларға білім беру және объективтік шындықты тану мәселелері
жайындағы оқулықтардың рөлі.
Мұғалімнің теориялық дайындығы, педагогикалық шеберлігі, білім дарлығы
оқушылардың таным іс-әрекетін дамытудың шешуші құралдарының бірі.
Оқу оқыту процесіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту процесінің
логикасы оның құрылымын анықтайды, ал құрылымына оқыту процесінің звенолары
танымдық іс - әрекетінің кезеңдері кіреді:
таным міндеттерін жете түсіну;
жаңа материалды қабылдау;
ұғыну – жаңа оқу материалдарын түсініп жинақтау процесі білімді, іскерлікті
және дағдыны бекіту және жетілдіру;
білімді, іскерлікті және дағдыны практикада қолдана білу; оқушылардың
жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және дағдысын тексеру, бағалау.
Енді оқыту процесінің звеноларына тоқтала кетсек. Таным міндеті
түсінікті болса, оны оқушылар өз бетімен ізденіп шешуге тырысады, оқыту
процесінің әрбір звеносына жеке - жеке дайындалады.
Абайдың қара сөзінің де қызығушылықты қалыптастырудағы ғибраты зор. Ол:
ғылым - білімді әуел бастан бала өзі іздеп таппайды. Басында зорлық, яки
алдау мен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша деген екен.
Ғұлама ойшыл адамның адамдығы (тәрбиелілігі), ақылы мен ғылымы (алған
білімі) туа біткен денсаулығына, психологиялық жан дүниесінің дұрыстығына
тәуелді дегенді айтады және оқуға баулудың педагогикалық жолын ұсынады.
Абайдың зорлық пен алдау деген сөздерін тікелей түсінудің қажеті
жоқ, олар балаларды оқу – білімге ынталандырудың, қызықтырудың тәсілдерін
меңзейді. Ақын ...бала ғылым – білімді махабатпен көксейтін болса, сонда
ғана аты адам болады, - деген ой тұжырымдайды[14].
Ы. Алтынсариннің айтуы бойынша: Балалардың өнер - білімге деген талабы
мен қызығушылығын оятып, тәрбиелеген жағдайда ғана олар жеміс бере алады
деген пікірді ұстағанұлы ағартушы.
Ы.Алтынсариннің пайымдауынша, балаларды мектепке, сабаққа, кейіннен
ғылымға өз бетімен құмарландыратын (ынталандыратын, ықыластандыратын) сабақ
балаларға ана тілінде қарапайым, қызықты ұғындырылып, әңгімелер мен
ертегілер, мысалдар мен өлеңдер орынды пайданылса, олардың білім алуға
қызығушулығы арта түседі. Мысалы, Кел, балалар, оқылық! өлеңі балаларды
оқуға, білім алуға қызықтыру үлгісі ретінде жазылған[15].
Қызығушылықты дамытуда өнер-білім рөлінің әрқашан жоғары екендігі
туралы кезінде Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаевта айтып өткен.
Егер А. Байтұрсынов: балаларды қинамай, оңай оқыту керек. Қиналмай оқыса,
оқуға балалар қызығушылықпен оқиды , - деп айтса, Ж. Аймауытов: оқытуда
қызығусыз үлкен нәтижеге жетпейміз. Бойдағы ынтаны қызығуды қоздырып,
кейбір нәрсеге ынтаны қолдан жасап еріксіз шақырамыз, - деп, оқушылардың
ынтасын оятып, қызығушылығын қозғау керектігіне баса назар аударды[16].
Соңғы жылдары педагогика, психология ғылымы саласында қызығушылық
мәселесіне, аса назар аударғандардың бірі профессор Қ. Жарықбаев болды.
Оның ойынша: қызығудың болмысы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып - білуге бағытталған адамның біршама тұрақты, жеке ерекшеліктерінің
бір көрінісі. Қызығу көбінесе баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай
көрінеді, ал ол пәрменді, белсенді болу үшін тікелей әрекетпен айналысуы
қажет. Мұғалімнің міндеті балалардың жанама қызығуын әрекеттің түпкі
нәтижесін қажетсіну, оны тұрақтандыру айласы керек. Сонда ғана рухани
өмірге бай, жан - жақты қабілетті адамды тәрбиелеу мүмкін болады [17].
Қызығушылық мәселесі Г.К. Байделдинова[18], А.О. Қараханова[19], С.А.
Жолдасбекова[20], т.б. еңбектерінде де белгілі дәрежеде зерттелген.
Оқушылардың музыка өнеріне қызығушылығы мәселесіне арналған
(классикалық музыка, халықтық музыка шығармашылығына және музыка мектебі
мен музыка сабақтарының, өзара байланысына, т.б.) зерттеу еңбектері де
баршылық (Ж.А. Сүлейменова, М. Оразалиева, т.б.).
Бүгінгі таңда психологиялық-педагогикалық еңбектерде қызығушылық
ұғымына бірқатар түсінік, анықтамалар берілген. Біз оларды зерттеп,
зерделеп, жүйеледік.
Анықтамалардың мазмұны әрбір автордың бұл ұғымды өзінің зерттеу
жұмысының нәтижесіне қарай түсіндіретінін көрсетеді және олар бір мақсатты
көздейтінін, мазмұны жағынан бір - бірін толықтыра түсетінін дәлелдейді.
Анықтамалардың қайсы бірі болмасын қызығушылық ұғымының мазмұнын жан
- жақты анықтап, мән - мағынасына терең бойлап, одан әрі дамыта түсуге
негіз болады.
Бірқатар зерттеулерде қызығушылық түрлі сипатына орай жіктемеге
келтіріледі мәселен былайша жіктелген:
- Мазмұны мен көлемі бойынша (кең, тар);
- Әсер ету дәрежесіне қарай (белсенді, самарқау);
- Беріктілігіне байланысы (тұрақты, тұрақсыз).
Танымдық қызығушылық танымдық іс-әрекеттің әртүрлі саласын қамтиды. Ол
қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың әртүрлі жақтары туралы
хабарларды білуге байланысты кең, күрделі, тар сипатта болуы мүмкін. Әрине,
әртүрлі іс-әрекет түрімен айналысқан адамның танымдық қызығушылығы кең
болатыны айтпаса да түсінікті.
Танымдық қызығушылық жеке басқа қатысты болғандықтан, қызығу
құбылыстарына жеке адамның барлық психологиялық процестерінің бейнелері
енеді. Демек, танымдық қызығушылық - жеке, психикалық процесс емес, оның
құрылымына интеллектуалдық, эмоционалдық, еріктік процестер жатады. Осы
процестердің ешқайсысы жалғыз өзі қызығушылықты тудыра алмайды.
Эмоционалдық факторлардан болуы қызығушылық затын тартымды етеді, ал
қызығушылықтан интеллектуалдық және еріктік сәттермен байланысты болуы оған
танымдық бағыттылық береді. Осылайша, қызығушылық жеке бастың болмысқа
танымдық көзқарасын анықтайды.
Демек, танымдық қызығушылықтың психологиялық құрылымы: эмоционалдық,
интеллектуалдық және еріктік процестердің бірігуінен тұрады:
іс-әрекетке қатынастағы жағымды эмоция (эмоционалдық компонент);
осы эмоциялардың танымдық жағының болуы, яғни танып білу қуанышы
(интеллектуалдық компонент);
нақты бір іс-әрекеттен, туындайтын мотивтердің болуы (еріктік компонент).
Олай деп айту себебі, бұл процестердің ешқайсысы өздігімен жеке
қызығушылық тудыра алмайды. Эмоционалдық факторлардың болуы қызығушылық
затын тартымды етеді, ал қызығушылықтың интеллектуалдық және еріктік
сәттермен байланысты болуы оған танымдық бағыт береді. Осылайша қызығушылық
жеке бастың болмысқа танымдық көзқарасын анықтайды.
Танымдық қызығушылық әртүрлі сапада көрінеді. Танымдық қызығушылықтың
күрделі табиғатының өзі оның жеке адам дамуының түрткісі, қозғаушы күші
екендігін көрсетеді. Сондықтан бірқатар зерттеушілер танымдық қызығушылықты
жеке адам дамуының басты шарты ретінде қарастырады. Олардың берген
анықтамасы бойынша, танымдық қызығушылық дегеніміз:
ғылым жаңалықтарын, қоғамда болып жатқан өзгерістерді танып білуге деген
қызығушылық;
әрекет қызығушылығы, танымдық міндеттерді шешудің тиімді жолын белсенді
мақсатқа талпына (бағытты) іздестіру, ол күш жұмсаумен және қиындықтарды
жеңумен байланысты, сондықтан жеке тұлғаның бойында мақсатқа талпынушылық,
табандылық, еңбек сүйгіштік тәрізді аса бағалы сапалардың дамуында
ынталандыру аса маңызды рөл атқарады;
адамның психикалық процестерін, іс-әрекетін оның танымдық мүмкіншілігін
белсендендіретін, адамның қоршаған болмыстағы заттар, құбылыстар,
оқиғаларды танып – білудегі таңдамалы бағыттылығы;
пәнге деген кез - келген қызығушылық емес, танымдық іс -әрекетпен
байланысты қызығушылық одан үнемі ойлаудың обьектіге жақындығы байқалады;
білімге және шығармашылық жұмысқа талпыныс, ол таным қуанышымен байланысы
отырып, адамды мүмкіндігінше көп жаңа нәрсені білуге, түсінуге, тексеруге,
анықтауға және меңгеруге итермелейді;
таным саласына, оның заттық жағына және білімді меңгеру процесіне деген
жеке тұлғанын таңдамалы бағыттылығы;
жеке адамның қандайда бір объектіні тану барысындағы белсенді талпынысына
байқалатын таңдамалы бағыттылығы.

1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастырудың
мүмкіндіктері

Оқушылардың танымдық қызығушылық саласында жарық көрген педагогикалық
зерттеулерге жасаған талдау жеке тұлғаның меңгерген білімі оқушылардың
жалпы дамуының көрсеткіші бола алады деп тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Мұндай пайымдауларға негіздер аз емес:
танымдық қызығушылық негізгі іргелі іс - әрекетпен оқумен, танымдық іс -
әрекетпен байланысты, өйткені олардың адамды дамытудағы ықпалы аса зор;
танымдық қызығушылық адамның белсенділік, дербестілік сияқты жеке тұлғалық
қасиеттерімен әрекеттестікте болады, өйткені оның ықпалында адамның өзі де
дамиды және осы қасиеттердің дамуына да әсерін тигізеді;
танымдық қызығушылық оқушының оқып - білу мақсатында таңдаған пәні мен іс-
әрекеті мазмұнына деген көзқарасын айтарлықтай айқын көрсетеді. Бұл
көріністен оқушының даму деңгейімен қатар, оның болашағы туралы да пікір
айтуға болады.
Зерттеушілердің көптеген бөлігі танымдық қызығушылықты іс-әрекеттің
мотиві ретінде қарастырады. Олар:
адамның қоршаған ортадағы құбылыстарды және обьектіні тану бағыты ретінде;
жеке адамға қанағат әкелетін іс-әрекетпен айналусуға деген негізгі ой,
мақсат, тырысу қажеттілік ретінде;
жеке бастың белсенділігін талпындырушы ретінде, соның әсерінен адамның
барлық психикалық процестері қарқынды өтеді, ал іс-әрекеті нәтижелі және
қызықты болады
ең соңында, қоршаған ортаға, оның құбылыстарға, процестерге ерекше
таңдамалы қатынас ретінде қарастырады. Оқушылардың танымдық қызығушылығының
тағдыры мұғалімдердің қолында екендігін көрсетеді. Ол оқу пәндеріне деген
саралы көзқарас, ең алдымен мұғалімге, оның жеке басына және шеберлік
дәрежесіне байланысты екендігін, сондай - ақ мына жәйттерді де ескеру қажет
екендігін ескертеді:
- танымдық қызығушылық – жеке адамның ішкі процесі және ол танымдық
процестердің (қабылдау, зейін, ес, қиял, ойдау) дамуымен байланысты;
- оқушыны оқытудың әртүрлі жақтары қызықтыруы мүмкін.
Педагогикалық зерттеулерде танымдық қызығушылық мектеп оқушыларының
жалпы дамуының өлшеуіші қызметін атқарады деген де пікірлер бар. Өйткені:
- танымдық қызығушылық оқыту және танымдық іс - әрекетпен тығыз
байланысты, олардың адам дамуындағы әсер ықпалы зор;
- танымдық қызығушылық жеке адамға тән белсенділік қасиетімен және
дербес жұмыс істей білу қабілетімен байланысты.
Оқу материалының түсініктілігі, мазмұндылығы, оқытуды ұйымдастырудағы
тиімді тәсілдер, мұғалім мен оқушы арасындығы жылы көзқарас оқушылардың
оқуға танымдық қызығушылығының қалыптасуына үлкен жәрдемін тигізеді.
Оқушылардың танымдық қызығушылығының пайда болуы мен бекуінің негізгі
дерегі оқыту процесі болады, онда оқушылардың жаңа білім, іскерлік және
дағдыларымен қарулануы жүзеге асады. Басқа жағынан алып қарағанда, балсенді
танымдық іс-әрекет процесінде оқушылардың мүмкіндіктері дамиды, соның
арқасында ол өзіндегі бар білімді өз бетінше және шығармашылық түрде
қолданып қана қоймайды, сонымен қатар өзінің танымдық қажеттілігін
қанағаттандыра отырып, жаңаға қол жеткізеді. Осыған байланысты мынадай
сұрақ туындайды: Нені оқыту керек? және Қалай оқыту керек?.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру үшін, олардың сабақта
белсенді болуы үшін, осы іс-әрекетке деген қажеттілікті туғызып, танымдық
құштарлығын туындату керек. Осыдан келіп, танымдық қызығушылықты белсенді
түрде дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керек пе деген сұрақ туады.
Мұғалімдердің пікірінше, сабақ берудің жоғары деңгейде болуы, оқушылардың
дамуына және дайындығына сәйкес әртүрлі әдістерді қолдану, жеке
ерекшеліктермен көңіл бөлу оқушыларды оқу материалына деген танымдық
қызығушылықтың қалыптасуының ықпал етеді. Дегенмен, бұл қызығушылық сөнбес
үшін оны сабақтан тыс әрекеттермен байланыстыру керек.
Дидактикада танымдық қызығушылық сипаты тұрақтылығы, пәндік
бағыттылығы, даму деңгейі, іс-әрекетке деген ықпалы, эмоциялық реңк
дәрежесі бойынша ажыратылады. Қызығушылық тұрақтылық дәрежесіне қарай
белгілі жағдайдан туындайды, мүмкіндігінше тұрақты болады. Жағдайдан
туындайтын қызығушылық жаңалыққа, күтпеген жағдайға деген көзқарас ретінде
пайда болады. Ол сырттан тұрақты қолдауды талап етіп отырады. Онсыз жеке
тұлғанын құрылымында ешбір із қалдырмай және танымдық процесіне оның
көзқарасын өзгертпей, тез арада жоғалып кетеді. Тұрақты қызығушылық білім
беру құралын белсендіретін бүкіл кешенді іс-әрекеттің нәтижесі болып
саналады. Оның әсерінің ұзақтығы сабақ шеңберінен де шығып кетеді, әйтсе де
ол да сыртқы әсерді қажет етеді. Тұрақты танымдық қызығушылықта оқуға деген
ішкі әсерлер басымырақ болады. Тұрақтылықтың бұл деңгейі танымдық
қажеттілікпен бірлеседі.
Оқушылардың іс-әрекеті тұлғалық көзқараспен, жинақылықпен ынталы
зейінмен бағдарлама аясынан шығуға талпынысымен, қосымша ақпараттық
материалдарды іздестірумен айқындалады. Оқушылар аса қызығушылық таныта
отырып, өздерінің бос уақытын сүйікті пәндеріне арнайды. Сабақтарда олар
танымдық белсенділік көрсетеді. Негізгі қызығушылық танымдық іс-әрекетте
басты себептің бірі болып саналады. Оның пәндік бағыттан айырмашылығы
тереңдігі мен тұрақтылығында, жоғары белсенділігі мен практикадағы
әрекеттілігінде. Негізгі қызығушылығы бар оқушылар бағдарламадан тыс өздері
таңдаған саланы меңгеруге талпынады, қосымша ақпарат материалдарын
іздестіруге ынталанады, бос уақытының көбін өзінің ұнататын пәніне арнайды.
Алайда негізгі қызығушылық әр уақытта жоғары деңгейге жетіп, теориялық
бағыттылықтыда жиі ұстана бермейді, өйткені танымдық болмаса да белгілі бір
әрекеттің бейімділігіне сүйінеді, оқу процесінде негізгі қызығушылық
көрсеткен оқушылар тобын қайырымды, ықыласты деп санауға болады, ал мұғалім
үшін құнды тірек болатын оқушыға – негізгі қызығушылығы білімге деген
құмарлығының негізінде дамитын негізінде дамитын оқушыны жатқызуға болады.
Танымдық қызығушылық оқу процесінде үш түрлі бағытта көрініс табады.
Оқу құралы ретінде қызмет атқара отырып, сыртқы ықпалдың көмегімен оқу
процесін әсерлендіреді, яғни оқушылардың зейінін еріксіз өзіне аударады,
олардың ойла процесін және эмоцияларын белсендіреді, оқу тапсырмаларына
еліктіреді. Мұндай қызығушылық белгілі бір жағдайларда ғана пайда болады.
Танымдық қызығушылықтың оқу құралы ретінде тиімділігі дамыта оқыту құралын
пайдаланғанда ғана көрінеді.
Танымдық қызығушылығы оқу әрекетінің себеп – салдары (мотив) ретінде
ішкі ынтаға байланысты жеке тұлғаның қажеттілігінен туындайды.
Оқытудың себеп - салдары бола тұра, ол басқа себептермен де өзара
байланыста болады, әйтсе де оларға қарағанда өзіне тән басымдылығы бар:
қызығушылықтың себебіне көбірек мән беріледі, оны оқушылар басқа себептерге
қарағанда (әлеуметтік, кәсіптік, т.б.) тез қабылдайды. Бұл себеп риясыз
болғанымен, сырттай ынталандырғанды қажет етеді және сыртқы ықпалды жеке
тұлғаның ішкі жоспарына қарай бейімдей отырып, оқушыны оқыту мен
тәрбиелеудің субъектісіне айналдырады.
Оқыту әдістері, тәсілдері және құралдары туралы ұғым. Әдіс - оқу-тәрбие
жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс орындау үшін мұғалім мен
оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын тәсілдері. Әдіс арқылы
мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке келтіріледі. Оқыту әдістері
танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл - ойын дамытады, ізденуге, жаңа
білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты нәрсе - оқушылардың танымдық
жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық фактілерді білуді қамтамасыз етеді,
теория мен тәжірибенің арасын жақындатады.
Тәсіл оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін
сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс - қимылдарды қайталауы,
ақыл - ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес
қосады.
Оқыту тәсілдерінің түрлері:
• ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері;
• мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер;
• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;
• жеке оқушылар арасындағы қарым - қатынасты басқару тәсілдері. Сонымен
тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің жүзеге асуына
көмектеседі.
Оқыту әдістерінің басты қызметі оқыту, ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу,
ұйымдастыру.
Оқыту құралдары білім алу, іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі
құралдар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, техникалық оқыту құралдары.
Оқыту әдістері және оларды жіктеу мәселесі. Әдістер белгілі бір негіз
бойынша топтарға бөлу оқытудың алдында тұрған міндеттермен
сәйкестендірілген.
М.И. Махмутов оқыту әдісіне сәйкес келетін оқу әдістеріні
іріктеген[21].
Оқыту әдістері: а) ақпарат беру әдісі; ә) түсіндіру әдісі; б)
ынталандыру әдісі; в) тәжірибелік әдіс.
Пәнаралық әдістер бір - бірімен тығыз байланысты оқыту мен оқудың
тәсілдерін (хабарлау, міндеттер қою, мұғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың
тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.)
қолдануды талап етеді. Мысалы, мұғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді
хабарлайды, заттарды көрсетеді, фактілердің мәнін түсіндіреді, оларға
сұрақтар қояды. Егер оны тәсілдердің арасында түсіндіру тәсілдері, дәлірек
айтсақ фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда оқыту
әдісін түсіндірмелі деп атауға болады. Егер негізгі тәсіл - ақпараттарды,
фактілерді ұсынумен шектелсе, (мысалы: мұғалім оқушыларға ережелерді
жаттауды ұсынады, бірақ ереженің мәнін түсіндірмей, оны жаттау тәсілін
айтады), онда оқыту әдісі ақпараттық - хабарлау немесе оны жай ғана
хабарлама әдісі деп атайды. Осыған сәйкес бірінші жағдайда оқушылар
заттарды бақылап, фактілерді есінде сақтайды, мұғалімнің түсіндіргенін
тындайды және ой елегінен өткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді.
Бұл жерде оқу әдісі репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені оқушылар
дайын күйінде меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды).
Егер оқыту әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау,
оқушылардың үлгі бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде
орындаушылық деп атаймыз.
Сондықтан оқушының кітаппен жұмысы оқу әрекетінің тәсілі болып
табылады. Егерде оқушы мәтінді талдаса, түсінгенін өз сөзімен айтса, онда
кітаппен жұмыс оқу әдісі болып табылады. Егер монологтық баяндау әдісі
қолданылса, онда мұғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын,
ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс - әрекеттің
үлгілерін көрсетеді және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті
қолданғанда мәселелік деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір көтеріледі,
эвристикалық әңгімелерге танымдық (логикалық) есептер және проблемалық
тапсырмалар қосылады. Оқушылар мұғалімнің көмегімен "жаңалық" ашады, бірақ
негізінен оқушылар өз бетімен жұмыс істейді. Зерттеу әдісін қолданғанда
мұғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жүргізу,
қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды өз бетімен талдау және
қортындылау, өз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді.
Оқушылар оларды өз бетімен орындайды, бірақ бұдан мұғалімнің басшылығы
керек емес деген сөз тумайды.
Оқыту әдістерін тандау әдетте сабаққа оқу материалының мазмұнын
таңдаған кезде жүреді. Ол дидактикалық мақсатқа, оқушылардың білім
деңгейіне мұғалімнің өзінің дайындық деңгейіне байланысты.
Әңгіме - оқу материалын ауызша баяндау. А. Байтұрсынов "Сөзден әдемілеп
әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне ұқсас", - дейді. Сөз өнерінің айшықты
болуы сөздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне, көркемділігіне, тіл
тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру, кейіптеу, бейнелеу
(ұқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады [16].
Міржақып Дулатов "Оқытудың баяндау, әңгіме, түсіндіру әдістеріне ерекше
мән беріп, тұрмыс - салтқа, әдет - ғұрыпқа байланысты тақырыптарды әсерлі
баяндаудың тәсілдерін көрсетіп берді. Ол "баланы толық жауап беруге
әдеттендіру керек", - деген екен. Сөйтіп, оқытушы көркемдеп оқытудың жаңаша
жолдарын ұсынып, мұғалімдерден соны іс – әрекеттерді талап етеді. "Балалар
дұрыс оқи алмай, қиналған жерде мұғалім өзі оқып, көрсету лайық", -деп
айтқан [22].
Сөздік әдісі мектептің барлық сатыларында қолданылып, әңгіменің сипаты,
көлемі, ұзақтығы өзгереді. Әңгіме арқылы жаңа білімді хабарлау үшін оған
кейбір талаптар қойылады. Олар:
• әңгіменің оқушылардың адамгершілігіне әсер етуі;
• әңгімеде дәлелді және ғылыми фактілердің болуы;
• ой пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін жарқын және нанымды мысалдардың,
фактілердің жеткіліктілігі;
• әңгіменің жүйелілігі болуы керек;
• әңгіменің әсерлілігі;
• тілінің қарапайымдылығы және түсініктілігі;
• мұғалімнің фактілер, оқиғаларға берген бағасының болуы.
Түсіндіру жеке ұғым, құбылыстарды, құралдар, көрнекі құралдардың жұмыс
істеу әдіс-тәсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, шет тілі сабағында жаңа
мәтінді өтер алдында оқушыларға жаңа сөздердің мағынасы түсіндіріледі.
Мұғалім оқушыларға таныс емес құралдарды немесе басқа көрнекі құралдарды
сабаққа алып келіп, жаңа материалды түсіндірмес бұрын оларды оқушыларға
түсіндіреді.
Түсіндіру әдісі жаңа тақырыпты түсіндіргенде жиі қолданылады, бірақ
бекіту кезінде оқушылар білімді дұрыс меңгермегенде де қолданылады.
Түсіндіру әдісіне қойылатын талаптар:
• сұрақтарды дәл және аңық тұжырымдау;
• себеп – салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру;
• салыстыру, қатар қою, ұқсату, жарқын мысалдар қолдану;
• жүйелілік.
Түсіндіру - оқыту әдісі ретінде әр жастағы балалар тобымен жұмыста кең
қолданылады. Бірақ орта және жоғары сатыларда оқу материалының күрделеніп,
оқушылардың ақыл - ой жұмысының мүмкіндіктері өскенде бұл әдіс кіші жастағы
оқушылармен жұмысқа қарағанда көбірек қолданылады. Әңгімелесу - оқытудың
диалогтық әдісі, мұғалім оқушыларға мұқият ойластырылған сұрақтарды жүйелі
қою арқылы олардың жаңа оқу материалын меңгеруіне жағдай жасап, бұрын
оқылған материалдарды қалай меңгергенін тексереді.
Оқу материалының мазмұны, оқушылардың шығармашылық танымдық қызметіне
қарай дидактикалық процестегі әңгімелесу әдісінің көптеген түрлері бар.
Олар: кіріспе, немесе сабақты ұйымдастыратын әңгіме, жаңа білімді
қалыптастыру (сократ, эвристикалық), жинақтаушы, жүйелеуші және бекітуші
әңгімелер арқылы оқушылардың іс-әрекеттің жаңа түріне, жаңа білімді тануға
дайындық деңгейі анықталады.
Әңгімелесу әдісі. Оқушыны жаңа білімді алуға белсене қатыстырып, оны
білім алу әдістеріне, мұғалім қойған сұрақтарға өз бетімен жауап беруге
үйретеді. Эвристикалық әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың білімі мен
тәжірибесіне сүйеніп, олардың жаңа білімді түсінуін, қорытынды жасауын
жеңілдетеді. Бірлескен іс - әрекет арқылы оқушылар өздері еңбектеніп,
ойланып жаңа білім алады.
Білімді жинақтайтын, бекітетін әңгіме оқушылардан теориялық білімдерін,
оны қолдану тәсілдерін жүйелеуге бағытталған. Оқушы өз білімін жаңа оқу
және ғылыми мәселелерді шешуге қолданады.
Әңгімелесу барысында мұғалім сұрақты бір оқушыға (жеке әңгімелесу)
немесе барлық сынып оқушыларына (жаппай) қояды. Әңгімелесудің бір түрі -
оқушымен әңгімелесу. Оны сыныппен, оқушылардың жеке топтарымен өткізуге
болады, әсіресе жоғары сынып оқушылары өз пікірлерін айтып, сұрақтар қойып,
мұғалім ұсынған тақырыпты талқылайды. Әңгімелесудің нәтижесі көп жағдайда
сұрақтардың дұрыс қойылуына байланысты.
Әңгімелесу әдісінің артықшылықтары:
• ес пен тілді дамытуы;
• оқушылардың оқу - танымдық қызметін белсенді етуі;
• оқушылардың білімінің белгілі болуы;
• жақсы диагностикалық құрап;
• үлкен тәрбиелік күші бар.
Әңгімелесу әдісінің кемшілігі:
• уақыттың көп кетуі;
• қауіп элементі бар (оқушы дұрыс жауап бермеуі мүмкін, оны басқа
оқушылар естіп, есінде сақтап қалады.
Оқу пікірталастары оқытудың сөздік әдістерінің ішінде елеулі орын
алады. Оның оқыту процесіндегі ең басты қызметі-танымдық қызығушылықты
ынталандыру, оқушыларды қандай да мәселе бойынша түрлі ғылыми көзқарастарды
белсенді түрде талдауға қатыстыру, басқа жеке тұлғанық және өзінің
көзқарастарының негіздерін түсінуге жағдай жасау. Пікір - сайыс өткізу үшін
оқушылардың дайындығы, талданатын мәселе бойынша кем дегенде екі қарама-
қарсы көзқарас болу керек. Білімсіз өткен пікірсайыс жүйесіз мәселеден
ауытқып, нәтижесіз өтеді. Оқу пікірсайыстары оқушылардың өз ойларын анық
және дәл тұжырымдау іскерлігінің болуын, дәйекті дәлелдерді құрастыра
білуін талап етіп, оларды ойлауға, өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеуге, ой
жарыстыруға үйретеді. Мұғалім сөз мәнерінің үлгісі болып, оқушылардың ой-
пікірлерін тыңдап, оған әдепті түрде түзетулер енгізіп, өз пікірінің
ақиқаттығына таласпай, соңғы сөзді айтуға құқығы бар екендігін оқушылардың
естеріне салуы қажет. Оқу пікірталасы негізгі мектептің жоғары
сыныптарында, ішінара, орта мектептің бастауыш сыныптарында қолданылады.
Жақсы өткізілген пікірсайыс балаларға білім және тәрбие береді,
мәселені терең түсінуге, өз пікірін қорғауға, басқалардың пікірімен
санасуға үйретеді.
Кітаппен және оқулықтармен жұмыс-оқытудың маңызды әдісі. Бастауыш
сыныптарда кітаппен жұмыс сабақта мұғалім басшылығымен жүзеге асады. Одан
әрі оқушылар кітаппен жұмыс істеуге өздері үйренеді. Баспа материалдарымен
өз бетімен жұмыстың кейбір тәсілдері бар. Олар:
Т. Сабыровтың еңбегінде былай делінеді: оқытуда қолданылатын
көрнекілік әдістер көрнекілік әдісі [23]. Әл-Фараби: "Оқытудың негізгі
әдісі - көрнекілік" дей келе, оның мақсаттарын, тәсілдерін (түсіндіру,
әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады. Оқу материалын меңгеру көп жағдайда
оқыту процесінде қолданылатын көрнекі құралдарға және техникалық құралдарға
байланысты. Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен
өзара байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды
таныстырғанда олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі сурет,
көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін
немесе оларды табиғи күйінде қабылдайды[24].
Ойын - оқыту әдісі Оқыту мақсатында қолданылатын ойындардың түрлері
көп. Ойын - қанағат алу үшін жасалатын іс-әрекет. Ол мектеп жасына дейінгі
балалардың іс-әрекетінің негізгі түрі, ал оқушылар мен ересектер ойынды
сабақтан және жұмыстан қолы бос кездерінде ойнайды. Бірақ оқуда да, еңбекте
де ойын элементтерін қолдануға болады. Ойын туралы көптеген теориялар бар.
Солардың бірін алғаш рет жасаған. Ойын арқылы бала өзін - өзі көрсеткісі
келеді Ол баланың қажеттіліктерін, қызығушылықтарын қанағаттандырып, оның
өмірге бейімделуін жеңілдетеді, болмысты тануға көмектеседі. Ойын арқылы
бала білім алады, тәрбиеленеді, қоғамды құрметтеуге үйренеді, ынтымақтасып
жұмыс істеуге дағдыланып, ұтылуға емес, ұтуға тырысады. Оқушылар
ертегілерді, аңыздарды, әдеби шығармаларды, өмірден алынған оқиғаларды
сахнаға лайықтап қойып, өздері түрлі рөлдерде ойнайды.
Танымдық қызығушылық жеке тұлғаның тұрақты белгісі ретінде оқушының жан-
жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой және адамгершілік қуаты оның
ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін, эмоциясын белсендендіретін қызықты
іс-әрекетінде көрініс табады. Іс-әрекет бұдан бұрынғысынан да табысты,
жемісті, шығармашыл болады. Ол жеке тұлғаның қоғамда беделін көтеруде және
оның өз - өзіне баға бере білуіне жанама ықпал етеді. Танымдық қызығушылық
жеке тұлғаның тұрақты қасиетіне айнала отырып, оның танымдық сипатын және
қоғамдағы болатынын айқындайды, жеке тұлғаның болмасқа деген өзіндік
көзқарасын қалыптастырады. Тіпті мақсатты түрде жүргізілген педагогикалық
ықпалдан кейін де, жеке тұлғаға тән тұрақты қасиет ретінде танымдық
қызығушылық тек кейбір жеткіншектерде ғана қалыптасады.
Олардың пайымдауынша, танымдық қызығушылықтың интеллектуалды көрінісі
болып: оқушылардың білімдегі бағдарын, ой белсенділігін, объектінің мәнін
білуге деген талпынысын айғақтайтын сұрақтары; ақпарат алмасуға талпынысы,
мәселелерді талқылауда, достарының жауабын толықтырып, түзеуде белсенділік
көрсетуі; мұғалімнің айтайын деген ойын өздігімен қортындылай білуі;
дәлелдемелерді іздестіруі; өз анықтамасын нақты беруге талпынысы;
тапсырманы орындауға даярлығы немесе немқұрайлығы, тәуелсіздік дәрежесі,
зейінінің тұрақтылығы, тапсырманы орындау барысындағы біреуге еліктеуі
немесе енжарлық көрсетуі; танымдық іс-әрекет нәтижесіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.