Сыни ойлау қабілеті
Бастауыш сыныптарда математиканы рефлексия негізінде оқыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН РЕФЛЕКСИЯ НЕГІЗІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ..6
1.1. Рефлексия ұғымын ғылыми еңбектерде психологиялық-педагогикалық санат ретінде қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Бастауыш сынып оқушысының рефлексиясын дамытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Жаңа инновациялық технологияларды қолданып оқушылардың рефлексиясын дамытудың құрылымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ІІ.БАСТАУЫШ СЫНЫПТАР МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУҒА РЕФЛЕКСИЯ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ..36
2.1 Оқушының сыни тұрғыдан ойлауымен рефлексияны дамыту ... ... ... ...36
2.2 Оқушыларды қалыптастырушы бағалау кезінде кері байланыс қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3. Оқушылармен топтық жұмыста рефлексияны дамыту жолдары ... ... 53
2.4. Бастауыш сынып математика сабағында рефлексия орнатуға пайдаланатын әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында білім беру реформаларының жалпы мақсаты осы жүйені жаңа әлеуметтік - экономикалық ортаға бейімдеу. Сондықтан білім беру Қазақстан - 2030 Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі болып танылды.
Қазақстанның бірінші Президенті Н.Ә. Назарбаев республиканы әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойды. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады [1].
Жылдам өзгеретін әлемде бейімделе алатын техникалық прогрессивті, өнімді жұмыс күшін құру - адами капиталға бөлінетін инвестициялар қажеттігі. Болашақта табысты экономиканың орын алуы халықтың дағдылары мен қабілетіне, біліміне салынған инвестициялардың көрсеткіші болмақ. Сондықтан білім саласының әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалатын шығындарды, халықты қамтамасыз ететін экономикаға берілген инвестициялар ретінде түсіну қажет.
Ұрпағы білімді халықтың болашағы жарық болады дегендей, бүгінгі жас ұрпаққа сапалы білім, мән-мағыналы, өнегелі тәрбие беру өзекті және заманымыздың басты талабы.
Бұл өз кезегінде жаңа технологияларды саралай отырып пайдалану негізінде, бастауыш сынып мұғалімдерін жаңартылған білім бағдарламалары талаптарына сәйкес,алғашқы басқыш оқушыларының рефлексиясын дамытуға даярлау мәселесінің өзектілігін көрсетеді. Бастауыш мектеп сабақтарында жүргізілетін рефлексия не үшін қажет? Ойланып ұйымдастырылған бұл жұмыстар оқушының тақырыпты терең түсінуіне, мазмұны жайлы тұшымды пікір айтуына, өзі жасаған іс-әрекетіне баға беруіне, нәтижесінен қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Демек, болашақ бастауыш сыныптар мұғалімі, осындай күрделі мәселені шешуі үшін өзін мақсатты дайындап, білімі мен іс-тәжрибесіне де рефлексия жасауы қажет.
Бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың рефлексиясын дамытуға жеке және жас ерекшеліктерін есепке алуы арқылы, олардың өзін-өзі ұйымдастыруы, өзін-өзі сынай алуы, өзін-өзі бағалауы сияқты іс-әрекеттерін қалыптастырып, олармен нәтижелі қарым-қатынас орнататындай іскерлігі қажет. Қашанда білім беру ісі оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес, жеке және жалпы дамуын көздейтін мәселелерді шешу талабын қояды.
ХХІ ғасыр жаһандық жаңалықтардың, білімнің дәуірлеу ғасыры. Бірақ осы жаһандық жаңалықтардан жаңылыспай нағыз білім көздерін іріктеп таба алу, оны өз білімін нақтылау мен тереңдетуге қолдана білу жас ұрпақтың алдында тұрған үлкен сын.
Қазір мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету, әлемдік қоғамдастықтағы орнын анықтап, халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін көтеру маңызды рөл атқарады. Жаһандану дәуірі - әлемдегі елдердің бәсекелестік жағдайында халықаралық деңгейде өзара кірігу үрдістерінің жандану дәуірі. Міне сондықтан, білім - пайдалы инвестиция саласы ретінде еліміздің экономикалық, әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын рефлексиямен қамтамасыз ететін құндылық. Бұдан біз таңдаған Бастауыш сыныптарда математиканы рефлексия негізінде оқыту тақырыбының өзектілігі шығады.
Бастауыш сынып оқушысының рефлексиясы оның оқу іс-әрекеті арқылы жүзеге аса отырып, баланың интеллектуалдық, эмоционалдық,жеке тұлғалық сапаларын жетілдіреді. Бұл жастағы рефлексия оқу мақсаттарын шешу барысындағы өзінің ойлау әрекеттерін бақылау, талдау, жоспарлау түрінде көрініс береді және мінез-құлығындағы жаңа құрылым ретінде қалыптасады
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушылардың рефлексиясын дамытуға даярлығының құрылымы, оның жалпы кәсіби дайындығының құрамдас бөлігі. Оның ғылыми-педагогикалық әрекетінің жоғары деңгейі, рефлексия және жаңа технология негіздері туралы білімдерін сабақта пайдаланатын рефлексия түрлерін білуі менқолдана алуы сияқты бір-бірімен тығыз байланысқан компоненттерден тұратын мұғалім тұлғасының кешенді сапасы.
Зерттеу мақсаты - бастауыш мектепте математиканы рефлексия негізінде оқыту жұмыстарын ұйымдастыру, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытып, пәнге қызығушылығын арттыру, ізденушілік қасиеттерін тәрбиелеу арқылы теориялық білімдерін тереңдету, логикалық ойлауын қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес зерттеудің міндеттері төмендегіше анықталады.
1. Бастауыш мектепте өткізілген математика пәнін рефлексия негізінде оқытуда жұмыс жасаудың түрлерін анықтау және оны оқытуда пайдалану;
2. Бастауыш мектеп мұғалімдерінің әдіс-тәсілдері мен іс-тәжірибелерін үйреніп, олардың түрлерін жинақтап қорыту.
Зерттеудің нысаны -- бастауыш сыныптарда математиканы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні -- оқушыларды рефлексия негізінде оқыту жұмыстарын ұйымдастыру арқылы оқушылардың білім деңгейін арттыру жолдары.
Зерттеу әдістері:Тақырыпқа сәйкес ғылыми - әдістемелік әдебиеттерді оқып - үйрену және қолдану. Бастауыш сыныптар мұғалімдерінің үздік педагогикалық жұмыс тәжірибелеріне сүйену. Бастауыш мектеп математика курсындағы өзіндік жұмыс пен оқу машықтарын қалыптастырудың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктерін, әдіс-тәсілдерін пайдалану.
Диплом жұмысының практикалық маңызы - Математикадан оқушыны қалыптастырушы бағалауда рефлексияны қолдану тақырыбында Абай Құнанбаевтың 175 жылдығына арналған Байтанаев оқулары: - 8 АБАЙ МҰРАСЫ - ХАЛЫҚ МҰРАСЫ атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік жұмысының ҒЫЛЫМИ МАҚАЛАЛАР ЖИНАҒЫ II БӨЛІМІНДЕ 335 бетте, 2020ж. басылған. Мақаланы мұғалімдер өз тәжірибесінде пайдалана алады. Бастауыш сынып математика сабағында рефлексияны қолдану арқылы оқушылардың шығармашылық ой-өрісі, есептеу дағдысы, олардың математикадан білім деңгейі жоғарылайды, өз бетінше жұмыс жасаудың түрлері мен оқыту әдістерін тиімді қолдана алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспеде диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі, оны зерттеудің мақсаты, міндеті, зерттеудің нысаны, пәні мен зерттеу әдістері және практикалық құндылығы негізделген.
Бастауыш сынып математикасын рефлексия негізінде оқытудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші бөлімде Рефлексия ұғымын ғылыми еңбектерде психологиялық-педагогикалық санат ретінде қарастыру, бастауыш сынып оқушысының рефлексиясын дамытудың ерекшеліктері, жаңа инновациялық технологияларды қолданып оқушылардың рефлексиясын дамытудың құрылымы мен мазмұны қарастырылады. Оларға негізі болатын ғылыми - теориялық еңбектерге талдаулар жасалған.
Бастауыш сыныптар математикасын оқытуға рефлексия технологиясын пайдалану атты екінші бөлімде оқушының сыни тұрғыдан ойлауымен рефлексияны дамыту, оқушыларды қалыптастырушы бағалау кезінде кері байланыс қолдану, оқушылармен топтық жұмыста рефлексияны дамыту жолдары, бастауыш сынып математика сабағында рефлексияға пайдаланатын әдіс-тәсілдер қарастырылып, зерттеу мәселесі бойынша жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар мен олардың қорытындылары келтіріледі.
Қорытындыда диплом жұмысында жасалған тұжырымдар түйінделген.
I. БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН РЕФЛЕКСИЯ НЕГІЗІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Рефлексия ұғымын ғылыми еңбектерде психологиялық-педагогикалық санат ретінде қарастыру
Рефлексия ұғымы философия саласының басты және күрделі түсінігі, сонымен бірге, даулы және әртүрлі түсінілетін термині болып табылады. Бұл терминге қатысты түрлі пікірлер бар.
Рефлесия адамға ғана тән қасиет, ол оның басқа тірі ағзалардан артықшылығы болып табылады. Рефлексияның тарихына үңілетін болсақ, оны көптеген психолог, педагог және философтар зерттеген. Рефлексия термині латынның reflection сөзінен шыққан, ол ойлау, артқа қайту деген мағынаны білдіреді. Шындығында бұл ұғымның көптеген анықтамалары бар және олардың әрқайсы бірегей. Қысқаша айта кетсек, рефлексия - өз санасының ішіне үңіліп, өз іс-әрекетін және көңіл-күйін бағалау.
Рефлексия әлеуметтік психологияда әрекеттегі субъектіні басқа индивидтер мен қауымдастық қалай қабылдайтынын, бағалайтынын ұғынудың түрі іспеттес. Рефлексия адамның өзі туралы білім және түсінік қана емес, өзгелердің өзіне деген көзқарастарының қандай екенін де анықтау.Бірлескен қызметтің мазмұны туралы түсініктер үйлесіп жатса, онда рефлексияның ерекше түрі - заттық рефлексиялық қатынастары қалыптасады[2].
Әлеуметтік психологиядағы рефлексия дегеніміз - тұлғаның ішкі психикалық жағдайлардың таным процесі, басқа адамдардың осы жағдайларды қалай қабылдайтынын түсіну. Бұл өз-өзін тану ғана емес,
айналадағы адамдардың өзінің тұлға ретіндегі ерекшеліктерін түсініп, білу.
Қарым-қатынас кезінде адам өзін қарсы тараптың орнына қойып, соның көзқарасымен баға беріп, өз әрекетін түзейді. Осындай қарым-қатынасты жүргізу арқылы ол басқа адамды түсініп қана қоймай, ол да сізді түсінуге тырысады.
Рефлексия шиеленіскен процес ретінде , кем дегенде, субъектілердің өзара көрсетілуін сипаттайтын алты позиция берілген:
1) субъектінің шынайы бейнесі;
2) ол өзін қалай көреді;
3) ол қарсы тарап жағынан қалай көрінеді және қарсы тарапқа да қатысты осы үш позиция қосылады.
Осы алты позицияға тағы екі позицияны қосуға болады: қарсы тарап санасындағы өзінің қалай көрінетіндігі және қарама-қарсы тарапқа да осы позиция.
Рефлексияның бірнеше түрі бар. Қарапайым кері байланыс адамның өз білімі мен іс-әрекеттерін қадағалауы мен талдауынан тұрады. Рефлексияның бұл түрі барлық адамға тән: әр адам өзінің сәтсіздіктері мен қателіктерінің себептерін ойланады, ол қателіктерді жібермеу үшін қоршаған адамдар туралы өз түсініктерін өзгерту, қателерді түзету және болашақта оларды болдырмау.
Ал ғылыми кері байланыс ғылыми білімді, ғылыми нәтижелерді алудың әдістері мен тәсілдерін сыни зерттеуге, ғылыми теориялар мен заңдарды негіздеу процедураларына бағытталған. Ғылыми кері байланыс арнайы пәндерде: логикада, ғылыми таным методологиясында, ғылыми шығармашылық психологиясында және т.б. ғылымдарда көрініс табады.
Рефлексия ерекше мәселе ретінде ежелгі грек философиясында талқылаудың тақырыбы болды. Сократ философиясында рефлексия проблемасының гносеологиялық, психологиялық және этикалық аспектілеріне назар аударылады. Сократқа сәйкес, білім пәні тек қана игерілген болуы мүмкін, өйткені адамға оның өз жанының іс-әрекеті ең жақын, өзін-өзі тану адамның ең маңызды міндеті болып табылады. Өзін - өзі тану пәні-оның танымдық функциясындағы рухани белсенділік [3].
Сократтың тәрбиеге қатысты мақсаты оқушының жеке ішкі дүниесін саналы бағыттау. Адамның түсініктері мен адасушылықтарын ашатын және жоятын рефлексия арқасында адамзаттың рухани прогрессиясы мүмкін болады.
Егер рефлексия ұғымының этимологиясына жүгінсек, онда латынша reflexio-бұл негізге кері жүгіну, көрініс; префикс re - қайталануын немесе іс-әрекеттің қайтымдылығын білдіреді, және flexio-бүгілу, қисаю, өзгеге көшу кезінде немесе басқаларға қатысты өзгерту. Гректерде екі сөз болды - mneme және anamnesis - белгілеу үшін, бір жағынан, ақыр соңында пассивті туған естеліктер, сондықтан оның басында пайда болуы-pathos сияқты сипаттауға болады; екінші жағынан-еске алу, еске алу деп аталатын іздеу объектісі ретінде еске алу. Ол тағы да іздейді, осылайша семантика мен прагматиканың қиылысу нүктесінде болады. Еске алу-еске алу немесе еске түсіру. Бұл мағынада қалай? anamnesis қойылған, Не? , ол mneme қояды. Бұл жаңа білімді қабылдау, сақтау, өңдеу процестеріне көңіл бөлінсе, екінші жағынан білімнің шынайлылығы мен толықтығы.
Ежелгі грек философтары Платон және Аристотель ойлау мен рефлексия бастапқыда Құдайдың ойына тән атрибуттар ретінде түсіндіріледі. Платонның ақыл интуитивті және оның өзінің мәні бар. Платон идея туралы ілім призмасы арқылы философияның барлық құрамдас бөліктерін қарастырады. Идеялар-дүниенің себептері мен заттың себептері, бірақ олар әлемде жоқ. Олар адамның жаны. Бұл жан идея туралы білімді қамтиды, өйткені ол денеге қоныстанғанға дейін идеялар әлемінде өмір сүрген. Сондықтан идеялар сезім арқылы емес, ақыл-ойдың еске алу арқылы танылады. Материалдық әлем ұғынылады, идеялар әлемі - еске алынады. Осы арқылы жанның құрылымы анықталады: жоғары деңгей - ақылға қонымды, оның биіктігінен адам идеялардың мәңгілік әлемін жетілдіреді және игілікке ұмтылады, ал төменгі - сезімтал, оның көмегімен заттар әлемін таниды. Оның таза теориялық іс-әрекетінде ақыл өзін пән ретінде пайымдайды және сол арқылы білім мен білімнің, ой мен ойлардың, олардың ұқсастығын анықтайды.
Ю.М.Романенко: Платон натурфилософтар мен софистік -- Сократтық дискурстың космологиялық интуитивизмін біріктіре отырып, рефлексия туралы ілімді байыта алды, нәтижесінде оның диалектиканың позитивті тұжырымдамасы қалыптасты, онда рефлексия маңызды жүйе құраушы рөл атқарады[3].
Плотин өзін-өзі тануды - метафизиканы құрастыру әдісі ретінде қабылдаған: ақыл өзі мен ойдың ұқсастығын ойлай алады, өйткені бұл жерде ой туралы ой мен ой ортақ, өйткені ой-сана тірі және ой белсенділігі бар, яғни белсенді ойдың өзі.[4].
Өзін-өзі тану - ақыл-естің жалғыз қызметі; рефлексия практикаға қарама-қарсы қойылады.
Плотин:... Объектіні субъектінің ішіне апарып, оны біртұтас нәрсе ретінде ойластыру керек, ойлау процесі өзін-өзі таныту процессіне ұқсас болуы керек[5].
Өйткені алма хош иісі алмадан бөлек жоқ, және ешқандай күш өз бастауынан бөлек емес. Демек, біз болмыс пен ақиқат көзінен ажырамадық және оның өзімізде бастауын аламыз. Демек, бастау іздеуді әрдайым өзіңнен бастау керек, әр сәтте, мұнда және қазір іздеуді қажет етеді.
Плотиннің ойлауынша, шындықты түпкілікті түсіну Құдайдың Аянының арқасында ғана мүмкін. Бірақ ол кез-келген жан ойланып, сұлулыққа ұмтылу арқылы осы жалғыз дұрыс жолды тауып, өзін оның ақиқатына сендіргеннен кейін ғана мүмкін болады. Сол кезде Плотон былай деп жазады: ойлауға қабілетті жанға бұл әлем өзінің барлық байлығында ашылады [5]. Тек қана өз рухының жер қойнауына тиіп, адам ойлау объектісімен де, Құдайдың тыныштық тұсында бірге тұра алады [5].
Р. Декарт рефлексия индивидтің өз ойының мазмұнына назар аудару қабілеті бар, барлық сыртқы денеден абстракцияланған деп түсіндірді.
Дж. Локк сезімді және рефлексияны бөліп алды, соңғысын білімнің ерекше көзі ретінде (ішкі тәжірибе, сезім мүшелерінің куәліктеріне негізделген ішкі тәжірибе) санады. Бұл рефлексия интроспективті психологияның басты аксиомасы болды. Бұл ұғымдарда адамның өзі сынайтын сананың фактілері туралы есепке, өзіндік психологиялық жай-күйлердің өзіндік талдау қабілетіне деген шынайы қабілеті жеткіліксіз болды.
Батыс әлеуметтік психологиясындағы рефлексияны зерттеушілерге Д.Холмс, Т.Ньюком және Ч.Кули жұмыстары жатады және жасанды зертханалық жағдайларда өзара іс -- қимыл процесіне енгізілген субъектілердің диад-жұптарын эксперименталды зерттеумен байланысты. Ресейлік зерттеушілердің пікірінше (Г.М.Андреева және т.б.) рефлексияны терең түсіну үшін оны диадта емес, маңызды бірлескен қызметпен біріктірілген күрделі ұйымдастырылған нақты әлеуметтік топтарда қарастыру қажет деп санады[6].
Лейбниц, Локктың бөлгенін сынай отырып, ... біз үшін барлық ойларымыздан үнемі және айқын түрде рефлексия жасау мүмкін емес, әйтпесе біздің ақылымыз әр рефлексиядан шексіздікке дейін, кейбір жаңа ойға ауыса алмайтын еді. Өзін-өзі тану мен рефлексияда ол тұлғаның моральдық ұқсастығын көрді, оның өз дамуының келесі сатысына ауысуы әрқашан рефлексиямен бірге жүреді [7].
Біз түсінетін түс пен жарықты қабылдау біз түсінбейтін шағын қабылдаулардан тұрады, ал қабылдау біз бар, бірақ назар аудармайтын шу аз ғана қосудың немесе ұлғаюдың арқасында санаға қол жетімді болады [7]. Бұл мағынада Лейбницте апперцепция назар туралы қазіргі заманғы ұғымға жақын, бірақ онымен сәйкес келмейді.Лейбництің бұл тұжырымдамасында рефлексия толық дербестік алады. Рефлексия - ақылдың ерекше сипаттамасы. Лейбництік айналы монадасының қасиеті негізгі рухани ақылға қонымды сапаның -- апперцепцияның анықтауында бастау алады.
В.Лейбниц апперцепция терминін енгізді, олардың сана-сезімін немесе рефлективті актілерін (олар бізге Мен деп аталады деген ой береді), танымайтын қабылдауларға (перцепцияларға) қарағанда. Ол өзін-өзі сезінуді апперцепциямен байланыстырды: апперцепцияның арқасында қандай да бір мазмұнның ғана емес, оның менің санамда екенінің айқын көрінісі болады. Осылайша, монаданың ішкі жағдайы бар қабылдау-перцепция мен апперцепция-сана немесе осы ішкі жағдайды рефлективті тану арасындағы айырмашылықты жасау керек... [7].
Бұл айырмашылық оларға картезиандықтармен бірге полемикада жүргізілді, олардың пікірі бойынша ешнәрсе деп саналды және осының негізінде тіпті нығайды... жан өлімі туралы пікірде Бұл мағынада Лейбницеде апперцепция назар туралы қазіргі заманғы ұғымға жақын, бірақ онымен сәйкес келмейді.
Кант кері байланысты логикалық және трансцендентальды түрлерін ажыратқан. Логикалық рефлексияда бейнелер бір-бірімен салыстырыады. Трансцендентальды рефлексияда салыстырылатын бейнелер басқа танымдық қабілетпен байланыстырылады. Бұл танымдық қабілеттер ретінде сезімталдық пен ақыл-есті қарастырады. Зат туралы білім болмай, феоменологиялық тұғыр олардың ойлау үдерістерін бейнелеуін ғана көрсетеді және осы үдерістер рефлексия кезінде тексеріледі. Бақыланып жатқан затқа қатысты сананың кері байланыс нәтижесінде бұл затты танылуы еселенеді. Біз үшін екі қабылдау (затты білу және өзін-өзі тану: зат туралы білімді тану) тең болады. Себебі ойлайтын адаммын және кейде уақытша өзгере отырып, шеңбер бойынша қалай қозғаламын, сондай-ақ рефлексия немесе сананың зат және зат туралы ойлаймын ойының ойлау қабілетіне және заттың өзінен-өзін ажыратуға және заттың өзінің екіге бөлінуіне әкеп соқтыратынын түсінеді.
И.Канттың философиясында трансцендентальдық кері байланыс деп танымның деректелген формалары аталады, олар кез келген тәжірибенің мүмкіндігін негіздейді және анықтайды және біздің танымымызды ұйымдастырады. Сезімділіктің трансцендентальды нысандары кеңістік пен уақыт, сананың трансцендентальды нысандары (субстанция, себептілік және т. б), санаттың трансцендентальды нысандары - таза ақылдың реттеушілік идеялар (Құдай, жан, тұтас әлем идеялары) болып табылады.
И.Кант: Бұл таным мүмкін болғандықтан, біздің танымның түрлері сияқты пәндермен ғана емес, трансцендентальды таным деп атаймын. Бұл трансценденттік рефлексияда,бір-бірін объективті салыстыру мүмкіндігіне негіз бар [8].
Кант рефлексияны кері байланыстың пайымдау қабілетінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырды. Егер пайымдаудың анықтаушы қабілеті жеке болса, онда рефлексиялық қабілет тек жеке ғана берілген жағдайда қажет, ал ортақты әлі табу керек [9].
Кант рефлексия ақыл үшін қажет деп таниды. Канттың санасы мен рефлексия арасындағы, априорлы және трансцендентальды таным арасындағы байланыс айқын көрінеді. Уақыт пен өнімді қиял бұл жерде байланыстырушы функцияны орындайды; уақыт трансцендентальды таным пәні (сезімталдықтың априорлы нысаны және трансцендентальды сызба),ретінде және сананы жинақтаудың бейнелеу құралы болып табылады.
Ойлаудың субъективті түсінігіне қарсы Гегель ақиқаттың объективтілік идеясын ұсынады. Спекулятивтік білім - әлемді рухани және тәжірибелік түсінудің бір түрі. Философиялық-теориялық жинақтау рефлексия мен түсінік көмегімен жүргізіледі. Гегель философиясында спекулятивтік идеясы теориялық пен тәжірибелікті біртұтас қабылдап, тәжірибелік білімге көбірек мән береді. Бұл жерде рух абсолюттік субъект ретінде қарастырылып, оның өзіндік санасының логикалық нысандары оның тіршілік нысандары болып табылады. Ал басымдық позициясы - ойлау мен тіршіліктің, субъект пен объектінің теңдік позициясы болып табылады. Гегельдің рефлексия туралы түсінігі: болмыстың көзқарасы - рефлексияның көзқарасы болады[10]. Сонымен Гегель болмысты өзіндегі кері байланыс ретінде анықтайды.
Гуссерль ерекше рефлексияны қолдануды қарастырған. Бұл жерде өз өміріне деген саналы түсінігін феноменологилық әдіс көмегімен жүргізді. Редукция әдісіне жақындай келе рефлексия бұл жерде суреттеу әдісі болып табылады. Бір жағынан қандай да сана акті ретінде рефлексия ой елегінен өткізіледі, екінші жағынан кері байланыс сипатын басқалардан ерешелеп отырады; өйткені рефлексияда жасалып қойған редуктивтік актімен ісіміз болады. [11].
Гуссерль: феноменологиялық немесе трансцендентальдық редукцияның міндеті - талдаудың нақты эмпирикалық субъектіден таза Мен - ге, таза субъективтілікке, тиісінше, феноменологияға таза эгология ретінде қозғалысы. Феноменологиялық редукция әдіснамалық-рәсімдік көзқараспен рефлексия актілерін (екінші саты актілерін) іске қосу ретінде анықталады, осының арқасында уайымдау абсолюттік уайымдауға айналады [12].
И.С.Ладенконың жұмысында рефлексияның негізгі үш түрі бар: ретроспективті, проспективті және интроспективті. Біріншісі-бұрын орын алған сызбалар мен құралдарды, процестерді анықтау және қайта құру. Екінші кезеңде ықтимал қызметтің сызбалары мен құралдары анықталады және түзетіледі. Үшінші жағдайды орындау барысында ойлау процестерін түзету немесе қиындату жүргізіледі.
Ладенко:Адамның кинопленка ретінде өз ойлары мен іс-әрекеттерін кері қайтару немесе алға жүгірту қабілеті; бұл сананың санамен немесе сол бағдарламаның блоктарымен байланысын жүзеге асыратын механизм[13].
Сурет 1 - И.С. Ладенко бойынша рефлексияның деңгейлері мен түрлері
Рефлексия жаңа идеялардың пайда болу көзі болып табылады және ол Дж.Локк, содан кейін субъектінің рефлексивті қабілетінің осы ерекшелігі Д.Райнери де атап өтті. Рефлексия, жүзеге асырылған қызмет көрінісін құру ретінде мәтін береді (кең мағынада), яғни ашық бақылау, сын және кейінгі өзгерту. Алайда, рефлексия айқын білім беруге мүмкіндік беретін тетік болып табылады. Ол біздің санамызды бекітетін, белгілі бір жағдайларда біздің білетінімізден әлдеқайда көп аламыздың механизмі болып табылады. Адамзат барлық басқа тірі формалар қозғалысын жалғастыра отырып, рух қызметіне қойылған материяны жаулап алу бағытында жүретіні сөзсіз. Көбірек әрекет ету үшін көп нәрсе. Бірақ, сайып келгенде, әсіресе: толық өмір сүру үшін көбірек әрекет ету... (Тьер де Шарден П.). Өзін - өзі тануға ие бола отырып, адам өзін ең тереңдікке дейін көру және ашу үшін айнаға қарап қана қоймай, сонымен қатар, ол өзін-өзі иелену еркіндігіне ие болады-өзін жалғастыра отырып, өзінің ішкі әлемін құрастыру[14].
Рефлексия -- артқа жүгіну, яғни адамның өз іс-әрекетінің басталуына бірнеше рет жүгіну қабілеті, бөтен бақылаушы позициясына айналу қабілеті, сен не және қалай істегенің, соның ішінде өзіңді де танитыңмен ойлай білу қабілеті.Басқаша айтқанда, рефлексия - бұл субъектілердің өзара қарым-қатынасы екі еселенген айналы механизмі. Бұл субъектілер адамдар да (басқалармен сәйкестендіре отырып, адам оның көзімен өзіне қарайды), сондай-ақ әртүрлі Мен: мен-танымды, мен-танушы, мен-бір мезгілде танымды және мен-танушы бақылай алады.
Россияның ғалымдары С. Ю Степанов пен И. Н Семенов рефлексияны келесі түрлерге жіктейді:
1. Кооперативтік рефлексия басқару психологиясына, педагогикаға, жобалауға, спортқа тікелей қатысы бар. Осы рефлексия туралы психология білімдері кез-келген қызмет субъектілердің әрекетін үйлестіруге және жоспарлауға көмектеседі. Бұл жерде рефлексия субьектіні ұжым өкілі ретінде қарастырып, оның осы қауымдастық ішіндегі жұмысында өзара түсіністік пен үйлесімділігін қамтамасыз етеді. Бұл жерде басымдық жұмыс тәртібіне емес, оның нәтижесіне беріледі.
2. Коммуникативтік рефлексия өзара қарым-қатынас кезінде туындайтын қиындықтарға байланысты әлеуметтік және психологиялық зерттеулерде қарастырылады.Тұлғааралық қабылдаумен дамыған қарым-қатынастың маңызды бөлшегі болады және адаммен басқа адамды түсінудің арнайы қабілеті болады. Рефлексияның коммуникативтік жағы бірнеше қызмет атқарады: танымдық, реттеушілік, дамытушылық.
3. Тұлғалық рефлексия мен бейнесін жеке тұлға ретінде қарастырады. Бұл рефлексия жалпы және патапсихологияда тұлғалық немесе тұлғаның өз-өзіндік санасында қиындық болғанда және оны осы қиындықтарды түзету үшін қолданады. Тұлғалық рефлексияның бірнеше кезеңдерге бөледі:
тығырыққа тірелуін ой елегінен өткізу және осы жағдайды шешімі жоқ деп қабылдау;
өзінің күнделікті әрекеттерін қолданып, олардың нәтижесіз екендігіне көз жеткізу;
қиындық туғызған жағдайда өзінің тұлғалық қағидаттарын және өзі туралы жаңадан қайта ой елегінен өткізу.
Осы процесс, біріншіден, субъектінің өзіне, және екіншіден, өз білімі мен дағдыларына деген көзқарасының өзгеруінде көрініс табады.
4. Интеллектуалды рефлексияның пәні - объект туралы мәліметтер және объектімен байланыс жасалатын тәсілдер. Әдеттегі тапсырмаларды орындағандағы оқыту құралдарын жасау және ақпаратты өңдеу бойынша когнитивті процестерді ұйымдастыру кезінде туындайтын қиындықтарға байланысты интеллектуалды рефлексия қолданылады.
Осылардан басқа рефлексияның тағы да мынадай бағыттары бар: экзистенциалды және саногендік рефлексия.
Экзистенциалды рефлексияның зерттеу объектісіне тұлғаның терең ойлы мағыналары жатады. Саногендік рефлексияға жағымсыз сезімнен туындаған эмоциялар нәтижесінде болған кері байланыс.
Педагогикалық қарым-қатынас кезінде кері байланыстың төмендегідей түрлері бар:
1.Әлеуметтік - перцептивтік оқушылармен қарым-қатынас кезінде, олар туралы қалыптасқан мұғалімнің өз пікір-көзқарасын қайта қарап ойының өзгеруі - әлеуметтік-перцептивтік рефлексияның пәні болып табылады.
2.Коммуникативтік рефлексия - басқалардың субъекті туралы ой-пікірі, бағалануы туралы саналы ойлануы.
3.Тұлғалық - өзінің әрекетін, өзінің санасы туралы ойлау, өзіндік таным.
Қазақстан ғалымдары рефлексия адамның өзіне-өзі есеп беру,өз іс-әретіне ой елегінен өткізу, баға беру,ой қорытындылар жасау мәселесін қарастырды..
Мағжан Жұмабаев:рефлексияны оқушының өзін-өзі бақылауы ретінде қарастырады, бұл сөздің шынайы мәні өткенді еске салу екенін атап өтті. Мұғалім үшін өзін тексеру және өз алдына жауапты болу оңай емес. Мақтаныш бізге өзін тексеруге және өз қателіктерін көруге кедергі келтіреді. Алайда, өзін өзі тану адамға дұрыс жолға тұруға және өркендеуге көмектесетін бірінші шарт болып табылады. Өз қателіктерін көрген адам болашақта оларды жібермеуге тырысады. Адамның өзін көру, яғни өз қателіктерін көру қабілеті оның жаны идеалдарға, қасиетті қиялдарға толы екенін көрсетеді.
Тұлғаның өз іс-әрекетіне кері байланыс жасауы -оқушылардың танымдық, дамытушылық, қатесін жөндей білуге үйретеді, - деп есептеді М.Жұмабаев. Бұлай дейтін себебім оқушы осы әрекеттері арқылы қазіргі заманда қоғам қажет ететін жан-жақты дамыған тұлғаға айналады.
Рефлексияның әр тұлға өзін және басқаны түсінуіне, өзін де бағалап,досын да бағалай білуінде маңызды рөл атқаратындығына, - А.С. Амирова көңіл аударады. Сонымен бірге олардың ең алдымен шығармашылығын зерттеуде оның тетіктерін анықтаумен бірге оларды шешуде ықпал ететінін де атап өтті[15].
Қандай да бір шығармашылық әрекеттің табысты болуы оны талдап, қайта ой елегінен өткізе отырып, жетілдіруге байланысты болады.
Ә.Е.Жұмабаева: дамыта оқыту қағидасының оқыту үдерісіне енуі мен жаңашылдықтың артуына байланысты рефлексияның педагогикадағы алатын орнының мәні арта түсіп, адамды, білімді дамыту шарттарының бірі болып отыр. Рефлексиялық үдеріс - талдау, жинақтау, салыстыру, қорытындылау сияқты кезеңдерден тұрып,соның негізінде жаңа жоспарлар құра алуға жеткізеді, - деп жазады [16].
Жоғарыда айтылып кеткендей, рефлексия тұлғаның ойлау әрекетінің сатылары арқылы жүріп, жаңа ой тұжырымдар жасайды.
А.Әлімов: Адамның білімді болуы бүгінде жеткіліксіз. Білім беру, алу жүйесінің басты мақсаты - өзіне-өзі есеп беріп, ойлары мен әрекеттерін талдай білетін, өзін өзі бағалай алатын, өзінің мүмкіншіліктері мен қабілеттерін жүзеге асырып, өркендей білетін, өз өмірі мен әрекеттерін жоспарлай алатын, жауапкершілігі жоғары тұлға қалыптастыруға мейлінше тиімді жағдайлар жасау. Мұндай рефлексиялық қасиеттерді қалыптастырған тұлға ғана жаңа Әлем жағдайында өмірдегі өз орнын тауып, қоғам игілігіне нәтижелі еңбегімен қызмет жасауы мүмкін - деп, өз еңбектерінде атап көрсетеді [17].
Оқушыда рефлексия қабілетінің қалыптасуы оның өмірде өз орнын табуға, табысты болуына негіз болатын аса қажетті сапасы деген А.Әлімовтің пікірі біздің жұмысымыз үшін маңызды.
Ойлаудағы кері байланыстың рөлі мен орны туралы пікірлерді қорытындылай отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
рефлексия - ойлау үрдістерінің жоғары даму деңгейінің көрінісі;
рефлексия адамға саналы түрде реттеуге, оның мазмұны мен құралдары тұрғысынан өзінің ойлауын бақылауға мүмкіндік береді;
рефлексия - ойлау қызметінің өнімділік факторын көрсетеді;
рефлексия басқа адамның міндеттерін шешу барысына кіруге көмектеседі, оны түсіну, мазмұнын алып тастау және қажет болған жағдайда түзетулер енгізуге немесе шешімнің жаңа бағытын ынталандыруға көмектеседі;
Адамның тұлғалық саласында рефлексия коммуникативтік үдерістерді де, өзін-өзі тану, ішкі жан дүниесін тану процестерін де қамтиды;
рефлексия тұлғааралық байланыстардың кепілі болып табылады, басқа адамды түсіну мен қабылдау және серіктестік сияқты жеке қасиеттерді анықтайды;
рефлексия бірлескен қызметті, топтық іс-әрекетте әріптестердің өзара түсіністігін және іс-қимылдарының келісімділігін қамтамасыз етеді;
рефлексия адамның өз іс-әрекетін талдауға, қайта ойлау қабілеті арқылы өзін-өзі тану процестерін ынталандырады;
Мен-Адам тұжырымдамасын байытады, жеке өзін-өзі жетілдірудің маңызды факторы болып табылады;
рефлексия адамның ішкі өмірінің тұтастығы мен серпінділігіне ықпал етеді;
рефлексия адамның эмоционалдық әлемін тұрақтандыруға және үйлестіруге, ерік әлеуетін жұмылдыруға, оларды икемді басқаруға көмектеседі.
Осылайша, өмірге бағытталған оқиғалар, тіршілік туралы қарапайым және өзгермелі ұғымдар және оларға байланысты өмірлік қағидаттар - мысалы шынайы, мүмкін, тіршілік және осы тіршілікте көркем немесе жақсы, пайдалы т.б - суреттеуге мүмкін болады.
Сонымен философия тарихында рефлексия түсінігін қарастырып, мынадай қорытындыға келуге болады: рефлексия ол тәжірибені, мәдениет әлемін және оның бөлімдерін ғылым, өнер, дін және т.б туралы саналы ойлау. Осы мағынада рефлексияны философияның әдіс-тәсілі ретінде қарап, ал философияны ақыл-естің кері байланысы деп қабылдауға болады. Адамның тіршілік әректі және және барлық білімі туралы ойлау қабілетінің рефлексиясы басқаша айтқанда философия пәні болып табылады.
Бастауыш мектепте рефлексияны қолдану жаңа білімді игеруіне түсініп, санадан өткізуі, қорытынды жасауына,ойын талдап, жинақтауға қосар үлесі зор.
1.2 Бастауыш сынып оқушысының рефлексиясын дамытудың ерекшеліктері
Қазақстанда жаңартылған білім тұжырымдамасына және қазіргі заман талаптарына сәйкес, оқушылар өмірде табысты болуы үшін жоғары кәсіби әдіс-тәсілдерді меңгеруі қажет. Бұл құжатта бастауыш сынып шәкірттерінің дербес ерекшеліктерін және қабілеттерін есепке алып, оларды білім алу үдерісі мен нәтижелерін қадағалауға және бағалауға үйрету керектігі, оқудағы қызметіне деген жауапкершілік қарым-қатынастарын міндетті түрде қалыптастыру шарт болып табылады.
Білім саласында осындай өзгерістерге мынадай факторлар түрткі болды:
1) өзі - өзін басқаруы;
2) жаңашыл қаржылық саясат;
3) қарым-қатынас көлемі және жылдамдығы;
4) халықаралық деңгейде енуіне көптеген мүмкіндіктердің туындауы;
5)жұмыс нарығының құрылымы;
6 )оқыту мен үйретудің анағұрлым нәтижелі тәсілдерінің анықталуы.
Бұл оқытуды жаңартуды, білім алушының рөлін өзгертуді және өз жауапкершілігін арттыруға бағыттауды, әлемдік өркениеттен кем болмау үшін оның білім беру қызметін бағалаудың жаңартылған нысандарын практикаға енгізуді талап етті.Білім беру жүйесіне өзгерістер енгізу үшін қажетті факторлармұғалімдердің кәсіби шеберлігін жетілдіру, халықаралық стандарттарға сәйкес білім беру жүйесіне еніп, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеу, өмір сүру мен практикалық іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру және дамыту, функционалдық сауаттылықты арттыру.
Жаңартылған білім беру бағдарламасының осындай талаптардан жалғасатын жалпы мақсаты оқушылардың қызметтік сауаттылығын дамыту, әсіресе:
зияткерлік ойлау;
өз білімі мен өмірі үшін жауапкершілік алады;
өздігінен дұрыс шешім қабылдауға және кедергілерді жеңуге;
ақпаратты өз бетінше түсіну, өзіне сәйкес келетінін таңдау, оны жан-жақты талдау және бағалау;
түрлі пікірсайыстарға қатыса алады және өз көзқарастарын дәлелдей алады.
Білім беру бағдарламасын жаңартудың негізгі артықшылықтары 1-кестеде берілген.
1-Кесте
Білімгерлерде қалыптасуы талап етілетін рухани құндылықтар
Білімгерлерде қалыптасуы талап етілетін қабілеттер мен дағдылар
Жауапкершілік;
Коммуникативтік қызметі;
Басқалардың мәдениеті мен көзқарасына құрметпен қарау; Шығармашылықпен сыни ойлау;
Денсаулық, достық және қоршаған ортаға қамқорлықпен қарау.
Ғылыми -зерттеу дағдылары;
Коммуникативтік (тілдік дағдыларды қоса алғанда) дағдылары;
Білімді шығармашылықпен қолдана білу қабілеті;
Сыни ойлау қабілеті;
Кедергілерді жеңе білу қабілеті;
Жеке және топпен жұмыс жасай білу қабілеті;
АКТ саласындағы дағдылар.
Рефлексивтік қабілеттер - жеке психологиялық ерекшеліктер жәнетұлға қызметтің негізгі шарты. Рефлексиялық қабілеттер ақылдылықпен, шығармашылықпен, оқыту; жауапкершілікті, танымды сезіну; эмоциялық және ерік салаларын функционалды біріктіретін күрделі көп деңгейлі құрылымы бар негізгі қабілеттер - деп түсіндіріледі [18].
Арнайы қабілеттілікті дамытуда осы жалпы қабілеттер алғы шарт ретінде тірек болады.Бір мезетте орындалатын қызмет түрлерінің көптігі және күрделілігі, адам қабілетінің кешенді және жан-жақты дамуының маңызы шарттарының бірі болып табылады.
Адамның қабілеттерін дамытуға қойылатын негізгі талаптар:
шығармашылық және жаңашылдық сипат;
күрделілігінің тиімді деңгейі;
қажетті мотивация:
жұмысты орындау кезінде жағымды көңіл-күйді қалыптастыру.
А.В. Карповтың пайымдауынша рефлексивтік - психиканың танымдық құрылымына кіретін қабілет. Ол барлық жүйенің реттеу қызметін атқарады; ал рефлексивтік процестер - үшінші санаттағы процестер деп қабылдайды. Бұл жерде бірінші санат деп танымдық, сезімдік, мотивацялық; екінші санатқа жинақтау және реттеу процестері жатады. Оның тұжырымы бойынша рефлексия - жинақтау бойынша ең жоғары үдеріс; ол психика жүйесінің өз шегінен шығудың тетігі әрі әдісіболып табылдады. Ол дегеніміз тұлғалық қасиетінің бейімделу мен өзгеруінің кепілі болады.
А.В.Карпов: Рефлексияға қабілеттілікті - өзінің немесе өзгенің ойын құру жоспарын талдай білу және қайта өңдеу дағдысы; [19].
6-11 жас аралығы бала дамуындағы өте маңызды кезең. Бұл кезеңде бала жүйелі мектеп мектеп оқыту жүйесіне дағдыланады. Мектепке бару баланың дамуындағы қоғамдық жағдайының түбейгейлі өзгеруіне әкеп соғады; оның әлеуметтік жағдайы толық өзгереді. Баланың түбегейлі әлеуметтік мәртебесі өзгереді - ол оқушы болады, бұл баланың өмірлік қарым-қатынасының барлық жүйесін қайта құруға әкеледі. Ол бұрын болмаған және орындалуы керек қоғамдық баға алатын міндеттер пайда болады. Баланың өмірлік қарым-қатынасының барлық жүйесі қайта құрылады және көбінесе оның жаңа талаптарды қаншалықты табысты іске асыруымен анықталады. Бастауыш мектеп жасындағылар үшін жетекші рөл - оқу іс-әрекеті болып табылады. Бұл әрекет осы жаста балалардың психикасының қалыптасуында маңызды өзгерістерді нақтылайды. Оқу қызмет кезінде жас оқушының дамуында үлкен маңызға ие нәтижелерді сипаттайтын, сонымен қатар жоғары жас кезеңінде дамуды қамтитын негіз болып табылатын психологиялық іс-әрекеттер қалыптасады. Бастауыш мектеп жасындағы бала қарқынды даму және танымдық үрдістердің сапалы өзгеруінің кезеңі болып табылады: олар жанама сипатқа ие бола бастайды және саналы және еркін болады. Бала бірте-бірте өзінің психологиялық үдерістерін меңгереді ,қабылдауды, ілтипатты, жадыны басқаруды үйренеді. Оқу іс-әрекеті және онда қалыптасатын негізгі психикалық қабілеттіліктерпарасаттылықтан басқа, баланың тұлғалық қасиеттеріне әсер етеді, оның даму жолы мен бағытына әсер етеді.Бала тұлғасының қалыптасуының негізгі шарты болып - оның өзінің және өзгенің қылықтарының,қарым-қатынастарының, қасиеттерінің талдау және бағалау кезіндегі әдеп нормалардың түсінуі болып табылады. Өзін-өзі тану мен бағалау - адам тұлғасының қалыптасуына әсер етеді. Қасындағы адамдармен өзара байланысын түсіну, өз іс-әрекеттерін талқылау, өзін білу негізінде рефлексия дамуының деңгейін біледі. Бұл деңгей кіші мектеп оқушылардың оқу барысында қалыптасқан маңызды психикалық қабілетінің деңгейі.
Сондықтан оқушының күнделікті өмірінде кері байланыстың қалай көрініс табатынын анықтау өте маңызды.Тұлғаның қалыптасуында рефлексияның рөлі қандай екенін және ол жұмысын атқаратынын білген жөн. Рефлексияны дамыту мәселелері психология ғылымында негізгі басымдықа ие. Рефлексия құрылымын зерделеу, оның дамуын анықтау, теория және практика негізінде үлкен қызуғушылық тудырады, өйткені тұлғалық қасиеттердің туындау механизмдерін түсінуге көмектеседі.
Жеті-он бір жас аралығында бала өзін әлеуметтік әсерге ұшырайтын жеке тұлға екенін түсіне бастайды. Ол оқуға міндетті екенін біледі және осы кезде өзін өзгертуге қоғамдағы ұғымдарды, білім мен ойларды, қарым-қатынастарды күнделікті өміріне енгізеді. Оқушы өзінің дербестігін түсініп басқалардан ерекше екенін біліп, ересектер мен құрдастар арасындаөз орнын табуға тырысады. Мектепке бару бала өміріндегі қилы кезең болады. Кезеңнің өзгешілігі - оқушының мектепте оқуы қоғамдық маңызы бар міндеті болуы.Бала сол үшін мұғалім мен ата-ана алдында жауапты болады. Мектеп оқушысының өмірі барлығына бірдей және қатаң ережелер жүйесімен нақтыланады. Бұл жүйенің мақсаты - ортақ білімді меңгеру болып табылады. Оқушы оқуға жауапкершілікпен қарап, оның қоғамдық маңыздылығын түсінуі керек, мектептің талаптары мен ережелеріне мойынұсынуы тиіс. Табысты оқу үшін ол дамыған танымдық қызығушылыққа ие болуы керек.
Бұл мерзімнің басты өзгешелігі - баланың ақыл-ой әрекеттері өзгермелі болады. 7-12 жас аралығында балалар есте сақтау және басқа да логикалық ойларын іске асырады.Мысалы, олар қандай да бір заттарды белгілер бойынша жіктей алады. Сондықта бұл жас бала дамуындағы психологиялық маңызда өте ауқымды және құбылмалы. Мектепте оқуды бастағанда ойлау қабілеті баланың саналы әрекетінің басым құралына айналады. Ойлау дегеніміз адамның танымдық қызметінің үдерісі, мұнда қоршаған орта жалпылама бейнеленуімен сипатталады. Баланың ойлануы ересектің ойлануына ұқсап келеді. Оқу қызметі барысында теориялық сана мен ойлау негіздерін түсіну жаңа қабілеттіліктердің пайда болуына себепші болады. Бұл қабілеттіліктерге кері байланыс, анализ, ой мен жоспар құру жатады. Балада қабылдау қабілетінің дамуы мектепке дейінгі жаста жақсы дамиды. Қабылдау қабілеті - жағдайлардың, оқиғалардың, заттардың тұтас суреттелуі. Бұл бейнелену сезім мүшелеріне әсер еткенде туындайды. Әріптерді біріктіріп, одан сөз құрап, және осы сөзге нақты мағына бере алады.
Кіші мектеп жасында есте сақтау қабілеті едәуір дамиды. Ес - өткен тәжірибе белгілерін қайталау, ажырата білу, сақтау және таңбалау үдерісі. Кіші жастағы балаға қарағанда оқушы бала мектеп бағдарламасын есте сақтау және қабылдауды қызық болмаса да орындау керек. Осы жаста қарапайым ақпаратты есте сақтау механиалық жады белсенді дамиды. Бұл кезде күрделі емес мәні бар материалды жаттау оңай болады. Сондықтан осы жаста мұғалімге оқу тапсырмаларын тыңғылықты түсіндерген абзал.
Жадының дамуымен бейнелеуі дамиды. Бейнелер бұл заттар мен құбылыстардың суреттелуі немесе көрініс табуы, дәл қазіргі кезде алдымызда жоқ болғанымен өзіміздің өткен тәжірибеміз негізінде көрініс табады. Бұл кезеңнің тағы да бір өзгешелігі - ол әр жеке балада бейнелерді қабылдауда өзіне тән ерекшеліктердің болуы.
Бұл кезде зер салу қабілеті де үлкен өзгерістерге душар болады. Зер салу - әрекетіні белгілі бір нәрсеге бағытталуы жән бекінуі. Осы жаста баланың зер салуы еркін болады. Бірақ әжептеуір ұзақ мерзімді, әсіресе бастауыш сыныпта еркін зер салуымен қоса еркін және еріксіз назар аудару да болады.
Сонымен бастауыш сынып оқушысы психологиялық өзгерістер сол баланың белсенді субъект ретінде дамудың кең мүмкіндіктері туралы сипат береді. Бала бұл кезде өзін және қоршаған ортаны зерттеп, бұл дүниеде өзіндік тәжірибені жинақтайды. Психикалық дамуда көптеген өзгерістер пайда болады: тұлға қасиеттері, зияткерлік қабілеті, әлеумттік қарым-қатынастар. Маңызды қабілеттіліктерге мыналарды қосуға болады:білімге деген құштарлық, кері байланыс, құрдастарын бірінші орынға қою, мінез-құлықты өз бетінше меңгеру және ойлау қабілетінің дамуы.
Мектепке түсу осы жаста бала өмірін түбегейлі өзгртетін жәйт болады. Оқудың негізгі мазмұны жалпыға ортақ ортақ білімді игеру. Білімді игеру және өзін өзгерту оқудың басты мақсаты болады.
Бастауыш мектеп жасында бала тұлға ретінде қалыптаса бастайды. Ол өзін әлеуметтік қоғамда өз орнын табуға тырысады. Балада бұл кезде рефлексивтік қабілеттер орта деңгейде дамыған; баланың дамуында мен міндеттімін деген мотив мен қалаймын деген ұраннан басым болады.Бұл жас кезінде балаға жаңа сала ашылады - ол оқу. Бастауыш мектепте бала арнаулы психикалық және психофизикалық әрекеттерге үйренеді. Олардың көмегімен ол жазуды, арифметикалық амалдарды, оқуды, сурет салуды, көркем еңбек, дене шынықтыру және басқа да оқу түрлерін меңгереді және де осының негізінде оңтайлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН РЕФЛЕКСИЯ НЕГІЗІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ..6
1.1. Рефлексия ұғымын ғылыми еңбектерде психологиялық-педагогикалық санат ретінде қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Бастауыш сынып оқушысының рефлексиясын дамытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Жаңа инновациялық технологияларды қолданып оқушылардың рефлексиясын дамытудың құрылымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ІІ.БАСТАУЫШ СЫНЫПТАР МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУҒА РЕФЛЕКСИЯ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ..36
2.1 Оқушының сыни тұрғыдан ойлауымен рефлексияны дамыту ... ... ... ...36
2.2 Оқушыларды қалыптастырушы бағалау кезінде кері байланыс қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3. Оқушылармен топтық жұмыста рефлексияны дамыту жолдары ... ... 53
2.4. Бастауыш сынып математика сабағында рефлексия орнатуға пайдаланатын әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында білім беру реформаларының жалпы мақсаты осы жүйені жаңа әлеуметтік - экономикалық ортаға бейімдеу. Сондықтан білім беру Қазақстан - 2030 Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі болып танылды.
Қазақстанның бірінші Президенті Н.Ә. Назарбаев республиканы әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойды. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады [1].
Жылдам өзгеретін әлемде бейімделе алатын техникалық прогрессивті, өнімді жұмыс күшін құру - адами капиталға бөлінетін инвестициялар қажеттігі. Болашақта табысты экономиканың орын алуы халықтың дағдылары мен қабілетіне, біліміне салынған инвестициялардың көрсеткіші болмақ. Сондықтан білім саласының әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалатын шығындарды, халықты қамтамасыз ететін экономикаға берілген инвестициялар ретінде түсіну қажет.
Ұрпағы білімді халықтың болашағы жарық болады дегендей, бүгінгі жас ұрпаққа сапалы білім, мән-мағыналы, өнегелі тәрбие беру өзекті және заманымыздың басты талабы.
Бұл өз кезегінде жаңа технологияларды саралай отырып пайдалану негізінде, бастауыш сынып мұғалімдерін жаңартылған білім бағдарламалары талаптарына сәйкес,алғашқы басқыш оқушыларының рефлексиясын дамытуға даярлау мәселесінің өзектілігін көрсетеді. Бастауыш мектеп сабақтарында жүргізілетін рефлексия не үшін қажет? Ойланып ұйымдастырылған бұл жұмыстар оқушының тақырыпты терең түсінуіне, мазмұны жайлы тұшымды пікір айтуына, өзі жасаған іс-әрекетіне баға беруіне, нәтижесінен қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Демек, болашақ бастауыш сыныптар мұғалімі, осындай күрделі мәселені шешуі үшін өзін мақсатты дайындап, білімі мен іс-тәжрибесіне де рефлексия жасауы қажет.
Бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың рефлексиясын дамытуға жеке және жас ерекшеліктерін есепке алуы арқылы, олардың өзін-өзі ұйымдастыруы, өзін-өзі сынай алуы, өзін-өзі бағалауы сияқты іс-әрекеттерін қалыптастырып, олармен нәтижелі қарым-қатынас орнататындай іскерлігі қажет. Қашанда білім беру ісі оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес, жеке және жалпы дамуын көздейтін мәселелерді шешу талабын қояды.
ХХІ ғасыр жаһандық жаңалықтардың, білімнің дәуірлеу ғасыры. Бірақ осы жаһандық жаңалықтардан жаңылыспай нағыз білім көздерін іріктеп таба алу, оны өз білімін нақтылау мен тереңдетуге қолдана білу жас ұрпақтың алдында тұрған үлкен сын.
Қазір мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету, әлемдік қоғамдастықтағы орнын анықтап, халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін көтеру маңызды рөл атқарады. Жаһандану дәуірі - әлемдегі елдердің бәсекелестік жағдайында халықаралық деңгейде өзара кірігу үрдістерінің жандану дәуірі. Міне сондықтан, білім - пайдалы инвестиция саласы ретінде еліміздің экономикалық, әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын рефлексиямен қамтамасыз ететін құндылық. Бұдан біз таңдаған Бастауыш сыныптарда математиканы рефлексия негізінде оқыту тақырыбының өзектілігі шығады.
Бастауыш сынып оқушысының рефлексиясы оның оқу іс-әрекеті арқылы жүзеге аса отырып, баланың интеллектуалдық, эмоционалдық,жеке тұлғалық сапаларын жетілдіреді. Бұл жастағы рефлексия оқу мақсаттарын шешу барысындағы өзінің ойлау әрекеттерін бақылау, талдау, жоспарлау түрінде көрініс береді және мінез-құлығындағы жаңа құрылым ретінде қалыптасады
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушылардың рефлексиясын дамытуға даярлығының құрылымы, оның жалпы кәсіби дайындығының құрамдас бөлігі. Оның ғылыми-педагогикалық әрекетінің жоғары деңгейі, рефлексия және жаңа технология негіздері туралы білімдерін сабақта пайдаланатын рефлексия түрлерін білуі менқолдана алуы сияқты бір-бірімен тығыз байланысқан компоненттерден тұратын мұғалім тұлғасының кешенді сапасы.
Зерттеу мақсаты - бастауыш мектепте математиканы рефлексия негізінде оқыту жұмыстарын ұйымдастыру, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытып, пәнге қызығушылығын арттыру, ізденушілік қасиеттерін тәрбиелеу арқылы теориялық білімдерін тереңдету, логикалық ойлауын қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес зерттеудің міндеттері төмендегіше анықталады.
1. Бастауыш мектепте өткізілген математика пәнін рефлексия негізінде оқытуда жұмыс жасаудың түрлерін анықтау және оны оқытуда пайдалану;
2. Бастауыш мектеп мұғалімдерінің әдіс-тәсілдері мен іс-тәжірибелерін үйреніп, олардың түрлерін жинақтап қорыту.
Зерттеудің нысаны -- бастауыш сыныптарда математиканы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні -- оқушыларды рефлексия негізінде оқыту жұмыстарын ұйымдастыру арқылы оқушылардың білім деңгейін арттыру жолдары.
Зерттеу әдістері:Тақырыпқа сәйкес ғылыми - әдістемелік әдебиеттерді оқып - үйрену және қолдану. Бастауыш сыныптар мұғалімдерінің үздік педагогикалық жұмыс тәжірибелеріне сүйену. Бастауыш мектеп математика курсындағы өзіндік жұмыс пен оқу машықтарын қалыптастырудың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктерін, әдіс-тәсілдерін пайдалану.
Диплом жұмысының практикалық маңызы - Математикадан оқушыны қалыптастырушы бағалауда рефлексияны қолдану тақырыбында Абай Құнанбаевтың 175 жылдығына арналған Байтанаев оқулары: - 8 АБАЙ МҰРАСЫ - ХАЛЫҚ МҰРАСЫ атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік жұмысының ҒЫЛЫМИ МАҚАЛАЛАР ЖИНАҒЫ II БӨЛІМІНДЕ 335 бетте, 2020ж. басылған. Мақаланы мұғалімдер өз тәжірибесінде пайдалана алады. Бастауыш сынып математика сабағында рефлексияны қолдану арқылы оқушылардың шығармашылық ой-өрісі, есептеу дағдысы, олардың математикадан білім деңгейі жоғарылайды, өз бетінше жұмыс жасаудың түрлері мен оқыту әдістерін тиімді қолдана алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспеде диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі, оны зерттеудің мақсаты, міндеті, зерттеудің нысаны, пәні мен зерттеу әдістері және практикалық құндылығы негізделген.
Бастауыш сынып математикасын рефлексия негізінде оқытудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші бөлімде Рефлексия ұғымын ғылыми еңбектерде психологиялық-педагогикалық санат ретінде қарастыру, бастауыш сынып оқушысының рефлексиясын дамытудың ерекшеліктері, жаңа инновациялық технологияларды қолданып оқушылардың рефлексиясын дамытудың құрылымы мен мазмұны қарастырылады. Оларға негізі болатын ғылыми - теориялық еңбектерге талдаулар жасалған.
Бастауыш сыныптар математикасын оқытуға рефлексия технологиясын пайдалану атты екінші бөлімде оқушының сыни тұрғыдан ойлауымен рефлексияны дамыту, оқушыларды қалыптастырушы бағалау кезінде кері байланыс қолдану, оқушылармен топтық жұмыста рефлексияны дамыту жолдары, бастауыш сынып математика сабағында рефлексияға пайдаланатын әдіс-тәсілдер қарастырылып, зерттеу мәселесі бойынша жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар мен олардың қорытындылары келтіріледі.
Қорытындыда диплом жұмысында жасалған тұжырымдар түйінделген.
I. БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН РЕФЛЕКСИЯ НЕГІЗІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Рефлексия ұғымын ғылыми еңбектерде психологиялық-педагогикалық санат ретінде қарастыру
Рефлексия ұғымы философия саласының басты және күрделі түсінігі, сонымен бірге, даулы және әртүрлі түсінілетін термині болып табылады. Бұл терминге қатысты түрлі пікірлер бар.
Рефлесия адамға ғана тән қасиет, ол оның басқа тірі ағзалардан артықшылығы болып табылады. Рефлексияның тарихына үңілетін болсақ, оны көптеген психолог, педагог және философтар зерттеген. Рефлексия термині латынның reflection сөзінен шыққан, ол ойлау, артқа қайту деген мағынаны білдіреді. Шындығында бұл ұғымның көптеген анықтамалары бар және олардың әрқайсы бірегей. Қысқаша айта кетсек, рефлексия - өз санасының ішіне үңіліп, өз іс-әрекетін және көңіл-күйін бағалау.
Рефлексия әлеуметтік психологияда әрекеттегі субъектіні басқа индивидтер мен қауымдастық қалай қабылдайтынын, бағалайтынын ұғынудың түрі іспеттес. Рефлексия адамның өзі туралы білім және түсінік қана емес, өзгелердің өзіне деген көзқарастарының қандай екенін де анықтау.Бірлескен қызметтің мазмұны туралы түсініктер үйлесіп жатса, онда рефлексияның ерекше түрі - заттық рефлексиялық қатынастары қалыптасады[2].
Әлеуметтік психологиядағы рефлексия дегеніміз - тұлғаның ішкі психикалық жағдайлардың таным процесі, басқа адамдардың осы жағдайларды қалай қабылдайтынын түсіну. Бұл өз-өзін тану ғана емес,
айналадағы адамдардың өзінің тұлға ретіндегі ерекшеліктерін түсініп, білу.
Қарым-қатынас кезінде адам өзін қарсы тараптың орнына қойып, соның көзқарасымен баға беріп, өз әрекетін түзейді. Осындай қарым-қатынасты жүргізу арқылы ол басқа адамды түсініп қана қоймай, ол да сізді түсінуге тырысады.
Рефлексия шиеленіскен процес ретінде , кем дегенде, субъектілердің өзара көрсетілуін сипаттайтын алты позиция берілген:
1) субъектінің шынайы бейнесі;
2) ол өзін қалай көреді;
3) ол қарсы тарап жағынан қалай көрінеді және қарсы тарапқа да қатысты осы үш позиция қосылады.
Осы алты позицияға тағы екі позицияны қосуға болады: қарсы тарап санасындағы өзінің қалай көрінетіндігі және қарама-қарсы тарапқа да осы позиция.
Рефлексияның бірнеше түрі бар. Қарапайым кері байланыс адамның өз білімі мен іс-әрекеттерін қадағалауы мен талдауынан тұрады. Рефлексияның бұл түрі барлық адамға тән: әр адам өзінің сәтсіздіктері мен қателіктерінің себептерін ойланады, ол қателіктерді жібермеу үшін қоршаған адамдар туралы өз түсініктерін өзгерту, қателерді түзету және болашақта оларды болдырмау.
Ал ғылыми кері байланыс ғылыми білімді, ғылыми нәтижелерді алудың әдістері мен тәсілдерін сыни зерттеуге, ғылыми теориялар мен заңдарды негіздеу процедураларына бағытталған. Ғылыми кері байланыс арнайы пәндерде: логикада, ғылыми таным методологиясында, ғылыми шығармашылық психологиясында және т.б. ғылымдарда көрініс табады.
Рефлексия ерекше мәселе ретінде ежелгі грек философиясында талқылаудың тақырыбы болды. Сократ философиясында рефлексия проблемасының гносеологиялық, психологиялық және этикалық аспектілеріне назар аударылады. Сократқа сәйкес, білім пәні тек қана игерілген болуы мүмкін, өйткені адамға оның өз жанының іс-әрекеті ең жақын, өзін-өзі тану адамның ең маңызды міндеті болып табылады. Өзін - өзі тану пәні-оның танымдық функциясындағы рухани белсенділік [3].
Сократтың тәрбиеге қатысты мақсаты оқушының жеке ішкі дүниесін саналы бағыттау. Адамның түсініктері мен адасушылықтарын ашатын және жоятын рефлексия арқасында адамзаттың рухани прогрессиясы мүмкін болады.
Егер рефлексия ұғымының этимологиясына жүгінсек, онда латынша reflexio-бұл негізге кері жүгіну, көрініс; префикс re - қайталануын немесе іс-әрекеттің қайтымдылығын білдіреді, және flexio-бүгілу, қисаю, өзгеге көшу кезінде немесе басқаларға қатысты өзгерту. Гректерде екі сөз болды - mneme және anamnesis - белгілеу үшін, бір жағынан, ақыр соңында пассивті туған естеліктер, сондықтан оның басында пайда болуы-pathos сияқты сипаттауға болады; екінші жағынан-еске алу, еске алу деп аталатын іздеу объектісі ретінде еске алу. Ол тағы да іздейді, осылайша семантика мен прагматиканың қиылысу нүктесінде болады. Еске алу-еске алу немесе еске түсіру. Бұл мағынада қалай? anamnesis қойылған, Не? , ол mneme қояды. Бұл жаңа білімді қабылдау, сақтау, өңдеу процестеріне көңіл бөлінсе, екінші жағынан білімнің шынайлылығы мен толықтығы.
Ежелгі грек философтары Платон және Аристотель ойлау мен рефлексия бастапқыда Құдайдың ойына тән атрибуттар ретінде түсіндіріледі. Платонның ақыл интуитивті және оның өзінің мәні бар. Платон идея туралы ілім призмасы арқылы философияның барлық құрамдас бөліктерін қарастырады. Идеялар-дүниенің себептері мен заттың себептері, бірақ олар әлемде жоқ. Олар адамның жаны. Бұл жан идея туралы білімді қамтиды, өйткені ол денеге қоныстанғанға дейін идеялар әлемінде өмір сүрген. Сондықтан идеялар сезім арқылы емес, ақыл-ойдың еске алу арқылы танылады. Материалдық әлем ұғынылады, идеялар әлемі - еске алынады. Осы арқылы жанның құрылымы анықталады: жоғары деңгей - ақылға қонымды, оның биіктігінен адам идеялардың мәңгілік әлемін жетілдіреді және игілікке ұмтылады, ал төменгі - сезімтал, оның көмегімен заттар әлемін таниды. Оның таза теориялық іс-әрекетінде ақыл өзін пән ретінде пайымдайды және сол арқылы білім мен білімнің, ой мен ойлардың, олардың ұқсастығын анықтайды.
Ю.М.Романенко: Платон натурфилософтар мен софистік -- Сократтық дискурстың космологиялық интуитивизмін біріктіре отырып, рефлексия туралы ілімді байыта алды, нәтижесінде оның диалектиканың позитивті тұжырымдамасы қалыптасты, онда рефлексия маңызды жүйе құраушы рөл атқарады[3].
Плотин өзін-өзі тануды - метафизиканы құрастыру әдісі ретінде қабылдаған: ақыл өзі мен ойдың ұқсастығын ойлай алады, өйткені бұл жерде ой туралы ой мен ой ортақ, өйткені ой-сана тірі және ой белсенділігі бар, яғни белсенді ойдың өзі.[4].
Өзін-өзі тану - ақыл-естің жалғыз қызметі; рефлексия практикаға қарама-қарсы қойылады.
Плотин:... Объектіні субъектінің ішіне апарып, оны біртұтас нәрсе ретінде ойластыру керек, ойлау процесі өзін-өзі таныту процессіне ұқсас болуы керек[5].
Өйткені алма хош иісі алмадан бөлек жоқ, және ешқандай күш өз бастауынан бөлек емес. Демек, біз болмыс пен ақиқат көзінен ажырамадық және оның өзімізде бастауын аламыз. Демек, бастау іздеуді әрдайым өзіңнен бастау керек, әр сәтте, мұнда және қазір іздеуді қажет етеді.
Плотиннің ойлауынша, шындықты түпкілікті түсіну Құдайдың Аянының арқасында ғана мүмкін. Бірақ ол кез-келген жан ойланып, сұлулыққа ұмтылу арқылы осы жалғыз дұрыс жолды тауып, өзін оның ақиқатына сендіргеннен кейін ғана мүмкін болады. Сол кезде Плотон былай деп жазады: ойлауға қабілетті жанға бұл әлем өзінің барлық байлығында ашылады [5]. Тек қана өз рухының жер қойнауына тиіп, адам ойлау объектісімен де, Құдайдың тыныштық тұсында бірге тұра алады [5].
Р. Декарт рефлексия индивидтің өз ойының мазмұнына назар аудару қабілеті бар, барлық сыртқы денеден абстракцияланған деп түсіндірді.
Дж. Локк сезімді және рефлексияны бөліп алды, соңғысын білімнің ерекше көзі ретінде (ішкі тәжірибе, сезім мүшелерінің куәліктеріне негізделген ішкі тәжірибе) санады. Бұл рефлексия интроспективті психологияның басты аксиомасы болды. Бұл ұғымдарда адамның өзі сынайтын сананың фактілері туралы есепке, өзіндік психологиялық жай-күйлердің өзіндік талдау қабілетіне деген шынайы қабілеті жеткіліксіз болды.
Батыс әлеуметтік психологиясындағы рефлексияны зерттеушілерге Д.Холмс, Т.Ньюком және Ч.Кули жұмыстары жатады және жасанды зертханалық жағдайларда өзара іс -- қимыл процесіне енгізілген субъектілердің диад-жұптарын эксперименталды зерттеумен байланысты. Ресейлік зерттеушілердің пікірінше (Г.М.Андреева және т.б.) рефлексияны терең түсіну үшін оны диадта емес, маңызды бірлескен қызметпен біріктірілген күрделі ұйымдастырылған нақты әлеуметтік топтарда қарастыру қажет деп санады[6].
Лейбниц, Локктың бөлгенін сынай отырып, ... біз үшін барлық ойларымыздан үнемі және айқын түрде рефлексия жасау мүмкін емес, әйтпесе біздің ақылымыз әр рефлексиядан шексіздікке дейін, кейбір жаңа ойға ауыса алмайтын еді. Өзін-өзі тану мен рефлексияда ол тұлғаның моральдық ұқсастығын көрді, оның өз дамуының келесі сатысына ауысуы әрқашан рефлексиямен бірге жүреді [7].
Біз түсінетін түс пен жарықты қабылдау біз түсінбейтін шағын қабылдаулардан тұрады, ал қабылдау біз бар, бірақ назар аудармайтын шу аз ғана қосудың немесе ұлғаюдың арқасында санаға қол жетімді болады [7]. Бұл мағынада Лейбницте апперцепция назар туралы қазіргі заманғы ұғымға жақын, бірақ онымен сәйкес келмейді.Лейбництің бұл тұжырымдамасында рефлексия толық дербестік алады. Рефлексия - ақылдың ерекше сипаттамасы. Лейбництік айналы монадасының қасиеті негізгі рухани ақылға қонымды сапаның -- апперцепцияның анықтауында бастау алады.
В.Лейбниц апперцепция терминін енгізді, олардың сана-сезімін немесе рефлективті актілерін (олар бізге Мен деп аталады деген ой береді), танымайтын қабылдауларға (перцепцияларға) қарағанда. Ол өзін-өзі сезінуді апперцепциямен байланыстырды: апперцепцияның арқасында қандай да бір мазмұнның ғана емес, оның менің санамда екенінің айқын көрінісі болады. Осылайша, монаданың ішкі жағдайы бар қабылдау-перцепция мен апперцепция-сана немесе осы ішкі жағдайды рефлективті тану арасындағы айырмашылықты жасау керек... [7].
Бұл айырмашылық оларға картезиандықтармен бірге полемикада жүргізілді, олардың пікірі бойынша ешнәрсе деп саналды және осының негізінде тіпті нығайды... жан өлімі туралы пікірде Бұл мағынада Лейбницеде апперцепция назар туралы қазіргі заманғы ұғымға жақын, бірақ онымен сәйкес келмейді.
Кант кері байланысты логикалық және трансцендентальды түрлерін ажыратқан. Логикалық рефлексияда бейнелер бір-бірімен салыстырыады. Трансцендентальды рефлексияда салыстырылатын бейнелер басқа танымдық қабілетпен байланыстырылады. Бұл танымдық қабілеттер ретінде сезімталдық пен ақыл-есті қарастырады. Зат туралы білім болмай, феоменологиялық тұғыр олардың ойлау үдерістерін бейнелеуін ғана көрсетеді және осы үдерістер рефлексия кезінде тексеріледі. Бақыланып жатқан затқа қатысты сананың кері байланыс нәтижесінде бұл затты танылуы еселенеді. Біз үшін екі қабылдау (затты білу және өзін-өзі тану: зат туралы білімді тану) тең болады. Себебі ойлайтын адаммын және кейде уақытша өзгере отырып, шеңбер бойынша қалай қозғаламын, сондай-ақ рефлексия немесе сананың зат және зат туралы ойлаймын ойының ойлау қабілетіне және заттың өзінен-өзін ажыратуға және заттың өзінің екіге бөлінуіне әкеп соқтыратынын түсінеді.
И.Канттың философиясында трансцендентальдық кері байланыс деп танымның деректелген формалары аталады, олар кез келген тәжірибенің мүмкіндігін негіздейді және анықтайды және біздің танымымызды ұйымдастырады. Сезімділіктің трансцендентальды нысандары кеңістік пен уақыт, сананың трансцендентальды нысандары (субстанция, себептілік және т. б), санаттың трансцендентальды нысандары - таза ақылдың реттеушілік идеялар (Құдай, жан, тұтас әлем идеялары) болып табылады.
И.Кант: Бұл таным мүмкін болғандықтан, біздің танымның түрлері сияқты пәндермен ғана емес, трансцендентальды таным деп атаймын. Бұл трансценденттік рефлексияда,бір-бірін объективті салыстыру мүмкіндігіне негіз бар [8].
Кант рефлексияны кері байланыстың пайымдау қабілетінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырды. Егер пайымдаудың анықтаушы қабілеті жеке болса, онда рефлексиялық қабілет тек жеке ғана берілген жағдайда қажет, ал ортақты әлі табу керек [9].
Кант рефлексия ақыл үшін қажет деп таниды. Канттың санасы мен рефлексия арасындағы, априорлы және трансцендентальды таным арасындағы байланыс айқын көрінеді. Уақыт пен өнімді қиял бұл жерде байланыстырушы функцияны орындайды; уақыт трансцендентальды таным пәні (сезімталдықтың априорлы нысаны және трансцендентальды сызба),ретінде және сананы жинақтаудың бейнелеу құралы болып табылады.
Ойлаудың субъективті түсінігіне қарсы Гегель ақиқаттың объективтілік идеясын ұсынады. Спекулятивтік білім - әлемді рухани және тәжірибелік түсінудің бір түрі. Философиялық-теориялық жинақтау рефлексия мен түсінік көмегімен жүргізіледі. Гегель философиясында спекулятивтік идеясы теориялық пен тәжірибелікті біртұтас қабылдап, тәжірибелік білімге көбірек мән береді. Бұл жерде рух абсолюттік субъект ретінде қарастырылып, оның өзіндік санасының логикалық нысандары оның тіршілік нысандары болып табылады. Ал басымдық позициясы - ойлау мен тіршіліктің, субъект пен объектінің теңдік позициясы болып табылады. Гегельдің рефлексия туралы түсінігі: болмыстың көзқарасы - рефлексияның көзқарасы болады[10]. Сонымен Гегель болмысты өзіндегі кері байланыс ретінде анықтайды.
Гуссерль ерекше рефлексияны қолдануды қарастырған. Бұл жерде өз өміріне деген саналы түсінігін феноменологилық әдіс көмегімен жүргізді. Редукция әдісіне жақындай келе рефлексия бұл жерде суреттеу әдісі болып табылады. Бір жағынан қандай да сана акті ретінде рефлексия ой елегінен өткізіледі, екінші жағынан кері байланыс сипатын басқалардан ерешелеп отырады; өйткені рефлексияда жасалып қойған редуктивтік актімен ісіміз болады. [11].
Гуссерль: феноменологиялық немесе трансцендентальдық редукцияның міндеті - талдаудың нақты эмпирикалық субъектіден таза Мен - ге, таза субъективтілікке, тиісінше, феноменологияға таза эгология ретінде қозғалысы. Феноменологиялық редукция әдіснамалық-рәсімдік көзқараспен рефлексия актілерін (екінші саты актілерін) іске қосу ретінде анықталады, осының арқасында уайымдау абсолюттік уайымдауға айналады [12].
И.С.Ладенконың жұмысында рефлексияның негізгі үш түрі бар: ретроспективті, проспективті және интроспективті. Біріншісі-бұрын орын алған сызбалар мен құралдарды, процестерді анықтау және қайта құру. Екінші кезеңде ықтимал қызметтің сызбалары мен құралдары анықталады және түзетіледі. Үшінші жағдайды орындау барысында ойлау процестерін түзету немесе қиындату жүргізіледі.
Ладенко:Адамның кинопленка ретінде өз ойлары мен іс-әрекеттерін кері қайтару немесе алға жүгірту қабілеті; бұл сананың санамен немесе сол бағдарламаның блоктарымен байланысын жүзеге асыратын механизм[13].
Сурет 1 - И.С. Ладенко бойынша рефлексияның деңгейлері мен түрлері
Рефлексия жаңа идеялардың пайда болу көзі болып табылады және ол Дж.Локк, содан кейін субъектінің рефлексивті қабілетінің осы ерекшелігі Д.Райнери де атап өтті. Рефлексия, жүзеге асырылған қызмет көрінісін құру ретінде мәтін береді (кең мағынада), яғни ашық бақылау, сын және кейінгі өзгерту. Алайда, рефлексия айқын білім беруге мүмкіндік беретін тетік болып табылады. Ол біздің санамызды бекітетін, белгілі бір жағдайларда біздің білетінімізден әлдеқайда көп аламыздың механизмі болып табылады. Адамзат барлық басқа тірі формалар қозғалысын жалғастыра отырып, рух қызметіне қойылған материяны жаулап алу бағытында жүретіні сөзсіз. Көбірек әрекет ету үшін көп нәрсе. Бірақ, сайып келгенде, әсіресе: толық өмір сүру үшін көбірек әрекет ету... (Тьер де Шарден П.). Өзін - өзі тануға ие бола отырып, адам өзін ең тереңдікке дейін көру және ашу үшін айнаға қарап қана қоймай, сонымен қатар, ол өзін-өзі иелену еркіндігіне ие болады-өзін жалғастыра отырып, өзінің ішкі әлемін құрастыру[14].
Рефлексия -- артқа жүгіну, яғни адамның өз іс-әрекетінің басталуына бірнеше рет жүгіну қабілеті, бөтен бақылаушы позициясына айналу қабілеті, сен не және қалай істегенің, соның ішінде өзіңді де танитыңмен ойлай білу қабілеті.Басқаша айтқанда, рефлексия - бұл субъектілердің өзара қарым-қатынасы екі еселенген айналы механизмі. Бұл субъектілер адамдар да (басқалармен сәйкестендіре отырып, адам оның көзімен өзіне қарайды), сондай-ақ әртүрлі Мен: мен-танымды, мен-танушы, мен-бір мезгілде танымды және мен-танушы бақылай алады.
Россияның ғалымдары С. Ю Степанов пен И. Н Семенов рефлексияны келесі түрлерге жіктейді:
1. Кооперативтік рефлексия басқару психологиясына, педагогикаға, жобалауға, спортқа тікелей қатысы бар. Осы рефлексия туралы психология білімдері кез-келген қызмет субъектілердің әрекетін үйлестіруге және жоспарлауға көмектеседі. Бұл жерде рефлексия субьектіні ұжым өкілі ретінде қарастырып, оның осы қауымдастық ішіндегі жұмысында өзара түсіністік пен үйлесімділігін қамтамасыз етеді. Бұл жерде басымдық жұмыс тәртібіне емес, оның нәтижесіне беріледі.
2. Коммуникативтік рефлексия өзара қарым-қатынас кезінде туындайтын қиындықтарға байланысты әлеуметтік және психологиялық зерттеулерде қарастырылады.Тұлғааралық қабылдаумен дамыған қарым-қатынастың маңызды бөлшегі болады және адаммен басқа адамды түсінудің арнайы қабілеті болады. Рефлексияның коммуникативтік жағы бірнеше қызмет атқарады: танымдық, реттеушілік, дамытушылық.
3. Тұлғалық рефлексия мен бейнесін жеке тұлға ретінде қарастырады. Бұл рефлексия жалпы және патапсихологияда тұлғалық немесе тұлғаның өз-өзіндік санасында қиындық болғанда және оны осы қиындықтарды түзету үшін қолданады. Тұлғалық рефлексияның бірнеше кезеңдерге бөледі:
тығырыққа тірелуін ой елегінен өткізу және осы жағдайды шешімі жоқ деп қабылдау;
өзінің күнделікті әрекеттерін қолданып, олардың нәтижесіз екендігіне көз жеткізу;
қиындық туғызған жағдайда өзінің тұлғалық қағидаттарын және өзі туралы жаңадан қайта ой елегінен өткізу.
Осы процесс, біріншіден, субъектінің өзіне, және екіншіден, өз білімі мен дағдыларына деген көзқарасының өзгеруінде көрініс табады.
4. Интеллектуалды рефлексияның пәні - объект туралы мәліметтер және объектімен байланыс жасалатын тәсілдер. Әдеттегі тапсырмаларды орындағандағы оқыту құралдарын жасау және ақпаратты өңдеу бойынша когнитивті процестерді ұйымдастыру кезінде туындайтын қиындықтарға байланысты интеллектуалды рефлексия қолданылады.
Осылардан басқа рефлексияның тағы да мынадай бағыттары бар: экзистенциалды және саногендік рефлексия.
Экзистенциалды рефлексияның зерттеу объектісіне тұлғаның терең ойлы мағыналары жатады. Саногендік рефлексияға жағымсыз сезімнен туындаған эмоциялар нәтижесінде болған кері байланыс.
Педагогикалық қарым-қатынас кезінде кері байланыстың төмендегідей түрлері бар:
1.Әлеуметтік - перцептивтік оқушылармен қарым-қатынас кезінде, олар туралы қалыптасқан мұғалімнің өз пікір-көзқарасын қайта қарап ойының өзгеруі - әлеуметтік-перцептивтік рефлексияның пәні болып табылады.
2.Коммуникативтік рефлексия - басқалардың субъекті туралы ой-пікірі, бағалануы туралы саналы ойлануы.
3.Тұлғалық - өзінің әрекетін, өзінің санасы туралы ойлау, өзіндік таным.
Қазақстан ғалымдары рефлексия адамның өзіне-өзі есеп беру,өз іс-әретіне ой елегінен өткізу, баға беру,ой қорытындылар жасау мәселесін қарастырды..
Мағжан Жұмабаев:рефлексияны оқушының өзін-өзі бақылауы ретінде қарастырады, бұл сөздің шынайы мәні өткенді еске салу екенін атап өтті. Мұғалім үшін өзін тексеру және өз алдына жауапты болу оңай емес. Мақтаныш бізге өзін тексеруге және өз қателіктерін көруге кедергі келтіреді. Алайда, өзін өзі тану адамға дұрыс жолға тұруға және өркендеуге көмектесетін бірінші шарт болып табылады. Өз қателіктерін көрген адам болашақта оларды жібермеуге тырысады. Адамның өзін көру, яғни өз қателіктерін көру қабілеті оның жаны идеалдарға, қасиетті қиялдарға толы екенін көрсетеді.
Тұлғаның өз іс-әрекетіне кері байланыс жасауы -оқушылардың танымдық, дамытушылық, қатесін жөндей білуге үйретеді, - деп есептеді М.Жұмабаев. Бұлай дейтін себебім оқушы осы әрекеттері арқылы қазіргі заманда қоғам қажет ететін жан-жақты дамыған тұлғаға айналады.
Рефлексияның әр тұлға өзін және басқаны түсінуіне, өзін де бағалап,досын да бағалай білуінде маңызды рөл атқаратындығына, - А.С. Амирова көңіл аударады. Сонымен бірге олардың ең алдымен шығармашылығын зерттеуде оның тетіктерін анықтаумен бірге оларды шешуде ықпал ететінін де атап өтті[15].
Қандай да бір шығармашылық әрекеттің табысты болуы оны талдап, қайта ой елегінен өткізе отырып, жетілдіруге байланысты болады.
Ә.Е.Жұмабаева: дамыта оқыту қағидасының оқыту үдерісіне енуі мен жаңашылдықтың артуына байланысты рефлексияның педагогикадағы алатын орнының мәні арта түсіп, адамды, білімді дамыту шарттарының бірі болып отыр. Рефлексиялық үдеріс - талдау, жинақтау, салыстыру, қорытындылау сияқты кезеңдерден тұрып,соның негізінде жаңа жоспарлар құра алуға жеткізеді, - деп жазады [16].
Жоғарыда айтылып кеткендей, рефлексия тұлғаның ойлау әрекетінің сатылары арқылы жүріп, жаңа ой тұжырымдар жасайды.
А.Әлімов: Адамның білімді болуы бүгінде жеткіліксіз. Білім беру, алу жүйесінің басты мақсаты - өзіне-өзі есеп беріп, ойлары мен әрекеттерін талдай білетін, өзін өзі бағалай алатын, өзінің мүмкіншіліктері мен қабілеттерін жүзеге асырып, өркендей білетін, өз өмірі мен әрекеттерін жоспарлай алатын, жауапкершілігі жоғары тұлға қалыптастыруға мейлінше тиімді жағдайлар жасау. Мұндай рефлексиялық қасиеттерді қалыптастырған тұлға ғана жаңа Әлем жағдайында өмірдегі өз орнын тауып, қоғам игілігіне нәтижелі еңбегімен қызмет жасауы мүмкін - деп, өз еңбектерінде атап көрсетеді [17].
Оқушыда рефлексия қабілетінің қалыптасуы оның өмірде өз орнын табуға, табысты болуына негіз болатын аса қажетті сапасы деген А.Әлімовтің пікірі біздің жұмысымыз үшін маңызды.
Ойлаудағы кері байланыстың рөлі мен орны туралы пікірлерді қорытындылай отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
рефлексия - ойлау үрдістерінің жоғары даму деңгейінің көрінісі;
рефлексия адамға саналы түрде реттеуге, оның мазмұны мен құралдары тұрғысынан өзінің ойлауын бақылауға мүмкіндік береді;
рефлексия - ойлау қызметінің өнімділік факторын көрсетеді;
рефлексия басқа адамның міндеттерін шешу барысына кіруге көмектеседі, оны түсіну, мазмұнын алып тастау және қажет болған жағдайда түзетулер енгізуге немесе шешімнің жаңа бағытын ынталандыруға көмектеседі;
Адамның тұлғалық саласында рефлексия коммуникативтік үдерістерді де, өзін-өзі тану, ішкі жан дүниесін тану процестерін де қамтиды;
рефлексия тұлғааралық байланыстардың кепілі болып табылады, басқа адамды түсіну мен қабылдау және серіктестік сияқты жеке қасиеттерді анықтайды;
рефлексия бірлескен қызметті, топтық іс-әрекетте әріптестердің өзара түсіністігін және іс-қимылдарының келісімділігін қамтамасыз етеді;
рефлексия адамның өз іс-әрекетін талдауға, қайта ойлау қабілеті арқылы өзін-өзі тану процестерін ынталандырады;
Мен-Адам тұжырымдамасын байытады, жеке өзін-өзі жетілдірудің маңызды факторы болып табылады;
рефлексия адамның ішкі өмірінің тұтастығы мен серпінділігіне ықпал етеді;
рефлексия адамның эмоционалдық әлемін тұрақтандыруға және үйлестіруге, ерік әлеуетін жұмылдыруға, оларды икемді басқаруға көмектеседі.
Осылайша, өмірге бағытталған оқиғалар, тіршілік туралы қарапайым және өзгермелі ұғымдар және оларға байланысты өмірлік қағидаттар - мысалы шынайы, мүмкін, тіршілік және осы тіршілікте көркем немесе жақсы, пайдалы т.б - суреттеуге мүмкін болады.
Сонымен философия тарихында рефлексия түсінігін қарастырып, мынадай қорытындыға келуге болады: рефлексия ол тәжірибені, мәдениет әлемін және оның бөлімдерін ғылым, өнер, дін және т.б туралы саналы ойлау. Осы мағынада рефлексияны философияның әдіс-тәсілі ретінде қарап, ал философияны ақыл-естің кері байланысы деп қабылдауға болады. Адамның тіршілік әректі және және барлық білімі туралы ойлау қабілетінің рефлексиясы басқаша айтқанда философия пәні болып табылады.
Бастауыш мектепте рефлексияны қолдану жаңа білімді игеруіне түсініп, санадан өткізуі, қорытынды жасауына,ойын талдап, жинақтауға қосар үлесі зор.
1.2 Бастауыш сынып оқушысының рефлексиясын дамытудың ерекшеліктері
Қазақстанда жаңартылған білім тұжырымдамасына және қазіргі заман талаптарына сәйкес, оқушылар өмірде табысты болуы үшін жоғары кәсіби әдіс-тәсілдерді меңгеруі қажет. Бұл құжатта бастауыш сынып шәкірттерінің дербес ерекшеліктерін және қабілеттерін есепке алып, оларды білім алу үдерісі мен нәтижелерін қадағалауға және бағалауға үйрету керектігі, оқудағы қызметіне деген жауапкершілік қарым-қатынастарын міндетті түрде қалыптастыру шарт болып табылады.
Білім саласында осындай өзгерістерге мынадай факторлар түрткі болды:
1) өзі - өзін басқаруы;
2) жаңашыл қаржылық саясат;
3) қарым-қатынас көлемі және жылдамдығы;
4) халықаралық деңгейде енуіне көптеген мүмкіндіктердің туындауы;
5)жұмыс нарығының құрылымы;
6 )оқыту мен үйретудің анағұрлым нәтижелі тәсілдерінің анықталуы.
Бұл оқытуды жаңартуды, білім алушының рөлін өзгертуді және өз жауапкершілігін арттыруға бағыттауды, әлемдік өркениеттен кем болмау үшін оның білім беру қызметін бағалаудың жаңартылған нысандарын практикаға енгізуді талап етті.Білім беру жүйесіне өзгерістер енгізу үшін қажетті факторлармұғалімдердің кәсіби шеберлігін жетілдіру, халықаралық стандарттарға сәйкес білім беру жүйесіне еніп, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеу, өмір сүру мен практикалық іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру және дамыту, функционалдық сауаттылықты арттыру.
Жаңартылған білім беру бағдарламасының осындай талаптардан жалғасатын жалпы мақсаты оқушылардың қызметтік сауаттылығын дамыту, әсіресе:
зияткерлік ойлау;
өз білімі мен өмірі үшін жауапкершілік алады;
өздігінен дұрыс шешім қабылдауға және кедергілерді жеңуге;
ақпаратты өз бетінше түсіну, өзіне сәйкес келетінін таңдау, оны жан-жақты талдау және бағалау;
түрлі пікірсайыстарға қатыса алады және өз көзқарастарын дәлелдей алады.
Білім беру бағдарламасын жаңартудың негізгі артықшылықтары 1-кестеде берілген.
1-Кесте
Білімгерлерде қалыптасуы талап етілетін рухани құндылықтар
Білімгерлерде қалыптасуы талап етілетін қабілеттер мен дағдылар
Жауапкершілік;
Коммуникативтік қызметі;
Басқалардың мәдениеті мен көзқарасына құрметпен қарау; Шығармашылықпен сыни ойлау;
Денсаулық, достық және қоршаған ортаға қамқорлықпен қарау.
Ғылыми -зерттеу дағдылары;
Коммуникативтік (тілдік дағдыларды қоса алғанда) дағдылары;
Білімді шығармашылықпен қолдана білу қабілеті;
Сыни ойлау қабілеті;
Кедергілерді жеңе білу қабілеті;
Жеке және топпен жұмыс жасай білу қабілеті;
АКТ саласындағы дағдылар.
Рефлексивтік қабілеттер - жеке психологиялық ерекшеліктер жәнетұлға қызметтің негізгі шарты. Рефлексиялық қабілеттер ақылдылықпен, шығармашылықпен, оқыту; жауапкершілікті, танымды сезіну; эмоциялық және ерік салаларын функционалды біріктіретін күрделі көп деңгейлі құрылымы бар негізгі қабілеттер - деп түсіндіріледі [18].
Арнайы қабілеттілікті дамытуда осы жалпы қабілеттер алғы шарт ретінде тірек болады.Бір мезетте орындалатын қызмет түрлерінің көптігі және күрделілігі, адам қабілетінің кешенді және жан-жақты дамуының маңызы шарттарының бірі болып табылады.
Адамның қабілеттерін дамытуға қойылатын негізгі талаптар:
шығармашылық және жаңашылдық сипат;
күрделілігінің тиімді деңгейі;
қажетті мотивация:
жұмысты орындау кезінде жағымды көңіл-күйді қалыптастыру.
А.В. Карповтың пайымдауынша рефлексивтік - психиканың танымдық құрылымына кіретін қабілет. Ол барлық жүйенің реттеу қызметін атқарады; ал рефлексивтік процестер - үшінші санаттағы процестер деп қабылдайды. Бұл жерде бірінші санат деп танымдық, сезімдік, мотивацялық; екінші санатқа жинақтау және реттеу процестері жатады. Оның тұжырымы бойынша рефлексия - жинақтау бойынша ең жоғары үдеріс; ол психика жүйесінің өз шегінен шығудың тетігі әрі әдісіболып табылдады. Ол дегеніміз тұлғалық қасиетінің бейімделу мен өзгеруінің кепілі болады.
А.В.Карпов: Рефлексияға қабілеттілікті - өзінің немесе өзгенің ойын құру жоспарын талдай білу және қайта өңдеу дағдысы; [19].
6-11 жас аралығы бала дамуындағы өте маңызды кезең. Бұл кезеңде бала жүйелі мектеп мектеп оқыту жүйесіне дағдыланады. Мектепке бару баланың дамуындағы қоғамдық жағдайының түбейгейлі өзгеруіне әкеп соғады; оның әлеуметтік жағдайы толық өзгереді. Баланың түбегейлі әлеуметтік мәртебесі өзгереді - ол оқушы болады, бұл баланың өмірлік қарым-қатынасының барлық жүйесін қайта құруға әкеледі. Ол бұрын болмаған және орындалуы керек қоғамдық баға алатын міндеттер пайда болады. Баланың өмірлік қарым-қатынасының барлық жүйесі қайта құрылады және көбінесе оның жаңа талаптарды қаншалықты табысты іске асыруымен анықталады. Бастауыш мектеп жасындағылар үшін жетекші рөл - оқу іс-әрекеті болып табылады. Бұл әрекет осы жаста балалардың психикасының қалыптасуында маңызды өзгерістерді нақтылайды. Оқу қызмет кезінде жас оқушының дамуында үлкен маңызға ие нәтижелерді сипаттайтын, сонымен қатар жоғары жас кезеңінде дамуды қамтитын негіз болып табылатын психологиялық іс-әрекеттер қалыптасады. Бастауыш мектеп жасындағы бала қарқынды даму және танымдық үрдістердің сапалы өзгеруінің кезеңі болып табылады: олар жанама сипатқа ие бола бастайды және саналы және еркін болады. Бала бірте-бірте өзінің психологиялық үдерістерін меңгереді ,қабылдауды, ілтипатты, жадыны басқаруды үйренеді. Оқу іс-әрекеті және онда қалыптасатын негізгі психикалық қабілеттіліктерпарасаттылықтан басқа, баланың тұлғалық қасиеттеріне әсер етеді, оның даму жолы мен бағытына әсер етеді.Бала тұлғасының қалыптасуының негізгі шарты болып - оның өзінің және өзгенің қылықтарының,қарым-қатынастарының, қасиеттерінің талдау және бағалау кезіндегі әдеп нормалардың түсінуі болып табылады. Өзін-өзі тану мен бағалау - адам тұлғасының қалыптасуына әсер етеді. Қасындағы адамдармен өзара байланысын түсіну, өз іс-әрекеттерін талқылау, өзін білу негізінде рефлексия дамуының деңгейін біледі. Бұл деңгей кіші мектеп оқушылардың оқу барысында қалыптасқан маңызды психикалық қабілетінің деңгейі.
Сондықтан оқушының күнделікті өмірінде кері байланыстың қалай көрініс табатынын анықтау өте маңызды.Тұлғаның қалыптасуында рефлексияның рөлі қандай екенін және ол жұмысын атқаратынын білген жөн. Рефлексияны дамыту мәселелері психология ғылымында негізгі басымдықа ие. Рефлексия құрылымын зерделеу, оның дамуын анықтау, теория және практика негізінде үлкен қызуғушылық тудырады, өйткені тұлғалық қасиеттердің туындау механизмдерін түсінуге көмектеседі.
Жеті-он бір жас аралығында бала өзін әлеуметтік әсерге ұшырайтын жеке тұлға екенін түсіне бастайды. Ол оқуға міндетті екенін біледі және осы кезде өзін өзгертуге қоғамдағы ұғымдарды, білім мен ойларды, қарым-қатынастарды күнделікті өміріне енгізеді. Оқушы өзінің дербестігін түсініп басқалардан ерекше екенін біліп, ересектер мен құрдастар арасындаөз орнын табуға тырысады. Мектепке бару бала өміріндегі қилы кезең болады. Кезеңнің өзгешілігі - оқушының мектепте оқуы қоғамдық маңызы бар міндеті болуы.Бала сол үшін мұғалім мен ата-ана алдында жауапты болады. Мектеп оқушысының өмірі барлығына бірдей және қатаң ережелер жүйесімен нақтыланады. Бұл жүйенің мақсаты - ортақ білімді меңгеру болып табылады. Оқушы оқуға жауапкершілікпен қарап, оның қоғамдық маңыздылығын түсінуі керек, мектептің талаптары мен ережелеріне мойынұсынуы тиіс. Табысты оқу үшін ол дамыған танымдық қызығушылыққа ие болуы керек.
Бұл мерзімнің басты өзгешелігі - баланың ақыл-ой әрекеттері өзгермелі болады. 7-12 жас аралығында балалар есте сақтау және басқа да логикалық ойларын іске асырады.Мысалы, олар қандай да бір заттарды белгілер бойынша жіктей алады. Сондықта бұл жас бала дамуындағы психологиялық маңызда өте ауқымды және құбылмалы. Мектепте оқуды бастағанда ойлау қабілеті баланың саналы әрекетінің басым құралына айналады. Ойлау дегеніміз адамның танымдық қызметінің үдерісі, мұнда қоршаған орта жалпылама бейнеленуімен сипатталады. Баланың ойлануы ересектің ойлануына ұқсап келеді. Оқу қызметі барысында теориялық сана мен ойлау негіздерін түсіну жаңа қабілеттіліктердің пайда болуына себепші болады. Бұл қабілеттіліктерге кері байланыс, анализ, ой мен жоспар құру жатады. Балада қабылдау қабілетінің дамуы мектепке дейінгі жаста жақсы дамиды. Қабылдау қабілеті - жағдайлардың, оқиғалардың, заттардың тұтас суреттелуі. Бұл бейнелену сезім мүшелеріне әсер еткенде туындайды. Әріптерді біріктіріп, одан сөз құрап, және осы сөзге нақты мағына бере алады.
Кіші мектеп жасында есте сақтау қабілеті едәуір дамиды. Ес - өткен тәжірибе белгілерін қайталау, ажырата білу, сақтау және таңбалау үдерісі. Кіші жастағы балаға қарағанда оқушы бала мектеп бағдарламасын есте сақтау және қабылдауды қызық болмаса да орындау керек. Осы жаста қарапайым ақпаратты есте сақтау механиалық жады белсенді дамиды. Бұл кезде күрделі емес мәні бар материалды жаттау оңай болады. Сондықтан осы жаста мұғалімге оқу тапсырмаларын тыңғылықты түсіндерген абзал.
Жадының дамуымен бейнелеуі дамиды. Бейнелер бұл заттар мен құбылыстардың суреттелуі немесе көрініс табуы, дәл қазіргі кезде алдымызда жоқ болғанымен өзіміздің өткен тәжірибеміз негізінде көрініс табады. Бұл кезеңнің тағы да бір өзгешелігі - ол әр жеке балада бейнелерді қабылдауда өзіне тән ерекшеліктердің болуы.
Бұл кезде зер салу қабілеті де үлкен өзгерістерге душар болады. Зер салу - әрекетіні белгілі бір нәрсеге бағытталуы жән бекінуі. Осы жаста баланың зер салуы еркін болады. Бірақ әжептеуір ұзақ мерзімді, әсіресе бастауыш сыныпта еркін зер салуымен қоса еркін және еріксіз назар аудару да болады.
Сонымен бастауыш сынып оқушысы психологиялық өзгерістер сол баланың белсенді субъект ретінде дамудың кең мүмкіндіктері туралы сипат береді. Бала бұл кезде өзін және қоршаған ортаны зерттеп, бұл дүниеде өзіндік тәжірибені жинақтайды. Психикалық дамуда көптеген өзгерістер пайда болады: тұлға қасиеттері, зияткерлік қабілеті, әлеумттік қарым-қатынастар. Маңызды қабілеттіліктерге мыналарды қосуға болады:білімге деген құштарлық, кері байланыс, құрдастарын бірінші орынға қою, мінез-құлықты өз бетінше меңгеру және ойлау қабілетінің дамуы.
Мектепке түсу осы жаста бала өмірін түбегейлі өзгртетін жәйт болады. Оқудың негізгі мазмұны жалпыға ортақ ортақ білімді игеру. Білімді игеру және өзін өзгерту оқудың басты мақсаты болады.
Бастауыш мектеп жасында бала тұлға ретінде қалыптаса бастайды. Ол өзін әлеуметтік қоғамда өз орнын табуға тырысады. Балада бұл кезде рефлексивтік қабілеттер орта деңгейде дамыған; баланың дамуында мен міндеттімін деген мотив мен қалаймын деген ұраннан басым болады.Бұл жас кезінде балаға жаңа сала ашылады - ол оқу. Бастауыш мектепте бала арнаулы психикалық және психофизикалық әрекеттерге үйренеді. Олардың көмегімен ол жазуды, арифметикалық амалдарды, оқуды, сурет салуды, көркем еңбек, дене шынықтыру және басқа да оқу түрлерін меңгереді және де осының негізінде оңтайлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz