Зат есімнің жалғауларын оқыту
Бастауышта қазақ тілін дамыта оқыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дамыта оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Білім беруді жаңартудың методологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .16
1.3 Саралап оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.4 Деңгейлеп оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 БАСТАУЫШТА ҚАЗАҚ ТІЛІН ДАМЫТА ОҚЫТУ
2.1 Дамыта, деңгейлеп оқытуды қолданудың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Дамыта оқыту, модельдеу арқылы қазақ тілін оқыту... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Дамыта, жеделдете қазақ тілін оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
2.4 Қазақ тілін сатылай кешенді талдай оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .47
2.5 Қазақ тілі сабақтарында жаттығуларды қолдану технологиясы ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Ф 7.02-14
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. ХХІ ғасыр - жеке тұлғаны қалыптастыру, ізгілендіру, дамыту ғасыры. Олай болса, мұғалімдердің алдында тұрған бірден-бір мақсат оқушылар алған білімдерін пайдаға асырып, өз бетінше әрекет ете алатын, оларды түрлі өмірлік жағдайда қолдана білетін, өмірге өзіндік көзқарасы бар азамат болып жетілуіне көмектесу.
Мұғалімнің шеберлігінің негізі көрсеткіштерінің бірі - әдістеме саласындағы ғылыми жаңалықтар мен озық тәжірибені жетік меңгеру, игеру. Оларды өзінің күнделікті қызметіне пайдалана білу, мұғалімнің шығармашылық еңбегі ең алдымен сабақпен байланысты.
Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болуда. Атап айтқанда,білім мазмұны жаңа біліктермен, ақпараттарды қабылдау қабілеттілерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде, ақпараттық дәстүрлі әдістері - ауызша және жазбаша, телефон немесе радиобайланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде,
баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына, азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде,мектеп, отбасы мен қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі рөліне мән берілуде.
Кез-келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің жоғарылығы, дүниежүзілік қауымдастықтағы орны мен салмағы сол елдің технологиялық даму деңгейімен анықталады. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа технологияны енгізу сапалығы осы елдегі білім беру ісінің жолға қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру деңгейіне келіп тіреледі.
Осы тұрғыдан тақырып өзекті. Бұл тақырып жөнінде бүгінгі таңға дейін ғылыми зерттеу жұмыстары орындалмаған. Сондықтан аталған диплом жұмысы алғашқы жұмыстардың бірі.
Зерттеудің мақсаты.Бүгінгі күні мемелекеттік тілді оқытудың әдіс-тәсілдеріне аса зор көңіл бөлінуде екені бәрімізге белгілі. Оның үстіне келешек маман ретінде ұстаздық жұмысты бастамас бұрын өз мамандығымды жете білу мақсатында жаңа технологиялық әдістерді зерттеп білу қажет деген талап Бастауышта қазақ тілін дамыта оқыту деген тақырыпты таңдауыма себеп болды.
Зерттеудің міндеттері. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік үлгісі қалыптасуда, білім алушының тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологиялар пайда болуда. Диплом жұмысының міндеті жаңа технологиялардың түрлері мен мазмұнын сипаттап, бастауышта қазақ тілін меңгертуде жаңа технологиялық әдістерді көрсету болып табылады.
- Бастауыш мектеп оқушыларына қазақ тіліндегі грамматикалық ұғымдар туралы білім беру.
-Бастауыш мектеп оқушыларына тілдік ұғымдарды түсіндірудің
оңтайлы жолдарын анықтау;
Бірінші кезеңде диплом тақырыбына сай педагогикалық, лингвистикалық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынды. Осының негізінде диплом жұмысының мақсаты, нысаны анықталды.
Бастауыш мектептерде қазақ тілін оқытуда дамыта оқыту технологиясын қолданудың міндеттері айқындалды.
Екінші кезеңде Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында дамыта оқыту технологиясын қолданудың тиімді жолдары қарастырылды. Бастауышта қазақ тілін дамыта оқытуды ұйымдастыру және тиімді пайдалану жолдары айқындалды
Зерттеу нысаны. Бастауыш мектептің оқу - тәрбие үрдісіндегі қазақ тілі пәні.
Зерттеудің әдістері.Жұмыста баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Бастауыш мектептерде қазақ тілін оқытуда дамыта оқыту технологиясын қолдану арқылы алынған ғылыми қағидалар мен тұжырымдар қазақ тіл білімі мен бастауышта қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық тұрғыдан толықтырады.
Диплом жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілінен алған білімін тереңдетуге және тілдік материалдарды дұрыс игеруіне ықпал етеді. Диплом жұмысы бастауыш мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дамыта оқыту технологиясы
Қазіргі кезеңде Республиканың білім беру жүйесінің ең басты мәселесі- қазақ мектебі түлегінің білім сапасының дейгейін халықаралық дәрежеге жеткізу. Ол үшін мектепке заман талабына сай мемлекеттік білім стандартын енгізу, соған сәйкес кәсіби шеберлігі дамыған кадрлармен қамтамасыз ету, өркениетті ғылыми-әдістемелік бағытқа ынталандыру, жаңа базистік оқу жоспары мен жаңа буын оқулықтарына көшу, орта білімді ақпараттандыру, тағы сол сияқты білім беру саласында жүйелі жұмыстар атқару- еліміздегі ең маңызды әрі кезек күттірмейтін ауқымды істер.
Дамыта оқыту - күрделі құрылымды, біртұтас педагогикалық жүйе. Оның нәтижесінде әр оқушының өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесінде көтерілуі көзделіп, оқыту барысында соған лайық жағдайлар жасалады. Дамыта оқытудың дәстүрлі оқытудан айырмашылығы: көздеген мақсатында, мәнінде, мазмұнында, дамытудың негізгі факторында, мұғалімнің рөлі мен атқаратын қызметінде , әдіс-тәсілдерінде, оқушының білім алу белсенділігінің түрінде, оқу үрдісінің мүшелерінің әрекеттестік ерекшеліктерінде, олардың қарым-қатынас сипатында, танып білу үрдісін ұйымдастыру және ондағы коммуникациялар түрлерінде, т.б. [1].
Әлемдік педагогиканың, көбінесе, жүгінетіні Л.С.Выготскийдің идеяларына негізделген В.В.Давыдов пен Д.В.Эльконин және Л.В.Занковтың дамыта оқыту жүйелері. Л.С.Выготскийдің идеялары Еуропа елдерінің көптеген универ-ситеттерінің педагогика факультеттерінде оқытылады [2].
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдауын табуда. Бірақ оны жалпы білім беретін мектептерде іске асыру көптеген қиындықтар тудыруда. Өйткені, ұсынылған әдістемеліктер мен технологиялар көбіне дербестік сипатта, сондықтан кез келген мектепте әр түрлі ерекшелікті балалар арасында қолдануын таба алмай жүр.
Сонымен қатар оқушы тұлғасын дамыту оқытудың мақсаты ма, әлде мақсатқа жетудің амалы ма (құралы ма) деген сауалға нақтылы түсінік берілмеген және тұлға дамытудың өзіне тән түрлі-түрлі көзқарастары бар. Біздің елде білім беру мекемелері, мектеп мұғалімдері және көптеген ғалымдар оқушы тұлғасын дамыту деп таниды. Бірақ, тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтардың айтуы бойынша, әр адамның дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды, тек оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған білім беру мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыму, ол оның толық өзіндік өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы ретінде қарастырылады.
Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен мүмкіншіліктерін өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет [3].
Бұдан шығар түйін: білім беру мекемесінің әрбір сабақта, күнделікті қарым-қатынаста, мектепте және мектептен тыс істе асырылатын өзекті мақсаты, сонымен қатар, болашақты болжаған оқушы тұлғасын өзіндік жетілдіруіне, өзіндік қалыптасуына жеткізетін амал. Оқушы тұлғасының дамуы түсінігіне оның қалыптасуына, біртұтастығына және бөлек бөліктеріне (сезімділік, зерде, ерік, құндылықтыр,білімділік және жеке тәжірибе, т.б.) позитивті өзгерістер енеді[4].
Даму дегеніміз материалдық және идеялық объективтілердің қайтымысыз, нақты бағытталған, жаңа сапаның пайда болуына алып келетін заңды өзгерісі. Егер жаңа сапа қандай да бір қатынасында ескіден озса, онда дамудың прогрестік, ал егер ескіге жол берсе, регрестік түрі келбетінде тұрады(З.Қараев).
Біздің ізденісіміз прогрестік дамуды көздейді, оған жетелейтін-өнімді іс-әрекет. Өнімді іс-әрекет жан-жақты ізденудің нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Мұндай жағдайда екінші бір жаңа, бұрынғыдан өзгеше мағлұматтар (өнімдер) туындайды. Дамыта оқыту идеясы өнімді іс-әрекет арқылы іске асады.
Ал бүгінгі мектеп оқушысы мұғалімнің баяндауын мұқият тыңдап, түсінуге тырысып немесе оқулықтан мәліметті өз бетінше оқып-танып, әр түрлі зерттелетін объектілер мен құбылыстарды бақылап және дайын ережелерді, нұсқауларды басшылыққа ала отырып, әр түрлі іс-әрекет жасайды. Мұндай оқу-танымдық әрекет- ережемен, алгоритм қолдану арқылы іске асады.
Дамыта оқыту идеясы ТМД елдерінде әжептеуір қолданыс тауып келеді. Қазіргі кезде Мәскеуде Дамыта оқыту халықаралық қауымдастығы жұмыс істейді. Қауымдастықтың президенті - академик В.П. Зинченко.
Эльконин мен Давыдовтың дамыта оқыту жүйесі бойынша Мәскеудің психология институтының зертханасы іргелі жұмыс атқаруда. Оның меңгерушісі- дамыта оқыту жүйесінің іргетасын салушылардың бірі Эльконин Даниил Борисовичтің ұлы, ізбасары профессор Эльконин Борис Данилович.
Академик В.П.Зинченко осы ізденісті жүйенің негізгі көңіл аударар бағыты-теориялық ойластыру деп санайды және бұл құрғақ дәмсіз білімдер болмау керек, керісінше, ол қоршаған әлемнің көрінісі болып, сана-сезіммен түбегейлі қабылданып, түп-түбіріне дейін танып білінуі қажет.
Профессор Б.Д.Элькониннің пікірі бойынша дамыта оқыту жүйесімен білім алған балалардың дүниеге деген көзқарастары терең және көріп-білудің жаңа тәсілін игергендері көзге түседі, яғни дүние және оны тану үрдісі баланың сол үрдіспен толық шұғылдану және қызығу таныту жағдаятында пайда болады. Қазіргі заманғы жаңашыл жағдайларда жаңашыл міндеттер туа бастайды, соның негізгісі-дамыта оқыту педагогикасын қалыптастыру, яғни дамыта оқытудың педагогикалық не балалық психологиясын емес, дамытушы білім берудің жүйесін қалыптастыру[5].
В.С.Лазарев ойы бойынша, дамыта оқыту бөлек бір сыныпта болуы мүмкін емес, ол үшін әбден жаңа типті мектеп қажет, педагогтерді ғана дайындамай басқарушыларды да арнайы даярлау қажет.
Орта мектепте дамыта оқыту бағытымен іргелі түрлендіруді Ю.В.Громыко қолайлы деп санайды, бірақ оның пікірінше, бөлек сыныптарда ғана дамыта оқыту теориясын толық қолдануға мүмкіндік бар.
А.Б.Воронцовтың пікірі бойынша дамыта оқыту жүйесіне енген мұғалім тұлғасы да мұғалімдеріне қарағанда ерекше жетіледі.
Қазіргі кезде дамыта оқыту мектебін қалыптастыру жер-жерлерде ынталы жүргізіліп жатыр. Атап айтқанда Мәскеу, Санкт-Петербург, Харьков т.б. қалаларда Давыдов пен Элькониннің, Л.В.Занковтың дамыта оқыту жүйесі оқу-тәрбие үрдісінде қолданылып жүр. Бірақ, біздің елде, әсіресе, қазақ мектебінде бұл игі іс әлі айтарлықтай қолға алынған жоқ. Мұнда білім беру ісінде уақыттың көбі баланы жалықтырып жіберетін баяндау, түсіндіру, үлгіні көрсету сияқты өнімсіз еңбекке жұмсалып жатады. Осының нәтижесінде мектептерде дағдыны қалыптастыру күні бүгінге дейін осылай істе деген ұстаным бойынша танымал және тәжірибелік міндеттері шешуге бағытталған жалпы заңдылықтар мен иетеллектуалды іскерлікті саналы қолдану негізінде емес, мұғалім берген үлгілерді ұғынбастан орындау негізінде құрылып жүргені жасырын емес.
Әлемдік тәжірибеде бірнеше түрлі өзара балама мектептер баршылық, әр біреуінің ұтымдылығы әр түрлі. Мысалы, дәстүрлі мектеп түлектерінің білімділік деңгейі жүйелілік, теориялық, ғылымилық тұрғыдан қарастырғанда жоғары, бірақ сол білімдерін қолдануға іскерлік қасиет-қабілеттернің шеңбері тар болып келеді. Ал қызығу мен қажеттілікке негізделген еркін тәрбие мектептеріндегі білім беру үрдісі оқушылардың еріктері мен танымдылық дамуын шектейді, мұнда психиканың механикалық еске сақтау қызметі дағдылар мен ебдейліктер игерілмейді. Сондықтан, болашағы мол болып көрінетін дәстүрлі оқыту элементтері мен балама оқыту әдістемеліктердің үйлестірілген түрі керек. Мұнда тасада қалдырмайтын мәселе-қайсысынан қандай элементтер, қандай негізде таңдалынып, қандай қатынаста құрастырылатындығы[5].
Оқушы тұлғасының дамуына айтарлықтай ықпал жасауды дәстүрлі мектеп іргесінде іске асыру - қазіргі кездегі білім беру жүйесінің дамуындағы елеулі бағыт. Яғни, мемлекеттік білім беру стандарты бойынша, базистік оқу жоспарына негізделген, сыныпты-сабақты ұстанымын сақтайтын, бірақ үнемі өзгерістегі, заманға қарай икемделудегі білім беру жүйесі және психологиялық-педагогикалық жетістіктерге ашық мектеп болуы керек.
Оқушы тұлғасының дамуына максималды себепкер болу үшін дамыта оқыту идеясы бойынша ұстанымдар жүйесі қалыптасқан:
1.Оқыту үрдісінде танып-білуге арналған материалға және оны игеру уәжіне оқушының қызығуын тудыру.
2.Мұғалім білім беру мазмұнын өңдеп жоспарлағанда оқыту үрдісін оқушы есептің шешуін табу, не басқа оқу мәселесін шешу барысында өзінің өзекті даму аймағына сүйенетіндей етіп, жасау керек. Басқаша айтқанда, оқыту үрдісі оқушының өзіне берілген есепті шешу барысында оны шешуге қабілеті, білімі жеткендіктен оны ұжымдық талқылап, ойланып, гипотеза ұсынып, оны тексеруіне, қосымша әдебиеттермен жұмыс істеуіне негізделуі қажет.
3.Оқушының тиімді даму жолдарын ашу үшін олардың әрқайсысының жеңістік жағдаятын алдын ала ескеру қажеттігі туады, яғни оларға өз күштерімен шығара алатын есептер мен атқара алатын оқу тапсырмаларын беру керек. Сонда бала өзін жеңімпаз, қиын шыңды басып өтуші, меншікті жеңісті иеленуші ретінде сезінеді.
Жұмысты тексеруде баға оқушының жеткен нәтижесіне емес, оның еңбегінің мөлшеріне сәйкес қойылуы керек.
1.Сырттағы білімді іштегі білімге алмастыруға арналған іс-әрекеттер тізбектерін алдын ала болжау қажет. Бұл нәтиже топтық талдау, пікірталастар және т.б. жеткізеді.
2.Дамыта оқыту үрдісінде білім дайын берілмеуі тиіс, оқушы білім тереңіне қарқынды ой еңбегін қажет ететін тапсырманы орындау арқасында жетуі керек. (5 кесте)
1.Кесте №1
Дәстүрлі және дамытушы оқытуды салыстыру кестесі
Дәстүрлі педагогика
Дамытушы педагогика
Мәні
Білім, ептілік, дағдыны меңгерту
Баланың өзін-өзі субъект ретінде өзгертуі
Мақсаты
Білім, ептілік, дағдыны игерту
Әрбір оқушыға оқып-тану үрдісінің өзіндік өзгеретін субъектісі ретінде дамуға жағдай жасау, қасиет-қабілеттерін дамыту
Дамытудың негізгі факторы
Білім, ептілік, дағдының дәрежелері
Соған қоса маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үрдісі
Мұғалімнің рөлі
Дайын білімді түсіндіруші, бақылаушы, бағалаушы, тәртіпті қадағалаушы, білім насихаттаушы
Танымдық іс-әрекетті ұйымдастырушы, ұжымдық істердің ұйытқысы, кеңесші
Педагогтың негізгі талабы
Мен сияқты істе
Ойлап істе
Педагог қызметі
Білім беру
Адамды өсіруші
Әрекеттестік стилі
Авторитарлы
Демократиялы
Мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынастық стилі
Монологты (мұғалім жағынан)
Диалогты
Оқытудың басым әдісі
Мәліметтілік
Ізденісті-зерттеушілік
Сабақты ұйымдастыру түрі (формасы)
Фронтальды, топтық
Жекебастық, топтық
Мазмұнының негізі
Адамның кейбір саладағы іс-әрекеттерін құрастырудың жалпылама ұстанымдарына сүйеніп, анықталған мәселелерді шешудің дайын әдістері
Дамыту үрдісіндегі оқушылардың игеретін іс-әрекеттерді қалыптастыру ұстанымдарын анықтайтын ғылыми түсініктер
Әдіс-тәсілдер
Көрсету - түсіндіру-жаттықтыру-бақылау-бағала у
Оқу мақсаттарының қойылуы, ізденушілік-зерттеушілік әрекеті, табылған шешімді дәлелдеу, шешімді тексеру
Әрекеттестік түрі
Басқарушы мен бағынушы
Іскерлік-серіктестік, ынтымақтастық
Әрекеттестіктегі қызметтер
Мұғалім-жетектеуші, оқушы-орындаушы
Қызметтер бөлінбейді, бірлескен ізденіс
Педагогтың материалды түсіндіруге кеткен уақытымен салыстырғандағы оқушының өзіндік жұмысының уақыты
Өте аз
Салыстырмалы
Оқушы позициясы
Қызығу аз, пассивті
Қызығу бар, активті, ынталы, шабытты
Оқуға деген мотив
Эпизодты түрде туындайды
Әрқашан және мақсатты туындайды
Сабақтағы жанға жайлы сәттер
Кей кезде пайда болады
Әрдайым және мақсатқа бағытталған
Дамыта оқыту идеясы бойынша оқушыға оқу мақсаттарын қоюда, шешуде ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқалау, жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім-сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам рөлінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше, дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз ойын білдіріп, пікір айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермес. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесін бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді[1].
Мысалы, бастауышта қазақ тілі сабағында мұғалім зат есім тудыратын нама, дама, бей деген жұрнақтардың қалай шыққаны жөнінде де айтса, артық болмайды. Мұғалім зат есімді оқыту тұсында заттық атауларды көбірек үйреткені жөн.
Диктант немесе сөздік жұмысын үйретуде, сондай-ақ балаларды ауызша сөйлеп үйрену дағдысына бейімдеу үшін мұғалім мынадай дидактикалық материалдарды пайдалануына болады.
Оқушылар зат есім туралы басты мәліметтерді бастауыш мектепте өтеді. Сондықтан алғашқы рет зат есімді оқытқанда, алдымен оқушылардың бұл туралы бұрынғы білетіндерін еске түсіріп, сол білімін әрі қарай тереңдетеді.
Бірінші сабақта зат есімдердің мағыналары, жалпы есім және жалқы есім туралы қайталанады. Осы қайталау үстінде оқушылардың зат есім туралы өткендері еске түсіріліп толықтырылады. Қайталау грамматикалық талдау түрінде жүргізіледі. Ол үшін мұғалім алдын ала бірнеше сөйлем дайындап келеді. Бұл сөйлемдерде әр түрлі мағынада жалпы есімдер және бірнеше жалқы есім сөздер болады. Мұғалім осы сөйлемдерін тақтаға жазып, оқушыларды біртіндеп тақтаға шығарып немесе тұрған орнында сөйлем ішіндегі зат есімдерді, жалпы есім, жалқы есімдерді тапқызып, олардың мағыналарын айтқызады.
Мысалдарды талдап болған соң, оқулықтан зат есімнің анықтамасын оқып, мазмұнын оқушылар өз сөздерімен айтып береді. Бастауыш мектепті бітірген оқушылар дерексіз зат есімдерді (ақыл, ерлік, ой, қорқақтық) анық айыра алмайды. Сондықтан оқушылардың зат есім туралы білімін кеңейту үшін, лайықты мысалдар алып, соның ішінен деректі (бор, сия, адам), дерексіз (ой, батырлық, ашу т.б.) зат есімдерді айыртып, олардың арасындағы мағыналық өзгешелікті үйретеді. Бекіту үшін тапсырмалар беріледі. Сонымен бірге басқа сөз таптатарымен сыртқы дыбыстық жағы ұқсас болып келетін омоним сөздерді айырту үшін де, жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Мысалы, терең арық -- Қой арық. Ұста ат тағалайды. -- Атты ұста. Жаз жылы болады. - Хат жаз.
Оқушылардың жалпы есім, оның ішінде деректі зат есім, дерексіз зат есім, жалқы есім және омоним туралы алған білімдерін бекіту үшін, мүғалім әр түрлі жұмыстар жүргізеді. Мысалы, партаның ыңғайымен, бір қатардағыларға өзен аттарын білдіретін, екінші қатардағыларға қала атын білдіретін жалқы есімдер тапқызу т.б.
Дерексіз зат есімдер тауып, соған сөйлем құрау, немесе омоним туралы түсінігін бекіту үшін, қымыз іш, аяғыңды бас, қолыңды суға мал сияқты сөйлемдер алып, сондағы етістіктердің зат есім болатын омонимдерін ойлап тапқызып, сөйлем құратады. Оқушылардың әрқайсысы екі сөйлемнен жазады. Онда жалқы есімдер сөйлемнің бірыңғай мүшесі болып келуі шарт, Мысалы, Мен биыл Сарыағаш, Жетісай, Түркістан қалаларын араладым. Аулаға Гүлжан, Әсел, Маржан доп ойнауға шықты.
Мұнда жалқы есімдер жайында, бірыңғай мүшелердің арасына қойылатын тыныс белгісі және кітап аттарының тырнақшаға алынатындығы туралы түсінік алады[6,71].
Зат есімдер семантикалық жағынан өз ішінде: мал атаулары, адамның есімдері, кұрт-құмырсқа атаулары, қора-қопсы, үй жиһаз атаулары, қоғамдық түрмыс атаулары, саяси-әлеуметтік атаулары, техника атаулары, сауда-саттық атаулары, табиғат, құбылыс атаулары сияқты болып сараланады.
Зат есім мағыналарын ашуда оқушылар сұрағының адам ұғымын білдіретін атауларғакім?, не? сұрағының адамнан басқа жан-жануарларға, өзге заттардың атауларына қойылатынына мысалдар келтіреді.
Зат есімдердің жалпы есім, жалқы есім болып бөліну ерекшелігі әрқилы деректі, дерексіз үғымдарды білдіретін зат есімдерден мысал келтіру арқылы түсіндіріледі. Ал жалпы есімдер мағына жағынан нақты бір ұғымды білдірмейді, тек жеке-дара затты басқа бір заттардан ажырату-үшін қойылған белгі - зат ретінде жұмсалатын есімдер екені ескеріледі. Сол себептен де жалпы есімдердің ерекшелігі бұлардың үнемі бас әріппен жазылатынында екені зат есім орфографиясымен үштастырыла сөз болуға тиіс. Жалпы есім, жалқы есімдердің де контексте болсын, жеке бір жаңа сөз жасауда болсын, жалпы зат есімнен жалқы зат есімге, керісінше, жалқы есімнен жалпы есімдерге айнала беретінін мысалдар талдау төңірегінде аңғарту қажет. Мысалы: Семей - семейлік, Шымкент-Шымкенттік, Алматы -- алматылық немесе күн, уақыт. Күн, Ай планеталарының мағыналары түсіндірілуі керек.
Жалқы есімдерге кісі аттары мен жер-су аттары енетіні ескертіледі. Олардың жасалу жолы мен емлесі Морфологияны оқытудың методикасы деген кітапта толық берілген.
Зат есім сөздерінің кейбір тобы лексика-семантикалың жақтарынан үнемі жалпылық мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтыны да ескерілуі керек. Көптік жалғауда қолданбайтын зат есімдер нақты мысалдар төңірегінде мынадай жүйемен түсіндіріледі:
1.Сұйықтық ұғымды білдіретін зат есімдердің атаулары: көптік жалғауда қолданбайды: су, қымыз, сорпа, көже, шұбат, айран, керосин, мұнай т. б.
2. Газ тектес зат есімдердің атаулары: азон, бу, түтін, тұман, шаң, т. б.
3.Уақ, үнтақ, майда, мамық зат есімдердің атаулары: қант, ұн, кірпік, шаш, құм, жусан, шөп, жүн, түбіт, жіп, арпа, өрік, мойыл т. б.
4.Дерексіз зат есімдердің атаулары: алгыс, қайгы, қуаныш, шындық, тілек, өкініш, қасірет т.б.
5.Табиғат байлығы -- кен атаулары: алтын, болат, құрыш, мыс, шойын, алмаз, көмір т. б.
6.Табиғат қүбылыстарының атаулары: жаңбыр, жел, найзагай, боран, қар, құйын т.б.
7.Жұптық ұғымды білдіретін зат есім атаулары: көз, қол, аяқ, құлақ, етік, байпақ, кебіс, шаңғы, қолғап, тағат.б.
Зат есімнің мағыналарын өз ішінде саралап түсіндіру оқушының тіл байлығын, сөздік қорын байытып, оларды дұрыс қолдана білуге дағдыландырып, тіл мәдениеттілігін қалыптастырады.
Зат есімдердің бұл айтылған мағыналық ерекшеліктерін аңғартумен қатар, бір алуан зат есімдердің ол бастағы мағыналарынан жартылай айрылып, кебінесе көмекшілік қызметінде жұмсалатын ерекшеліктері де ескерілуі керек. Мұндай зат есімдер өз алдына көмекші есімдер болып, көмекші сөздер тобына жататыны айтылады.
Зат есімдердің лексика-семантикалық мағыналарының ерекшеліктері, өзара ұқсастықтары және өзара бір-біріне ауысып отыруын мұғалімдер жоғарыдағыдай саралап алғаң соң, оқушыға нені білдіру керек, нені ажырата білуге дағдыландыру керектігін бағдарламаны, оқулықты басшлыққа ала отырып, күнтізбелік жоспар жасау ұстаздардың міндеті.
Зат есімдердің морфологиялық белгілерін меңгерту. Зат есімнің морфологиялық тұлғада түрленуін меңгертуге бұрын өтілген сөздердің жасалуынан алған білім еске түсіріліп, сөз жасаудағы заңдылықтың зат есімге де тән екендігі түсіндіріледі.
Зат есімдер құрамы, құрылысы жағынан дара, күрделі болатыны меңгертіледі. Дара зат есімдердің бір ғана сөзден жасалатыны, күрделі зат есімдердің кем дегенде екі, одан да көп сөздерден құралатыны айтылады. Күрделі зат есімдердің құрамындағы сөздер алуан түрлі тұлғада жұмсалатыны талдау кезінде аңғартылады.Мысалы; Жиналысты Қазақстан Жазушылар одагы басқарнасының бірінші секретары кіріспе сөзбен ашты- деген сөйлемдегі сөздерді құрамына қарай жиналысты және Қазақстан Жазушылар одагы басқармасының бірінші секретарі деген екі топқа бөліп, алдыңғысының бір ғана сөзден, кейінгі күрделі зат есімнің алты сөзден құралып, күрделі жалқы есім сөздер екені өзара салыстырыла түсіндіріледі[7].
Зат есімдердің жасалуын меңгертуде негізгі, туынды, біріккен сөз, қос сөз, тіркес сөз және кысқарған сөздердің жұмсалуы, лексикалық толығу мәселесі еске түсіріліп, зат есімнің жасалуы сөз болуға тиіс.
Зат есімдердің жасалуын сөз еткенде, мұғалімдер үш түрлі ерекшелікті басшылык етулері керек.
Бірінші, зат есімдер лексикалық әдіс-тәсіл арқылы жасалады. Лексикалық тәсілге ешбір жұрнақсыз өзінің бастапқы мағынасын не кеңейту, не тарылту, не ат ауысу арқылы туған жаңа есімдер жататыны аңғартылады. Мысалы: еңбек, қызмет, кәсіп, өнер дегендердің жаңа мағынасы түсіндіріледі.
жалғау жалғанба Екінші, зат есімдер синтаксистік әдіс-тәсіл арқылы жасалады. Екі не одан көп сөздердің бірігуі немесе қосарлануы, не тіркесіп келуі арқылы жаңа ұғымды зат есімдер пайда болады. Мысалы: тасбақа, қора-қопсы, жал-жая, шекара, Еңбек Қызыл ту ордені, Болат Асанов т. б.
Үшінші, зат есімдер жұрнақ жалғану арқылы жасалады. Жұрнақтардың жалғануы арқылы жаңа зат есімдердің пайда болуы морфологиялық амал-тәсілге жатады. Демек, зат есімдердің сөз тудырғыш, сөз түрлендіргіш сияқты екі түрлі морфологиялық көрсеткіші меңгертіледі. Мысалы: басшы, көзілдірік, орындық, құлақшын, дегендегі -шы, -ілдірік, -дык, -шын жұрнақтары бас, көз, орын, құлақ зат есімдерінен екінші бір жаңа зат есімдер жасалып тұр. Сол сияқты бұрғы, боран, ұшқыш, тарақ дегендердегі -ғы, -н, -қыш, -қ жұрнақтары бұр, бора, ұш, тара дегендер етістік сөздерінен зат есім жасап, зат есім тобын екінші бір жаңа есімдермен толықтырады. Зат есім жасайтын бұл жұрнақтардан басқа бір топ жұрнақ жалғанған сөзінің лексикалық мағынасың өзгертпей, оларға қосымша үстеме реңк ғана жамайды. Қосымша реңк, мән үстейтін жұрнақтар сыйлау, құрмет тұту, кішірейту, еркелету, қымсыну, кемсінбеу, кекету, мысқылдау тәрізді алуан түрлі реңктік мағынаны білдіреді. Мысалы: апай, әкей (үлкен тұту), ағатай, балақай (құрмет, сыйлау), көрпеше, үйшік (кішірейту), басшысымақ (қомсыну) тәрізді мағынада жұмсалады. Мұндай мағына үстейтін жұрнақтар сөз түрлендіргіш қызметінде танылады. Сөз түрлендіргіш жұрнақтар сөз тудырғыш жұрнақтарға қарағанда аз. Сөз тудырғыш жұрнақтардың түрі жаңа зат есім жасауда өнімі мол екені аңғартылады.
Туынды зат есімдердің құрамындағы жұрнақтардың тұлғасы әр түрлі болатынынан да мәлімет берілуі керек. Мысалы: құймак, түйме, санақ, жем, адамгершілік деген туынды зат есімдердегі жұрнақтардың қүрамы әр түрлі екені сөз болады. Атап айтсак, -мак, -ме, -қ, -м, -гершілік деген жұрнақтардың құрамын өзара салыстыра түсіндіру керек.
Зат есімнің жалғауларын оқыту. Зат есімнің морфологиялық тұлғасы жағынан басқа сөз таптарынан ерекшеленетін бір белгісі - көптік, тәуелдік, септік жалғаулары зат есімге тән, сол себепті зат есімдер жалғаудың қай түрімен болса да еркін гүрлене беретіні айтылады.
Көптік жалғау. Бірініиі сабакта көптік жалғауы туралы оқушылардың бастауыш мектепте өткендері қайталанады. Соңғы буыны жуан не жіңішке, сонғы дыбысы дауысты немесе дауыссыздардың әр түрінен болған бірнеше зат есімдерді тақтаға жазып, сол сөздерге көптік жалғауларын оқушылардың өздеріне жалғатады (бала-лар, кісі-лер, қыз-дар, сөз-дер, қалам-дар, кілем-дер, ағаш-тар, мектеп-тер).
Көптік жалғауы буын үндесу заңына байланысты жуан (-лар, -дар, -тар), жіңішке (-лер, -дер, -тер) болатындығы, дыбыс үндесуінің ілгерінді ықпал заңына байланысты (-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер) үнді, үяң және қатаң дыбыстардан басталатындығы женіндегі ережелер қайталанады.
Зат есімнің алдынан сан есім келіп, сол заттың санын, сан мөлшерін білдіреді. Мұндай жағдайда зат есімге көптік йды. (Он адам, бес қалам, он шақты қой, бес-алты сиыр т. б.)
Оқушыларына зат есімнің көптелуі туралы үйреткенде, зат есімге көптік жалғауы жалғану арқылы және зат есімнің алдынан сан есім сөздер келу арқылы жасалатын түрлерін тиянақты үйрету жеткілікті болар еді. Өйткені мектеп оқушыларына грамматикалық құбылыстарды үйреткенде, ол екі ұшты болмай, нақтылы анықтамасы мен фактілері бір-біріне сәйкес болуы шарт.
Қазақ тілінде сөздердің жекеше немесе көпше түрінде қолданылуы -- стильдік ерекшелігі болуға тиіс. Сондықтан грамматикалық форманы мағынаға бағындыру -- грамматикалық құбылыстарды дұрыс түсінуге кедергі келтіреді. Мағына қуушылық -- әсіресе оқушылар үшін қиындық туғызатын жағдай.
Зат есімнің тәуелді түрі. Бесінші класс оқушылары тәуелдік жалғауымен бастауыш мектепте танысқан. Бұл тақырыпты өткенде де, мұғалім тақтаға бірнеше сөйлем жазып, сұрау-жауап арқылы оқушыларға талдатады, сөйлем ішінен зат есімнің тәуелді түрін тапқызады, оның жалғауларының қай жақтық екендігін айтқызады [8].
Тәуелдік жалғаудың түрлерін үйреткенде, буын үндестігі туралы ережелерді қайталап еске түсіру керек. Әсіресе дауысты дыбыстарға аяқталған сөздерге тәуелдік жалғауы I, II жақта -м, -ң (шеке-м, бәкі-ң) түрінде жалғану себебін, III жақта -сы, -сі (бала-сы, әке-сі) түрінде жалғанатынын салыстыру арқылы үйреткен жөн. Тәуелдік жалғауларын үйрету үстінде, кейінді ықпал заңының ережесін еске түсіріп, қ, к, п дыбыстарының г, г, б дыбыстарына айналатындығын терең түсіндіру үшін көбірек жаттығу жұмыстары жұргізіледі (мектеп -- мектебім, тышақ -- тамағы, етік -- етігі, қап -- қабы т.б.).
Тәуелдік жалғаулары және олардың емлесін бекіту үшін окушылар әр түрлі жаттығу жұмыстарын -- класта да, үйге тапсырма ретінде де орындауға тиіс.
Тәуелдеудің оңаша түрі, ортақ түрі деп бұларды айырып грамматикалық категория ретінде үйрету қажет емес. Өйткені ортақ тәуелділік мағына білдіретін (үш жағына бірдей) арнайы грамматикалық формант жоқ, тек бірінші жаққа жалғанатын -мыз, -міз жалғауы ғана ортақтық мағына білдіреді.
Мұны ескерту ретінде бірінші жақта жалғанатын -мыз, -міз ортақ мағына білдіреді, екінші жақта жалғанатын -қыз, -қіз сыпайылықты білдіреді деп үйрету дұрыс болар еді. Ал сендердің балаларың деген сөйлемдегі ортақтық мағына -- тек контекске байланысты туатын ұғым. Олардың журналы дегенде де ортақтықты білдіріп түрған арнайы тәуелдік жалғауы жоқ. Ол мағына контекске байланысты аңғарылып тұр.
Зат есімнің септелуі. Зат есімнің септелуі грамматиканың күрделі де, киын тарауы болып саналады. Зат есімнің септелуін үйртуде бір ескеретін нәрсе -- осыған байланысты терминдердің әр түрлі болмай, тиянақты болуы. Қазір мектептерде септік, септеу, септік жалғауындағы сөз, барыс жалғауындағы сөз, барыс жалғаулы сөз, барыс жалғауы т.б. деп аталып жүр. Әрбір грамматикалық категорияның не құбылыстың тиянақты термині, бір ғана аты болуы -- оқушылардың грамматикалық құбылыстарды дұрыс түсінуіне жәрдем етсе, екіншіден, оларды жинақы және мәдениетті сөйлеуге дағдыландырады. Зат есімдердің әр түрлі септік жалғаулар жалғану арқылы түрленуін септеу (септелу) деп атап, ал септік жалғауы жалғанған жеке сөзді барыс септік (ауылға), жатыс септік (ауылда) т.б. деп атаған дүрыс.
Әр септікке анықтама бергенде де, алдымен бәріне біркелкі мынадай сөйлеммен түсіндірген жөн. Ілік септік дегеніміз -- атау септікке -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің жалғаулары жалғану арқылы жасалады. Бұл жалғауларды ілік септік жалғаулары деп атаймыз. Сонан соң ілік септіктің ерекшеліктері, мағыналары туралы түсіңдіріледі. Басқа септіктер де осы тәртіппен үйретіледі.
Зат есімнің септелуі туралы өткенде, оқушылар үшін мынадай қиындықтар кездеседі:
1.Атау септігін ілік және табыс септіктің жалғаусыз (жасырын) түрімен шатастыруы мүмкін.
2.Көмектес септік жалғауын мен, бен, пен деген жалғаулық шылаудан ажырата алмайды.
3.Жатыс септік жалғауы мен соған ұқсас да, де шылауын оқушылар жаңылыстыра береді.
4.Кейде табыс септік жалғауын (-ды, -ді) сын есімнің жұрнағымен шатастыруы мүмкін (малды қайыр, малды колхоз).
5.Оқушылар әсіресе зат есімнің III жақ тәуелді түрінің барыс, жатыс септік формасындағы (қаламына, қаламында) н дыбысын табыс септік жалғауы деушілік жиі кездеседі. Осы жағдайларды ескеріп, мұндай қиын мәселелерді оқушыларға дұрыс түсіндіру үшін, мұғалім алдын ала дайындалады. Ол үшін бұлардың анықтамаларын, керекті көрнекі құралдарын, лайықты мысалдарын жазып, дайындап келеді. Тіпті, қандай сұраулар беру керек екендігін де ойланып қояды. Жаттығу жұмыстары салыстыру түрінде беріліп, оқушылардың өздеріне талдату арқылы үйретіледі. Мысалы, Асан малды бері қайырды. Біздің ауданда малды колхоз көп. Асан қолын суга малды. Осы үш сөйлемдегі малды деген сөздің қайсысы табыс септігінде тұрғандығын тиісті сұрауына қарап ажыратады. Басқа септіктерді де үқсас формаларымен салыстыру арқылы осы ретнен үйреткен жөн.
Зат есімнің тура түрі мен тәуелді түрінің септелуі арасындағы айырмашылығы да бір-бірімен салыстыру арқылы үйретіледі (үйге -- үйіме, ауылга -- аулыңа, қолда -- қолыңда, каламды -- қаламын т.б.).
Қазақ тіліндегі септіктердің әрқайсының контекске байланысты бірнеше мағынасы болады. Кейбір септік тіпті әлденеше мағына білдіруі мүмкін. Оқушыларға бұлардың барлық мағыналарын теріп айтып жатудың кажеті жоқ, тек бір-екі басты мағынасын ғана үйреткен жөн[9,44].
Зат есімнің септелуіне байланысты кездесетін қиындықтар жоғарыда көрсетілген. Осы қиындықтар жыл бойына қайтадан еске түсіріліп отырылады.
Қазақ тілінде сөз негізінен кейін әдетте бірінші орында септік жалғаулары немесе жіктік жалғауы жалғанады. Кейде апамдар, әжемдер, жездемдер деген сөздерде көптік жалғауы өзінің орын тәртібін бұзып, тәуелдік жалғауының бірінші жағынан кейін жалғанады. Жатыс септігінен кейін жіктік жалғауы жалғанатындығын немесе сөзге бірнеше жалғау қосылғанда, ең соңында жіктік жалғауы жалғанатынын аңғарту үшін мен қайдамын? сен қайдасың? ол қайда? деген сұрауларға жауап ретінде Сіз мектептесіз. Мен мекептің кітапханасындамын. Мұқан үйінде деген сөйлемдерді талдатып бекітеді.
Сын есімдердің жұрнақтары арқылы жасалатынын меңгерткен соң, осы жұрнақтардың туынды сын есім жасаудағы өнімдерінің өзі де бірдей еместігі ескерілуге тиіс. Туынды сын есім жасайтын жоғарыда аталған үш топ жұрнақтың өнімді, өнімсіз болып келетінін әрбір топты өту тұсында, жасалуын сөз ету кезеңінде қоса түсіндіріліп кету қажет. Мысалы, заводтагы, сулы, таусыз, жолдастық, қадірлес, киімшең, ашушаң деген мысалдардағы: -гы, -лы, -сыз, -шыл, -лес, -шең, -шаң деген жұрнақтардың зат есімдердегі қатыстық зат есім жасалып тұрғаны мысалдар арқылы нақтыланады. Бұл жұрнақтардың жаңа сын есім жасауда өнімінің мол екені айтылады. Ал өнерпаз, жағымпаз, әзілқой, жемқор деген туынды сын есімдердің -паз, -ымпаз, -қой, -қор жұрнақтары бірен-саран сөздерге ғана жалғанатындығы айтылып, олардың өнімі шамалы екені айтылады.
Мұнан кейінгі кезеңде, біт, оз, жыла, жат, құра, ауыс, біл, жасқан, ұт, жина, бос деген негізгі түбірлі етістік сөздері үхынылып, бүлардың қимыл-үғымды білдіретін сөздер екені анықталады да, түрлі жұрнақтар арқылы бүл сөздерден туынды сын есім жасалатыны салыстыру амал-тәсілдері арқылы мысалдармен түсіндіріледі. Айталық: бітік, озық, жылауық, жатыңқы, құранды, ауыспалы, білгіш, жасқаншақ, ұтымды, жинаулы, тайгақ дегендей сөздердің қ а н д а й? деген сұракка жауап беріп, етістік сөзден қатыстық сын есім жасалып тұрғаны айтылады.
Жіктік жалғау. Қазақ тілінде жіктік жалғау -- тек зат есімге ғана тән грамматикалық категория емес, ол -- барлық сөз табына ортақ категория. Жіктік жалғауы жалғанған сөз сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады.
Оқушылар бастауыш мектепте оқу жылының басында сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелері туралы мағлұмат алады. Сондықтан зат есімнің жіктелуін өткенде, оны баяндауыштың қызметімен байланыстырып үйрету керек.
Көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғауларын өтіп болған соң, жинақтау ретінде олардың орын тәртібін, қай жалғаудан соң қай жалғау келетіндігін үйрету мақсатымен арнайы сабақ өткізіледі. Бұл жалғаулардың орын тәртібін оқушылар саналы түрде толық түсінуі үшін, мүғалім тақтаға кітап-ымыз, -тар; оқушы-мын, -сы; қол-ды, -дар, -ың деген сияқты сөздер жоғарыдағы мысалдарды түбірден жұрнақты дефис арқылы бөліп жаздыру дүрыс болады. Етістіктен туынды сын есім жасайтын бұл сияқты жұрнақтардың өнімді жұрнақтар екендігі оқушылардың өздеріне ойландыру арқылы меңгертіледі. Осы ретте әрбір жұрнақтың үндестік заңына байланысты түрленіп отыратынын да ескеру керек. Осылайша, етістіктен туынды сын есім жасайтын өнімді жұрнақтарды түсіндірген кезде жасамыс, жинақы, тақау, сасқалақ, еңкек, сұгапақ, тыңгылықты, сұрамсақ деген тәрізді сөздерді үсынып, бүлардың сұрағы арқылы мағыналарын анықтап, -мыс, -қы, -қа-, лақ, -ек, -анақ, -гылъқты, -мсақ деген қосымшалардың етістіктен туынды сын есім жасап тұрған өнімсіз жұрнақ екені түсіндіріледі.
Туынды сын есімдердің жасалу жолын әр түрлі жұрнақтардан мысалдар келтіре отырып түсіндіру барысында, кейбір жұрнақтардан да мәлімет берілуі қажет. Айталық: -ма, -ме, омоним мәнді -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы зат есімде де, сын есімде де, етістіктерде де бар. Сонымен катар бұл жұрнақтың зат есім жасауда да, сын есім жасауда да, етістіктің болымсыз түрін жасауда да өнімді жұрнақ екендігі айтылады. Мысалы: қойма, көрме, қазба, тізбе, баспа, кеспе дегендер н е ? деген сұраққа жауап берсе, етістіктен жасалған туынды зат есімнің жұрнағы екені дәлелденеді. Ал бояма мата, қызба адам, аспа шам деген тіркестердің бірінші сөздері бояма, қызба, аспа дегендер қандай? деген сұраққа жауап болып түр, мұндағы -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары етістік сөздерден туынды сын есім жасап тұрған сын есім жұрнағы екені түсіндіріледі. Үшінші баспалдақта, сулама, ауыр зат көтерме, қиыншылыөтан қорықпа, уақытты босқа өткізбе, өтірік айтпа деген мысалдағы сулама, көтерме, қорықпа, өткізбе, айтпа дегендердегі -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары етістіктің болымсыз түрін жасап түрғанын жоғарыдағы мысалдармен өзара салыстырып, әрқайсысының ерекшеліктері нақтылану қажет. Қорыта келгенде, қай сөз табының болмасын морфологиялық көрсеткішінен мәлімет берілгенде ұқсас түлғалардың мағыналық ерекшеліктерін ашу үнемі ескеріліп отырылады [10,65].
Сын есімдер тек жұрнақ арқылы жасалмайды, сөз тіркестері арңылы да жасалады. Сөз тіркесі арқылы жасалатын сын есімдер күрделі сөз тобына жатады. Күрделі сын есімдердің жасалуындағы сөз тіркесінің қүрамы нақты мысалдар арқылы түсіндіріледі.
1.2 Білім беруді жаңартудың методологиялық негіздері
Білім беруді басқарудың тұтас жүйесінің дамуы мен қалыптасуы, екі жақты процесс, ол диалектикалық әдіс негізінде таным және теория мен практика бірлігінің принципінде шешімін табады. Теория мен практиканың байланысында білім беруді басқарудың тұтас жүйесі мақсат, мазмұн, әдістер мен формалары іске асырылады. Білім беруді дамытуды басқаруда практикалық іс-әрекет өзінше педагогикалық теорияны басқарудың көзі болып табылады. Білім беруді дамыту жүйесін тұтас басқару қандай болмасын жүмыста қызығушылықта себеп-салдардың байланысында тұтас жүйені қалыптастырудың арасында құралдар мен тәсілдердің арасында, басқару жүйесі мен нәтижесінін, ықпалымен, басқарушы мен басқарылушының мақсаты мен міндетттерінің құрылымдык, жүйесі және іс-әрекетінің мазмұнымен анықталады. Құрылымдық басқару мақсаты қойылған міндеттермен мазмұндық іс-әрекеттегі басқарудағы құрылымдық жүйеге байланысты. Мақсат, міндет және мазмұнды басқару іс-әрекет, оқыту формасына, тәсіліне, құралына және ықпап етіп басқарылатын объект және субъектіге байланысты алынады.
Аймақтарда білім беруді басқарудың орталық обьектісі болып, білім беру мекеме типтерінің адамзат өмірін қамтамасыз ететін негізгі процеске, яғни қалыптастыруға және дамыту жүйесіне айналуы керек. Ибн Сина Табиғат жер бетіндегі бақыттың, байлықтың көзі, бұл көзді реттеу, иемдену үшін табиғатты білу керек. Ол үшін білім мен еңбек қажет - деген.
Білім беруді аймақтық ұйымдастыру процесіне тоқталатын болсақ, онда кәсіби білім беруді аймақтың қазба байлықтарының негізінде ұйымдастыру қажет. Әр адам өзінің қоршаған ортасын тұрмыстық қажетіне, халыққа қызмет ету жағынан қарастыратын болса, онда әр аймақтың өндіріс мекемесінің жоғары мектепте мамандарды даярлау үшін сұранысы болуы керек. Бұл мәселе бойынша тәрбиеленушінің ата-анасына, орта білім беру мектеп, гимназия, т.б. оқушыға мотивтік көзқараста гуманитарлық немесе техникалық бағытын таңдап алу жүктеледі. Жоғары мектеп оқушылармен кәсіпке бағдарлау жұмысын жүргізуде, өндіріс мекемелерімен тікелей байланыста жүргізе алады. Демек, гуманитарлық бағыттағы барлық пәндер, тек қана жеңіл өндіріс мәселесін шешу бағытында оқытылса, ал техникалық бағыт ауыр ендіріс мәселесін шешетін пәндерден білім берумен айналасуы қажет. Ауыл шаруашылығы, малшылық, егін т.б дамыған өлке сол мамандықтарға сұраныс беру керек. Ол мамандарды даярлайтын мекеме еңбегін ғылыми тұрғыдан ұйымдастырылып оқытылатыны бәрімізге мәлім.
А.Н.Джуринский өзінің оқу құралында Жапонияның эксперименталды мектептерінде оқушылар шығармашылықпен ойлау, өзінің қабілетін сынау идеясында жұмыс жасауда. Олар үш магистрлік , бірінші мектепте білім беру басқышының байланысын бекіту. Екінші - жоғары орта мектепте кәсіпке білім беруге жағдайды кеңейту. Үшінші - мектеп бағдарламасын диверсификациялау. Осындай бағытта аймақтық сұраныс мәселесін шешетін эксперименталды мектептер, алдын-ала дайындық курстар жоспар мен бағдарламалар құрылған. Тақырыптарды оқытылып жатқан пәндерге жақын ауыл шаруашылык,, биоинженерия, ақпараттық технология, электронды инженерия, киім дизайнында кеңейтілген міндетті бағдарламалар бағыттарын жасап, тәжірибеден өткізген. Ол өте жақсы нәтиже берген [11,54].
Жапонияның ашық оқыту бағытының классикалық білім беруден айырмашылығы бар. Сонымен қатар онда дәстүрлі емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дамыта оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Білім беруді жаңартудың методологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .16
1.3 Саралап оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.4 Деңгейлеп оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 БАСТАУЫШТА ҚАЗАҚ ТІЛІН ДАМЫТА ОҚЫТУ
2.1 Дамыта, деңгейлеп оқытуды қолданудың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Дамыта оқыту, модельдеу арқылы қазақ тілін оқыту... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Дамыта, жеделдете қазақ тілін оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
2.4 Қазақ тілін сатылай кешенді талдай оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .47
2.5 Қазақ тілі сабақтарында жаттығуларды қолдану технологиясы ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Ф 7.02-14
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. ХХІ ғасыр - жеке тұлғаны қалыптастыру, ізгілендіру, дамыту ғасыры. Олай болса, мұғалімдердің алдында тұрған бірден-бір мақсат оқушылар алған білімдерін пайдаға асырып, өз бетінше әрекет ете алатын, оларды түрлі өмірлік жағдайда қолдана білетін, өмірге өзіндік көзқарасы бар азамат болып жетілуіне көмектесу.
Мұғалімнің шеберлігінің негізі көрсеткіштерінің бірі - әдістеме саласындағы ғылыми жаңалықтар мен озық тәжірибені жетік меңгеру, игеру. Оларды өзінің күнделікті қызметіне пайдалана білу, мұғалімнің шығармашылық еңбегі ең алдымен сабақпен байланысты.
Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болуда. Атап айтқанда,білім мазмұны жаңа біліктермен, ақпараттарды қабылдау қабілеттілерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде, ақпараттық дәстүрлі әдістері - ауызша және жазбаша, телефон немесе радиобайланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде,
баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына, азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде,мектеп, отбасы мен қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі рөліне мән берілуде.
Кез-келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің жоғарылығы, дүниежүзілік қауымдастықтағы орны мен салмағы сол елдің технологиялық даму деңгейімен анықталады. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа технологияны енгізу сапалығы осы елдегі білім беру ісінің жолға қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру деңгейіне келіп тіреледі.
Осы тұрғыдан тақырып өзекті. Бұл тақырып жөнінде бүгінгі таңға дейін ғылыми зерттеу жұмыстары орындалмаған. Сондықтан аталған диплом жұмысы алғашқы жұмыстардың бірі.
Зерттеудің мақсаты.Бүгінгі күні мемелекеттік тілді оқытудың әдіс-тәсілдеріне аса зор көңіл бөлінуде екені бәрімізге белгілі. Оның үстіне келешек маман ретінде ұстаздық жұмысты бастамас бұрын өз мамандығымды жете білу мақсатында жаңа технологиялық әдістерді зерттеп білу қажет деген талап Бастауышта қазақ тілін дамыта оқыту деген тақырыпты таңдауыма себеп болды.
Зерттеудің міндеттері. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік үлгісі қалыптасуда, білім алушының тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологиялар пайда болуда. Диплом жұмысының міндеті жаңа технологиялардың түрлері мен мазмұнын сипаттап, бастауышта қазақ тілін меңгертуде жаңа технологиялық әдістерді көрсету болып табылады.
- Бастауыш мектеп оқушыларына қазақ тіліндегі грамматикалық ұғымдар туралы білім беру.
-Бастауыш мектеп оқушыларына тілдік ұғымдарды түсіндірудің
оңтайлы жолдарын анықтау;
Бірінші кезеңде диплом тақырыбына сай педагогикалық, лингвистикалық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынды. Осының негізінде диплом жұмысының мақсаты, нысаны анықталды.
Бастауыш мектептерде қазақ тілін оқытуда дамыта оқыту технологиясын қолданудың міндеттері айқындалды.
Екінші кезеңде Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында дамыта оқыту технологиясын қолданудың тиімді жолдары қарастырылды. Бастауышта қазақ тілін дамыта оқытуды ұйымдастыру және тиімді пайдалану жолдары айқындалды
Зерттеу нысаны. Бастауыш мектептің оқу - тәрбие үрдісіндегі қазақ тілі пәні.
Зерттеудің әдістері.Жұмыста баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Бастауыш мектептерде қазақ тілін оқытуда дамыта оқыту технологиясын қолдану арқылы алынған ғылыми қағидалар мен тұжырымдар қазақ тіл білімі мен бастауышта қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық тұрғыдан толықтырады.
Диплом жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілінен алған білімін тереңдетуге және тілдік материалдарды дұрыс игеруіне ықпал етеді. Диплом жұмысы бастауыш мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дамыта оқыту технологиясы
Қазіргі кезеңде Республиканың білім беру жүйесінің ең басты мәселесі- қазақ мектебі түлегінің білім сапасының дейгейін халықаралық дәрежеге жеткізу. Ол үшін мектепке заман талабына сай мемлекеттік білім стандартын енгізу, соған сәйкес кәсіби шеберлігі дамыған кадрлармен қамтамасыз ету, өркениетті ғылыми-әдістемелік бағытқа ынталандыру, жаңа базистік оқу жоспары мен жаңа буын оқулықтарына көшу, орта білімді ақпараттандыру, тағы сол сияқты білім беру саласында жүйелі жұмыстар атқару- еліміздегі ең маңызды әрі кезек күттірмейтін ауқымды істер.
Дамыта оқыту - күрделі құрылымды, біртұтас педагогикалық жүйе. Оның нәтижесінде әр оқушының өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесінде көтерілуі көзделіп, оқыту барысында соған лайық жағдайлар жасалады. Дамыта оқытудың дәстүрлі оқытудан айырмашылығы: көздеген мақсатында, мәнінде, мазмұнында, дамытудың негізгі факторында, мұғалімнің рөлі мен атқаратын қызметінде , әдіс-тәсілдерінде, оқушының білім алу белсенділігінің түрінде, оқу үрдісінің мүшелерінің әрекеттестік ерекшеліктерінде, олардың қарым-қатынас сипатында, танып білу үрдісін ұйымдастыру және ондағы коммуникациялар түрлерінде, т.б. [1].
Әлемдік педагогиканың, көбінесе, жүгінетіні Л.С.Выготскийдің идеяларына негізделген В.В.Давыдов пен Д.В.Эльконин және Л.В.Занковтың дамыта оқыту жүйелері. Л.С.Выготскийдің идеялары Еуропа елдерінің көптеген универ-ситеттерінің педагогика факультеттерінде оқытылады [2].
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдауын табуда. Бірақ оны жалпы білім беретін мектептерде іске асыру көптеген қиындықтар тудыруда. Өйткені, ұсынылған әдістемеліктер мен технологиялар көбіне дербестік сипатта, сондықтан кез келген мектепте әр түрлі ерекшелікті балалар арасында қолдануын таба алмай жүр.
Сонымен қатар оқушы тұлғасын дамыту оқытудың мақсаты ма, әлде мақсатқа жетудің амалы ма (құралы ма) деген сауалға нақтылы түсінік берілмеген және тұлға дамытудың өзіне тән түрлі-түрлі көзқарастары бар. Біздің елде білім беру мекемелері, мектеп мұғалімдері және көптеген ғалымдар оқушы тұлғасын дамыту деп таниды. Бірақ, тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтардың айтуы бойынша, әр адамның дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды, тек оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған білім беру мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыму, ол оның толық өзіндік өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы ретінде қарастырылады.
Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен мүмкіншіліктерін өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет [3].
Бұдан шығар түйін: білім беру мекемесінің әрбір сабақта, күнделікті қарым-қатынаста, мектепте және мектептен тыс істе асырылатын өзекті мақсаты, сонымен қатар, болашақты болжаған оқушы тұлғасын өзіндік жетілдіруіне, өзіндік қалыптасуына жеткізетін амал. Оқушы тұлғасының дамуы түсінігіне оның қалыптасуына, біртұтастығына және бөлек бөліктеріне (сезімділік, зерде, ерік, құндылықтыр,білімділік және жеке тәжірибе, т.б.) позитивті өзгерістер енеді[4].
Даму дегеніміз материалдық және идеялық объективтілердің қайтымысыз, нақты бағытталған, жаңа сапаның пайда болуына алып келетін заңды өзгерісі. Егер жаңа сапа қандай да бір қатынасында ескіден озса, онда дамудың прогрестік, ал егер ескіге жол берсе, регрестік түрі келбетінде тұрады(З.Қараев).
Біздің ізденісіміз прогрестік дамуды көздейді, оған жетелейтін-өнімді іс-әрекет. Өнімді іс-әрекет жан-жақты ізденудің нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Мұндай жағдайда екінші бір жаңа, бұрынғыдан өзгеше мағлұматтар (өнімдер) туындайды. Дамыта оқыту идеясы өнімді іс-әрекет арқылы іске асады.
Ал бүгінгі мектеп оқушысы мұғалімнің баяндауын мұқият тыңдап, түсінуге тырысып немесе оқулықтан мәліметті өз бетінше оқып-танып, әр түрлі зерттелетін объектілер мен құбылыстарды бақылап және дайын ережелерді, нұсқауларды басшылыққа ала отырып, әр түрлі іс-әрекет жасайды. Мұндай оқу-танымдық әрекет- ережемен, алгоритм қолдану арқылы іске асады.
Дамыта оқыту идеясы ТМД елдерінде әжептеуір қолданыс тауып келеді. Қазіргі кезде Мәскеуде Дамыта оқыту халықаралық қауымдастығы жұмыс істейді. Қауымдастықтың президенті - академик В.П. Зинченко.
Эльконин мен Давыдовтың дамыта оқыту жүйесі бойынша Мәскеудің психология институтының зертханасы іргелі жұмыс атқаруда. Оның меңгерушісі- дамыта оқыту жүйесінің іргетасын салушылардың бірі Эльконин Даниил Борисовичтің ұлы, ізбасары профессор Эльконин Борис Данилович.
Академик В.П.Зинченко осы ізденісті жүйенің негізгі көңіл аударар бағыты-теориялық ойластыру деп санайды және бұл құрғақ дәмсіз білімдер болмау керек, керісінше, ол қоршаған әлемнің көрінісі болып, сана-сезіммен түбегейлі қабылданып, түп-түбіріне дейін танып білінуі қажет.
Профессор Б.Д.Элькониннің пікірі бойынша дамыта оқыту жүйесімен білім алған балалардың дүниеге деген көзқарастары терең және көріп-білудің жаңа тәсілін игергендері көзге түседі, яғни дүние және оны тану үрдісі баланың сол үрдіспен толық шұғылдану және қызығу таныту жағдаятында пайда болады. Қазіргі заманғы жаңашыл жағдайларда жаңашыл міндеттер туа бастайды, соның негізгісі-дамыта оқыту педагогикасын қалыптастыру, яғни дамыта оқытудың педагогикалық не балалық психологиясын емес, дамытушы білім берудің жүйесін қалыптастыру[5].
В.С.Лазарев ойы бойынша, дамыта оқыту бөлек бір сыныпта болуы мүмкін емес, ол үшін әбден жаңа типті мектеп қажет, педагогтерді ғана дайындамай басқарушыларды да арнайы даярлау қажет.
Орта мектепте дамыта оқыту бағытымен іргелі түрлендіруді Ю.В.Громыко қолайлы деп санайды, бірақ оның пікірінше, бөлек сыныптарда ғана дамыта оқыту теориясын толық қолдануға мүмкіндік бар.
А.Б.Воронцовтың пікірі бойынша дамыта оқыту жүйесіне енген мұғалім тұлғасы да мұғалімдеріне қарағанда ерекше жетіледі.
Қазіргі кезде дамыта оқыту мектебін қалыптастыру жер-жерлерде ынталы жүргізіліп жатыр. Атап айтқанда Мәскеу, Санкт-Петербург, Харьков т.б. қалаларда Давыдов пен Элькониннің, Л.В.Занковтың дамыта оқыту жүйесі оқу-тәрбие үрдісінде қолданылып жүр. Бірақ, біздің елде, әсіресе, қазақ мектебінде бұл игі іс әлі айтарлықтай қолға алынған жоқ. Мұнда білім беру ісінде уақыттың көбі баланы жалықтырып жіберетін баяндау, түсіндіру, үлгіні көрсету сияқты өнімсіз еңбекке жұмсалып жатады. Осының нәтижесінде мектептерде дағдыны қалыптастыру күні бүгінге дейін осылай істе деген ұстаным бойынша танымал және тәжірибелік міндеттері шешуге бағытталған жалпы заңдылықтар мен иетеллектуалды іскерлікті саналы қолдану негізінде емес, мұғалім берген үлгілерді ұғынбастан орындау негізінде құрылып жүргені жасырын емес.
Әлемдік тәжірибеде бірнеше түрлі өзара балама мектептер баршылық, әр біреуінің ұтымдылығы әр түрлі. Мысалы, дәстүрлі мектеп түлектерінің білімділік деңгейі жүйелілік, теориялық, ғылымилық тұрғыдан қарастырғанда жоғары, бірақ сол білімдерін қолдануға іскерлік қасиет-қабілеттернің шеңбері тар болып келеді. Ал қызығу мен қажеттілікке негізделген еркін тәрбие мектептеріндегі білім беру үрдісі оқушылардың еріктері мен танымдылық дамуын шектейді, мұнда психиканың механикалық еске сақтау қызметі дағдылар мен ебдейліктер игерілмейді. Сондықтан, болашағы мол болып көрінетін дәстүрлі оқыту элементтері мен балама оқыту әдістемеліктердің үйлестірілген түрі керек. Мұнда тасада қалдырмайтын мәселе-қайсысынан қандай элементтер, қандай негізде таңдалынып, қандай қатынаста құрастырылатындығы[5].
Оқушы тұлғасының дамуына айтарлықтай ықпал жасауды дәстүрлі мектеп іргесінде іске асыру - қазіргі кездегі білім беру жүйесінің дамуындағы елеулі бағыт. Яғни, мемлекеттік білім беру стандарты бойынша, базистік оқу жоспарына негізделген, сыныпты-сабақты ұстанымын сақтайтын, бірақ үнемі өзгерістегі, заманға қарай икемделудегі білім беру жүйесі және психологиялық-педагогикалық жетістіктерге ашық мектеп болуы керек.
Оқушы тұлғасының дамуына максималды себепкер болу үшін дамыта оқыту идеясы бойынша ұстанымдар жүйесі қалыптасқан:
1.Оқыту үрдісінде танып-білуге арналған материалға және оны игеру уәжіне оқушының қызығуын тудыру.
2.Мұғалім білім беру мазмұнын өңдеп жоспарлағанда оқыту үрдісін оқушы есептің шешуін табу, не басқа оқу мәселесін шешу барысында өзінің өзекті даму аймағына сүйенетіндей етіп, жасау керек. Басқаша айтқанда, оқыту үрдісі оқушының өзіне берілген есепті шешу барысында оны шешуге қабілеті, білімі жеткендіктен оны ұжымдық талқылап, ойланып, гипотеза ұсынып, оны тексеруіне, қосымша әдебиеттермен жұмыс істеуіне негізделуі қажет.
3.Оқушының тиімді даму жолдарын ашу үшін олардың әрқайсысының жеңістік жағдаятын алдын ала ескеру қажеттігі туады, яғни оларға өз күштерімен шығара алатын есептер мен атқара алатын оқу тапсырмаларын беру керек. Сонда бала өзін жеңімпаз, қиын шыңды басып өтуші, меншікті жеңісті иеленуші ретінде сезінеді.
Жұмысты тексеруде баға оқушының жеткен нәтижесіне емес, оның еңбегінің мөлшеріне сәйкес қойылуы керек.
1.Сырттағы білімді іштегі білімге алмастыруға арналған іс-әрекеттер тізбектерін алдын ала болжау қажет. Бұл нәтиже топтық талдау, пікірталастар және т.б. жеткізеді.
2.Дамыта оқыту үрдісінде білім дайын берілмеуі тиіс, оқушы білім тереңіне қарқынды ой еңбегін қажет ететін тапсырманы орындау арқасында жетуі керек. (5 кесте)
1.Кесте №1
Дәстүрлі және дамытушы оқытуды салыстыру кестесі
Дәстүрлі педагогика
Дамытушы педагогика
Мәні
Білім, ептілік, дағдыны меңгерту
Баланың өзін-өзі субъект ретінде өзгертуі
Мақсаты
Білім, ептілік, дағдыны игерту
Әрбір оқушыға оқып-тану үрдісінің өзіндік өзгеретін субъектісі ретінде дамуға жағдай жасау, қасиет-қабілеттерін дамыту
Дамытудың негізгі факторы
Білім, ептілік, дағдының дәрежелері
Соған қоса маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үрдісі
Мұғалімнің рөлі
Дайын білімді түсіндіруші, бақылаушы, бағалаушы, тәртіпті қадағалаушы, білім насихаттаушы
Танымдық іс-әрекетті ұйымдастырушы, ұжымдық істердің ұйытқысы, кеңесші
Педагогтың негізгі талабы
Мен сияқты істе
Ойлап істе
Педагог қызметі
Білім беру
Адамды өсіруші
Әрекеттестік стилі
Авторитарлы
Демократиялы
Мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынастық стилі
Монологты (мұғалім жағынан)
Диалогты
Оқытудың басым әдісі
Мәліметтілік
Ізденісті-зерттеушілік
Сабақты ұйымдастыру түрі (формасы)
Фронтальды, топтық
Жекебастық, топтық
Мазмұнының негізі
Адамның кейбір саладағы іс-әрекеттерін құрастырудың жалпылама ұстанымдарына сүйеніп, анықталған мәселелерді шешудің дайын әдістері
Дамыту үрдісіндегі оқушылардың игеретін іс-әрекеттерді қалыптастыру ұстанымдарын анықтайтын ғылыми түсініктер
Әдіс-тәсілдер
Көрсету - түсіндіру-жаттықтыру-бақылау-бағала у
Оқу мақсаттарының қойылуы, ізденушілік-зерттеушілік әрекеті, табылған шешімді дәлелдеу, шешімді тексеру
Әрекеттестік түрі
Басқарушы мен бағынушы
Іскерлік-серіктестік, ынтымақтастық
Әрекеттестіктегі қызметтер
Мұғалім-жетектеуші, оқушы-орындаушы
Қызметтер бөлінбейді, бірлескен ізденіс
Педагогтың материалды түсіндіруге кеткен уақытымен салыстырғандағы оқушының өзіндік жұмысының уақыты
Өте аз
Салыстырмалы
Оқушы позициясы
Қызығу аз, пассивті
Қызығу бар, активті, ынталы, шабытты
Оқуға деген мотив
Эпизодты түрде туындайды
Әрқашан және мақсатты туындайды
Сабақтағы жанға жайлы сәттер
Кей кезде пайда болады
Әрдайым және мақсатқа бағытталған
Дамыта оқыту идеясы бойынша оқушыға оқу мақсаттарын қоюда, шешуде ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқалау, жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім-сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам рөлінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше, дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз ойын білдіріп, пікір айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермес. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесін бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді[1].
Мысалы, бастауышта қазақ тілі сабағында мұғалім зат есім тудыратын нама, дама, бей деген жұрнақтардың қалай шыққаны жөнінде де айтса, артық болмайды. Мұғалім зат есімді оқыту тұсында заттық атауларды көбірек үйреткені жөн.
Диктант немесе сөздік жұмысын үйретуде, сондай-ақ балаларды ауызша сөйлеп үйрену дағдысына бейімдеу үшін мұғалім мынадай дидактикалық материалдарды пайдалануына болады.
Оқушылар зат есім туралы басты мәліметтерді бастауыш мектепте өтеді. Сондықтан алғашқы рет зат есімді оқытқанда, алдымен оқушылардың бұл туралы бұрынғы білетіндерін еске түсіріп, сол білімін әрі қарай тереңдетеді.
Бірінші сабақта зат есімдердің мағыналары, жалпы есім және жалқы есім туралы қайталанады. Осы қайталау үстінде оқушылардың зат есім туралы өткендері еске түсіріліп толықтырылады. Қайталау грамматикалық талдау түрінде жүргізіледі. Ол үшін мұғалім алдын ала бірнеше сөйлем дайындап келеді. Бұл сөйлемдерде әр түрлі мағынада жалпы есімдер және бірнеше жалқы есім сөздер болады. Мұғалім осы сөйлемдерін тақтаға жазып, оқушыларды біртіндеп тақтаға шығарып немесе тұрған орнында сөйлем ішіндегі зат есімдерді, жалпы есім, жалқы есімдерді тапқызып, олардың мағыналарын айтқызады.
Мысалдарды талдап болған соң, оқулықтан зат есімнің анықтамасын оқып, мазмұнын оқушылар өз сөздерімен айтып береді. Бастауыш мектепті бітірген оқушылар дерексіз зат есімдерді (ақыл, ерлік, ой, қорқақтық) анық айыра алмайды. Сондықтан оқушылардың зат есім туралы білімін кеңейту үшін, лайықты мысалдар алып, соның ішінен деректі (бор, сия, адам), дерексіз (ой, батырлық, ашу т.б.) зат есімдерді айыртып, олардың арасындағы мағыналық өзгешелікті үйретеді. Бекіту үшін тапсырмалар беріледі. Сонымен бірге басқа сөз таптатарымен сыртқы дыбыстық жағы ұқсас болып келетін омоним сөздерді айырту үшін де, жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Мысалы, терең арық -- Қой арық. Ұста ат тағалайды. -- Атты ұста. Жаз жылы болады. - Хат жаз.
Оқушылардың жалпы есім, оның ішінде деректі зат есім, дерексіз зат есім, жалқы есім және омоним туралы алған білімдерін бекіту үшін, мүғалім әр түрлі жұмыстар жүргізеді. Мысалы, партаның ыңғайымен, бір қатардағыларға өзен аттарын білдіретін, екінші қатардағыларға қала атын білдіретін жалқы есімдер тапқызу т.б.
Дерексіз зат есімдер тауып, соған сөйлем құрау, немесе омоним туралы түсінігін бекіту үшін, қымыз іш, аяғыңды бас, қолыңды суға мал сияқты сөйлемдер алып, сондағы етістіктердің зат есім болатын омонимдерін ойлап тапқызып, сөйлем құратады. Оқушылардың әрқайсысы екі сөйлемнен жазады. Онда жалқы есімдер сөйлемнің бірыңғай мүшесі болып келуі шарт, Мысалы, Мен биыл Сарыағаш, Жетісай, Түркістан қалаларын араладым. Аулаға Гүлжан, Әсел, Маржан доп ойнауға шықты.
Мұнда жалқы есімдер жайында, бірыңғай мүшелердің арасына қойылатын тыныс белгісі және кітап аттарының тырнақшаға алынатындығы туралы түсінік алады[6,71].
Зат есімдер семантикалық жағынан өз ішінде: мал атаулары, адамның есімдері, кұрт-құмырсқа атаулары, қора-қопсы, үй жиһаз атаулары, қоғамдық түрмыс атаулары, саяси-әлеуметтік атаулары, техника атаулары, сауда-саттық атаулары, табиғат, құбылыс атаулары сияқты болып сараланады.
Зат есім мағыналарын ашуда оқушылар сұрағының адам ұғымын білдіретін атауларғакім?, не? сұрағының адамнан басқа жан-жануарларға, өзге заттардың атауларына қойылатынына мысалдар келтіреді.
Зат есімдердің жалпы есім, жалқы есім болып бөліну ерекшелігі әрқилы деректі, дерексіз үғымдарды білдіретін зат есімдерден мысал келтіру арқылы түсіндіріледі. Ал жалпы есімдер мағына жағынан нақты бір ұғымды білдірмейді, тек жеке-дара затты басқа бір заттардан ажырату-үшін қойылған белгі - зат ретінде жұмсалатын есімдер екені ескеріледі. Сол себептен де жалпы есімдердің ерекшелігі бұлардың үнемі бас әріппен жазылатынында екені зат есім орфографиясымен үштастырыла сөз болуға тиіс. Жалпы есім, жалқы есімдердің де контексте болсын, жеке бір жаңа сөз жасауда болсын, жалпы зат есімнен жалқы зат есімге, керісінше, жалқы есімнен жалпы есімдерге айнала беретінін мысалдар талдау төңірегінде аңғарту қажет. Мысалы: Семей - семейлік, Шымкент-Шымкенттік, Алматы -- алматылық немесе күн, уақыт. Күн, Ай планеталарының мағыналары түсіндірілуі керек.
Жалқы есімдерге кісі аттары мен жер-су аттары енетіні ескертіледі. Олардың жасалу жолы мен емлесі Морфологияны оқытудың методикасы деген кітапта толық берілген.
Зат есім сөздерінің кейбір тобы лексика-семантикалың жақтарынан үнемі жалпылық мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтыны да ескерілуі керек. Көптік жалғауда қолданбайтын зат есімдер нақты мысалдар төңірегінде мынадай жүйемен түсіндіріледі:
1.Сұйықтық ұғымды білдіретін зат есімдердің атаулары: көптік жалғауда қолданбайды: су, қымыз, сорпа, көже, шұбат, айран, керосин, мұнай т. б.
2. Газ тектес зат есімдердің атаулары: азон, бу, түтін, тұман, шаң, т. б.
3.Уақ, үнтақ, майда, мамық зат есімдердің атаулары: қант, ұн, кірпік, шаш, құм, жусан, шөп, жүн, түбіт, жіп, арпа, өрік, мойыл т. б.
4.Дерексіз зат есімдердің атаулары: алгыс, қайгы, қуаныш, шындық, тілек, өкініш, қасірет т.б.
5.Табиғат байлығы -- кен атаулары: алтын, болат, құрыш, мыс, шойын, алмаз, көмір т. б.
6.Табиғат қүбылыстарының атаулары: жаңбыр, жел, найзагай, боран, қар, құйын т.б.
7.Жұптық ұғымды білдіретін зат есім атаулары: көз, қол, аяқ, құлақ, етік, байпақ, кебіс, шаңғы, қолғап, тағат.б.
Зат есімнің мағыналарын өз ішінде саралап түсіндіру оқушының тіл байлығын, сөздік қорын байытып, оларды дұрыс қолдана білуге дағдыландырып, тіл мәдениеттілігін қалыптастырады.
Зат есімдердің бұл айтылған мағыналық ерекшеліктерін аңғартумен қатар, бір алуан зат есімдердің ол бастағы мағыналарынан жартылай айрылып, кебінесе көмекшілік қызметінде жұмсалатын ерекшеліктері де ескерілуі керек. Мұндай зат есімдер өз алдына көмекші есімдер болып, көмекші сөздер тобына жататыны айтылады.
Зат есімдердің лексика-семантикалық мағыналарының ерекшеліктері, өзара ұқсастықтары және өзара бір-біріне ауысып отыруын мұғалімдер жоғарыдағыдай саралап алғаң соң, оқушыға нені білдіру керек, нені ажырата білуге дағдыландыру керектігін бағдарламаны, оқулықты басшлыққа ала отырып, күнтізбелік жоспар жасау ұстаздардың міндеті.
Зат есімдердің морфологиялық белгілерін меңгерту. Зат есімнің морфологиялық тұлғада түрленуін меңгертуге бұрын өтілген сөздердің жасалуынан алған білім еске түсіріліп, сөз жасаудағы заңдылықтың зат есімге де тән екендігі түсіндіріледі.
Зат есімдер құрамы, құрылысы жағынан дара, күрделі болатыны меңгертіледі. Дара зат есімдердің бір ғана сөзден жасалатыны, күрделі зат есімдердің кем дегенде екі, одан да көп сөздерден құралатыны айтылады. Күрделі зат есімдердің құрамындағы сөздер алуан түрлі тұлғада жұмсалатыны талдау кезінде аңғартылады.Мысалы; Жиналысты Қазақстан Жазушылар одагы басқарнасының бірінші секретары кіріспе сөзбен ашты- деген сөйлемдегі сөздерді құрамына қарай жиналысты және Қазақстан Жазушылар одагы басқармасының бірінші секретарі деген екі топқа бөліп, алдыңғысының бір ғана сөзден, кейінгі күрделі зат есімнің алты сөзден құралып, күрделі жалқы есім сөздер екені өзара салыстырыла түсіндіріледі[7].
Зат есімдердің жасалуын меңгертуде негізгі, туынды, біріккен сөз, қос сөз, тіркес сөз және кысқарған сөздердің жұмсалуы, лексикалық толығу мәселесі еске түсіріліп, зат есімнің жасалуы сөз болуға тиіс.
Зат есімдердің жасалуын сөз еткенде, мұғалімдер үш түрлі ерекшелікті басшылык етулері керек.
Бірінші, зат есімдер лексикалық әдіс-тәсіл арқылы жасалады. Лексикалық тәсілге ешбір жұрнақсыз өзінің бастапқы мағынасын не кеңейту, не тарылту, не ат ауысу арқылы туған жаңа есімдер жататыны аңғартылады. Мысалы: еңбек, қызмет, кәсіп, өнер дегендердің жаңа мағынасы түсіндіріледі.
жалғау жалғанба Екінші, зат есімдер синтаксистік әдіс-тәсіл арқылы жасалады. Екі не одан көп сөздердің бірігуі немесе қосарлануы, не тіркесіп келуі арқылы жаңа ұғымды зат есімдер пайда болады. Мысалы: тасбақа, қора-қопсы, жал-жая, шекара, Еңбек Қызыл ту ордені, Болат Асанов т. б.
Үшінші, зат есімдер жұрнақ жалғану арқылы жасалады. Жұрнақтардың жалғануы арқылы жаңа зат есімдердің пайда болуы морфологиялық амал-тәсілге жатады. Демек, зат есімдердің сөз тудырғыш, сөз түрлендіргіш сияқты екі түрлі морфологиялық көрсеткіші меңгертіледі. Мысалы: басшы, көзілдірік, орындық, құлақшын, дегендегі -шы, -ілдірік, -дык, -шын жұрнақтары бас, көз, орын, құлақ зат есімдерінен екінші бір жаңа зат есімдер жасалып тұр. Сол сияқты бұрғы, боран, ұшқыш, тарақ дегендердегі -ғы, -н, -қыш, -қ жұрнақтары бұр, бора, ұш, тара дегендер етістік сөздерінен зат есім жасап, зат есім тобын екінші бір жаңа есімдермен толықтырады. Зат есім жасайтын бұл жұрнақтардан басқа бір топ жұрнақ жалғанған сөзінің лексикалық мағынасың өзгертпей, оларға қосымша үстеме реңк ғана жамайды. Қосымша реңк, мән үстейтін жұрнақтар сыйлау, құрмет тұту, кішірейту, еркелету, қымсыну, кемсінбеу, кекету, мысқылдау тәрізді алуан түрлі реңктік мағынаны білдіреді. Мысалы: апай, әкей (үлкен тұту), ағатай, балақай (құрмет, сыйлау), көрпеше, үйшік (кішірейту), басшысымақ (қомсыну) тәрізді мағынада жұмсалады. Мұндай мағына үстейтін жұрнақтар сөз түрлендіргіш қызметінде танылады. Сөз түрлендіргіш жұрнақтар сөз тудырғыш жұрнақтарға қарағанда аз. Сөз тудырғыш жұрнақтардың түрі жаңа зат есім жасауда өнімі мол екені аңғартылады.
Туынды зат есімдердің құрамындағы жұрнақтардың тұлғасы әр түрлі болатынынан да мәлімет берілуі керек. Мысалы: құймак, түйме, санақ, жем, адамгершілік деген туынды зат есімдердегі жұрнақтардың қүрамы әр түрлі екені сөз болады. Атап айтсак, -мак, -ме, -қ, -м, -гершілік деген жұрнақтардың құрамын өзара салыстыра түсіндіру керек.
Зат есімнің жалғауларын оқыту. Зат есімнің морфологиялық тұлғасы жағынан басқа сөз таптарынан ерекшеленетін бір белгісі - көптік, тәуелдік, септік жалғаулары зат есімге тән, сол себепті зат есімдер жалғаудың қай түрімен болса да еркін гүрлене беретіні айтылады.
Көптік жалғау. Бірініиі сабакта көптік жалғауы туралы оқушылардың бастауыш мектепте өткендері қайталанады. Соңғы буыны жуан не жіңішке, сонғы дыбысы дауысты немесе дауыссыздардың әр түрінен болған бірнеше зат есімдерді тақтаға жазып, сол сөздерге көптік жалғауларын оқушылардың өздеріне жалғатады (бала-лар, кісі-лер, қыз-дар, сөз-дер, қалам-дар, кілем-дер, ағаш-тар, мектеп-тер).
Көптік жалғауы буын үндесу заңына байланысты жуан (-лар, -дар, -тар), жіңішке (-лер, -дер, -тер) болатындығы, дыбыс үндесуінің ілгерінді ықпал заңына байланысты (-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер) үнді, үяң және қатаң дыбыстардан басталатындығы женіндегі ережелер қайталанады.
Зат есімнің алдынан сан есім келіп, сол заттың санын, сан мөлшерін білдіреді. Мұндай жағдайда зат есімге көптік йды. (Он адам, бес қалам, он шақты қой, бес-алты сиыр т. б.)
Оқушыларына зат есімнің көптелуі туралы үйреткенде, зат есімге көптік жалғауы жалғану арқылы және зат есімнің алдынан сан есім сөздер келу арқылы жасалатын түрлерін тиянақты үйрету жеткілікті болар еді. Өйткені мектеп оқушыларына грамматикалық құбылыстарды үйреткенде, ол екі ұшты болмай, нақтылы анықтамасы мен фактілері бір-біріне сәйкес болуы шарт.
Қазақ тілінде сөздердің жекеше немесе көпше түрінде қолданылуы -- стильдік ерекшелігі болуға тиіс. Сондықтан грамматикалық форманы мағынаға бағындыру -- грамматикалық құбылыстарды дұрыс түсінуге кедергі келтіреді. Мағына қуушылық -- әсіресе оқушылар үшін қиындық туғызатын жағдай.
Зат есімнің тәуелді түрі. Бесінші класс оқушылары тәуелдік жалғауымен бастауыш мектепте танысқан. Бұл тақырыпты өткенде де, мұғалім тақтаға бірнеше сөйлем жазып, сұрау-жауап арқылы оқушыларға талдатады, сөйлем ішінен зат есімнің тәуелді түрін тапқызады, оның жалғауларының қай жақтық екендігін айтқызады [8].
Тәуелдік жалғаудың түрлерін үйреткенде, буын үндестігі туралы ережелерді қайталап еске түсіру керек. Әсіресе дауысты дыбыстарға аяқталған сөздерге тәуелдік жалғауы I, II жақта -м, -ң (шеке-м, бәкі-ң) түрінде жалғану себебін, III жақта -сы, -сі (бала-сы, әке-сі) түрінде жалғанатынын салыстыру арқылы үйреткен жөн. Тәуелдік жалғауларын үйрету үстінде, кейінді ықпал заңының ережесін еске түсіріп, қ, к, п дыбыстарының г, г, б дыбыстарына айналатындығын терең түсіндіру үшін көбірек жаттығу жұмыстары жұргізіледі (мектеп -- мектебім, тышақ -- тамағы, етік -- етігі, қап -- қабы т.б.).
Тәуелдік жалғаулары және олардың емлесін бекіту үшін окушылар әр түрлі жаттығу жұмыстарын -- класта да, үйге тапсырма ретінде де орындауға тиіс.
Тәуелдеудің оңаша түрі, ортақ түрі деп бұларды айырып грамматикалық категория ретінде үйрету қажет емес. Өйткені ортақ тәуелділік мағына білдіретін (үш жағына бірдей) арнайы грамматикалық формант жоқ, тек бірінші жаққа жалғанатын -мыз, -міз жалғауы ғана ортақтық мағына білдіреді.
Мұны ескерту ретінде бірінші жақта жалғанатын -мыз, -міз ортақ мағына білдіреді, екінші жақта жалғанатын -қыз, -қіз сыпайылықты білдіреді деп үйрету дұрыс болар еді. Ал сендердің балаларың деген сөйлемдегі ортақтық мағына -- тек контекске байланысты туатын ұғым. Олардың журналы дегенде де ортақтықты білдіріп түрған арнайы тәуелдік жалғауы жоқ. Ол мағына контекске байланысты аңғарылып тұр.
Зат есімнің септелуі. Зат есімнің септелуі грамматиканың күрделі де, киын тарауы болып саналады. Зат есімнің септелуін үйртуде бір ескеретін нәрсе -- осыған байланысты терминдердің әр түрлі болмай, тиянақты болуы. Қазір мектептерде септік, септеу, септік жалғауындағы сөз, барыс жалғауындағы сөз, барыс жалғаулы сөз, барыс жалғауы т.б. деп аталып жүр. Әрбір грамматикалық категорияның не құбылыстың тиянақты термині, бір ғана аты болуы -- оқушылардың грамматикалық құбылыстарды дұрыс түсінуіне жәрдем етсе, екіншіден, оларды жинақы және мәдениетті сөйлеуге дағдыландырады. Зат есімдердің әр түрлі септік жалғаулар жалғану арқылы түрленуін септеу (септелу) деп атап, ал септік жалғауы жалғанған жеке сөзді барыс септік (ауылға), жатыс септік (ауылда) т.б. деп атаған дүрыс.
Әр септікке анықтама бергенде де, алдымен бәріне біркелкі мынадай сөйлеммен түсіндірген жөн. Ілік септік дегеніміз -- атау септікке -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің жалғаулары жалғану арқылы жасалады. Бұл жалғауларды ілік септік жалғаулары деп атаймыз. Сонан соң ілік септіктің ерекшеліктері, мағыналары туралы түсіңдіріледі. Басқа септіктер де осы тәртіппен үйретіледі.
Зат есімнің септелуі туралы өткенде, оқушылар үшін мынадай қиындықтар кездеседі:
1.Атау септігін ілік және табыс септіктің жалғаусыз (жасырын) түрімен шатастыруы мүмкін.
2.Көмектес септік жалғауын мен, бен, пен деген жалғаулық шылаудан ажырата алмайды.
3.Жатыс септік жалғауы мен соған ұқсас да, де шылауын оқушылар жаңылыстыра береді.
4.Кейде табыс септік жалғауын (-ды, -ді) сын есімнің жұрнағымен шатастыруы мүмкін (малды қайыр, малды колхоз).
5.Оқушылар әсіресе зат есімнің III жақ тәуелді түрінің барыс, жатыс септік формасындағы (қаламына, қаламында) н дыбысын табыс септік жалғауы деушілік жиі кездеседі. Осы жағдайларды ескеріп, мұндай қиын мәселелерді оқушыларға дұрыс түсіндіру үшін, мұғалім алдын ала дайындалады. Ол үшін бұлардың анықтамаларын, керекті көрнекі құралдарын, лайықты мысалдарын жазып, дайындап келеді. Тіпті, қандай сұраулар беру керек екендігін де ойланып қояды. Жаттығу жұмыстары салыстыру түрінде беріліп, оқушылардың өздеріне талдату арқылы үйретіледі. Мысалы, Асан малды бері қайырды. Біздің ауданда малды колхоз көп. Асан қолын суга малды. Осы үш сөйлемдегі малды деген сөздің қайсысы табыс септігінде тұрғандығын тиісті сұрауына қарап ажыратады. Басқа септіктерді де үқсас формаларымен салыстыру арқылы осы ретнен үйреткен жөн.
Зат есімнің тура түрі мен тәуелді түрінің септелуі арасындағы айырмашылығы да бір-бірімен салыстыру арқылы үйретіледі (үйге -- үйіме, ауылга -- аулыңа, қолда -- қолыңда, каламды -- қаламын т.б.).
Қазақ тіліндегі септіктердің әрқайсының контекске байланысты бірнеше мағынасы болады. Кейбір септік тіпті әлденеше мағына білдіруі мүмкін. Оқушыларға бұлардың барлық мағыналарын теріп айтып жатудың кажеті жоқ, тек бір-екі басты мағынасын ғана үйреткен жөн[9,44].
Зат есімнің септелуіне байланысты кездесетін қиындықтар жоғарыда көрсетілген. Осы қиындықтар жыл бойына қайтадан еске түсіріліп отырылады.
Қазақ тілінде сөз негізінен кейін әдетте бірінші орында септік жалғаулары немесе жіктік жалғауы жалғанады. Кейде апамдар, әжемдер, жездемдер деген сөздерде көптік жалғауы өзінің орын тәртібін бұзып, тәуелдік жалғауының бірінші жағынан кейін жалғанады. Жатыс септігінен кейін жіктік жалғауы жалғанатындығын немесе сөзге бірнеше жалғау қосылғанда, ең соңында жіктік жалғауы жалғанатынын аңғарту үшін мен қайдамын? сен қайдасың? ол қайда? деген сұрауларға жауап ретінде Сіз мектептесіз. Мен мекептің кітапханасындамын. Мұқан үйінде деген сөйлемдерді талдатып бекітеді.
Сын есімдердің жұрнақтары арқылы жасалатынын меңгерткен соң, осы жұрнақтардың туынды сын есім жасаудағы өнімдерінің өзі де бірдей еместігі ескерілуге тиіс. Туынды сын есім жасайтын жоғарыда аталған үш топ жұрнақтың өнімді, өнімсіз болып келетінін әрбір топты өту тұсында, жасалуын сөз ету кезеңінде қоса түсіндіріліп кету қажет. Мысалы, заводтагы, сулы, таусыз, жолдастық, қадірлес, киімшең, ашушаң деген мысалдардағы: -гы, -лы, -сыз, -шыл, -лес, -шең, -шаң деген жұрнақтардың зат есімдердегі қатыстық зат есім жасалып тұрғаны мысалдар арқылы нақтыланады. Бұл жұрнақтардың жаңа сын есім жасауда өнімінің мол екені айтылады. Ал өнерпаз, жағымпаз, әзілқой, жемқор деген туынды сын есімдердің -паз, -ымпаз, -қой, -қор жұрнақтары бірен-саран сөздерге ғана жалғанатындығы айтылып, олардың өнімі шамалы екені айтылады.
Мұнан кейінгі кезеңде, біт, оз, жыла, жат, құра, ауыс, біл, жасқан, ұт, жина, бос деген негізгі түбірлі етістік сөздері үхынылып, бүлардың қимыл-үғымды білдіретін сөздер екені анықталады да, түрлі жұрнақтар арқылы бүл сөздерден туынды сын есім жасалатыны салыстыру амал-тәсілдері арқылы мысалдармен түсіндіріледі. Айталық: бітік, озық, жылауық, жатыңқы, құранды, ауыспалы, білгіш, жасқаншақ, ұтымды, жинаулы, тайгақ дегендей сөздердің қ а н д а й? деген сұракка жауап беріп, етістік сөзден қатыстық сын есім жасалып тұрғаны айтылады.
Жіктік жалғау. Қазақ тілінде жіктік жалғау -- тек зат есімге ғана тән грамматикалық категория емес, ол -- барлық сөз табына ортақ категория. Жіктік жалғауы жалғанған сөз сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады.
Оқушылар бастауыш мектепте оқу жылының басында сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелері туралы мағлұмат алады. Сондықтан зат есімнің жіктелуін өткенде, оны баяндауыштың қызметімен байланыстырып үйрету керек.
Көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғауларын өтіп болған соң, жинақтау ретінде олардың орын тәртібін, қай жалғаудан соң қай жалғау келетіндігін үйрету мақсатымен арнайы сабақ өткізіледі. Бұл жалғаулардың орын тәртібін оқушылар саналы түрде толық түсінуі үшін, мүғалім тақтаға кітап-ымыз, -тар; оқушы-мын, -сы; қол-ды, -дар, -ың деген сияқты сөздер жоғарыдағы мысалдарды түбірден жұрнақты дефис арқылы бөліп жаздыру дүрыс болады. Етістіктен туынды сын есім жасайтын бұл сияқты жұрнақтардың өнімді жұрнақтар екендігі оқушылардың өздеріне ойландыру арқылы меңгертіледі. Осы ретте әрбір жұрнақтың үндестік заңына байланысты түрленіп отыратынын да ескеру керек. Осылайша, етістіктен туынды сын есім жасайтын өнімді жұрнақтарды түсіндірген кезде жасамыс, жинақы, тақау, сасқалақ, еңкек, сұгапақ, тыңгылықты, сұрамсақ деген тәрізді сөздерді үсынып, бүлардың сұрағы арқылы мағыналарын анықтап, -мыс, -қы, -қа-, лақ, -ек, -анақ, -гылъқты, -мсақ деген қосымшалардың етістіктен туынды сын есім жасап тұрған өнімсіз жұрнақ екені түсіндіріледі.
Туынды сын есімдердің жасалу жолын әр түрлі жұрнақтардан мысалдар келтіре отырып түсіндіру барысында, кейбір жұрнақтардан да мәлімет берілуі қажет. Айталық: -ма, -ме, омоним мәнді -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы зат есімде де, сын есімде де, етістіктерде де бар. Сонымен катар бұл жұрнақтың зат есім жасауда да, сын есім жасауда да, етістіктің болымсыз түрін жасауда да өнімді жұрнақ екендігі айтылады. Мысалы: қойма, көрме, қазба, тізбе, баспа, кеспе дегендер н е ? деген сұраққа жауап берсе, етістіктен жасалған туынды зат есімнің жұрнағы екені дәлелденеді. Ал бояма мата, қызба адам, аспа шам деген тіркестердің бірінші сөздері бояма, қызба, аспа дегендер қандай? деген сұраққа жауап болып түр, мұндағы -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары етістік сөздерден туынды сын есім жасап тұрған сын есім жұрнағы екені түсіндіріледі. Үшінші баспалдақта, сулама, ауыр зат көтерме, қиыншылыөтан қорықпа, уақытты босқа өткізбе, өтірік айтпа деген мысалдағы сулама, көтерме, қорықпа, өткізбе, айтпа дегендердегі -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары етістіктің болымсыз түрін жасап түрғанын жоғарыдағы мысалдармен өзара салыстырып, әрқайсысының ерекшеліктері нақтылану қажет. Қорыта келгенде, қай сөз табының болмасын морфологиялық көрсеткішінен мәлімет берілгенде ұқсас түлғалардың мағыналық ерекшеліктерін ашу үнемі ескеріліп отырылады [10,65].
Сын есімдер тек жұрнақ арқылы жасалмайды, сөз тіркестері арңылы да жасалады. Сөз тіркесі арқылы жасалатын сын есімдер күрделі сөз тобына жатады. Күрделі сын есімдердің жасалуындағы сөз тіркесінің қүрамы нақты мысалдар арқылы түсіндіріледі.
1.2 Білім беруді жаңартудың методологиялық негіздері
Білім беруді басқарудың тұтас жүйесінің дамуы мен қалыптасуы, екі жақты процесс, ол диалектикалық әдіс негізінде таным және теория мен практика бірлігінің принципінде шешімін табады. Теория мен практиканың байланысында білім беруді басқарудың тұтас жүйесі мақсат, мазмұн, әдістер мен формалары іске асырылады. Білім беруді дамытуды басқаруда практикалық іс-әрекет өзінше педагогикалық теорияны басқарудың көзі болып табылады. Білім беруді дамыту жүйесін тұтас басқару қандай болмасын жүмыста қызығушылықта себеп-салдардың байланысында тұтас жүйені қалыптастырудың арасында құралдар мен тәсілдердің арасында, басқару жүйесі мен нәтижесінін, ықпалымен, басқарушы мен басқарылушының мақсаты мен міндетттерінің құрылымдык, жүйесі және іс-әрекетінің мазмұнымен анықталады. Құрылымдық басқару мақсаты қойылған міндеттермен мазмұндық іс-әрекеттегі басқарудағы құрылымдық жүйеге байланысты. Мақсат, міндет және мазмұнды басқару іс-әрекет, оқыту формасына, тәсіліне, құралына және ықпап етіп басқарылатын объект және субъектіге байланысты алынады.
Аймақтарда білім беруді басқарудың орталық обьектісі болып, білім беру мекеме типтерінің адамзат өмірін қамтамасыз ететін негізгі процеске, яғни қалыптастыруға және дамыту жүйесіне айналуы керек. Ибн Сина Табиғат жер бетіндегі бақыттың, байлықтың көзі, бұл көзді реттеу, иемдену үшін табиғатты білу керек. Ол үшін білім мен еңбек қажет - деген.
Білім беруді аймақтық ұйымдастыру процесіне тоқталатын болсақ, онда кәсіби білім беруді аймақтың қазба байлықтарының негізінде ұйымдастыру қажет. Әр адам өзінің қоршаған ортасын тұрмыстық қажетіне, халыққа қызмет ету жағынан қарастыратын болса, онда әр аймақтың өндіріс мекемесінің жоғары мектепте мамандарды даярлау үшін сұранысы болуы керек. Бұл мәселе бойынша тәрбиеленушінің ата-анасына, орта білім беру мектеп, гимназия, т.б. оқушыға мотивтік көзқараста гуманитарлық немесе техникалық бағытын таңдап алу жүктеледі. Жоғары мектеп оқушылармен кәсіпке бағдарлау жұмысын жүргізуде, өндіріс мекемелерімен тікелей байланыста жүргізе алады. Демек, гуманитарлық бағыттағы барлық пәндер, тек қана жеңіл өндіріс мәселесін шешу бағытында оқытылса, ал техникалық бағыт ауыр ендіріс мәселесін шешетін пәндерден білім берумен айналасуы қажет. Ауыл шаруашылығы, малшылық, егін т.б дамыған өлке сол мамандықтарға сұраныс беру керек. Ол мамандарды даярлайтын мекеме еңбегін ғылыми тұрғыдан ұйымдастырылып оқытылатыны бәрімізге мәлім.
А.Н.Джуринский өзінің оқу құралында Жапонияның эксперименталды мектептерінде оқушылар шығармашылықпен ойлау, өзінің қабілетін сынау идеясында жұмыс жасауда. Олар үш магистрлік , бірінші мектепте білім беру басқышының байланысын бекіту. Екінші - жоғары орта мектепте кәсіпке білім беруге жағдайды кеңейту. Үшінші - мектеп бағдарламасын диверсификациялау. Осындай бағытта аймақтық сұраныс мәселесін шешетін эксперименталды мектептер, алдын-ала дайындық курстар жоспар мен бағдарламалар құрылған. Тақырыптарды оқытылып жатқан пәндерге жақын ауыл шаруашылык,, биоинженерия, ақпараттық технология, электронды инженерия, киім дизайнында кеңейтілген міндетті бағдарламалар бағыттарын жасап, тәжірибеден өткізген. Ол өте жақсы нәтиже берген [11,54].
Жапонияның ашық оқыту бағытының классикалық білім беруден айырмашылығы бар. Сонымен қатар онда дәстүрлі емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz