Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың аты - бала
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1юБАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНЕ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ЕНГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақтың ұлттық ойындары арқылы оқушылардың белсенділігін дамытудың педагогикалық психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 6
Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық ойындар арқылы тәрбиелеудің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2БПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Сыныптан тыс уақытта ұлттық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Бастауыш сынып пәндерін оқуда ұлттық ойындарды пайдаланудың педагогикалық шарттары, әдіс - тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" бағдарламасында "Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы туралы" Қазақстан халқына жолдауында айқындалған негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін білім мазмұнын жаңартумен қатар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолданудың тиімділігін дамытуға ерекше көңіл бөлген [1].
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүние жүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі Қазақстан педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып береді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030 бағдарламасында, Қ.Р- ның Білім туралы заңында 2005-2010 жылға арналған білім берудің мемлекеттік бағдарламасында, 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында республиканың әлемдік білім кеңестігіне енуін ескере отырып, білім берудің мазмұнымен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін атап, білім берудің мазмұны мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін атап, білім берудің жаңа модельдік құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген [2]. Қазақстан республикасының білім беру жүйесі саясатының мақсатының бірі - жан - жақты, білімді шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуына үлес қоса алады.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенімен, оқу - тәрбие үрдісінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай сирек қолданылатын құралдарының бірі - ойын.
Зерттеу көкейкестілігі: Халқымыздың тарихи- мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай - қайсы да адамға соның игілігіне қызмет етуге бағытталған, Осындай құнды мәдени игіліктердің бірі- ұлттық ойындар.
Ойын да педагогиканың құрамды бір бөлігі. Адам баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп осы ойынның аталып жүруі жайдан- жай емес. Ұлттық ойындар халықтың әлеуметтік - эканомикалық жағдайларына байланысты туып, дамығанына қазақ халқының ұлттық ойындары мен таныса отырып, көзіміз әбден жетеді.
Қазақтың ұлттық ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болып келеді. Дегенмен халық ойынның неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ, соны іс жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын да көре білді.
Уақыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына сай, әрі озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмірге әзірлеу секілді жауапты міндеттер жүктеп отыр. Бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесіне деген өз талабы, өз ерекшелігі бар. Халқымыз терең мағаналы дана сөзін Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы деп тауып айтқан. Еңселі ел болып ана тілін, ата салтын, дәстүрін қайта түлетуде. Жаңарған елге, жаңа тіл заңы және тұжырымдамалар мен бағдарламалар тәрбие жүйесіне жаңаша көзқарасты ұрпақ тәрбиелеуді талап етуде. Мәселен, білім заңында Жеке адамның рухани және күш қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негізін қалыптастыру: Жеке адамның белсенділік қабілетін және эстетикалық тәрби беруді дамыту: Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр салтын оқып үйрену үшін жағдайлар жасау: Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардын денсаулығын сақтау, рухани бай, адамзаттың ары таза, сегіз қырлы, бір сырлы азаматтарды тәрбиелеу.
Белгілі психолог Е.А.Аркиннің [3] пайымдауынша, ойын және ойыншық балалар өмірін сипаттайтын бірден- бір жалпы ұғым. Балқан өсімдік сияқты өз ішінен өсіп жетіледі және бұл үрдіс қатаң түрде әр жеке баланың өзіне ғана тән. Бала тіршілігінің негізгі заңдарының бірі осындай.
Қазақтың ұлттық ойындары халық тәрбесіне әсері өте зор. Ұлттық ойындардың тарихын, олардың бала тәрбиесідегі алатын орнын, қолдану жолдарын тек біз ғана бүгінгі күні қозғап отырмыз деуден аулақпыз. Осы уақытқа дейін көптеген ғалымдар педагогтар, тарихшылар ұлттық тәрбие, ұлттық ойындарды дамыту, қолдану жайлы сан қырлы ғылыми жұмыстар, монографиялар, мақалалар, диссертациялар жазған. Олардың ішінде әсіресе, Ә.Диваев, Қ.Б Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Р.К.Төлеубекова, М.Т. Тәнекеев, Б.Төтенаев, Ә.Бүркітбаев т.б. халықтық тәрбиенің бала тәрбиесіндегі орнын әр қырынан ашып көрсетті. Ұлттық ойындар елдің өмірімен тығыз байланысты оның шаруашылық, экономикалық, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан оның тәрбиелік маңызы аса жоғары әрі құнды.
К.Д.Ушинский В.А.Сухомлинскийлер де оқушы балалық үшін оларды тәрбиелейтіндей орта туғызу, жағдай жасау керектігін атап көрсеткен болатын [4,5] . Біздің қазіргі мектепте балалар үшін осындай орта бар ма? Әй, қайдам? Оқушылармен жургізген көптеген социологиялық зерттеулер мұндай орта, жағдайлардың жоқтығын дәлелдейді.
Елдің болашағы тәрбие ісіне тәуелді. Сондықтан да тәрбие ісіне келесі міндеттер жүктелгендігін ескеріп, жаңа қоғам мүддесіне лайық, жан - жақты бойында ұлттық сана ұлттық психология қалыптасқан ертенгі қоғам иелерін тәрбиелеп өсіру отбасының және мектептің міндеті. Бұл талаптардың жүзеге асуы - алдымен, тәрбие ісіне, оның дұрыс ұйымдастырылуына тікелей байланысты болса, екінші жағынан, жүргізілетін тәләм-тәрбие ісінің мазмұнына және оны баланың қабылдап меңгеруі мүмкіндігі мен қажетін өтеудегі үйлесімділігімен шарттас.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы арнайы еңбек жазған Базарбек Төтенаев Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті түсінігіндегі тіршілігіндегі қозғалысы мен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дамыды деген пайымдау жасады [5].
Қазақ халқының көне заманнан бүгінге дейін жалғасып келе жатқан ұлттық ойындары қоғамдық, жанұялық әлеуметтік тұрмыс - тіршілігіне байланысты дамыған.
Жастарды жаңа заманға сай тәрбиелеу үшін, ұстаздар қауымы оқу-тәрбиелеу үшін, ұстаздар қауымы оқу-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, оқытудың жаңа әдіс- тәсілдерін қолдану керек. Сондай оқу-тәрбие негіздерінің бірі ұлттық ойындарымыз.
Қазақ халықы өзінің тарихи даму жолында ұрпақ тәрбиесі мен салт-сананы, ұлттық дәстүрлерді қалыптастыруда орасан зор халықтық педагогика жасады. Сонымен қатар ұлттық өнер де әсіресе әншілік күйшілік, ақындық өнер мен қол өнері, ұлттық ойындар, саяткерлік, құсбегілік аңшылық өнер де халық арасында кеңінен дамып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келеді.
Халық арасына кең тараған өнердің бір саласы - ұлттық ойындар. Әрбір ойынның қатаң сақталатын шарты, ережесі, ойынға қатысушылардың саны, ойынға қажетті құралдар болады. Ұлттық ойындарда оларға қатысушылардан әбжалдық, тапқырлық, ептілік, ойын шарттары мен ережесін өте жақсы білуі талап етіледі. Ойында ұту, я ұтылу ойыға қатысушылардың бойында осындай қасиеттердің бар-жоғына байланысты.
Жамбы ату, аударыспақ, көкпар сияқты ойындар - шабандоздыққа, мергендікке үйретуде ерекше рөл атқарады. Бұл ойындардан қазақ арасында ат спортының кеңінен тарағандығын көрсетеді. Бұл ойындарда күштілік, шыдамдылық, төзімділік, әбжалдық, белсенділік сиақты қасиеттер ерекше сынға түеді.
Халық өршіл ой-арманға меңзейтін шытырман оқиғалы, ғажайып-қиялы әңгімелер, тіл дамыту, ой-өрісін кеңейту мүмкіншілігін байыту тілегінен туған жаңылтпаш; жұмбақ; мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, балалар ертегілері, баланың ойынын, ойын - сауық жоралғыларын туғызады.
Қазақтың қай ойыны болса да айтыс, өлең-жырмен өріліп, көрермендер мен тыңдаушыларға өрелі өнерге беріп, қатты әсер етеді. Сөйтіп дүниені танып-білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатады.
Ұсынылып отырған ұлттық ойындар бастауыш сынып оқушыларының оқуға, білімге, пәнге деген қызығушылығын, танымын, белсенділігін арттыруда кеңінен қолдануға мүмкіндік береді деген үміттемін.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының бойында қазақтың ұлттық ойындарын пайдаланудың педагогикалық шарттарын айқындау.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш мектептегі оқу - тәрбие үрдісі.
Зерттеу міндеті:
а) Бастауыш сынып оқушыларын оқу тәрбие барысында ұлттық ойын элементтерді пайдалану жолдарын түсіндіру.
ә) Осы проблема жөнінде жазылған зерттеу басылымдардағы тақырыпқа байланысты педагогикалық озық тәжірибелерді енгізу.
Б) Ұлттық ойындар арқылы оқушыларды әдептілікке, адамгершілікке, патриоттыққа тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: Оқу-тәрбие үдерісінде қазақтың халық ойындарын пайдалану.
Зерттеудің әдістері: теориялық негізде жазылған еңбектердің, оқулық және әдеби көркемдік шығармалардың мазмұнын ашу, озық педагогтардың еңбектеріне талдау жасау.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тараудан және қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНЕ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ЕНГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақтың ұлттық ойындары арқылы оқушылардың белсенділігін дамытудың педагогикалық психологиялық ерекшеліктері
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан көпшілігі бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Қазақтың ұлттық ойындары туралы қағаз бетіне түскен алғашқы деректер ХІІІ ғасырдан басталды. Оны алғаш жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Карпин болды. ХІІІ ғасырда Европа халқына Монғол тарихын таныстыру мақсатымен ру-тайпалардың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары жайлы көптеген этнографиялық материялдар жинаған [6] .
Халықтық педагогиканың, яғни ұрпақтан ұрпаққа мирас болып қалып келе жатқан ұлттық тәлім- тәрбенің өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіруде алатын орны айрықша бөлек. Сондықтан ана тілін ұлттық ойындар арқылы меңгерту барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерінің жетілуіне негіз болады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда ұлттық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік берді. Себебі , ұлттық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді, өз ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұнын өзі оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүнесінің толысып жетілуіне зор ықпал етеді.
Демек, сабақта ұлттық ойындарды тиімді қолдана білсек, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруге, жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға жол шамыз. Ал ойындар кезінде оқушылар бойына бір-бірімен қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен қарауды, әдеп сақтауды, сыпайы сөйлесуді қалыптастырады және соның нәтижесінде балалардың тіл мәдениеті жетіледі.
Бұл ана тілін ұлттық ойындар арқылы меңгертудің басты педагогикалық талаптары ғана. Ал оны жүзеге асыру үшін мұғалім әдістемелік жағынан шебер, ана тілінің тілдік құрлысын жете меңгерген, өз ойын анық, түсінікті жеткізе алатын болмағы ләзім.
Білім инемен құдық қазғандай демекші ұстаздық еңбектің қиындығы да, қызығы да мол. Ұстаз еңбегі оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделігі әрбір баланың бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді әлемді тануға, қоғам алдындағы жауапкершілікті, адамгершілікті қасиетін сезіндіру. Бүгінгі ұстаздың шәкірті дүние жүзілік мәдениетті танитын, төл- мәдениетін қастерлейтін, сыйлайтын, оны өзгеге таныта, сыйлата алатын, рухани дүниесі бай, білімді, білікті болуы керек.
Сондықтан ұлттық ойындар арқылы оқушыларды ерлікке, өжеттілікке, батылдыққа, тапқырлыққа, байсалды да шапшаң болуға үйретеді.
Я.А.Коменский: Ойын-айналадағы дүниені танудың тәсілі,-деп атап көрсеткен болатын. Осы сөзден балалардың танымдық әрекетін қалыптастыруда ойынның маңызының зор екенін байқауға болады.
Ойынның нәтижесінде баланың бойында ойлану, шыдамдылық, ұйымдастырушылық, тапқырлық, белсенділік қасиеттері артып, дамиды. Сондықтан әр сабақта ұлттық ойын элементтерін тиімді пайдаланған жөн.
Сабақта ұлттық ойын элементтерін қолдану оқушылардың белсенділігін арттырып, оларды ынталандырады, теориялық білімдерін практикада қолдануға үйретеді, іздендіреді. Ойынды орындау барысын да әр оқушының қабілеті шыңдалады.
Ұлттық ойындар арқылы оқытудың әр деңгейлігіне және оқу үрдісінің негізгі міндеті жаңа материялды оқып үйренудің негізгі міндеті жаңа материялды оқып үйренудің барынша тиімді нәтижесіне қол жеткізуге болады. Мен оқушылардың жаңа нәтижелерге жетуіне қуанамын себебі олардың жетістіктерінде менің де зор үлесім болары анық. Бұл маған күш- қуат береді, жаңа қызықты әдіс-тәсілдерді іздестіруге, кәсіби шыңдалу жолына, өз еңбегімнің жемісін көруге ұмтылдырады.
Оқыту үрдісін де сапалы білім, саналы тәрбие беруді жетілдіруді қазақтың халық ойындарын пайдалануды қамтамасыз ететін негізгі шартта:
- Білімдерді игеру ұстанымын өзгертіп отыру;
- Оқу материалының мазмұнын оқушылардың білімдерін дамытушы жүйе ретінде қою;
- Оқу үдерісіне проблемалық тапсырмалар жүйесін ендіру;
- Оқуды ұйымдастыру үшін ұлттық ойындарды оқу үдерісіне енгізу қолдану;
- Жоғары көңіл-күйді құру болып табылады.
Дей тұрсақ та Қазақстанда жарық көрген философиялық, социологиялық, педагогикалық және психологиялық ғылыми басылымдардың ішінде халықтық педагогиканың қоғамның рухани дүнесінде, соның ішінде білім беру саласында алатын өзіндік орны мен рөлін, ұлттық тәлім - тәрбиенің өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелерін зерттеуге арналған бәрде - бір қомақты монаграфиялық еңбек жоқ. Жарық көрген басылымдардың барлығы дерлік негізінен жалпы білім беретін орта мектептің оқу- тәжірибе ісінің белгілі бір саласының немесе бегілі бір пәннің көлемінде ғана халықтық салт - дәстүрлер мен әдет- ғұрыптардың қайсы бір жекелеген түрлерінің тәлімдік озық үлгілерін пайдалану әдістемелерін көрсетумен шектелген.
Сондықтан да болар, халықтық педагогиканың тәлімдік мәні бар озық үлгілерін оқу тәжірибе ісінде қолдану мәселелеріне арналған еңбектерінде қарастырылып отырған мәселедегі басты ұғым.Халықтық педагогика терминінінің мәнін анықтауға, ерекше белгілерін және қызметін талдап, түсіндіруге талап жасалмаған.
Халықтық педагогиканың нысаналы - міндеті өсіп келе жатқан жас ұрпақтың бойына атадан балаға мирас болып қалып келе жатқан ұлттық өзіндік адамшыл қадір - қасиеттерді, салт- дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың терең тәлімдік мәні бар озық үлгі- өнегелерін сіңдіру: жалпы адамзатқа тән білім негіздерін оқытып үйрету; дағды іскерліктер мен біліктілікке баулу, еңбекке т.б. бейімдеу. Бір сөзбен айтқанда, өсіп келе жатқан жас ұрпақты өз ұлтының мәртебесін тасытатындай лайықты өмір сүруге даярлау.
Олай болса халықтық педагогика дегеніміз халық бұқарасының тәлімді тәрбиесіне тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің нәтижесі ретінде ұрпақтан ұрпаққа негізінен ауызша түрде жеткізіліп келген эмпирикалық білімдерінің, мағлұматтарының, бейімділіктері мен дағдыларының жинақталған және практикада тексерілген жиынтығы. Халықтық педагогика мұралары ескіден келе жатқан ертегілерде, аңыздарда, ұлттық ойындарда, эпостық жырларда, мақал - мәтелдерде, шешендік сөздерде, өнерде сақталып, ұлттық өзіндік салт- дәстүрлері мен әдет- ғұрыптарынан көрінеді, өсіп келе жатқан жас ұрпақты бұқара халықтың ең озық мұраттары рухында оқыту мен тәрбиелеуге қызмет етеді.
Халықтық педагогика әлеуметтік тарихи феномен. Оның пайда болуы мен дамуынан бөліп алып қарастыруға болмайды. Халық қаншалықты жасаса, халықтық педагогика да соншалықты өмір сүріп келеді. Айталық, қазақ халқы қазақ екенін түсініп, ес біліп етек жеңін жинаған тайпалық қауымдыққа бірігіп, бір тұтас ел болған бағзы заманнан - ақ ошағындағы жаққан отын сөндірмей ұрпақтан ұрпаққа өткізер бұтағының тәлімді тәрбиесіне талапты болған. Артында қалатын ұрпағына амандық пен бірлік, тергеніне ие болар тұяғына ата дәстүрі мен салтының, әдет- ғұрыпы мен ырым- жоралғысының озық үлгілерін сіңіре білген.Ата кәсібіне баулып, шаруашылық жүргізудің өз ұлтына тән қыр- сырына үйреткен. Еңбекке, өнерге, түрлі зергерлік бұйымдар жасауға, өрмек тоқуға, іс тігуге т.б. жыр жаттату, жаңылтпаш, жұмбақ үйрету немесе ұлттық ойын түрлеріне: жамбы ату, аударыспақ, найза лақтыру, көкпар тарату т.б. машықтандыру ұлттық тәлім- тәрбиенің өзекті арқауы болған. Бірде - бір той - томалақ үйлену тойы, құда түсу, жаушы жіберу, қыз таңдау, қарғы бау, үкі тағар ұрын бару, есік төр көрсету т.б. өнер сайысынсыз өтпеген. Сайысқа түскендерді ел болып көтермелеп, мадақтаған. Бұл дәстүрдің қандай терең тәлімдік - тәрбиелік мәні бар десеңші! Өйткені, мақтау сөз таланттыға қуат беріп, өнер шыңына жетелеген. Қатарының алды болсам басқалардан озсам деген сезім тудырған. Талантты бұлақтың қайнарын ашып, бағын асыруда, бұдан артық тәлім бар ма екен, шіркін.
Өсіп келе жатқан жас ұрпақты ұлттық ойындарға, дәстүрге, әдет- ғұрыптарды құрметтеуге, үлкенге ізет кішіге құрмет көрсетуге, кішіпейіл де қарапайым, ибалы да ізетті болуға баулу халық педагогикасының жанды тақырыбы. Адамгершілік пен инабаттылық, ізгілік пен имандылық, тәрбиелік пен мәдениеттілік, тазалық пен сыйласымдылық, кішіпейілділік пен сыпайлық, ата- ананы құрметтеу, үлкенге орын беру т.б. миллиондаған адамшыл жұғымды сапалық қасиеттер де өсіп келе жатқан ұрпақтың бойына сіңдіру ежелден- ақ қазақтың дәстүріне айналған.
Халықтық педагогиканың мазмұны бай, құрлымдық элементтері әр түрлі халықтық педагогиканың құрамына тәлімдік мәні бар белгілі бір ұлттқа тән барлық құбылыстар кіреді. Олар мыналар: ұлттық болмыс, діл қадір - қасиет ұлттық сана сезім, өзіндік дүниетанымы, ұлттық психологиялық ерекшеліктері, (мінез құлқы, түйсік-түсінігі, көңіл- күйі ұлттық сезімі, эмоциялық шымырқануы, ұлттық мақтанышы, ұлттық талғамы), ұлттық материялдық және рухани құндылықтары, ұлттық мүлделері, салт- дәстүрлері, әдет- ғұрыптары, наным- сенімдері, рухани дүниесі, ұлттық өнері, ұлттық ойындары ән- күйі, халық билері, сөз өнері (ауыз әдебиеті мен фольклоры, ертегілері, мақал- мәтелдері, жұмбақтары, жаңылтпаштары, хиссалары, эпостық жырлары, қазіргі ұлттық көркем әдебиетті туындылары т.с.с.). Отан қорғау, жаугершілік, аң аулаушылық тәсілдері, ұлттық тәлім- тәрбие білім беру, дағды- іскерліктерге және біліктілікке үйрету. Қанша заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтық педагогиканы тәлім- тәрбиенің түп қазығына айналдыру ата- ананың да, мектеп ұйымының да басты борышы.
Қоғамның барлық тарихи даму кезеңінде халық педагогикасы жайлы ұғымды анықтау, әр түрлі ғылыми педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру проблеммаларына көптеген ғалымдар педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер айтты, өмірлік мұра қалдырды.
Әр халық өзінің жас ұрпағын қайрымды, адал, үлкенді құрметтейтін әділ, ер жүрек, ізгі ниетте, ар ожданы мол болысып өссін деп армандайды, бұл мәселені өзінің тұрмыс салтына байланысты шешіп отырады. Ол үшін ғасырлар бойы қолданып, сұрыпталып, өмір тәжірибесін сыннан өткен салт- дәстүрлерді, педагогикалық әдіс- тәсілдерді пайдаланып келеді.
Халыұқтық педагогика дәуірдің небір қатал сыннан өтіп, жаңағырып, шым болаттай тіршілік тынысы және салт- дәстүрлері мен біте қайнасып, бірге жасасыпнеле жатқан қазына.
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы, жазушы Ы.Алтынсарин [7] өзінің әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалана білген.
Халықтық педагогиканың құрамы ұлттық ойындар тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі болып қоймай, олардың жас ерекшеліктеріне сай көзқарастары мен мінез- құлқының қирағылығымен тапқырлығының қалыптасу құралы деп те ерекше бағалаған. Ұлттық ойындарды пайдалану оқушылардың тапқырлығын, ептілігін, ой- өрісін жетілдіру мен бірге өз халқымыздың ғасырлар бойы салт-дәстүрін, ата- мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу құралы болып табылады. Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып табылады. Ол сандаған ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу қажетін өтеген сенімді тәрбие құралы. Қазақ халқы өмірге дені сау шыныққан, әділетті, өнерлі елін жерін сүйетін азаматтартәрбиелеу жөнінде өз ұрпақтарын таусылмайтын мұра қалдырған халқының ойындарға тек балаларды алаңдату ойнату, әдісі деп қарамай жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарастарының, мінез-құлқының, қырағылығы мен тапқырлығының қалыптасу құралы деп ерекше бағаланған. Бала кішкентайынан ата-анасының талап етуімен және өз еркімен әр түрлі ұлттық ойындарға қатысып, өзінің икемділігін, тапқырлығын, батылдығын байқатқан.
Өкінішке орай, қазақтың көне ұлттық ойындарын бұл мақсатта пайдалануға жеткілікті дәрежеде назар аудармай келді. Ұлттық ойындарды сабақта, үзілісте сыныптан тыс жұмыстарда тиімді пайдалануға болады. Ұлттық салт-дәстүр мазмұнды ойындарды пайдалану оқушылардың тапқырлығын, ой-өрісін жетілдіру мен бірге өз халқымыздың ғасырлар бойы салт-дәстүрін ата-мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу құралы болып табылады.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық дәстүрі, әдет-ғұрып, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында қасиеттер қалыптасады халық өзін қоршаған дүниенің қыры мен сырын егжей тегжейлі білуді баланың санасына ойын арқылы жастайынан сіңіре білуді көздеген. Ойын бала табиғатымен егіз. Өйткені бала ойынсыз өспек емес, жан-жақты дамымақ емес.
Қазақтың ұлттық ойындарын сабақта үзбей өткізу балалардың қозғалыс белсенділігін арттырады. Бұл ақыл-ойдың, мидың қабылдау процесіне де әсер етеді.
ойлау
ойлау
Баланың бойында
белсенділік
шыдамдылық
тапқырлық
ұйымдастырушылық
Баланың бойында
белсенділік
шыдамдылық
тапқырлық
ұйымдастырушылық
Ойын әрекеті балалардың бағалы өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ маңызды орын алады. Алайда, жақсы ұйымдастырылған ойын ғана тиісті,қалағаныңдай нәтиже бере алады, ойын бастауыш сынып мұғалімдерінің бірден-көмекшісі болу керек.
Ойын екі түрлі уақыттық бағытта әсер етеді: қазіргі және болашақта.Бір жағынан бала бірден, осы медетте қуанышқа бөленеді, екінші жағынан ойын әрқашан болашаққа бағытталған, өйткені онда ойын барысындакелкшек өміріне ықпалететін сапалық қасиеттер мен сапалық дағдылар, икем қалыптасады.
А.С.Макаренконың [8] айтуы бойынша, ойынға бір жақты көзқарас қате педагогикалық үрдісті ойынды дұрыс пайдаланбауға әкеп соғады, көп ретте мұғалімдер ойынның негізгі мәні-балаларға қуаныш сыйлауды ұмытпады.
Ойын бала үшін жаңа ортаға, оқу үрдісіне өту үйреншікті өмір сүру әдістерін өзгертуді қажет етеді. Ал Ю.К. Бабанский [9] ойынды бастауыш сынып оқушыларының барлық әрекеттерін ынталандырудың түрлері мен әдіс түрлерінде ұсынады.
Педагогика теориясы мен практикасында сыныптан тыс жұмыста ойын әрекеттеріне жаңаша, тәрбие үрдісінің ажырамас бөлігі ретінде қарау керек, мұнан тарихи қалыптасқан тәжірибелерді ескере отырып, оны ұйымдастырудың кейбір алғы шарттарын пайымдап, саралау қажеттігі туады. Бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекетін ұйымдастыруды зерттеудің актуалдылығы әсіресе қазіргі кезеңде өсіп отыр.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі - ұлт ойындары ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтіретін тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды.
Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі жеке пәндерді оқыту барысында қосымша материал үшін,баланың сол пәнге қызығушылығын арттыру үшін пайдалануға болады.
Қай халықтың болмасын оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен педагогикалық- психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық арасында беделі, тарихи қоғамдағы алған рөлі және құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық ойындар- педагогиканың негізгі бір саласы ретінде оқушыларға жан- жақты білім беруде, олардың өмір тәжірибелерін кеңейтуге, дүниені танып білу қабілеттерін жетілдіре түсінуіне көмктесетін аса қажетті тәрбие құралдарының бірі.
Ойын- балаларынң негізгі іс- әрекеттерінің бір түрі.Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп- өркендей алмайды. Бұл өмірдің заңдылығы. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі жолдар мен жарыққа шығады. Мысалы, үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ, үстінде ойын үстінде көрсетеді.
Ұлттық ойындар- балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала алады және үлкендерден үйренеді. Сондықтан сабақтағы ойын арқылы білімін шыңдап ой өрісін кеңейтіп белсенділігін дамытады. Ал ойынның өз мақсаты, жоспары тәрбиелік мәні, қажетті заттары, ерекшеліктері болады. Сол ойын арқылы бала өмірден көптеген міліметтер алады, психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады. Баланың жас ерекшелігіне, зейініне сай, әдейлеп ұйымдастырылған ойындар баланың ақыл дүниетанымын кеңейтеді, мінез- құлқын, ерік- жігерін қалыптастырады және де сабаққа деген қызығушылығын арттырады.
Аса ірі психологтың айтуы бойынша, бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек үстінде сондай болады,- дейді. Сондықтан ойын адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ұлттық ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденпаздық, тапқырлық, белсенділік әрекеті байқалады. Ойын үстінде өмірдің өзіндей қуанып, ренжиді. Сондықтан мұғалім баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай болу керек. Оқушылардың белсенділігін саналы ойлана білуін, ой өрісінің дамуын қиындықты жеңу, төзімділікке баулуды осы ұлттық ойындар арқылы үйрету мұғалімнің негізгі міндеті.
Сезім дамуының маңыздылығы туралы Америкалық оқытушылар В.Роджерс пен А.Гудданд [10] өз зерттеулерінде жиі айтады. Өйткені оқушылар ойындарды өздері өңдесе, онда олар оқу материялын әділеттегі оқу таным әдістеріне қарағанда, ынтамен тереңірек үңіліп оқиды және оларды зерттеу арқылы дағдылану, белсену әрекетін дамытады. Ең-бастысы ойындар мен өңдеулер оқушылардың көңілін өз бетінше ізденушілікке аударып, қабілетін арттырады. Ойынның әлеуметтік бейнесін зерттеуші белгілі психолог Д.Б.Элькониннің [11] сөзімен айтсақ: Ойын- ол адамдардың арасындағы әлеуметтік ара- қатынас, практикалық білімдері және қызметі. Оқу ойындарын қолданудың жағымды жақтарына американдық авторлар мыналарды жатқызады:
- ойындар абстрактілі оқытуға қарағанда, өз тәжірибесімен оқытуға мүмкіндік береді;
- ойындар ойын басшысының тәжірибесіне немесе дағдысына тәуелді;
- ойындар интуицияны жаттықтырады, мәселені шешу қабілеттілігін және қажетті әлеуметтік мінез- құлықтың түрін таңдауға, үрдістер мен құбылыстардың деректерін түсінуге, стратегиялық баламалы шешім қабылдауға, тәуекелге бел байлауға үйретеді;
- ойындар жеке мәселелерді оқуда және шешуде қабілетті әрі қарай арттырады, ойынға қатысушылар оқытушының рөлін ойнап, бірін бірі белгілі бір деңгейде оқытады, бірақ әр қайсысы бір ойында өздерінің қабілеттілігі мен қажеттілігіне қарамай көп нәрсеге үйренеді.
Сонымен, ұлттық ойындар ойынға қатысушыларға қиын мәселелерді басқаларға қарап тұрмай, өздерінің шешуіне кепілдік береді. Олай дейтініміз, ұлттық ойындар арқылы оқушылар өздерінің не істегеніндерін байқайды, жетістіктерін көзімен көреді, уақытын дұрыс пайдаланып белсенділікке қол жеткізеді. Ұлттық ойындар сондай-ақ, кейбір оқушылар ұнатпайтын оқу пәндерін де қанағаттандырады, біріне- бірі көңіл бөліп, өздерін басқанын орнына қойып үйренеді.
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы зерттеліп жүрген еңбектері аз емес. Себебі, ойын- оқу еңбек іс әрекетімен бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі.Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әректі- оқу, қарым- қатынас, ойын және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы дамытады. Оқу - білім алу мен білік, дағдыны қалыптастырса, қарым- қатынас бұл балалардың бірін- бірі дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын арттырады. Ойын- пәндік әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай білуге дағдыландырады. Ал - еңбек қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық кеңестік және көрнекі ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге белсене қатысуы олардың психикалық дамуын арттырады деп түсіндірген.
Педагогикалық үрдісті жетілдіру ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да зерттеген [12]. Ойын бала үшін еліктеу, инстинк күнделікті негізгі іс- әрекет және өмір дәлелдеген. Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану- болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу. Ұлы Абайдың Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? деген пікірінен өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Бастауыш сынып оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен:
Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров т.б [13] .
Ұлттық ойын балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын белсенділіктерін дамытады. Ұлттық ойындардың ішінде оқушылардың өздері қолдан жасап, құрастырып ойнайтын ойыншықтардың орны ерекше. Өйткені, өздері ойын барысында жаңа білім алып, олардың елестету, есте сақтау, ойлау сөйлеу тілімен олардың түрлі қабілеттері: конструкциялық, музыкалық, ұйымдастырушылық белсенділік қасиеттері дамиды.
Қоғамның ғылыми- техникалық, әлеуметтік- экономикалық дамуы өскелең ұрпақтың білімдік, жеке тұлғалық белсенділік қабілеттерін жетілдіре түсуді талап етуде. Сондықтан халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп іс- әрекет үстінде көзін қанықтыра беруден бастаған. Солардың бірі- ұлт ойындары. Халықтың сәби шағымен бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой жүйесінің заңды жалғасы ретінде оны үйренудің, тәжірибеде пайдаланудың үлкен білімдік тәжірибелік маңызы бар.
Ойын- адам баласының өмір танымының алғашқы қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін жетілдіреді.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының назарын аударып белсенділігін арттыратын ойын түрлерінің бірі- ұлттық ойындар. Бұл ойын түрі берілген тапсырманы орындаумен қатар баланың денсаулығын нығайтып белсенділігін және көптеген қасиеттерін дамытады.
Бастауыш сынып оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш келеді. Сондықтан мұғалім сабақ барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса, оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде қолдана білу мен іздемпаздық дағдылары жетіле түседі. Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу мұғалімнің меңгертіп отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап,білімді берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға өте ынталы келеді. Ұлттық ойын барысында балалар тез серігіп, тапсырманы тез жылдам, дәл белсенді орындауға тырысады.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Бұл пікіріміз жалаң болмас үшін, заманымыздың заңғар жазушысы, ұлт ойшылдарының бірі- М. Әуезовтің мына пікірін еске ала кетейік: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағаналары болған. Осындай ойындар: Бәйге, көкпар, теңге ілу, сақина тастамақ т.б. осыларды сабақ барысындағы шартын ережесін айтып өтсек;
Бәйге- қағазға жапсырылған үш тұлпардың бейнесін үш оқушы алып, суреттің артына жазылған сұрақтарға жауап береді. Кімнің жауабы толық тиянақты болса, бас бәйге сол оқушынікі.
Көкпар- тақтаға сәйгүлік мінген үш жігіттің көкпар кезіндегі көрінісі бейнеленген суреті ілінді. Қағазға лақтың салынған кескіннің артындағы сұрақты тақтаға шыққан оқушылардың бірі оқып, жауабын айтады. Кімнің жауабы нақты болса, сол ешкінің бейнесін суреттегі алдынғы жігіттің тұлпарының сауырына қадайды. Жеңімпаз осылай анықталады.
Теңге ілу- жерден теңгені іліп алуға беттеген жігіттің суретінің астынғы жағына теңгені бейнелеген сұрақ жазылған кеспе қағаз қойылады. Ойынға қатысқан топ мүшелерінің қайсысының жауабы ұтымды болса, сол теңгені жігіттің саусағына іліктіреді.
Сақина тастамақ- Үш топтан ойынға қатысушылар тақтаның алдына шығады. Мұғалім сақинаның суреті бейнеленген кеспе қағазыны басқаларына байқатпай, біреуінің қолына қыстырады. Кез келген қатысушының бірінен сақинаның кімде екенін сұрайды. Егер дұрыс тапса сақина алған оқушы сұраққа жауап береді, ал дұрыс таба алмаса, сұралған оқушы жауап береді.Сұрақтың жауабына ойынды жургізуші қанағаттанбаса, айыпталушы кінәсін өнермен өтеуге тиісті.
Қазақ халқының ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп өрнектелген ой мен әрекетің, құпия философияны түсінуге жетелейтін адамгершілік үлгі өнегенің желісі бар. Қазақ халқының ұлттық ойындары негізінен алғанда үш жүйеден тұрады: Ойын- сауық, дене шынықтыру, спорт және ой шыңдау белсенділігін арттыру.
Оқушының сабақты жақсы меңгеруінің бір айқын кепілі- оның сөйлеу тілінің дамуына байланысты. Халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлі жұмбақ жаңылтпаш сияқты ойындары- тіл дамытудың әсерлі құралы. Сабақ барысында ұлттық ойын элементтерін дидактикалық матирал ретінде пайдаланудың бастауыш сыныптарда оқушылардың белсенділігін арттыруда пайдасы мол. Ұлттық ойын арқылы болашақ адамгершілік қасиеттерімен қатар білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады. Тіпті нашар оқид - ау деген оқушылардың өздері ұлт ойындары элементтері араласқан сабаққа зер салып, белсене, ынталана түседі. Ойын араласқан сабақта жарыс болмай тұрмайды. Оқушылар жолдастарынан қалып қоймау үшін сабаққа белсенді қатынасып қойылған сұрақтарға жауап іздеп, ойлана бастайды. Сабақта ұлттық ойындарды қолдану оқушының ой- өрісін дамытуға әсер етеді. Ойын араласқан сабақ оқушыларға әсерлі болып, олардың білуге құмарлығын арттыып, түсіретін кеңейте түседі.
Халқымыздың ғасырлар бойы жасаған ұлт ойындарының бір түрі ой шынықтыру ойындары болса оның көп қоры бұл күнде бізге жетпей ұмыт болып отыр. Халық ойындары ақыл ойдың дамуына өнер жарыстыруға, білгенін ортаға салу, белсенділік секілді ізгі мақсаттарға жол ашады. Сондықтан ойын арқылы оқушы әрі тынығады, әрі ұжымның ұйымшылдығын үйренеді. Төзімділік, шыдамдылық пен ұстамдылық өзін өзі тежеу, белсенділік сияқты қасиеттердің алғашқы қасиеттерін сезіну де осы ойыннан басталады.
Ал ертедегі ойшылдар Ж.Ж. Руссо мен Песталоцци [10] ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д. Ушинский мен П.Ф. Лесгафт тәрбиеде және оқу барысында ойынның алатын орны туралы В.А.Сухомлинский [5], С.П. Шацкий және К. Чуковский өз пікірлерін білдірген. Адам өркениетке бейім болу үшін балалық шақты басынан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К. Чуковский бала денесінің дамуы мен ой дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен.
Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі халықтың ұлттық ойындары көп салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да мектеп оқушыларының рухани өрісі кең өсіп жетілуіне, эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбелейтін негізгі құралдарының бірі. Ұлы педагог В.А.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз, қиялсыз, белсенділіксіз толық мәндегі ақыл ой тәрбиесі болмайды дейді, демек, оқушының ақыл ойы, парасатты ұлттық салт сананы сіңіру арқылы байый түспек [5] .
Психологтер мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын аударғанымен, тек 19 ғасырдың аяғында ғана ойын арнайы зерттеу пәніне арналды. К. Горосқа дейін итальиян оқымыстысы Д. Колоцца балалар ойыны туралы материялдарды жүйеге келтіріліп, ойынның педагогикалық психологиялық маңызын ерекшелігін ашуға әрекет жасады. Ал ғылым психологтер К.Гроос, А.Диваев, Н.Винаградов, В.Вахтиоров және т.б. ойын теориясын құрастырады және ойын мәселесін көтеріп, іс- әрекеттің маңызды түрі ретінде оның теориялық, әдіснамалық негізін ашты [16] .
Ұлттық ойындардың негізгі педагогикалық мәні мынада: оқушылардың ақыл- ойын дамыту, ойлауды жандандыру, танымдық белсенділігін қалыптастыру, оқыту үрдісіне шығармашылық рух енгізу.
Ұлттық ойындардың негізгі белгілері мынаған саяды.
Шешімін күтетін мәселелерінің болуы.
Әлеуметтік, кәсіптік және оқу міндеттерін ойын жағдайында моделдеу.
Ойынға қатысушылар арасында рөлдерді бөлу және рөлдеріне сәйкес белсенді өзара әрекетімен және мұғаліммен байланысының болуы.
Ойынға қатысушылардың ортақ мақсаттарының болуы және ұжымшыл шешім қабылдауы.
Ойын бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым- қатынасқа түседі, таным түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Мұғалім мектеп алдында тұрған жеке тұлғаны қалыптастыру міндетін жүзеге асыру үшін оның жолдарынын айқын білуі тиіс.Жеке тұлғаны педагогикалық әдебиеттерде біз жеке адам деп келдік, ал Әл- Фараби өз еңбегінде тұлға деп атаған.
Адам- деп анықтама берді В.С.Леднев [16] үнемі даму үстінде болатын және айналасымен өзара қарым- қатынас үрдісінде жеке тұлға ретінде қалыптасатын динамикалық құрлым... Жеке тұлға динамикасы дегеніміз, біріншіден, оның әрекеті, екіншіден, оның қасиеттері мен сапасының әрқашан өзгеруі, оның үнемі дамуы. Сондықтан жеке тұлға даму үстіндегі құбылыс деп қарау, педагогикалық түпкі мақсаты жеке тұлға қалыптастыру, баланы өмірге, әртүрлі әрекеттерге даярлау болғандықтан да, бұл саладағы зерттеулер үшін ең маңызды кілт болып табылады.
Ендеше жеке тұлғаның құрлымының компонненттерін тарта білу, олардың сол дидактикалық талаптармен байланысын табу бұл мәселенің дұрыс шешілуіне негіз болады. Бұл орайда В.С.Ледневтің моделін басшылыққа алдық. Ол жеке тұлға құрлымына енетін компоненттерді үлкен топқа бөледі: 1. топ жеке тұлғаның білігі деп аталады. Ол екі бөліктен тұрады: Бірінші топқа білім мен іскерлік дағдыларды, екіншісіне бағыттылықты, танымды, еңбек қасиетін, коммуникативтілікті, эстетикалық сезімді, дене еңбегін жатқызады. 2. топ психика механизмдері деп атап, оған қабылдау, ойлау мен сөйлеу, есте сақтау , психомоторика және басқарудың мен жүйесін топтайды. 3. топта жеке тұлғаның типологиялық қасиеттері қатарында адам характерін, темпераменттің, талабы мен қабілетін атайды. Енді осы үш топтың жоғарыда айтылған дидактикалық мақсаттарымен қатынасы қандай деген мәселеге келсек, білімдік мақсат осы құрлымға енетін 1. топтағы компоненттерге қатысты, яғни онда негізінен оқытудың білім мазмұнын игерту арқылы оқушының білігін арттыру көзделді. Ал дамытушылық мақсат баланың психикалық механизіміне енетін компонттердің қызметін жандандыруға бағытталады. Сабақтың тәрбиелік мақсатына жоғардағы мақсаттардың түйсуінен аданың қоғамдағы, өмірдегі орнын айқындайтын типалогикалық қасиеттерін даралау жатады. Сонымен оқыту, дамыту, тәрбиелеу ұғымдарының ара қатынасының диалектикасы оларға сәйкес келетін жеке тұлғаның негізгі құрлымдық спектілерінің арақатынасының диалектикасын танытады. Осының бәрі келіп жеке жеке тұлға қалыптастырудағы онтогенетикалық ерекшеліктеріне тіреледі де, сол адамның даму деңгейін көрсетеді. Олай болса, жеке тұлға динамикасы оқушының ішкі мотивтері арқылы туған әрекеті үстіндегі баланың даму дәрежесіне негізделеді. Яғни әрекет адам қалыптастырудың шешуші шарты, өмір сүруінің тәсәлі рухани операцияларды да, сыртқы ішікі үрдістерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1юБАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНЕ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ЕНГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақтың ұлттық ойындары арқылы оқушылардың белсенділігін дамытудың педагогикалық психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 6
Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық ойындар арқылы тәрбиелеудің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2БПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Сыныптан тыс уақытта ұлттық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Бастауыш сынып пәндерін оқуда ұлттық ойындарды пайдаланудың педагогикалық шарттары, әдіс - тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" бағдарламасында "Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы туралы" Қазақстан халқына жолдауында айқындалған негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін білім мазмұнын жаңартумен қатар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолданудың тиімділігін дамытуға ерекше көңіл бөлген [1].
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүние жүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі Қазақстан педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып береді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030 бағдарламасында, Қ.Р- ның Білім туралы заңында 2005-2010 жылға арналған білім берудің мемлекеттік бағдарламасында, 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында республиканың әлемдік білім кеңестігіне енуін ескере отырып, білім берудің мазмұнымен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін атап, білім берудің мазмұны мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін атап, білім берудің жаңа модельдік құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген [2]. Қазақстан республикасының білім беру жүйесі саясатының мақсатының бірі - жан - жақты, білімді шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуына үлес қоса алады.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенімен, оқу - тәрбие үрдісінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай сирек қолданылатын құралдарының бірі - ойын.
Зерттеу көкейкестілігі: Халқымыздың тарихи- мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай - қайсы да адамға соның игілігіне қызмет етуге бағытталған, Осындай құнды мәдени игіліктердің бірі- ұлттық ойындар.
Ойын да педагогиканың құрамды бір бөлігі. Адам баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп осы ойынның аталып жүруі жайдан- жай емес. Ұлттық ойындар халықтың әлеуметтік - эканомикалық жағдайларына байланысты туып, дамығанына қазақ халқының ұлттық ойындары мен таныса отырып, көзіміз әбден жетеді.
Қазақтың ұлттық ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болып келеді. Дегенмен халық ойынның неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ, соны іс жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын да көре білді.
Уақыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына сай, әрі озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмірге әзірлеу секілді жауапты міндеттер жүктеп отыр. Бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесіне деген өз талабы, өз ерекшелігі бар. Халқымыз терең мағаналы дана сөзін Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы деп тауып айтқан. Еңселі ел болып ана тілін, ата салтын, дәстүрін қайта түлетуде. Жаңарған елге, жаңа тіл заңы және тұжырымдамалар мен бағдарламалар тәрбие жүйесіне жаңаша көзқарасты ұрпақ тәрбиелеуді талап етуде. Мәселен, білім заңында Жеке адамның рухани және күш қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негізін қалыптастыру: Жеке адамның белсенділік қабілетін және эстетикалық тәрби беруді дамыту: Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр салтын оқып үйрену үшін жағдайлар жасау: Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардын денсаулығын сақтау, рухани бай, адамзаттың ары таза, сегіз қырлы, бір сырлы азаматтарды тәрбиелеу.
Белгілі психолог Е.А.Аркиннің [3] пайымдауынша, ойын және ойыншық балалар өмірін сипаттайтын бірден- бір жалпы ұғым. Балқан өсімдік сияқты өз ішінен өсіп жетіледі және бұл үрдіс қатаң түрде әр жеке баланың өзіне ғана тән. Бала тіршілігінің негізгі заңдарының бірі осындай.
Қазақтың ұлттық ойындары халық тәрбесіне әсері өте зор. Ұлттық ойындардың тарихын, олардың бала тәрбиесідегі алатын орнын, қолдану жолдарын тек біз ғана бүгінгі күні қозғап отырмыз деуден аулақпыз. Осы уақытқа дейін көптеген ғалымдар педагогтар, тарихшылар ұлттық тәрбие, ұлттық ойындарды дамыту, қолдану жайлы сан қырлы ғылыми жұмыстар, монографиялар, мақалалар, диссертациялар жазған. Олардың ішінде әсіресе, Ә.Диваев, Қ.Б Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Р.К.Төлеубекова, М.Т. Тәнекеев, Б.Төтенаев, Ә.Бүркітбаев т.б. халықтық тәрбиенің бала тәрбиесіндегі орнын әр қырынан ашып көрсетті. Ұлттық ойындар елдің өмірімен тығыз байланысты оның шаруашылық, экономикалық, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан оның тәрбиелік маңызы аса жоғары әрі құнды.
К.Д.Ушинский В.А.Сухомлинскийлер де оқушы балалық үшін оларды тәрбиелейтіндей орта туғызу, жағдай жасау керектігін атап көрсеткен болатын [4,5] . Біздің қазіргі мектепте балалар үшін осындай орта бар ма? Әй, қайдам? Оқушылармен жургізген көптеген социологиялық зерттеулер мұндай орта, жағдайлардың жоқтығын дәлелдейді.
Елдің болашағы тәрбие ісіне тәуелді. Сондықтан да тәрбие ісіне келесі міндеттер жүктелгендігін ескеріп, жаңа қоғам мүддесіне лайық, жан - жақты бойында ұлттық сана ұлттық психология қалыптасқан ертенгі қоғам иелерін тәрбиелеп өсіру отбасының және мектептің міндеті. Бұл талаптардың жүзеге асуы - алдымен, тәрбие ісіне, оның дұрыс ұйымдастырылуына тікелей байланысты болса, екінші жағынан, жүргізілетін тәләм-тәрбие ісінің мазмұнына және оны баланың қабылдап меңгеруі мүмкіндігі мен қажетін өтеудегі үйлесімділігімен шарттас.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы арнайы еңбек жазған Базарбек Төтенаев Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті түсінігіндегі тіршілігіндегі қозғалысы мен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дамыды деген пайымдау жасады [5].
Қазақ халқының көне заманнан бүгінге дейін жалғасып келе жатқан ұлттық ойындары қоғамдық, жанұялық әлеуметтік тұрмыс - тіршілігіне байланысты дамыған.
Жастарды жаңа заманға сай тәрбиелеу үшін, ұстаздар қауымы оқу-тәрбиелеу үшін, ұстаздар қауымы оқу-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, оқытудың жаңа әдіс- тәсілдерін қолдану керек. Сондай оқу-тәрбие негіздерінің бірі ұлттық ойындарымыз.
Қазақ халықы өзінің тарихи даму жолында ұрпақ тәрбиесі мен салт-сананы, ұлттық дәстүрлерді қалыптастыруда орасан зор халықтық педагогика жасады. Сонымен қатар ұлттық өнер де әсіресе әншілік күйшілік, ақындық өнер мен қол өнері, ұлттық ойындар, саяткерлік, құсбегілік аңшылық өнер де халық арасында кеңінен дамып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келеді.
Халық арасына кең тараған өнердің бір саласы - ұлттық ойындар. Әрбір ойынның қатаң сақталатын шарты, ережесі, ойынға қатысушылардың саны, ойынға қажетті құралдар болады. Ұлттық ойындарда оларға қатысушылардан әбжалдық, тапқырлық, ептілік, ойын шарттары мен ережесін өте жақсы білуі талап етіледі. Ойында ұту, я ұтылу ойыға қатысушылардың бойында осындай қасиеттердің бар-жоғына байланысты.
Жамбы ату, аударыспақ, көкпар сияқты ойындар - шабандоздыққа, мергендікке үйретуде ерекше рөл атқарады. Бұл ойындардан қазақ арасында ат спортының кеңінен тарағандығын көрсетеді. Бұл ойындарда күштілік, шыдамдылық, төзімділік, әбжалдық, белсенділік сиақты қасиеттер ерекше сынға түеді.
Халық өршіл ой-арманға меңзейтін шытырман оқиғалы, ғажайып-қиялы әңгімелер, тіл дамыту, ой-өрісін кеңейту мүмкіншілігін байыту тілегінен туған жаңылтпаш; жұмбақ; мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, балалар ертегілері, баланың ойынын, ойын - сауық жоралғыларын туғызады.
Қазақтың қай ойыны болса да айтыс, өлең-жырмен өріліп, көрермендер мен тыңдаушыларға өрелі өнерге беріп, қатты әсер етеді. Сөйтіп дүниені танып-білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатады.
Ұсынылып отырған ұлттық ойындар бастауыш сынып оқушыларының оқуға, білімге, пәнге деген қызығушылығын, танымын, белсенділігін арттыруда кеңінен қолдануға мүмкіндік береді деген үміттемін.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының бойында қазақтың ұлттық ойындарын пайдаланудың педагогикалық шарттарын айқындау.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш мектептегі оқу - тәрбие үрдісі.
Зерттеу міндеті:
а) Бастауыш сынып оқушыларын оқу тәрбие барысында ұлттық ойын элементтерді пайдалану жолдарын түсіндіру.
ә) Осы проблема жөнінде жазылған зерттеу басылымдардағы тақырыпқа байланысты педагогикалық озық тәжірибелерді енгізу.
Б) Ұлттық ойындар арқылы оқушыларды әдептілікке, адамгершілікке, патриоттыққа тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: Оқу-тәрбие үдерісінде қазақтың халық ойындарын пайдалану.
Зерттеудің әдістері: теориялық негізде жазылған еңбектердің, оқулық және әдеби көркемдік шығармалардың мазмұнын ашу, озық педагогтардың еңбектеріне талдау жасау.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тараудан және қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНЕ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ЕНГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақтың ұлттық ойындары арқылы оқушылардың белсенділігін дамытудың педагогикалық психологиялық ерекшеліктері
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан көпшілігі бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Қазақтың ұлттық ойындары туралы қағаз бетіне түскен алғашқы деректер ХІІІ ғасырдан басталды. Оны алғаш жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Карпин болды. ХІІІ ғасырда Европа халқына Монғол тарихын таныстыру мақсатымен ру-тайпалардың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары жайлы көптеген этнографиялық материялдар жинаған [6] .
Халықтық педагогиканың, яғни ұрпақтан ұрпаққа мирас болып қалып келе жатқан ұлттық тәлім- тәрбенің өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіруде алатын орны айрықша бөлек. Сондықтан ана тілін ұлттық ойындар арқылы меңгерту барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерінің жетілуіне негіз болады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда ұлттық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік берді. Себебі , ұлттық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді, өз ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұнын өзі оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүнесінің толысып жетілуіне зор ықпал етеді.
Демек, сабақта ұлттық ойындарды тиімді қолдана білсек, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруге, жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға жол шамыз. Ал ойындар кезінде оқушылар бойына бір-бірімен қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен қарауды, әдеп сақтауды, сыпайы сөйлесуді қалыптастырады және соның нәтижесінде балалардың тіл мәдениеті жетіледі.
Бұл ана тілін ұлттық ойындар арқылы меңгертудің басты педагогикалық талаптары ғана. Ал оны жүзеге асыру үшін мұғалім әдістемелік жағынан шебер, ана тілінің тілдік құрлысын жете меңгерген, өз ойын анық, түсінікті жеткізе алатын болмағы ләзім.
Білім инемен құдық қазғандай демекші ұстаздық еңбектің қиындығы да, қызығы да мол. Ұстаз еңбегі оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделігі әрбір баланың бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді әлемді тануға, қоғам алдындағы жауапкершілікті, адамгершілікті қасиетін сезіндіру. Бүгінгі ұстаздың шәкірті дүние жүзілік мәдениетті танитын, төл- мәдениетін қастерлейтін, сыйлайтын, оны өзгеге таныта, сыйлата алатын, рухани дүниесі бай, білімді, білікті болуы керек.
Сондықтан ұлттық ойындар арқылы оқушыларды ерлікке, өжеттілікке, батылдыққа, тапқырлыққа, байсалды да шапшаң болуға үйретеді.
Я.А.Коменский: Ойын-айналадағы дүниені танудың тәсілі,-деп атап көрсеткен болатын. Осы сөзден балалардың танымдық әрекетін қалыптастыруда ойынның маңызының зор екенін байқауға болады.
Ойынның нәтижесінде баланың бойында ойлану, шыдамдылық, ұйымдастырушылық, тапқырлық, белсенділік қасиеттері артып, дамиды. Сондықтан әр сабақта ұлттық ойын элементтерін тиімді пайдаланған жөн.
Сабақта ұлттық ойын элементтерін қолдану оқушылардың белсенділігін арттырып, оларды ынталандырады, теориялық білімдерін практикада қолдануға үйретеді, іздендіреді. Ойынды орындау барысын да әр оқушының қабілеті шыңдалады.
Ұлттық ойындар арқылы оқытудың әр деңгейлігіне және оқу үрдісінің негізгі міндеті жаңа материялды оқып үйренудің негізгі міндеті жаңа материялды оқып үйренудің барынша тиімді нәтижесіне қол жеткізуге болады. Мен оқушылардың жаңа нәтижелерге жетуіне қуанамын себебі олардың жетістіктерінде менің де зор үлесім болары анық. Бұл маған күш- қуат береді, жаңа қызықты әдіс-тәсілдерді іздестіруге, кәсіби шыңдалу жолына, өз еңбегімнің жемісін көруге ұмтылдырады.
Оқыту үрдісін де сапалы білім, саналы тәрбие беруді жетілдіруді қазақтың халық ойындарын пайдалануды қамтамасыз ететін негізгі шартта:
- Білімдерді игеру ұстанымын өзгертіп отыру;
- Оқу материалының мазмұнын оқушылардың білімдерін дамытушы жүйе ретінде қою;
- Оқу үдерісіне проблемалық тапсырмалар жүйесін ендіру;
- Оқуды ұйымдастыру үшін ұлттық ойындарды оқу үдерісіне енгізу қолдану;
- Жоғары көңіл-күйді құру болып табылады.
Дей тұрсақ та Қазақстанда жарық көрген философиялық, социологиялық, педагогикалық және психологиялық ғылыми басылымдардың ішінде халықтық педагогиканың қоғамның рухани дүнесінде, соның ішінде білім беру саласында алатын өзіндік орны мен рөлін, ұлттық тәлім - тәрбиенің өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелерін зерттеуге арналған бәрде - бір қомақты монаграфиялық еңбек жоқ. Жарық көрген басылымдардың барлығы дерлік негізінен жалпы білім беретін орта мектептің оқу- тәжірибе ісінің белгілі бір саласының немесе бегілі бір пәннің көлемінде ғана халықтық салт - дәстүрлер мен әдет- ғұрыптардың қайсы бір жекелеген түрлерінің тәлімдік озық үлгілерін пайдалану әдістемелерін көрсетумен шектелген.
Сондықтан да болар, халықтық педагогиканың тәлімдік мәні бар озық үлгілерін оқу тәжірибе ісінде қолдану мәселелеріне арналған еңбектерінде қарастырылып отырған мәселедегі басты ұғым.Халықтық педагогика терминінінің мәнін анықтауға, ерекше белгілерін және қызметін талдап, түсіндіруге талап жасалмаған.
Халықтық педагогиканың нысаналы - міндеті өсіп келе жатқан жас ұрпақтың бойына атадан балаға мирас болып қалып келе жатқан ұлттық өзіндік адамшыл қадір - қасиеттерді, салт- дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың терең тәлімдік мәні бар озық үлгі- өнегелерін сіңдіру: жалпы адамзатқа тән білім негіздерін оқытып үйрету; дағды іскерліктер мен біліктілікке баулу, еңбекке т.б. бейімдеу. Бір сөзбен айтқанда, өсіп келе жатқан жас ұрпақты өз ұлтының мәртебесін тасытатындай лайықты өмір сүруге даярлау.
Олай болса халықтық педагогика дегеніміз халық бұқарасының тәлімді тәрбиесіне тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің нәтижесі ретінде ұрпақтан ұрпаққа негізінен ауызша түрде жеткізіліп келген эмпирикалық білімдерінің, мағлұматтарының, бейімділіктері мен дағдыларының жинақталған және практикада тексерілген жиынтығы. Халықтық педагогика мұралары ескіден келе жатқан ертегілерде, аңыздарда, ұлттық ойындарда, эпостық жырларда, мақал - мәтелдерде, шешендік сөздерде, өнерде сақталып, ұлттық өзіндік салт- дәстүрлері мен әдет- ғұрыптарынан көрінеді, өсіп келе жатқан жас ұрпақты бұқара халықтың ең озық мұраттары рухында оқыту мен тәрбиелеуге қызмет етеді.
Халықтық педагогика әлеуметтік тарихи феномен. Оның пайда болуы мен дамуынан бөліп алып қарастыруға болмайды. Халық қаншалықты жасаса, халықтық педагогика да соншалықты өмір сүріп келеді. Айталық, қазақ халқы қазақ екенін түсініп, ес біліп етек жеңін жинаған тайпалық қауымдыққа бірігіп, бір тұтас ел болған бағзы заманнан - ақ ошағындағы жаққан отын сөндірмей ұрпақтан ұрпаққа өткізер бұтағының тәлімді тәрбиесіне талапты болған. Артында қалатын ұрпағына амандық пен бірлік, тергеніне ие болар тұяғына ата дәстүрі мен салтының, әдет- ғұрыпы мен ырым- жоралғысының озық үлгілерін сіңіре білген.Ата кәсібіне баулып, шаруашылық жүргізудің өз ұлтына тән қыр- сырына үйреткен. Еңбекке, өнерге, түрлі зергерлік бұйымдар жасауға, өрмек тоқуға, іс тігуге т.б. жыр жаттату, жаңылтпаш, жұмбақ үйрету немесе ұлттық ойын түрлеріне: жамбы ату, аударыспақ, найза лақтыру, көкпар тарату т.б. машықтандыру ұлттық тәлім- тәрбиенің өзекті арқауы болған. Бірде - бір той - томалақ үйлену тойы, құда түсу, жаушы жіберу, қыз таңдау, қарғы бау, үкі тағар ұрын бару, есік төр көрсету т.б. өнер сайысынсыз өтпеген. Сайысқа түскендерді ел болып көтермелеп, мадақтаған. Бұл дәстүрдің қандай терең тәлімдік - тәрбиелік мәні бар десеңші! Өйткені, мақтау сөз таланттыға қуат беріп, өнер шыңына жетелеген. Қатарының алды болсам басқалардан озсам деген сезім тудырған. Талантты бұлақтың қайнарын ашып, бағын асыруда, бұдан артық тәлім бар ма екен, шіркін.
Өсіп келе жатқан жас ұрпақты ұлттық ойындарға, дәстүрге, әдет- ғұрыптарды құрметтеуге, үлкенге ізет кішіге құрмет көрсетуге, кішіпейіл де қарапайым, ибалы да ізетті болуға баулу халық педагогикасының жанды тақырыбы. Адамгершілік пен инабаттылық, ізгілік пен имандылық, тәрбиелік пен мәдениеттілік, тазалық пен сыйласымдылық, кішіпейілділік пен сыпайлық, ата- ананы құрметтеу, үлкенге орын беру т.б. миллиондаған адамшыл жұғымды сапалық қасиеттер де өсіп келе жатқан ұрпақтың бойына сіңдіру ежелден- ақ қазақтың дәстүріне айналған.
Халықтық педагогиканың мазмұны бай, құрлымдық элементтері әр түрлі халықтық педагогиканың құрамына тәлімдік мәні бар белгілі бір ұлттқа тән барлық құбылыстар кіреді. Олар мыналар: ұлттық болмыс, діл қадір - қасиет ұлттық сана сезім, өзіндік дүниетанымы, ұлттық психологиялық ерекшеліктері, (мінез құлқы, түйсік-түсінігі, көңіл- күйі ұлттық сезімі, эмоциялық шымырқануы, ұлттық мақтанышы, ұлттық талғамы), ұлттық материялдық және рухани құндылықтары, ұлттық мүлделері, салт- дәстүрлері, әдет- ғұрыптары, наным- сенімдері, рухани дүниесі, ұлттық өнері, ұлттық ойындары ән- күйі, халық билері, сөз өнері (ауыз әдебиеті мен фольклоры, ертегілері, мақал- мәтелдері, жұмбақтары, жаңылтпаштары, хиссалары, эпостық жырлары, қазіргі ұлттық көркем әдебиетті туындылары т.с.с.). Отан қорғау, жаугершілік, аң аулаушылық тәсілдері, ұлттық тәлім- тәрбие білім беру, дағды- іскерліктерге және біліктілікке үйрету. Қанша заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтық педагогиканы тәлім- тәрбиенің түп қазығына айналдыру ата- ананың да, мектеп ұйымының да басты борышы.
Қоғамның барлық тарихи даму кезеңінде халық педагогикасы жайлы ұғымды анықтау, әр түрлі ғылыми педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру проблеммаларына көптеген ғалымдар педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер айтты, өмірлік мұра қалдырды.
Әр халық өзінің жас ұрпағын қайрымды, адал, үлкенді құрметтейтін әділ, ер жүрек, ізгі ниетте, ар ожданы мол болысып өссін деп армандайды, бұл мәселені өзінің тұрмыс салтына байланысты шешіп отырады. Ол үшін ғасырлар бойы қолданып, сұрыпталып, өмір тәжірибесін сыннан өткен салт- дәстүрлерді, педагогикалық әдіс- тәсілдерді пайдаланып келеді.
Халыұқтық педагогика дәуірдің небір қатал сыннан өтіп, жаңағырып, шым болаттай тіршілік тынысы және салт- дәстүрлері мен біте қайнасып, бірге жасасыпнеле жатқан қазына.
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы, жазушы Ы.Алтынсарин [7] өзінің әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалана білген.
Халықтық педагогиканың құрамы ұлттық ойындар тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі болып қоймай, олардың жас ерекшеліктеріне сай көзқарастары мен мінез- құлқының қирағылығымен тапқырлығының қалыптасу құралы деп те ерекше бағалаған. Ұлттық ойындарды пайдалану оқушылардың тапқырлығын, ептілігін, ой- өрісін жетілдіру мен бірге өз халқымыздың ғасырлар бойы салт-дәстүрін, ата- мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу құралы болып табылады. Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып табылады. Ол сандаған ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу қажетін өтеген сенімді тәрбие құралы. Қазақ халқы өмірге дені сау шыныққан, әділетті, өнерлі елін жерін сүйетін азаматтартәрбиелеу жөнінде өз ұрпақтарын таусылмайтын мұра қалдырған халқының ойындарға тек балаларды алаңдату ойнату, әдісі деп қарамай жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарастарының, мінез-құлқының, қырағылығы мен тапқырлығының қалыптасу құралы деп ерекше бағаланған. Бала кішкентайынан ата-анасының талап етуімен және өз еркімен әр түрлі ұлттық ойындарға қатысып, өзінің икемділігін, тапқырлығын, батылдығын байқатқан.
Өкінішке орай, қазақтың көне ұлттық ойындарын бұл мақсатта пайдалануға жеткілікті дәрежеде назар аудармай келді. Ұлттық ойындарды сабақта, үзілісте сыныптан тыс жұмыстарда тиімді пайдалануға болады. Ұлттық салт-дәстүр мазмұнды ойындарды пайдалану оқушылардың тапқырлығын, ой-өрісін жетілдіру мен бірге өз халқымыздың ғасырлар бойы салт-дәстүрін ата-мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу құралы болып табылады.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық дәстүрі, әдет-ғұрып, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында қасиеттер қалыптасады халық өзін қоршаған дүниенің қыры мен сырын егжей тегжейлі білуді баланың санасына ойын арқылы жастайынан сіңіре білуді көздеген. Ойын бала табиғатымен егіз. Өйткені бала ойынсыз өспек емес, жан-жақты дамымақ емес.
Қазақтың ұлттық ойындарын сабақта үзбей өткізу балалардың қозғалыс белсенділігін арттырады. Бұл ақыл-ойдың, мидың қабылдау процесіне де әсер етеді.
ойлау
ойлау
Баланың бойында
белсенділік
шыдамдылық
тапқырлық
ұйымдастырушылық
Баланың бойында
белсенділік
шыдамдылық
тапқырлық
ұйымдастырушылық
Ойын әрекеті балалардың бағалы өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ маңызды орын алады. Алайда, жақсы ұйымдастырылған ойын ғана тиісті,қалағаныңдай нәтиже бере алады, ойын бастауыш сынып мұғалімдерінің бірден-көмекшісі болу керек.
Ойын екі түрлі уақыттық бағытта әсер етеді: қазіргі және болашақта.Бір жағынан бала бірден, осы медетте қуанышқа бөленеді, екінші жағынан ойын әрқашан болашаққа бағытталған, өйткені онда ойын барысындакелкшек өміріне ықпалететін сапалық қасиеттер мен сапалық дағдылар, икем қалыптасады.
А.С.Макаренконың [8] айтуы бойынша, ойынға бір жақты көзқарас қате педагогикалық үрдісті ойынды дұрыс пайдаланбауға әкеп соғады, көп ретте мұғалімдер ойынның негізгі мәні-балаларға қуаныш сыйлауды ұмытпады.
Ойын бала үшін жаңа ортаға, оқу үрдісіне өту үйреншікті өмір сүру әдістерін өзгертуді қажет етеді. Ал Ю.К. Бабанский [9] ойынды бастауыш сынып оқушыларының барлық әрекеттерін ынталандырудың түрлері мен әдіс түрлерінде ұсынады.
Педагогика теориясы мен практикасында сыныптан тыс жұмыста ойын әрекеттеріне жаңаша, тәрбие үрдісінің ажырамас бөлігі ретінде қарау керек, мұнан тарихи қалыптасқан тәжірибелерді ескере отырып, оны ұйымдастырудың кейбір алғы шарттарын пайымдап, саралау қажеттігі туады. Бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекетін ұйымдастыруды зерттеудің актуалдылығы әсіресе қазіргі кезеңде өсіп отыр.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі - ұлт ойындары ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтіретін тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды.
Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі жеке пәндерді оқыту барысында қосымша материал үшін,баланың сол пәнге қызығушылығын арттыру үшін пайдалануға болады.
Қай халықтың болмасын оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен педагогикалық- психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық арасында беделі, тарихи қоғамдағы алған рөлі және құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық ойындар- педагогиканың негізгі бір саласы ретінде оқушыларға жан- жақты білім беруде, олардың өмір тәжірибелерін кеңейтуге, дүниені танып білу қабілеттерін жетілдіре түсінуіне көмктесетін аса қажетті тәрбие құралдарының бірі.
Ойын- балаларынң негізгі іс- әрекеттерінің бір түрі.Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп- өркендей алмайды. Бұл өмірдің заңдылығы. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі жолдар мен жарыққа шығады. Мысалы, үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ, үстінде ойын үстінде көрсетеді.
Ұлттық ойындар- балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала алады және үлкендерден үйренеді. Сондықтан сабақтағы ойын арқылы білімін шыңдап ой өрісін кеңейтіп белсенділігін дамытады. Ал ойынның өз мақсаты, жоспары тәрбиелік мәні, қажетті заттары, ерекшеліктері болады. Сол ойын арқылы бала өмірден көптеген міліметтер алады, психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады. Баланың жас ерекшелігіне, зейініне сай, әдейлеп ұйымдастырылған ойындар баланың ақыл дүниетанымын кеңейтеді, мінез- құлқын, ерік- жігерін қалыптастырады және де сабаққа деген қызығушылығын арттырады.
Аса ірі психологтың айтуы бойынша, бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек үстінде сондай болады,- дейді. Сондықтан ойын адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ұлттық ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденпаздық, тапқырлық, белсенділік әрекеті байқалады. Ойын үстінде өмірдің өзіндей қуанып, ренжиді. Сондықтан мұғалім баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай болу керек. Оқушылардың белсенділігін саналы ойлана білуін, ой өрісінің дамуын қиындықты жеңу, төзімділікке баулуды осы ұлттық ойындар арқылы үйрету мұғалімнің негізгі міндеті.
Сезім дамуының маңыздылығы туралы Америкалық оқытушылар В.Роджерс пен А.Гудданд [10] өз зерттеулерінде жиі айтады. Өйткені оқушылар ойындарды өздері өңдесе, онда олар оқу материялын әділеттегі оқу таным әдістеріне қарағанда, ынтамен тереңірек үңіліп оқиды және оларды зерттеу арқылы дағдылану, белсену әрекетін дамытады. Ең-бастысы ойындар мен өңдеулер оқушылардың көңілін өз бетінше ізденушілікке аударып, қабілетін арттырады. Ойынның әлеуметтік бейнесін зерттеуші белгілі психолог Д.Б.Элькониннің [11] сөзімен айтсақ: Ойын- ол адамдардың арасындағы әлеуметтік ара- қатынас, практикалық білімдері және қызметі. Оқу ойындарын қолданудың жағымды жақтарына американдық авторлар мыналарды жатқызады:
- ойындар абстрактілі оқытуға қарағанда, өз тәжірибесімен оқытуға мүмкіндік береді;
- ойындар ойын басшысының тәжірибесіне немесе дағдысына тәуелді;
- ойындар интуицияны жаттықтырады, мәселені шешу қабілеттілігін және қажетті әлеуметтік мінез- құлықтың түрін таңдауға, үрдістер мен құбылыстардың деректерін түсінуге, стратегиялық баламалы шешім қабылдауға, тәуекелге бел байлауға үйретеді;
- ойындар жеке мәселелерді оқуда және шешуде қабілетті әрі қарай арттырады, ойынға қатысушылар оқытушының рөлін ойнап, бірін бірі белгілі бір деңгейде оқытады, бірақ әр қайсысы бір ойында өздерінің қабілеттілігі мен қажеттілігіне қарамай көп нәрсеге үйренеді.
Сонымен, ұлттық ойындар ойынға қатысушыларға қиын мәселелерді басқаларға қарап тұрмай, өздерінің шешуіне кепілдік береді. Олай дейтініміз, ұлттық ойындар арқылы оқушылар өздерінің не істегеніндерін байқайды, жетістіктерін көзімен көреді, уақытын дұрыс пайдаланып белсенділікке қол жеткізеді. Ұлттық ойындар сондай-ақ, кейбір оқушылар ұнатпайтын оқу пәндерін де қанағаттандырады, біріне- бірі көңіл бөліп, өздерін басқанын орнына қойып үйренеді.
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы зерттеліп жүрген еңбектері аз емес. Себебі, ойын- оқу еңбек іс әрекетімен бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі.Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әректі- оқу, қарым- қатынас, ойын және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы дамытады. Оқу - білім алу мен білік, дағдыны қалыптастырса, қарым- қатынас бұл балалардың бірін- бірі дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын арттырады. Ойын- пәндік әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай білуге дағдыландырады. Ал - еңбек қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық кеңестік және көрнекі ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге белсене қатысуы олардың психикалық дамуын арттырады деп түсіндірген.
Педагогикалық үрдісті жетілдіру ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да зерттеген [12]. Ойын бала үшін еліктеу, инстинк күнделікті негізгі іс- әрекет және өмір дәлелдеген. Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану- болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу. Ұлы Абайдың Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? деген пікірінен өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Бастауыш сынып оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен:
Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров т.б [13] .
Ұлттық ойын балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын белсенділіктерін дамытады. Ұлттық ойындардың ішінде оқушылардың өздері қолдан жасап, құрастырып ойнайтын ойыншықтардың орны ерекше. Өйткені, өздері ойын барысында жаңа білім алып, олардың елестету, есте сақтау, ойлау сөйлеу тілімен олардың түрлі қабілеттері: конструкциялық, музыкалық, ұйымдастырушылық белсенділік қасиеттері дамиды.
Қоғамның ғылыми- техникалық, әлеуметтік- экономикалық дамуы өскелең ұрпақтың білімдік, жеке тұлғалық белсенділік қабілеттерін жетілдіре түсуді талап етуде. Сондықтан халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп іс- әрекет үстінде көзін қанықтыра беруден бастаған. Солардың бірі- ұлт ойындары. Халықтың сәби шағымен бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой жүйесінің заңды жалғасы ретінде оны үйренудің, тәжірибеде пайдаланудың үлкен білімдік тәжірибелік маңызы бар.
Ойын- адам баласының өмір танымының алғашқы қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін жетілдіреді.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының назарын аударып белсенділігін арттыратын ойын түрлерінің бірі- ұлттық ойындар. Бұл ойын түрі берілген тапсырманы орындаумен қатар баланың денсаулығын нығайтып белсенділігін және көптеген қасиеттерін дамытады.
Бастауыш сынып оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш келеді. Сондықтан мұғалім сабақ барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса, оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде қолдана білу мен іздемпаздық дағдылары жетіле түседі. Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу мұғалімнің меңгертіп отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап,білімді берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға өте ынталы келеді. Ұлттық ойын барысында балалар тез серігіп, тапсырманы тез жылдам, дәл белсенді орындауға тырысады.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Бұл пікіріміз жалаң болмас үшін, заманымыздың заңғар жазушысы, ұлт ойшылдарының бірі- М. Әуезовтің мына пікірін еске ала кетейік: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағаналары болған. Осындай ойындар: Бәйге, көкпар, теңге ілу, сақина тастамақ т.б. осыларды сабақ барысындағы шартын ережесін айтып өтсек;
Бәйге- қағазға жапсырылған үш тұлпардың бейнесін үш оқушы алып, суреттің артына жазылған сұрақтарға жауап береді. Кімнің жауабы толық тиянақты болса, бас бәйге сол оқушынікі.
Көкпар- тақтаға сәйгүлік мінген үш жігіттің көкпар кезіндегі көрінісі бейнеленген суреті ілінді. Қағазға лақтың салынған кескіннің артындағы сұрақты тақтаға шыққан оқушылардың бірі оқып, жауабын айтады. Кімнің жауабы нақты болса, сол ешкінің бейнесін суреттегі алдынғы жігіттің тұлпарының сауырына қадайды. Жеңімпаз осылай анықталады.
Теңге ілу- жерден теңгені іліп алуға беттеген жігіттің суретінің астынғы жағына теңгені бейнелеген сұрақ жазылған кеспе қағаз қойылады. Ойынға қатысқан топ мүшелерінің қайсысының жауабы ұтымды болса, сол теңгені жігіттің саусағына іліктіреді.
Сақина тастамақ- Үш топтан ойынға қатысушылар тақтаның алдына шығады. Мұғалім сақинаның суреті бейнеленген кеспе қағазыны басқаларына байқатпай, біреуінің қолына қыстырады. Кез келген қатысушының бірінен сақинаның кімде екенін сұрайды. Егер дұрыс тапса сақина алған оқушы сұраққа жауап береді, ал дұрыс таба алмаса, сұралған оқушы жауап береді.Сұрақтың жауабына ойынды жургізуші қанағаттанбаса, айыпталушы кінәсін өнермен өтеуге тиісті.
Қазақ халқының ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп өрнектелген ой мен әрекетің, құпия философияны түсінуге жетелейтін адамгершілік үлгі өнегенің желісі бар. Қазақ халқының ұлттық ойындары негізінен алғанда үш жүйеден тұрады: Ойын- сауық, дене шынықтыру, спорт және ой шыңдау белсенділігін арттыру.
Оқушының сабақты жақсы меңгеруінің бір айқын кепілі- оның сөйлеу тілінің дамуына байланысты. Халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлі жұмбақ жаңылтпаш сияқты ойындары- тіл дамытудың әсерлі құралы. Сабақ барысында ұлттық ойын элементтерін дидактикалық матирал ретінде пайдаланудың бастауыш сыныптарда оқушылардың белсенділігін арттыруда пайдасы мол. Ұлттық ойын арқылы болашақ адамгершілік қасиеттерімен қатар білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады. Тіпті нашар оқид - ау деген оқушылардың өздері ұлт ойындары элементтері араласқан сабаққа зер салып, белсене, ынталана түседі. Ойын араласқан сабақта жарыс болмай тұрмайды. Оқушылар жолдастарынан қалып қоймау үшін сабаққа белсенді қатынасып қойылған сұрақтарға жауап іздеп, ойлана бастайды. Сабақта ұлттық ойындарды қолдану оқушының ой- өрісін дамытуға әсер етеді. Ойын араласқан сабақ оқушыларға әсерлі болып, олардың білуге құмарлығын арттыып, түсіретін кеңейте түседі.
Халқымыздың ғасырлар бойы жасаған ұлт ойындарының бір түрі ой шынықтыру ойындары болса оның көп қоры бұл күнде бізге жетпей ұмыт болып отыр. Халық ойындары ақыл ойдың дамуына өнер жарыстыруға, білгенін ортаға салу, белсенділік секілді ізгі мақсаттарға жол ашады. Сондықтан ойын арқылы оқушы әрі тынығады, әрі ұжымның ұйымшылдығын үйренеді. Төзімділік, шыдамдылық пен ұстамдылық өзін өзі тежеу, белсенділік сияқты қасиеттердің алғашқы қасиеттерін сезіну де осы ойыннан басталады.
Ал ертедегі ойшылдар Ж.Ж. Руссо мен Песталоцци [10] ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д. Ушинский мен П.Ф. Лесгафт тәрбиеде және оқу барысында ойынның алатын орны туралы В.А.Сухомлинский [5], С.П. Шацкий және К. Чуковский өз пікірлерін білдірген. Адам өркениетке бейім болу үшін балалық шақты басынан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К. Чуковский бала денесінің дамуы мен ой дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен.
Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі халықтың ұлттық ойындары көп салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да мектеп оқушыларының рухани өрісі кең өсіп жетілуіне, эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбелейтін негізгі құралдарының бірі. Ұлы педагог В.А.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз, қиялсыз, белсенділіксіз толық мәндегі ақыл ой тәрбиесі болмайды дейді, демек, оқушының ақыл ойы, парасатты ұлттық салт сананы сіңіру арқылы байый түспек [5] .
Психологтер мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын аударғанымен, тек 19 ғасырдың аяғында ғана ойын арнайы зерттеу пәніне арналды. К. Горосқа дейін итальиян оқымыстысы Д. Колоцца балалар ойыны туралы материялдарды жүйеге келтіріліп, ойынның педагогикалық психологиялық маңызын ерекшелігін ашуға әрекет жасады. Ал ғылым психологтер К.Гроос, А.Диваев, Н.Винаградов, В.Вахтиоров және т.б. ойын теориясын құрастырады және ойын мәселесін көтеріп, іс- әрекеттің маңызды түрі ретінде оның теориялық, әдіснамалық негізін ашты [16] .
Ұлттық ойындардың негізгі педагогикалық мәні мынада: оқушылардың ақыл- ойын дамыту, ойлауды жандандыру, танымдық белсенділігін қалыптастыру, оқыту үрдісіне шығармашылық рух енгізу.
Ұлттық ойындардың негізгі белгілері мынаған саяды.
Шешімін күтетін мәселелерінің болуы.
Әлеуметтік, кәсіптік және оқу міндеттерін ойын жағдайында моделдеу.
Ойынға қатысушылар арасында рөлдерді бөлу және рөлдеріне сәйкес белсенді өзара әрекетімен және мұғаліммен байланысының болуы.
Ойынға қатысушылардың ортақ мақсаттарының болуы және ұжымшыл шешім қабылдауы.
Ойын бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым- қатынасқа түседі, таным түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Мұғалім мектеп алдында тұрған жеке тұлғаны қалыптастыру міндетін жүзеге асыру үшін оның жолдарынын айқын білуі тиіс.Жеке тұлғаны педагогикалық әдебиеттерде біз жеке адам деп келдік, ал Әл- Фараби өз еңбегінде тұлға деп атаған.
Адам- деп анықтама берді В.С.Леднев [16] үнемі даму үстінде болатын және айналасымен өзара қарым- қатынас үрдісінде жеке тұлға ретінде қалыптасатын динамикалық құрлым... Жеке тұлға динамикасы дегеніміз, біріншіден, оның әрекеті, екіншіден, оның қасиеттері мен сапасының әрқашан өзгеруі, оның үнемі дамуы. Сондықтан жеке тұлға даму үстіндегі құбылыс деп қарау, педагогикалық түпкі мақсаты жеке тұлға қалыптастыру, баланы өмірге, әртүрлі әрекеттерге даярлау болғандықтан да, бұл саладағы зерттеулер үшін ең маңызды кілт болып табылады.
Ендеше жеке тұлғаның құрлымының компонненттерін тарта білу, олардың сол дидактикалық талаптармен байланысын табу бұл мәселенің дұрыс шешілуіне негіз болады. Бұл орайда В.С.Ледневтің моделін басшылыққа алдық. Ол жеке тұлға құрлымына енетін компоненттерді үлкен топқа бөледі: 1. топ жеке тұлғаның білігі деп аталады. Ол екі бөліктен тұрады: Бірінші топқа білім мен іскерлік дағдыларды, екіншісіне бағыттылықты, танымды, еңбек қасиетін, коммуникативтілікті, эстетикалық сезімді, дене еңбегін жатқызады. 2. топ психика механизмдері деп атап, оған қабылдау, ойлау мен сөйлеу, есте сақтау , психомоторика және басқарудың мен жүйесін топтайды. 3. топта жеке тұлғаның типологиялық қасиеттері қатарында адам характерін, темпераменттің, талабы мен қабілетін атайды. Енді осы үш топтың жоғарыда айтылған дидактикалық мақсаттарымен қатынасы қандай деген мәселеге келсек, білімдік мақсат осы құрлымға енетін 1. топтағы компоненттерге қатысты, яғни онда негізінен оқытудың білім мазмұнын игерту арқылы оқушының білігін арттыру көзделді. Ал дамытушылық мақсат баланың психикалық механизіміне енетін компонттердің қызметін жандандыруға бағытталады. Сабақтың тәрбиелік мақсатына жоғардағы мақсаттардың түйсуінен аданың қоғамдағы, өмірдегі орнын айқындайтын типалогикалық қасиеттерін даралау жатады. Сонымен оқыту, дамыту, тәрбиелеу ұғымдарының ара қатынасының диалектикасы оларға сәйкес келетін жеке тұлғаның негізгі құрлымдық спектілерінің арақатынасының диалектикасын танытады. Осының бәрі келіп жеке жеке тұлға қалыптастырудағы онтогенетикалық ерекшеліктеріне тіреледі де, сол адамның даму деңгейін көрсетеді. Олай болса, жеке тұлға динамикасы оқушының ішкі мотивтері арқылы туған әрекеті үстіндегі баланың даму дәрежесіне негізделеді. Яғни әрекет адам қалыптастырудың шешуші шарты, өмір сүруінің тәсәлі рухани операцияларды да, сыртқы ішікі үрдістерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz