МЕТАЛЛУРГИЯЛЫҚ ӨНДІРІСТІҢ ФИЗИКА - ХИМИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:

АЙТБАЕВ Н.Б., АБДРАХМАНОВ М.С., КӨБЕГЕН Е

МЕТАЛЛУРГИЯЛЫҚ ӨНДІРІСТІҢ
ФИЗИКА-ХИМИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Қарағанды 2021
мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1 Металлургиялық процестердің физико-химиялық негіздері ... ... ... ... .
5
1.1 Домналық балқытудың шикізат материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2 Домнада балқыту отыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.3 Домнада балқытудың флюстері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14
2 КЕНДІ БАЙЫТУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
3 ШИХТАНЫ КЕСЕКТЕУГЕ ДАЯРЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
4 АГЛОМЕРАЦИЯ
4.1 Негізділік балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
5 ДОМНАЛЫҚ ПРОЦЕСС
5.1 Домна пешінің көрігіндегі процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
6 БОЛАТ ӨНДІРУ
6.1 Мартен процесі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
6.2 Газ тығыздығын анықтау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28
6.3 Оттекті-конвертерлік балқытудың үрлеу режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
6.3 Конвертерлік балқытудың материалдық балансын есептеу ... ... ... ... ... .
32
7 БОЛАТТЫ ОТТЕКСІЗДЕНДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
8 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР
8.1 Көміртекті көмір қышқыл газбен газдандыру реакциясының тепе-теңдігін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
8.2 Көміртектің су буымен әрекеттесуін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
8.3 Карбонаттар (тотықтар) диссоциациясын зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
8.4 Мыс тотықтары диссоциациясының серпімділігін анықтау ... ... ... ... ... ... .
60
8.5 Карбонаттардың ыдырауы мен түзілуін термографиялық зерттеу ... ... ... ...
64
8.6 Карбонаттың изотермиялық ыдырау кинетикасын зерделеу ... ... ... ... ... ...
69
8.7 Қожды балқымалардың тұтқырлығын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
83

КІРІСПЕ

Ғылым ретінде металлургия негізін физика-химиялық металлургиялық процестер теориясы құрайды. Металлургиялық өндірістің физика-химиялық негіздері пәні күрделі металлургиялық жүйелердің және оларда өтетін процестердің физика-химиялық талдауын атқарды. Бұл салада эксперименттермен қатар теориялық зерттеу әдістері аса кең пайдаланылады, бәрінен бұрын термодинамикалық және молекула-кинетикалық. Талдаудың бұл әдістерін сәтті меңгеру инженер-металлургтарды даярлауда негізгі міндеттердің бірін құрайды.
Оқу құралында металлургиялық өндірістің физика-химиялық негіздері ұсынылған. Металлургия (грек. metallurgeo - руда өндіремін, металл өңдеймін, metallon - рудник, металл және ergon - жұмыс) - ғылымның, техниканың, өнеркәсіптің кеннен немесе басқа да материалдардан металл алу процестерін, сондай-ақ металл қорытпаларға олардың химиялық құрамы мен құрылымын өзгерту арқылы қажетті қасиеттер беру процестерін қамтитын саласы.
Қара металлургия - металлургияның ғылымы мен техникасының қара металдар өндіруде кен шикізатын қазып алудан бастап, оны өңдеп шойын, ферроқорытпа, болат, илек, құбыр, рельс, т.б. өнімдерді алуға дейін қамтитын саласы.
Дүниежүзінде өндірілетін барлық металдардың 95%-ға жуық үлесі қара металдардың еншісіне тиеді.
Металлургиялық агрегаттарда газ фазасының термодинамикалық өзара әрекеттесуінің заңдылықтары қозғалды. Термиялық диссоциация және қосылыстардың пайда болуы, оксидтер мен металдардың қалпына келтіру газ атмосферасымен өзара әрекеттесуі, күрделі гетерогенді жүйелердегі процестер, металл фазаларды тазартудың кристаллизациялық әдістері, буландыру және конденсациялау мәселелері қарастырылды. Қарапайым және күрделі металлургиялық жүйелерде болып жатқан реакциялардың механизмдері сипатталған. Оқу құралы Металлургия модульдік білім беру бағдарламасы бойынша оқитын жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған, сондай-ақ, металлургиялық мамандықтардың басқа техникалық жоғары оқу орындарының студенттеріне пайдалы болуы мүмкін.

1 Металлургиялық процестердің физико-химиялық негіздері

Металлургия (грек. metallurgeo - руда өндіремін, металл өңдеймін; metallon - рудник, металл және ergon - жұмыс) -- ғылымның, техниканың, өнеркәсіптің кеннен немесе басқа да материалдардан металл алу процестерін, сондай-ақ металл қорытпаларға олардың химиялық құрамы мен құрылымын өзгерту арқылы қажетті қасиеттер беру процестерін қамтитын саласы.
Химиялық реакциялардың өту жылдамдығы түрлі факторларға тәуелді-әрекеттендіруші заттардың концентрациясына, қысымға, үдеткіштер, катализаторлар және т.б. әсеріне, ал кейбір гетерогендік түрленулер кезінде басқа да жағдайларға-беттің күйіне, жылу және масса алмасу жағдайларына тәуелді. Химиялық реакциялар мен гетерогенді үрдістердің жылдамдығы жөніндегі оқудың дамуына Я.Вант-Гофф,
Н.А. Меншуткина, Н.А. Шилова, Н.Н. Симинов және т.б. ғылымдардың еңбектері үлкен үлес қосты.
Химиялық реакцияның үдемелі жүретіндігі үлкен теорияға және қолданбалы маңызға ие. Соңғы жылдары қара және түсті металлургияда оттегі металлургиялық үрдістердің үдеткіші ретінде кеңінен қолданылады. Температуралық фактор технологиялық үрдістерді үдетуші ретінде үлкен маңызға ие болып келеді.
Реакция компоненттерінің бір немесе бірнеше фазада болуына байланысты гомогенді және гетерогенді химиялық реакциялар кинетикасын айырады. Гомогендер деп бастапқы заттармен әрекеттесу өнімдері бір фазада болатын (газ немесе сұйық) және де молекулалар, атомдар, иондар алынған барлық көлемде әсерлесетін химиялық реакцияларды айтады. Бұл реакция типінің мысалы ретінде конвертерленген табиғи газ құрамына кіретін СО мен Н2 жану реакцияларын қарастыруға болады:

2СО+О2=2СО2
(1.1)

2Н2 +О2=2Н2О
(1.2)
Гетерогенді деп реакцияға қатысатын заттар әртүрлі фазада (катализаторларда) болатын, ал химиялық түрлену үрдісінің өзі осы фазалардың шегінде өтетін химиялық реакцияларды атайды.Гетерогенді химиялық реакцияға мысал ретінде газ регенераторларында аса қыздырылған қатты отын түйірлерінің бетінде жүретін реакцияны қарастыруға болады:

С(отын көміртек)+О2=СО2
(1.3)

СО2+С(отын көміртек)=СО
(1.4)

2С(отын көміртек)+О2=2СО
(1.5)
Гетерогенді химиялық реакцияға мартен пешінің ваннасында көміртегінің тотығу реакциясы да жатады. Схемалық түрде оны келесідей суреттеуге болады:

(FeO) {CO}
↓ ↑
[Fe] + [C] = [Fe] + [CO]
(1.6)

Бұл реакция үш сатыда өтеді:
1. Оттегінің қождан металға диффузиялануы;
2. Металдағы көміртегі мен оттегі арасындағы химиялық реакция;
3. Металдан көміртегі тотығының бөлінуі.
Күрделі гетерогенді химиялық реакцияның жылдамдығы үрдістің ең баяу өтетін сатысының жылдамдығымен анықталады. Қарастырылып отырған реакцияда (1.6) мұндай саты-оттегінің шлактан металға диффузиясы.
Диффузия деп ерітінді немесе балқыма көлемінде концентрациясының біркелкі таралуына әкелетін ерітілген зат концентрациясының өздігінен теңесу үрдісін атайды.
Гетерогенді үрдістер кинетикасында диффузияның ролі-әр үрдіс жеткілікті жылдамдықпен жүруі үшін реакция өнімдері фазалардың бөліну бетінен әкетіліп отыруы керек, ал бұл диффузия арқылы жүзеге асады.
Диффузияның қорғаушы күші - диффузия бағытындағы жол кесіндісіне dx сәйкес келетін ерітілген зат концентрациясынан өзгерісімен dc анықталатын концентрация градиенті dcdx болып табылады.
Диффузия жолымен тасымалданатын зат массасы dm концентрация градиентіне, диффузия өтетін ортаның көлденең қима ауданына S және уақытқа dτ тура пропорционалды. Онда

=,
(1.7)
мұнда D -диффузия коэффициенті, ал диффузия жылдамдығы

=.
(1.8)

Фиктің I заңы: Молекулалық диффузия жүйе қимасына және концентрация градиентіне тура пропорционал.
(8) теңдік стационарлы диффузияны сипаттайды және Фиктің бірінші заңы деп аталады. Фик теңдігіне минус таңбасы заттың концентрациясының келуі бағытында тасымалданатынын көрсетеді, яғни dcdx0.
Диффузия коэфициентінің өлшем бірлігі 1 см²сек. Бұл коэффициент диффузия өтетін ортаның және диффузияланған заттың табиғатына, температураға және аз дәрежеде концентрация мен қысымға тәуелді.
Ең жоғарғы диффузия жылдамдығы:
- газдарда (D≈1 см²сек)
- сұйықтарда (D≈10 ²сек)
- қатты денелерде (D≈1 см²сек)
Атомарлық диффузия коэффициентінің түзетілген (қозғалыссыз) темірдегі мәні 1500-1600ºC -де 10-4-10-5 см²сек тең. Мартен пештерінде көміртегінің тотығуы кезінде және осының нәтижесінде туындайтын араласу салдарынан масса тасымалдану жылдамдығы күрт өседі- турбулентті диффузия коэффициенті көміртегінің тотығу жылдамдығына байланысты 25-82 см²сек шектерінде жатады. Мартен пештерімен салыстырғанда көміртегі тотығуының жоғары жылдамдығымен ерекшеленетін оттекті-конвертерлерде металл мен қождың араласуы тек көміртегі тотығының түзілуімен ғана емес, сонымен қатар оттегі ағымының энергиясы есебінен де орындалатынын ескерсек, турбулентті диффузия коэффициентінің мәні 20000-25000 см²сек дейін жетуі мүмкін. Келтірілген мәндерден көріп отырғанымыздай, оттекті-конвертер ваннасындағы масса тасымалдану жылдамдығы атомарлық диффузиядан миллиондаған есе, ал мартендік пештегіден мыңдаған есе жоғары.

1.1 Домналық балқытудың шикізат материалдары

Домналық балқыма үшін темірлі-кендік материалдар (темір, марганец кендері, агломерат, жұмаршақтар), флюстер (көбнесе әктас), сондайақ отын (кокс) шикізат болады. Домна пештерінің жинақ құрамы шамамен қорытып алынатын шойынның құрамымен анықталынады, сонымен шихтада әр түрлі қатынаста әр түрлі компаненттер (сыңарлар) болуы мүмкін.
Дұрысын айтқанда шойын түзілуге қажетті темірді пешке темірлікендік материалдар (оксидтер түрінде, ал кейде металдық түрде) әкеледі. Кеннің пйдалы бөлігі болып саналатын темірлі-кен қосылыстары әрдайым балласт қосылыстармен-маңызсыз (бос) жыныспен бірге болады. Маңызсыз жыныс көбінесе кремнеземнан - SiO2, шамалы мөлшерде глиноземнан - Al2O3, әктен - CaO және магнезиядан - MgO тұрады.
мұндағы: CaO, MgO, SiO2, Al2O3 - кендегі сәйкес тотықтардың мөлшері, %.
В 1 - болғанда кен қышқылды бос жынысқа, В 1 - болғанда қышқылды жынысқа ие болады. Егер В = 1 болса, онда кеннің бос жынысын өзіндік қорытпа деп атайды (пустая порода руды называется самоплавкой). Кейбір темір кендерінің химиялық құрамы 1.1-кестеде келтірілген.

1-мысал.
Теміртастағы темір мөлшері 57% құрайды. Бос жыныстың мөлшерін анықтаңыз.
ШЕШУІ:
Қызыл теміртастағы гематит мөлшерін анықтаймыз:

Fe2O3 = (57 160):112 = 81,4%.

мұндағы: 160 - Fe2O3 молекулалық салмағы, гмоль;
112 - молекуладағы Fe2O3 темірдің екі атомының салмағы, гмоль.

Бос жыныстың мөлшері тең болады:

100 - 81,4 = 18,6%.

2-мысал.
Құрамы келесідей [C] = 4%; [Si] = 0,8%; [Mn] = 0,7%; [S] = 0,04%; [P] = 0,2% 56% Fe тұратын 1т шойындағы гематитті кен шығынын анықтаңыз.
ШЕШУІ:
Бірлік шойынға темірлі кеннің шығыны темір балансы бойынша анықталады:
Р Feобщ = Ч [Fe],
мұндағы Р - тт шойынға кеннің шығыны;
Feжалпы -кендегі темір мөлшері %;
[Fe] - шойындағы темір мөлшері %.
1. Шойындағы Fe мөлшерін анықтаймыз:
Feч = 100 - [C] - [Si] - [Mn] - [S] - [P] = 94,26%.

1.1-кесте-Темір кендері мен концентраттарының химиялық құрамы

Материал аты
Feобщ
FeO
SiO2
Al2O3
CaO
MgO
MnO
P2O5
S
TiO2
V2O5
ппп
1. Оленегор концентраты
60,07
20,20
14,33
0,58
0,59
0,41
0,09
-
0,08
-
-
0,24
2. Ено-Ковдов
62,0
18,64
1,05
2,46
1,05
7,74
0,30
0,46
0,02
0,32
-
-
3. Кировоград конц-т
65,0
20,84
8,29
0,22
0,55
0,35
0,13
0,01
0,01
-
-
-
4. Тульск кені
45,5
0,46
19,6
2,94
0,59
0,39
0,30
0,15
0,12
-
-
10,96
5. Лебединск кені
55,88
9,87
9,15
3,81
1,26
0,40
0,46
0,24
0,19
0,15
-
5,64
6. Яковлев кені
59,9
0,88
5,42
2,50
1,77
0,40
-
0,05
0,04
-
-
4,35
7. Криворож конц-т
58,96
22,78
15,10
0,59
0,41
0,82
0,02
0,07
0,01
-
-
0,6
8. Криворож кені I
54,65
0,86
16,99
3,63
0,57
0,23
0,28
0,14
0,05
-
-
-
9. Криворож кені II
57,0
1,98
15,60
2,80
0,44
0,20
0,27
0,09
0,05
-
-
-
10. Керчен концентраты
43,5
-
13,80
3,52
1,9
0,68
2,7
2,70
0,02
0,17
0,14
14,23
11. Высокогор конц-т
58,07
20,0
8,08
2,30
3,10
1,80
1,0
0,17
0,05
-
-
3,0
12. Лебежин конц-т
58,70
23,0
8,21
3,10
3,27
2,12
0,31
0,33
0,07
-
-
1,19
13. Качканар конц-т
63,0
28,67
4,49
1,54
1,53
2,21
0,22
0,04
0,02
2,23
0,48
0,43
14. Соколов-Сарыбай кені
53,6
20,87
12,54
3,38
5,41
3,65
0,14
0,193
0,18
0,24
0,10
0,444
15.Соколов-Сарыбай концентраты
65,0
25,0
4,60
1,63
1,51
0,85
0,12
0,07
0,87
0,11
0,10
2,23
16. Карачар концентраты
65,0
28,58
4,93
2,0
0,94
1,30
0,25
0,04
0,10
0,08
0,20
3,53
17. Лисаков концентраты
60,0
20,0
7,89
5,26
0,60
0,50
0,30
1,70
0,02
0,10
0,15
-
18. Мандыбаш
конц-т
59,1
25,05
7,38
2,40
3,64
1,86
0,56
0,17
0,48
-
-
1,74
19. Коршунов концентраты
61,0
22,0
4,70
3,39
1,56
4,44
0,17
0,25
-
0,38
0,12
0,29
20. Караджальск концентрат
50,0
23,4
17,57
3,60
3,36
1,76
0,77
0,10
0,47
-
0,045
3,55
21. Большой ктай (конц-т)
47,0
15,0
26,5
0,92
1,10
1,84
1,75
1,13
0,38
-
0,04
0,91
22. Магнитогор концентраты
58,4
24,0
8,97
3,70
4,70
0,90
0,10
0,05
0,88
-
-
-

2. Онда кен шығыны құрайды:
Р = 94,26 : 56 = 1,68 тт шойын.

3-мысал.
Екі кен (а) және (б) берілген. Әрбір кендегі темірден тұратын минералдардың пайыздық мөлшерін анықтау, егер химиялық талдау мәліметтері бойынша (а) кенде Feобщ = 46,0%, FeO = 13,0% болса, ал (Б) кенінде: Feобщ = 50,4%, FeO = 23,0%.
ШЕШУІ:
FeO байланысқан темір мөлшері
а) FeFeO = 56 FeO72 = 56 13,072 = 10,11%,
б) FeFeO = 56 FeO72 = 56 23,072 = 17,89%.
(а) кені
Тотығу коэффициенті
К = Feжалпы FeFeO = 46,010,11 = 4,55 3, демек (а) кенінде Fe2O3 және Fe3O4 минералдар болады, яғни барлық FeO Fe3O4 -да байланысқан.
Fe3O4 мөлшері
Fe3O4 = 232 FeFe3O4 72 = 232 1372 = 41,89%.
Fe2O3 жалпы мөлшері
Fe2O3 = 160(Feжалпы - 56 FeO72)112 = 160(46 - 561372)112 = 51,27%.
Fe3O4-да байланысқан Fe2O3 мөлшері
Fe2O3 Fe3O4 = 160 FeОFe3O472 = 160 1372 = 28,89%.
(а) кеніндегі Fe2O3 мөлшері
Fe2O3 = Fe2O3 - Fe2O3 Fe3O4 = 51,27 - 28,89 = 22,38%.
(б) кені
Тотығу коэффициенті
К = Feжалпы FeFeO = 50,417,89 = 2,82 3, демек (б) кенінде Fe3O4 және FeO минералдары болады, яғни барлық Fe2O3-да байланысқан.
Fe3O4 байланысқан Fe2O3 мөлшері
Fe2O3 Fe3O4 = 160(Feжалпы - 56FeO72)112 = 160(50,4 - 562372)112 = 46,44%.
(б) кендегі Fe3O4 мөлшері
Fe3O4 = 232 Fe2O3 Fe3O4160 = 232 46,44160 = 67,34%.
Fe3O4 байланысқан Fe2O мөлшері
FeO Fe3O4 = 72 Fe2O3 Fe3O4160 = 72 46,44160 = 20,90%.
(б) кендегі FeO мөлшері
FeO = FeO FeO Fe3O4 = 23,0 - 20,9 = 2,1 %.
Сонымен (а) кенінде: Fe2O3 = 22,38%,
Fe3O4 = 41,89%,
FeO = 0% .
(б) кенінде: Fe2O3 = 0%,
Fe3O4 = 67,34%,
FeO = 2,1%.

Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар:

1-тапсырма. Кенде 3970 т гематит болады. Осы кен мөлшерінде қанша пайыз темір болады?
2- тапсырма. Кеннің бір үлгісін талдауда кеннен 2,8 г темір табылды. Ол темір тотығының қандай мөлшеріне (III) сәйкес келеді?
3-тапсырма. Магнитогор темір кен үлгісінде магнетит минералы түрінде 62% темір бар. Берілген кенде магнетит мөлшері қанша (пайызда)?
4-тапсырма. 5 кг магнетитте темір мөлшері қанша?
5-тапсырма. Темір кенінде 80% Fe2O3 және 10% SiO2, қалғаны - қоспалар. Осы кенде темір мен кремний қанша (пайызда)?
6-тапсырма. Магнитті, қоңыр және шпаттық теміртаста темір мөлшері сәйкесінше 63%, 50% және 41% құрайды. Әрбіреуіндегі бос жыныстың мөлшерін анықтаңыз.
7- тапсырма. 1 кг Fe2O3 және 1 кг Fe3O4 темір мөлшері бірдей бола ма?
8-тапсырма. 4640 т магнитті теміртастан тұратын Fe3O4 зауытқа кен жеткізілді. Осы мөлшердегі кенде қанша темір болады?
9-тапсырма. Құрамы келесідей [C] = 4%; [Si] = 1%; [Mn] = 0,6%; [S] = 0,03%; [P] = 0,1%; 94,27% Fe 1т шойынға кен шығынын анықтаңыз.
Әртүрлі темір кендерінің және концентраттарының химиялық құрамдары 1.1-кестеде көрсетілген.
10-тапсырма. 1.1-кестеде темір кендерінің және оларды байытатын концентраттардың құрамы келтірілген. Кендегі немесе сіздің нұсқаңызға сәйкес концентраттағы темірден тұратын минералдардың пайыздық мөлшерін анықтаңыз.
11-тапсырма. 1.1-кестедегі мәліметтерге сәйкес кен түрін және бос жыныс мөлшерін анықтаңыз.

1.2 Домнада балқыту отыны

Домнада балқыту үшін пайдаланылатын жағармай (отын) тек шихтаны қыздыру мен балқытуға ғана емес, сонымен бірге, пештегі тотықсыздандыратын процестерде және темірді көміртектендіруге негізгі химиялық реагентті атқарады.
Домналық балқытуда отынның негізгі түрі кокс. Металлургиялық кокстың сапасын бағалау үшін оның химиялық құрамын, физика-химиялық және физика-механикалық қасиеттерін білу керек.
Кокстың химиялық құрамы оның органикалық массасымен сипатталады. Коксты органикалық зат әдетте келесілерден тұрады: 96,5 - 97,5% С; 0,5 - 0,8% Н2; 0,3 - 0,4% О2 және S және N2 кейбір мөлшерінен.
Органикалық массаның талдауын кейде элементарлы талдау деп те атайды. Осы талдаудың негізгі көрсеткіші ұшардан және ұшпайтын көміртектен құралатын көміртек мөлшері табылады. Тәжірибелік есептерді жүргізу үшін Сұшпайтын мөлшерін білу керек. Осы көміртектің мөлшерін техникалық талдаудан анықтауға болады.
Техникалық талдауда күлдің (А), ылғалдың (W), ұшқыш заттардың (L) және күкірттің (S) мөлшері, яғни кокстың жұмыс массасы анықталады. Сұшпайтын мөлшері төмендегі теңдеу бойынша кокстың құрғақ массасынан анықталады:

= 100 - (А[С] + LC + SC).

Әдетте металлургиялық коксттарда күлдің мөлшері 8...13% шектерде түрленіп тұрады. Кокс күлінің құрамы маңызды, себебі қож домна пешінде қож түзілу процесіне әсер етеді. Күлдің негізгі компоненттері SiO2, Al2O3, Fe2O3. Бұдан өзге, күлде СаО, MgO, SO3, P2O5, Mn3O4 компоненттер және т.б. кездеседі. Күлдегі SiO2 және Al2O3 мөлшері әдетте 50...70%, ал СаО және MgO барлығы 4...6%. Бұл бос жынысты қождауға жетпейді. Кокстағы ылғал мөлшері көп емес - 1...3% жуық. Ұшар заттардың мөлшері де аз- 0,8 - 1,2% және кокстау технологиясына байланысты, яғни кокстау температурасы неғұрлым жоғары және кокстау кезеңінің ұзақтығы үлкен болса, соғұрлым кокста ұшқыш заттар аздау болады. Ұшар заттар 300 - 3500С жоғары қыздырғанда бөліне бастайды, бұл домна пешінің шахта үстіне сәйкес келеді және домна процесіне қатыспайды.

1-мысалы.
Кокстың техникалық құрамы берілген, %:
күл - 9,5; күкірт - 1,7; ұшар заттар - 1,0; ылғал - 3,0. Кокстың органикалық массасында Н2, N2 және О2 мөлшері 1,0%.
Күлдің талдауы %:
SiO2 - 43,00; Al2O3 - 23,00; Fe2O3 - 22,50; CaO - 6,10; MgO - 1,36; P2O5 - 0,39; SO3 - 3,32; Mn3O4 - 0,33.
Кокстағы ұшар заттардың құрамы, %:
СО2 - 29,0; СО - 34,0; СН4 - 1,0; Н2 - 4,0; N2 - 32.
Кокстың элементарлық құрамын және ондағы ұшпайтын көміртек мөлшерін анықтау.
ШЕШУІ:
Кокстың элементарлық құрамын анықтау үшін төмендегі теңдеу бойынша кокстағы қож компоненттерін (КА) және (КК) кокс құрамындағы (KL) ұшар заттарды есептеу керек:
КК = КА 0,01А; КК = KL 0,01L.

1. Кокс қожында SO3 түрінде болатын күкірт мөлшерін анықтаймыз:

9,5 0,0332 = 0,126%,

мұндағы: 32 - молярлық салмағы S;
80 - SO3 молярлық салмағы.

2. SO3 өзге, басқа қосылыстарда байланысқан күкірт мөлшерін анықтаймыз:
1,7 - 0,126 = 1,574%.

3. Кокстың күл компоненттерін және ұшар заттарын кокс құрамына есептейміз, %.

Күл: SO3 - 9,5 0,0332 = 0,3150 ұшар заттар: СО - 1,00 0,34 = 0,34
Al2O3 - 9,5 0,2300 = 2,1850 CO2 - 1,00 0,29 = 0,29
CaO - 9,5 0,610 = 0,5795 N2 - 1,00 0,32 = 0,32
Mn3O4 - 9,5 0,0033 = 0,0313 CH4 - 1,00 0,01 = 0,01
SiO2 - 9,5 0,4300 = 4,0850 H2 - 1,00 0,04 = 0,04
Fe2O3 - 9,5 0,2250 = 2,1375
MgO - 9,5 0,0136 = 0,1292
P2O5 - 9,5 0,0039 = 0,0390
Кокстың органикалық массасында 1,0% Н2, N2 және О2 болады.
Ұшпайтын көміртек мөлшерін анықтаймыз:
Сұшпайтын = 100 - (1,574 + 9,5 + 1,0 + 1,0) = 86,926%.
4. Кокстың элементарлық құрамын анықтаймыз, %:
Сұшпайтын - 86,926; S - 1,574; SO3 - 0,315; SiO2 - 4, 085; Al2O3 - 2,185; Fe2O3 - 2,1375; CaO - 0,5795; MgO - 0,1292; Mn3O4 - 0,0313; P2O5 - 0,039; CO2 - 0,29; CO - 0,34; CH4 - 0,01. Ұшатын заттарға кіретін компоненттерді біріктіріп (СО2, СО СН4, Н2 және N2), есептеуде пайдаланылатын кокстың әдеттегі химиялық құрамын аламыз. Бұл кезде барлық компоненттер қосындысы 100% құрайды.

Өздігінен шешуге арналған есептер

1 - 16 тапсырма. 1.2, 1.3 және 1.4-кестелерде келтірілген кокстың, оның күлінің және ұшар заттарының берілген техникалық құрамында кокстың элементарлық құрамын анықтау.
17- тапсырма. Кокстың техникалық талдауы, % күл 12,5; ұшар заттар 1,1; күкірт 0,7; ылғал 3,0. Күлдің химиялық құрамы, % 54,96 SiO2, 27,2 Al2O3, 4,0 CaO, 1,84 MgO, 11,4 Fe2O3, 0,12 P2O5, 0,48 SO3. Кокстың химиялық құрамын есептеп шығару.

1.2-кесте-Кокстың техникалық құрамы

№
Жұмыс массаның талдауы, %
Құрғақ массаның талдауы, %

WP
AP
SP
LP

А[С]
SC
LC

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
1
2,3
12,70
1,62
1,02
82,36
100,0
13,0
1,66
1,04
84,3
100,0
2
3,1
13,23
1,81
0,96
80,90
100,0
12,65
1,87
0,99
83,49
100,0
3
3,8
13,50
1,69
1,01
80,0
100,0
14,03
1,75
1,05
83,17
100,0
4
3,5
13,84
1,88
1,08
79,70
100,0
14,34
1,95
1,12
82,59
100,0
5
3,2
12,72
1,80
1,78
80,50
100,0
13,14
1,86
1,84
83,16
100,0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
6
3,8
12,86
1,78
1,07
80,49
100,0
13,37
1,85
1,11
83,67
100,0
7
3,2
12,90
1,75
1,13
81,02
100,0
13,33
1,80
1,17
83,70
100,0
8
2,1
13,41
0,59
1,10
82,80
100,0
13,70
0,60
1,12
84,58
100,0
9
2,5
14,20
0,44
0,90
81,96
100,0
14,56
0,45
0,93
84,06
100,0
10
2,6
13,20
0,54
1,07
82,59
100,0
13,55
0,55
1,10
84,80
100,0
11
1,9
14,0
0,46
0,83
82,81
100,0
14,27
0,47
0,86
84,41
100,0
12
2,7
13,96
0,57
1,10
81,67
100,0
14,35
0,58
1,13
83,94
100,0
13
2,1
13,60
0,61
1,10
82,59
100,0
13,90
0,62
1,12
84,36
100,0
14
3,1
12,98
0,56
1,43
81,93
100,0
13,40
0,58
1,47
84,55
100,0
15
3,2
13,11
0,49
1,03
82,17
100,0
13,54
0,51
1,06
84,89
100,0
16
4,7
14,78
0,66
1,43
78,43
100,0
15,51
0,69
1,50
82,30
100,0

1.3-кесте-Кокс күлінің химиялық құрамы

№
SiO2
Al2O3
CaO
MgO
Fe2O3
Mn3O4
P2O5
SO3
TiO2

1
43,0
22,50
6,0
1,40
23,8
0,33
0,37
2,60
-
100,0
2
39,5
23,80
3,65
1,15
27,37
1,25
0,41
2,87
-
100,0
3
36,07
28,0
4,95
1,28
26,50
0,30
0,55
2,22
-
100,0
4
39,28
26,67
3,87
0,97
25,06
1,08
0,29
2,75
-
100,0
5
40,57
23,60
3,74
0,95
27,37
1,25
0,20
2,32
-
100,0
6
39,41
23,70
3,65
1,15
28,0
1,30
0,42
2,37
-
100,0
7
40,22
25,60
3,25
1,25
25,62
1,18
0,40
2,48
-
100,0
8
49,40
30,70
5,53
1,80
10,57
0,16
0,80
1,04
-
100,0
9
50,0
25,60
4,50
2,20
15,80
0,27
0,67
0,96
-
100,0
10
47,59
26,30
8,75
2,42
12,32
0,23
1,18
1,18
-
100,0
11
48,27
27,41
9,18
3,36
10,26
0,32
1,08
1,12
-
100,0
12
48,94
26,87
9,41
2,18
10,04
0,29
1,21
1,06
-
100,0
13
47,98
27,30
10,03
2,27
9,79
0,27
1,09
1,17
-
100,0
14
56,63
26,70
5,35
2,51
7,03
1,02
0,21
1,57
1,01
100,0
15
57,50
17,33
5,92
2,78
12,7
1,04
0,23
1,48
1,02
100,0
16
55,80
21,80
5,76
2,58
10,08
1,21
0,25
1,42
1,10
100,0

1.4-кесте-Кокстың ұшар заттарының құрамы

№
СО2
СО
СН4
Н2
N2

1
2
3
4
5
6
7
1
29,0
34,0
1,0
4,0
32,0
100,0
2
28,0
33,0
1,0
4,2
33,8
100,0
3
27,0
32,0
0,9
4,3
35,8
100,0
4
26,0
34,0
0,8
4,0
35,2
100,0
5
25,0
33,0
1,0
3,9
37,1
100,0
6
24,0
32,0
0,9
3,8
36,8
100,0
7
23,0
31,0
0,8
4,0
41,2
100,0
8
22,0
30,0
0,7
4,1
43,2
100,0
9
21,0
26,0
0,9
4,0
48,1
100,0
10
20,0
27,0
1,0
3,5
48,5
100,0
1
2
3
4
5
6
7
11
19,0
28,0
1,1
2,9
49,0
100,0
12
18,0
29,0
1,0
3,0
49,0
100,0
13
17,0
30,0
1,1
3,1
49,8
100,0
14
16,0
31,0
0,9
3,2
49,9
100,0
15
15,0
32,0
0,8
3,3
49,9
100,0
16
14,0
33,0
0,7
3,4
49,9
100,0

1.3 Домнада балқытудың флюстері

Флюстерді домна пешіне темірден тұратын шихтаның бос жыныстарын және кокс күлін белгілі физикалық қасиеттерге ие болатын қажетті химиялық құрамдағы қожға айналдыру үшін қосады.
Кокста шойынды қорыту үшін флюс ретінде кальций карбонатынан СаСО3, доломиттен СаСО3 MgCO3 немесе СаСО3 және MgCO3 қоспаларын білдіретін доломитті әктастан тұратын әктасты пайдаланады.
Флюс сапасы, шихталық материалдардың бос жыныстарын қождау үшін пайдаланылатын бос негізгі тотықтарды болуын білдіретін оның флюстеуші қабілеті Ф бойынша бағаланады.
Әктастың флюстеуші қабілеті төмендегі теңдеу бойынша анықталады:

Ф = СаОф - В SiO2ф,

мұндағы: СаОф және SiO2ф - әктастағы СаО және SiO2 мөлшері, %; В - қождың негізділігі СаО SiO2 бірлік үлестерде,

немесе Ф = (СаО + MgO)ф - В(SiO2 + Al2O3)ф, %.
Домна шихтасының бос жыныстарын қождауға әктас немесе доломиттелген әктас шығыны
И = [(SiO2 + Al2O3)B - (CaO + MgO)]Ф, тт,

мұндағы СаО, MgO, SiO2, Al2O3 -шихта материалындағы сәйкес тотықтар мөлшері, %; Ф = әктастың флюстеу қабілеті, %; В - қождың негізділігі.
Әктастардың химиялық негізділігі 1.5-кестеде келтірілген

1.5-кесте-Әктастардың химиялық құрамы

№
Әктас аты
Мөлшері, %

СаО
MgO
SiO2
Al2O3
Fe2O3
P2O5
SO3
CO2
1
Агапов
52,0
3,50
1,50
0,50
1,15
0,03
0,12
42,70
2
Пикалев
53,0
1,0
1,40
0,20
0,50
0,02
0,05
43,73
3
Студенов
53,0
1,50
1,50
0,50
0,30
-
0,03
43,17
4
Дондаков
53,70
0,32
2,28
1,12
0,53
0,11
0,15
41,79
5
Барсуков
54,50
0,78
0,79
0,12
0,55
-
0,113
43,13
6
Каракуб
54,0
0,70
1,30
0,50
0,30
0,01
0,30
42,39
7
Гурьев
54,0
0,60
1,50
0,25
0,15
0,10
0,66
43,24
8
Южно-Топар
54,0
0,55
1,0
0,35
0,55
0,03
0,05
43,42
9
Аккерманов
54,0
0,70
1,70
0,50
0,50
0,03
0,04
42,58
10
Тургоян
54,77
0,30
0,54
0,44
0,74
0,03
0,01
43,17
11
Еленов доломиттелген
40,0
14,0
1,60
0,80
0,70
0,03
0,50
42,37
12
Еленов әдеттегі
53,5
0,70
1,60
0,80
0,70
0,03
0,30
42,37
13
Садахлин
54,0
0,35
2,0
0,50
0,35
0,01
0,13
42,66
14
Лондоков
53,70
0,32
2,28
1,12
0,53
0,11
0,15
41,79
15
Балаклав
54,0
0,50
2,0
0,60
0,40
0,055
0,045
42,40

1-мысалы.
Әктаста болады 1% SiO2 және 55% СаО. Қождың негізділігі В = 2. Әктастың флюстеуші қабілетін анықтау.

ШЕШУІ:
Ф = 55 - 2 1 = 53%.
Демек 53% - бұл темір кенді материалдың бос жыныстарын қождауға жұмсалатын бос СаО мөлшері.

2-мысал.
1 кг кокс күлін қождауға кететін әктасты анықтау. Әктас құрамы: СаО = 52%; SiO2 = 1,5%. Кокстағы күл мөлшері - 13,23%. Күлде болады: 39,5% SiO2; 3,65% CaO. Қождың негізділігі 1,2.
ШЕШУІ:
Алдымен әктастың флюстеуші қабілетін анықтаймыз:

Ф = 52 - 1,2 1,5 = 50,2%
Әктастың шығынын төмендегі теңдеу бойынша есептейміз:

И = .

И = = 0,115 кг.
3-мысал.
Әктас мыналардан тұрады, %: 54,0 СаО; 0,56 MgO; 1,36 (SiO2 + Al2O3). Әктастың флюстеуші қабілетін және % 14,8 (SiO2 + Al2O3) және 4,6 (СаО + MgO) тұратын кеннің бос жынысын қождауға кететін әктасты анықтау, егер домна пешінде негізділігі В = 1,05 қожды алу қажет болсак.

ШЕШУІ:
Алдымен әктастың флюстеуші қабілетін анықтаймыз:
Ф = 54 + 0,56 - 1,05 1,36 = 53,13%

Кеннің бос жынысын қождауға кететін әктас:
И = (14,8 1,05 - 4,6)53,13 = 0,21 тт кен.

Өздігінен шешуге арналған есептер

1-тапсырма. Құрамы 1.5-кестеде келтірілген әктастардың флюстеуші қабілетін анықтау. Қождың негізділігі В = 1,0; 2,0; 2,5; 3,0.
2-тапсырма. 1 кг кокс күлін қождауға кететін әктасты анықтау. Әктастардың химиялық құрамы 1.5-кестеде көрсетілген. Қождың негізділігі 1,2.

Нұсқа №

Кокстағы күл мөлшері
Күлдегі мөлшері

SiO2
CaO
1
12,70
43,0
6,0
2
13,23
39,50
3,65
3
13,50
36,07
4,95
4
13,84
39,28
3,87
5
12,72
40,57
3,74
6
12,86
39,41
3,65
7
12,90
40,22
3,25
8
13,41
49,40
5,53
9
14,20
50,0
4,50
10
13,20
47,59
8,75

3-тапсырма. 1.5-кестеде келтірілген флюстің бос жынысты қождауға кететін шығынын анықтау (1.1-кесте), егер домна пешінде негізділігі В = 1,2 қожды алу керек болса.

2 КЕНДІ БАЙЫТУ

Жер қойнауынан өндіретін кендер, көбінесе ірілігі бойынша ғана емес, сонымен бірге, ең алдымен негізгі металдың және зиянды қоспалардың мөлшері бойынша металлургиялық өндіріс талаптарына сай болмайды, сондықтан да байыту қажет.
Кенді байыту деп пайдалы қазбаларды өңдеу процесін айтады, оның мақсаты пайдалы компонент мөлшерін жоғарылату және кен минералын бос жыныстан бөліп алу жолымен зиянды қоспалар мөлшерін төмендету.
Байытудың барлық тәсілдері кен минералдарының және бос жыныстардың әртүрлі физикалық қасиеттеріне негізделген:

Минералдарға бөлетін кен қасиеттері
Байыту әдісі
Түсі, жылтырлығы, пішіні
Кенге сұрыптау
Сумен бұзылуы
Жуу
Тығыздығы
қиыршықтау
Дым тартқыштығы және беттің дымқылданбауы
Флотация
Магнитті қабылдағыштығы
Магнитті сепарация

Байыту нәтижесінде дайын өнім алады - концентрат, алғашқы кенмен салыстырғанда белгілі металл мөлшері бойынша бай, қалдық өнім - байыту қалдығы, алғашқы кенмен және аралық өніммен салыстырғанда металл мөлшері аз.
Байытудың технологиялық процесі бірқатар көрсеткіштермен сипатталады. Байыту процесін сандық бағалау үшін-өнім шығысы көрсеткіші пайдаланылады.
Байыту өнімдерінің шығысы-өңделетін материал көлемінен пайыздарда алынған салмақты бірліктердегі өнім мөлшері.
Байыту процесі үшін

к + пп + хв = 100, % (2.1)

мұндағы к, пп, хв - концентрат шығысы, аралық өнім, байыту қалдығы, %
(2.1) формуласын басқаша жазуға болады:

к + пп i + хв = 100 , (2.2)

мұндағы алынатын компонент мөлшері: - алғашқы кенде, %; - концентраттағы, %; I - аралық өнімдегі, %; - байыту қалдығында, %.
Аралық өнім болмағанда (2.2) формуласы мынадай болады:
к + хв = 100 . (2.3)

хв = 100 - к білсек және (2.3) қойып
к + (100 - к) = 100 ,

аламыз
к = 100 ( - )( - ) және хв = 100 ( - )( - ), %. (2.4)

Байыту процесін сапалы бағалау үшін - алыну көрсеткіші пайдаланылады.
Байыту өнімінде пайдалы компонентті алуды өнімдегі компонент мөлшерінің алғашқы материалдағы мөлшеріне қатынасын айтады:

к + пп + хв = 100, %, (2.5)

мұндағы к, пп, хв -концентратта, аралық өнімде, байыту қалдығында пайдалы компонентті алу, %.
Аралық өнім болмағанда

к + хв = 100, %, (2.6)

немесе
к = к , пп = пп i, хв = хв , % (2.7)

Байыту коэффициенті алғашқы кенмен салыстырғанда пайдалы компонент мөлшері неше есеге жоғарылағанын немесе төмендегенін көрсетеді:
k0 = . (2.8)

Қысқарту коэффициенті алғашқы кенмен салыстырғанда концентрат мөлшері неше есеге төмендегенін көрсетеді:

k С = 100к. (2.9)

1-мысал.
35% темірден тұратын темір кенін байытқанда 62% Fe тұратын концентратты алдық. Аралық өнімдегі темір мөлшері 37%. Байыту қалдығының шығысын және ондағы темір мөлшерін табу, егер концентрат шығысы 40% және байыту қалдығы 10%.
ШЕШУІ:
Байыту қалдығының шығысын (2.1) формуладан табамыз:
хв = 100 - к - пп = 100 - 40 - 10 = 50%.

(2.2) формуладан байыту қалдығындағы темір мөлшерін анықтаймыз

= (100 - к - пп i) хв = (100 35 - 40 62 - 10 37)50 = 13%.

2-мысал. Темір кенін магнитті-тартумен байытудың арқасында 65% Fe концентрат және байыту қалдығы - 15% Fe алынды. Концентрат пен байыту қалдығының шығысын анықтау, егер алғашқы кенде 37% Fe болса.
ШЕШУІ:
Байыту өнімдерінің шығысын (2.4) формуладан табамыз:

к = 100 (37 - 15)(65 - 15) = 44%,
хв = 100 (65 - 37)(65 - 15) = 56%.

3-мысал.
32% Fe тұратын кенді күйдіріп-магнитті байыту нәтижесінде, 64,6% Fe концентрат алынды. Байыту өніміндегі компонентті бөліп алуды анықтаңыз.
ШЕШУІ:
Темірді концентратқа бөлуді (2.7) формуламен анықтаймыз:

к = 45 64,632 = 90,8%.

(2.6) формуладан

хв = 100 - к = 100 - 90,8 = 9,2%.

4-мысал.
Байыту мен қысқарту коэффициенттерін анықтау, егер магнитті сепарация нәтижесінде 51% концентрат шығысында 63,5% Fe мөлшерімен концентрат алынса. Темір мөлшері алғашқы кенде 31%.

ШЕШУІ:
(2.8) және (2.9) формулаларынан байыту мен қысқарту коэффициенттерін табамыз.
k0 = 63,531 = 2,05,

kС = 10051 = 1,96.

Өздігінен шешуге арналған есептер

1 - 16 тапсырма.
Байыту процесінің белгілі көрсеткіштері бойынша (2.1-кесте), кестеде сұрау белгісімен белгіленген белгісіз шама шарттарды анықтаңыз.

2.1-кесте

Нұсқа №
Байыту процесінің көрсеткіштері

к

хв

пп
i
к
хв
пп
k0
kС
1
40,4
47,4
64,8
?
2,3
33,4
28,6
?
?
?
?
?
2
?
45
56,1
?
12,8
34,7
?
?
?
19,1
1,50
?
3
40,9
?
?
?
3,3
25,0
30,3
?
?
?
1,53
1,91
4
32,8
?
46,9
?
?
-
-
?
?
-
-
1,76
5
40,2
?
65,2
35,2
16,9
?
28,7
?
?
-
?
2,38
6
37,2
52,6
62,8
?
?
-
-
?
?
-
?
?
7
33,0
50,3
?
?
?
-
-
?
?
-
1,78
?
8
40,9
?
?
?
2,5
27,3
29,6
?
?
?
1,51
1,92
9
34,6
60,2
?
?
?
-
-
?
15,0
-
?
?
10
?
?
60,0
?
?
-
-
84,0
?
-
1,58
?
11
39,5
63,7
61,1
?
?
-
-
?
?
-
?
?
12
39,1
?
55,0
11,0
?
36,4
23
?
1,8
?
?
?
13
?
46,2
50,2
?
12,8
33,9
?
?
?
19,1
1,55
?
14
?
44,5
55,8
?
13,8
34,8
?
?
?
18,6
1,56
?
15
41,0
?
?
?
?
-
-
84,1
?
-
1,58
?
16
40,4
?
66,2
34,9
17,1
?
19,7
?
?
-
?
2,4

3 ШИХТАНЫ КЕСЕКТЕУГЕ ДАЯРЛАУ

Табиғи бай кендердің азайуына байланысты қазіргі кезде техника өрістеген заманда кендерді тек байыту арқылы ғана өндіріске қолданылатын болды. Байыту процесінен кейін алынған концентраттар майдаланған түрде болады. Дәстүрлік технологияның талаптары бойынша майда шикізаттарды тікелей металлургиялық процестерге пайдалану тиімсіз. Сондықтан майда концентраттарды өңдеу үшін олардан мықты кесектер дайындау қажет. Концентрат түріндегі шикізаттарды металлургиялық процеспен, әсіресе домна пешінде өңдеу үшін дайындау төмендегі үш түрлі жолмен процеске дайындау керек.
Кесектеудің өндірісте кең тараған түрі - концентраттар мен майда кендерді агломерациялау процесі болып табылады.
Кенді байытқаннан кейін алынған ұсақ концентраттарды одан ары қарай пирометаллургиялық қайта өңдеуге қолдану қиынға соғады. Кесектеу процессінің негізгі мақсаты ұсақ кесектерді ірі кесектерге (20 - 40 мм-ге дейін) айналдыру болып табылады. Кесектеу процесі XIX ғасырдың аяғынан бастап, көбіне кендерді брикеттеу технологиясы бойынша дами бастады. Кендерді брикеттеу процессінің өнімділігі мен тиімділігі жоғары агломерация процессімен елеулі дәрежеде ығыстырылды. XX ғасырдың ортасынан күйдірілген жентектердің өндірісі, әсіресе темір кендерінің майда ұсақталған концентраттарын кесектеу кең дами бастады. Қазіргі кезде кесектеу келесі тәсілдермен: брикеттеу, агломерация, күйдірілген жентектердің өндірісі, күйдірілмеген жентектерді алу және АРS процесімен іске асырылады.
Кесектеу - бұл ұсақ темір кенді материалдарды (кенді, концентраттарды, колошникті шаңды) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.