Б. Кенжебаев - әдеби сын зерттеулерде
ӘӨЖ 808:818.992 71
Қолжазба құқығында
ЖАЗДЫКБАЕВА РОЗА ПЕРНЕБАЕВНА
Б.Кенжебаев - әдеби сын зерттеулерде
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д., проф.
Қ.С.ЕРГӨБЕК
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ: Қазақ әдебиеті тарихына қатысты көзқарастары сын таразысында.
ІІ ТАРАУ: С.Торайғыров шығармашылығына қатысты еңбектері сын айнасында.
ІІІ ТАРАУ: Сыни еңбектері сын талқысында.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақ әдебиетінің тамыры өткен ғасырлар бедерінен көрінеді. Көне
тарихтан бастау алатын асыл қазынамыз уақыт дамуына ілесіп, байып, жаңарып
келеді.
Әдебиет – уақыт пен қоғам тынысы нәтижесінде дамып жетіледі десек,
жазба әдебиетіміз болсын, ауыз әдебиетіміз болсын осынау көркем дүниенің
баршасынан шығарма жазылған кезіндегі қоғам мен өмір бейнесін тануға
мүмкіндік аламыз. Қазақ әдебиеті ықылымдардан жалғасын тапқан көркемдік-
эстетикалық қуаты аса бай, ұлттық мақтаныштарымыздың бірі.
Қазақ сөзінің маңызы мол, ойы құнарлы. Қазақ әдебиеті - ұлтымыздың
барлық таным көкжиегі шоғырланған рухани-психологиялық фактор.
Қазақ әдебиеті – ұлтымыздың баға жетпес асыл қазынасы. Осы ретте мұны
көзіміздің қарашығындай қорғап, қастерлеу және әділ баға беріп, зерттеу
мәселесі халқымыздың, болашақтың алдында тұрған зор міндеттің бірі.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың еліміздің алдына мақсат етіп қойған шарасының
бірі - руханиятымызды дамыту, сақтау болса, әдебиеттану саласы да соның бір
мағыналы бағыты ретінде танылады.
Қазақ әдебиеті жазылып, жинақталған алып қор болса, оны зерттеп,
талдаумен айналысқан ғалымдарымыз да мол. Және де олардың саны күн өткен
сайын артып келеді. Бұл алып арналы әдебиет өткен ғасыр басынан бастап
зерттеле бастады десек, сол уақытта зерттеу фактілері алғаш қаламының
ұшында көрініс тапқан ғалымдарымыз бен ізденушілеріміз көп емес еді. Бұл
қатарда өткен ғасыр басында жасаған ақын-жазушыларымыздың зерттеу
планындағы дүниелерін де қоса атаймыз.
Көреген де, кемеңгер зерттеушілеріміздің болуы да заңды, көркем әдебиет
пайда болған кезеңде оны зерттеушілер, әдебиеттану ғылымы да қосыла орын
алады. Қазақ әдебиеттануының атасы ретінде біз А.Байтұрсыновты танысақ, бұл
тұлғаның зерттеулері әдебиеттануға қаншалықты үлес қосса, оны танып білу
арқылы қазақ әдебиетіне көптеген озық пікір мен парасат көкжиегі кең
ғалымдар легі келді. Қазақ ақыл-ойының кітаптағы көрінісі - қазақ әдебиетін
жарқырата зерттеген осынау тамаша ғалымдарымыздың әрбірімен жеке-дара
мақтанатын болсақ, осы топтың ішінде ерекше тоқталуды талап ететіні - Б.
Кенжебаев шығармашылығы. Қым-қиғаш пікір тартысына мойымай, биліктің ызғары
тоңдырдырса да қайыспай күн кешкен, әдебиеттанудың қара нары іспетті еңбек
атқарған Б. Кенжебаевтың шығармашылық тағлымын зерттеу бүгінгі әдебиеттану
саласының алдында тұрған үлкен міндеттің бірі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Б. Кенжебаев қазақ әдебиеттануының бір саласын емес, ондаған саласының
тізгінін қатар ұстап зерттеген ғалым. Мұнда біз ғалымның әр тақырыптың
басын бір шалу әдетін көрмейміз, ол әдебиетті қашанда ұлттың рухани
қазынасы, қазақтың рухани қазына тарихы деп қарады. Сол себепті ол қазақ
әдебиеті тарихын саяси құбылуларға қарай зерттемеді, өзінің тарихи даму
арнасы, даму заңдылығы тұрғысынан зерттеді. Сол кездегі қоғам мен өмірдің
жаңғыруына орай қарады. Осы арқылы өзіндік парасат пен талғам турасынан
әдеби дәстүр туындатты. Б.Кенжебаев зерттеген тақырыптарының баршасында
көркем дүниенің ішкі механизміне бойлап, еніп қарастырады. Сондықтан да,
ғалым әдебиетіміздің күллі әлеуметтік және эстетикалық тарапына қалам
тартып шықты. Нәтижесінде көлемі аз ба, көп пе, бірақ сапалы әдеби мұра
қалдырып өтті. Б.Кенжебаевтың сын зерттеулері уақытында талқыға көп түсті.
Тіпті арнайы қаулылар алынған кездер болған. Шығармашылығы көзінің
тірісінде көбіне бағаланбаған, сыңаржақ социологиялық сынға көбірек
ұшыраған. Қазіргі таңда Б.Кенжебаевтың әдеби мұрасы жоғары бағаланады.
Ғылымда сан-сала болып зерттеліп келеді. Бірақ, оның әдеби мұрасының
зерттелуі, танылуы тұрғысынан қарастырылған емес.
Біздің зерттеу жұмысымызда Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты әр
кезеңде жазылған әдеби сыни пікірлер мен мақалалар өзек болып отыр.
Әдебиет саласының барлық тақырыбына дерлік қалам тартқан ғалымның ұлт
руханиятына деген жанашыр пікірі, сол кездегі қаһарлы билік шалажансар деп
түсіндірген, алашордалық мақсат аясына шоғырланған ұлт ойшылдары туралы
шынайы пікірі, әдебиетіміздің өсуі мен өркендеуі жолында айтқан ақиқатты
пікірі – ғалымға көп тұста қолдау мен қорғау, бағалау реакциясымен емес,
шын мәнінде жау тұтқан, қолдамаған мақалалар болып өзіне оралып отырды.
Б. Кенжебаев - әдебиет тарихын зерттеуші, өткен ғасыр басындағы
әдебиетімізді жүйелеуші, сарабдал сыншы және өткір журналист десек, осы
жолдағы мақалалары, зерттеулері, түрлі әдеби формада жазылған пікірлері
қандай мол болса, оған қарсы жазылып отырған сындар легі де сондай көп
болып еді. Ғалым шығармашылығына қатысты өз уақытында негізді және негізсіз
түрде жазылған бұл сыни пікірлерді екшеп, талдап, әділ бағасын беру кезегі
енді ғана жеткендей. Сондықтан да, біздің зерттеу жұмысымызда бұл тақырып
алғаш рет көтеріліп отыр.
Бұлардың баршасы өткен уақыт еншісінде жарық көрген, жазылған еңбектер
десек те өткен ғасыр бедерінде болған оқиғалардың бүгінгі күні, атап
айтсақ, еліміз тәуелсіздік алып, руханиятымызды қайта қарап, бағалы
тұлғаларымызбен қайта қауышқан уақытта талданып, талқыланып жатқаны рас.
Бұл мәселені құптау ниеті зерттеу жұмысымыздың жазылуына алып келді.
Б. Кенжебаев кеңестік заманда жасады, сол уақытта түрлі зерттеулерін
жазды десек те, біз ғалымның кеңестік әдебиеттануға емес, қазақтың төл
әдебиеттануына қызмет еткенін түрлі еңбектерінен көреміз. ...әдебиетке
алпыс жылдан аса қызмет еткен білімпаз Бейсембай Кенжебайұлының орны
айрықша. Айрықша болатыны - қазақ әдебиеттану ғылымының негізін
салушылардың бірі – Бейсембай Кенжебайұлының есімімен әдебиетіміздің ірі-
ірі тарихи кезеңдерін зерттеу байланысты[1.6.]. Қазақ әдебиеттануы бүгінде
Б. Кенжебаевты осылай таниды.
Ғалым еңбектеріне қарсы кеңестік билік пен оның сойылын соғушы топтың
мол болуы себебі де осыдан туындайды. Ғалым әрқашан ұлттық мүдде мәселесін
жоғары қойды, сол кездегі шалдуыр саясаттың жетегіне ермей, барлық
еңбектерін тек ұлттық мәселе төңірегінде қарастырды. Сондықтан да, тап
бүгінгі күні, ұлтымыз өз алдына жеке шаңырақ тігіп, ұлттық мүдде мәселесі
бірінші орынға шыққан күні оның шығармашылығына қатысты жазылған түрлі сыни
дүниелерді зерттеу – көкейкесті мәселенің біріне айналып отыр.
Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты жазылған пікір еңбектерді біз екі
бағыт бойынша қарастырамыз. Оның біріншісі – кеңестік кеңістік аясында
жазылған негізсіз, жалалы, көзсіз сындар мен ара-тұра ұшырасып қалып
отырған әріптестік, достық сындар болса, екіншісі – қазақ жұрты тәуелсіздік
алған кезеңнен бері қарай жазылған, ғалым еңбектерінің ақиқатын айтқан
ілтипатты және құрметті сын. Тәуелсіздік кезеңінен бергі жазылған пікіри
мақалаларда зерттеушілер ғалым туралы кеңінен айтуға, еңбектерінің сан
қырын ашуға мүмкіндік алды. Бұлар да сын санатында аталғанымен, біз өз
тақырыбымызда бірінші бағыттағы сынға көбірек назар аудардық. Өйткені,
екінші бағыттағы, мамыражай, ғалым шығармашылығының портреті дегенге
саятындай пікірлерден гөрі, біріншісін, ғалымның ұлттық мүдде мен ұлттық
таным мәселесіне қатысты жазылған дүниелерін жоққа шығаруға тырысқан
шығармаларды талдау арқылы біз ғалымның қазақ әдебиетіндегі тарихи орнын
нақтылай түсеміз.
Жалпы, тақырыптың өзектілігі турасын, ғалымның билік пен биліктің
сойылын соғушы әріптестерден алған бағасы турасын ғалымның жанашыр шәкірті
Қ. Ергөбек бір ауыз сөзбен жеткізіп береді:
Б.Кенжебайұлының кандидаттық диссертациясы қолжазбадан жыртылды,
Қазақстан КП Орталық Комитеті 1947 жылғы Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл
және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел қателіктер туралы қаулы
қабылдады. Республика басшысы Идеология майданындағы қызметкерлердің
айбынды міндеттері аталатын баяндамасында сынады. Орысша жазғыш солақай
сыншы Ж.Сәрсекеев, үлкен ақынымыз Қ.Бекхожин, білімді сыншы Б.Сахариев,
Орталық Комитеттің философсымақ хатшысы Н.Жанділдин... құдай-ау, адалын
айтқан Бейсекеңді кім сынамады, десеңізші?! Пікірлерге ден қойсақ,
Б.Кенжебайұлы ұлтшыл, буржуазияшыл-ұлтшыл ақынның (Сұлтанмахмұт
Торайғыров. Дисс) адвокаты, Талмуд-қарилық көзқарастағы адам....
Ақырында Бас газет бетінде Б.Кенжебайұлы өзінің бұл ұлтшылдық
бағыттағы өрескел қателері талай рет қайталанып көрсетілсе де, ол баспасөз
бетіндегі мұндай пікірлерге күні бүгінге дейін құлақ аспай, қателерін
түзеуге тырыспай келеді. Тіпті қателіктерін мойындауды да қажетсінбейді.
Бірақ, оның мұндай орынсыз қайсарлығына совет жұртшылығы төзе бермейді,-
деген қорытынды шығарды[2.17.],-деп сөз саптайды.
Бұл сындардың орындысынан орынсызы көп болды. Әйтсе де, ғалымның сол
кездегі еңбектерінің осы күні құрметтелуі, мойындалуы әдебиет талабы. Бұл
тақырыпты ғылыми жұмысымыздың арқауы етіп алуымыз осындай себепкерліктен
туындады. Тақырыптың көкейкестілігі осындай мақсаттардан туындайды.
Біздің зерттемегіміз – Б.Кенжебаевтың әдеби-ғылыми мұрасы емес, ол
жайында әр кезеңде жазылған талқылау материалдар. Б. Кенжебаев тақырыбының
көкжиегі ауқымды, аса қомақты тақырып болғандықтан, оның шығармашылығына
деген сыни көзқарастар жеке зерттелініп отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Б. Кенжебаевтың шығармашылығы турасында көптеген ғалымдарымыз қалам
тербеді. Ғалымның қазақ әдебиеттануын байытуы, қосқан үлесі әркезде
айтылып, іргелі еңбектерге арқау болып келеді.
Н.Төреқұловтың Профессор Бейсембай Кенжебаевтың творчестволық өмірі,
Т.Кәкішевтің Б.Кенжебаев тарихи мектептің негізін салушы, Р.Бердібайдың
Ұстаз, ғалым, азамат, Д.Сартбаеваның Бейсембай Кенжебаев – қазақ
әдебиеті тарихын зерттеуші, Р. Бейсенбаеваның Б. Кенжебаев – қазақ кеңес
әдебиетін зерттеуші дейтін ғылыми еңбектері бұл саланы байыта түсті. Б.
Кенжебаевтың ғылыми шығармашылығына арналған Б.Кенжебаев және қазақ
әдебиеті тарихының мәселелері деп аталатын халықаралық конференция барысы
да осы саладағы зерттеулерге мол үлес қосты. Мұның қатарында Т.
Қожакеевтың, Ә. Жұмабаевтың, М. Ғабдуллиннің, Б. Уақатовтың, С. Қирабаевтың
пікір-тұжырымдарын да қоса атаймыз. Қ. Ергөбектің Қайырымсыз уақыттың
қайсар ұланы немесе профессор Бейсембай Кенжебайұлының ерліктері жайлы
хикая, З.Бисенғалиевтың Іргетас сәулетшісі аталатын еңбектері
кенжебаевтанудың көкжиегін кеңейте түсетін салмақты ғылыми зерттеулер деп
білеміз.
Осындай ғалымдардың мақалалары, еңбектері арқасында Б.Кенжебаевты тану,
зерттеу тарихи арнасына бұрылды, қазақ әдебиеттануы да айтарлықтай алға
қадам басты. Бірақ, ғалымның әдебиет тарихына, ғасыр басындағы ағымдар
туралы зерттеулерін біршама зерттегенімен, ғалымның сыншылық өнері мен оның
шығармашылығына қатысты жазылған сан алуан сыни пікірлерге нақты тереңдеп
барған жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Әдебиеттануымыздың сан түрлі саласы бүгінде ғалымдар тарапынан іргелі
түрде зерттеу жолына қойылып отыр. Осы ретте Б.Кенжебаев шығармашылығына
қатысты жазылған сыни мақалалар, ресми қаулы-қарарлар да бұл бағыттың бір
тармағы болмақ. Зерттеу еңбегіміз барысында төмендегідей міндеттерді
қарастыруды мақсат етіп қойдық:
- Б. Кенжебаевтың қазақ әдебиеттануына қазақ әдебиеттану ғылымындағы
тарихи орнын айқындау деген жанашыр ниетін, алғашқы да, озық әдебиеттанушы
екенін нақтылау;
- Б. Кенжебаевтың шығармашылығына қатысты тәуелсіздікке дейін жазылған
әдеби сын мақала, ресми қаулы-қарарларды сан алуан сыни еңбектің,
социологиялық сыңаржақ еңбектердің қазақ әдебиеттану ғылымындағы, оның
ішінде кенжебаевтанудағы орнын белгілеу;
- Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты тәуелсіздіктен кейінгі кезеңде
жазылған сыни, әдеби сын еңбектердің маңызы мен мәнін айқындау; сонымен
қатар кенжебаевтану ілімінің қалыптасу, орнығу процесін айқындау.
- Б. Кенжебаев және оның шығармашылығы туралы жазылған әдеби сын
еңбектерін саралай отырып сонымен қатар әдебиет тарихшысы Б.Кенжебаев
қаламынан туған еңбектердің де түрлі ерекшеліктерін айқындау;
- Ұлттық таным мәселесіне жүгіне отырып, Б. Кенжебаев еңбектерінің
маңыздылығы мен көзқарасын бүгінгі эстетикалық талғам тұрғысынан да
нақтылау;
- Оның шығармашылық тұрғыдағы шынайылығы мен шыншылдығын сол кездегі
қоғам мен әлеуметтік орта тынысымен салыстыра көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- Б. Кенжебаевтың шығармашылығына қатысты ғалымдарымыз бен сыншы,
зерттеушілеріміз тарапынан жазылған түрлі сыни пікірлер тұңғыш рет ғылыми
тұрғыдан жүйеленіп зерттеу объектісіне айналды, тақырыпқа шоғырланды;
- Осы зерттеулер мен сыни пікірлер тұңғыш рет тәуелсіздікке дейінгі
және кейінгі екі салаға жүйелене саралану негізінде Б. Кенжебаев
шығармашылығының мақсаты, түрлі бағыттары мен концепциясы белгіленді;
- Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты ресми қаулы-қарарлар, әдеби-сын
мақалалар, зерттеулер кезіндегі кеңестік қоғамдық-саяси жүйе идеологиясымен
салыстырыла отырып, сыни пікірлер тұңғыш рет зерттеліп, ғылыми тұрғыдан
тұжырымдалды, билік пен ұлттық таным қақтығысы салыстыра қарастырылып, осы
арқылы Б. Кенжебаевтың азаматтық һәм ғалымдық тұлғасын ашып көрсеттік.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері.
Өз зерттеу жұмысымызда Б. Кенжебаевтың қаламынан туған түрлі әдебиет,
журналистика саласындағы еңбектері пайдаланды. Атап айтсақ, ғалымның Қазақ
халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары, шәкірттермен бірлесу
негізінде жазған ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, ХХ ғасырдың
басындағы қазақ әдебиеті (тағы да. Дисс), Сұлтанмахмұт Торайғыровтың
ақындығы аталатын кандидаттық, Қазақтың ХХ ғасыр басындағы демократ
жазушылары аталатын докторлық диссертацияларын, Әдебиет белестері, Асау
жүрек секілді кітаптарын пайдаландық. Жалпы, зерттеу жұмысымыздың деректік
негізінде пайдаланған еңбектердің екінші қыры түрлі ғалымдарымыз бен
сыншыларымыздың Бейсекең шығармашылығына қарсы және қолдай жазған мақала,
зерттеулері болып табылады. Мұндай сипаттағы материалдар арнайы жинақталып,
бір ізге түспегендіктен түрлі мерзімді материалдарда жарық көрген мақалалар
пайдаланылды. Ғалымның үйіндегі архиві, Орталық Мемлекеттік мұрағаттың жеке
қорлары, оның ішінде Б.Кенжебаевтың 1739 қоры материалдары кеңінен
пайдаланылды. Сыни пікірлерді пайдалану барысында мұрағат көмегіне
жүгіндік. Үшінші кезекте ғалым туралы жазылған түрлі зерттеу монографиялары
жұмысымызға негіз болды. Бұл дүниелерді біз тақырыптың зерттелу деңгейінде
сөз етіп өттік.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нәтижелерін, Б.Кенжебаев шығармашылығына
қатысты пікірлер мен тұжырымдарды осы бағытта жазылатын зерттеулер үшін
пайдалануға болады. Қазақ әдебиеттану ғылымы тарихын жаңаша пайымдау,
жаңаша жазуда қолдануға болады. Студенттер мен ізденушілер әдебиеттануға
қатысты көмекші құрал ретінде, оқу құралдарын жазуда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты айтылған сыни пікірлер алғаш рет
жүйеленіп отыр. Бұлардың баршасы да өз уақытында рухани ортада үлкен
полемика тудырған зерттеулер. Олар қазақ руханиятының қаншалық ауыр жолдан
өткенінің көрсеткіші болғандықтан ғылыми ауқымда алғаш зерттеліп отыр;
- Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты жазылған сыни шығармалар бүгінгі
күн көзқарасына сүйене отырып, ғылыми тұрғыда талданды;
- Осындай түрлі сыни пікірлер арқылы Б. Кенжебаев шығармашылығының
құндылығы айқындалды;
- Б. Кенжебаевтың шығармашылығы жайындағы сыни еңбектерді де ғылыми
тұрғыда қарастыра отырып, кенжебаевтану ғылымының қалыптасуы жайында жаңа
тұжырымдар ұсынылды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы.
1. Б.Кенжебаев - журналист Қазақ әдебиетіндегі кітаби ақындар
дәстүрі Майлықожа Сұлтанқожаұлының 175 жылдық мерей тойына арналған
халықаралық конференция. 26-27 қараша 2009 жыл. Түркістан – 2009ж, 202-204
б.б.
2. Б.Кенжебаев – сұлтанмахмұттанушы ретінде әдеби сында. Қ.Сәтбаев
оқулары Халықаралық ғылыми конференция. Павлодар – 2010. С.Торайғыров
атындағы Павлодар мемлекеттік университеті.16-том, 117-124 б.б.
3. Б.Кенжебаев – қазақ тілінің жанашыры. Өзбекәлі Жәнібек оқулары
-2010 Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция. Түркістан – 2010.
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 3-наурыз, 2010ж, 348-351 б.б.
4. Б.Кенжебаев – Абайтану мен Жамбылтану арнасында. Жас ғалымдардың
заманауи зерттеулері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының
материалдары. Шымкент – 2010. М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттік университеті, 2010. 40-43 бб.
5. Б.Кенжебаев – түркішілдік идеясын жаңғыртушы Халықаралық
Түркология ғылыми журналы. №1-2, Түркістан – 2010, 80-84 б.б.
6. Б.Кенжебаевтың әдебиеттану ғылымына қосқан үлесі және сыни
көзқарастар. Түркістан – 2010. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Хабаршысы. №2-3
(70-71), 170-173 б.б.
7. Қазақ әдебиеті тарихын он үш ғасырға ілгерілеткен ғалым. ҚазҰУ
Хабаршысы. Алматы – 2010.
8. Б.Кенжебаевтың Ә. Тәңірбергенұлы мен С.Көбеевке қатысты еңбектері.
Хан Кененің қасиетті мұраты Республикалық ғылыми-теориялық
конференция. Түркістан – 2010, 93-96 б.б.
9. Б.Кенжебаевтың діни-ағартушылық ағым өкілдеріне қатысты еңбектері.
Білім беру және ғылым: даму көкжиегі. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция. 26-наурыз, 2010 ж. Алматы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 185-187 б.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, үш тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
І ТАРАУ
Қазақ әдебиеті тарихына қатысты көзқарастары сын таразысында
Әр ұлттың болашақ өскіні өзінің ұлттық танымы мен ұлттық руханиятының
мәйегіне қанып өсу үшін бірнеше мәдени факторды жүрегіне көктеуі, санасына
сіңіруі тиісті. Ол ана тілі, музыкасы, әдебиеті секілді маңыздылықтар
болса, бұлардың қатарында ұлт тарихы да ерекше аталады. Тілі жоқ ұлттың
болмайтынындай, тарихы жоқ ұлт та болмайды.
Кеңес одағы билігі орнаған мезеттен бастап жұмылған жұдырығының
ішіндегі ұлттардың тарихи-танымын естен шығаруға белсене кірісті. Сол
қатарда қазақ тарихы, біздің зерттеу тақырыбымызға өзек болған әдебиет
тарихы да бар еді.
Ұлтының атын атауға жұрт қорқатын уақытта тарихын зерттеп, зерделеу ісі
аса қиын мәселе тұрғысынан қаралды.
Сан ғасырдан бері жасап келе жатқан халықтың тарихы, осынау мағыналы
тарихымыздың бастауында тұрған түркілік танымымыз мүлдем естен шықты деуге
де болады.
Бүгінгі таңда қазақ тарихын түпкілікті зерттеу мәселелері қолға алынды.
Түркішілдік идеясын қолдаушылар мол. Жер шарының біршама бөлігін мекен
еткен түркі халықтарының бір-бірімен араласуына да, бауырластықтарын
түсінуіне де Кеңестік кеңістік шеңбері ыдыраған кезеңнен кейінгі еркіндік
себеп болуда. Бұл түп-тамырымызды жете зерттеу үшін де, тарих үшін де,
өзімізді тани түсу үшін таптырмайтын мүмкіндік болды. Сондықтан да, түркі
жұртының тарихы турасында мақала жазу тұрмақ, қарыс көлемді еңбектер
туындап, тарих сахнасына көптеген түркітанушылар шықты. Архологиялық, әдеби
тараптары да жете зерттелуде.
Өткен ғасырдың орта шенінде түркілер деп сөз бастаудың өзі қорқынышты
болатын десе, бүгінгі күні ешкім сенбейтіндей. Мұндай ойлы адамды сол
кездегі қаһарлы билік тұрмақ, қарапайым адамның өзі жау тұтатын еді. Қазақ
әдебиетінде уақыттың осындай қатал сынына қарсы тұра білген бір-ақ адам
бар. Біз бір-ақ адам деп сөз саптауымызға ешкімнің қарсы шықпасына да
сенімдіміз, осы кезде жарық көрген барша материалдар дүйім қазақ жұртының
ішінен түркішілдік идеясын жаңғыртушы ретінде Б. Кенжебаевты ғана
көрсетеді.
Қазақ әдебиеті кең арналы да, байтақ, бастауын өткен ғасырлар
қойнауынан алатын үлкен қазыналы әдебиет. Өткен кезең барысын сөз ету
бүгінгінің үлесінде десек те, осынау мәселе, яғни, қазақ әдебиетінің тарихы
кеңес одағы тұсында өткенді қазбаламады, тіпті, өткеннің көрініп тұрған
асылдарын да жоққа шығарып, қазақ әдебиетінің тарихын қазан төңкерісінен
басталады деп қайырды. Бұл билік ығына қарай жығылған зиялыларымыздың ісі
десек те, олар өткенін танымас халге жеткен жоқ еді, бұл ұлт тарихына біліп
тұрып жасалған үлкен қиянат болатын.
Белгілі бір ұлт болып тарихта қалу үшін оның бірнеше факторлары
іргетасын бұзбай сақталуы керек-ті. Олар салт-дәстүр, ана тілі, өнер
секілді маңызды тараптарымен қатар, тарихы да осы санатта аталады. Бұл
кезеңде әдебиет тарихына жанашырлықпен қарау – зиялыларымыз үшін қорқыныш
болса, әдебиетіміздің тарихы кеңестік идеологияның өткір кездігімен шорт
кесіліп қалуына қарсы тұрған бір тұлға бар. Ол – ғалым Б. Кенжебаев.
Ғалым Б. Кенжебаев өзінің ұлты алдындағы парызы үшін, осынау тақырыпты
ілгерілету үшін қыруар істер атқарды. Олардың жартысынан астамы автордың
осы саланы жандандыруға қатысты жазған еңбектері болып табылады. Бұл
еңбектер заманымыздың ырғағына орай сан қырынан көрініп, нәтижесінде өз
бағасын алып, иесін құрметке бөлеген дүниелер. Дегенмен, біз, осынау
еңбектердің жеке өзін емес, бұл еңбектер турасына жазылған сыни-әдеби
мақалалар мен пікірге ден қойдық, Б. Кенжебаев тақырыбын оның еңбектері
арқылы емес, ол турасында жазылған түрлі бағыттағы және түрлі дәрежедегі
еңбектер арқылы ашуды мақсат тұттық. Осынау еңбек-зерттеулердің бағасын
беру, уақыт тынысына орай сараптап көрсету тарауымыздың негізгі бағыты
болмақ. Ғалым еңбектеріне қатысты сыни пікірлер алғаш рет тұжырымдала
жинақталып, біздің еңбегіміз арқылы тұңғыш рет ғылыми жаңалық ретінде
қарастырылып отыр.
Б. Кенжебаев шығармашылығының қуғынға ұшырауы түрлі себепкерліктен
туындады. Бұл қатарда біз негізгі де, басты себептің бірі – билік тарапынан
туындаған қысым еді деп тұжырамыз. Өткен ғасырдың 40-60 жылдары Қазақстан
Компартиясының Орталық комитеті буржуазияшыл-ұлтшылдықты әшкерелеуге
бағытталған көптеген қаулы-қарарлар қабылдады. Бұл қаулының діни сипатты
өлең тудырған шығармагерлерге, шыққан тегі дәулетті болған қаламгерлерге
арналып шығарылғандай болғаны баршамызға мәлім. Сондықтан да діншіл,
бай ақын-жазушылардың зерттеушісі деген айыппен сыналып, Б. Кенжебаев
та осы айыптың дәмін айтарлықтай татты.
Ежелгі дәуір әдебиеті деп аталатын тұтас құрылымды оқулыққа енгізіп,
ғалымдарға мойындату ғалым үшін әсте оңай болған жоқ. Бұл жолда көп еңбек
етіп, тер төкті. Жалпы, ғалым үшін ауыр болса да еңбек етіп, құжат ақтару –
кейін еңбегінің жемісін көрер болса – аса иігілікті іс. Ал, Б. Кенжебаевтың
өткен дәуірлерімізге қатысты әдеби құндылықтарды там-тұмдап жинап, ғылыми
негіздеп, әріптестер ортасына салғанда биліктің өшпенділігі өз алдына,
ғылым атаулының теріс көзқараспен қарап, сын тезіне алғаны – тек ғалым үшін
ғана емес, қазақ әдебиетінің тарихы үшін ауыр іс еді.
Еңбектің бұл тарауында ғалымның осы салада жазылған еңбектеріне
қатысты сыни көзқарастар мен тартыстар сөз болмақ.
Бейсембай Кенжебаев шығармашылығын сөз еткенімізде түркі халықтарына
ортақ байланыстар мен әдебиетіміздің содан тартар тамыры туралы үлкен ерлік
деуге саятын зерттеулерінен бастағанымыз орынды. Ғалым бұл жолда көптеген
кедергілерге де ұшырады, дегенмен де, тыңғылықты зерттеу, оны дәлелдеу
нәтижесінде қазақ әдебиетінің тарихын бірнеше ғасырға ұзартып, түркі
халықтарына ортақ байланыстарымыз турасындағы өз мақсатына жетті де.
Ғалымның хандық дәуір әдебиетін зерттеуі мен хандық дәуірге дейінгі ежелгі
әдебиетті зерттеуі осы саланың зерттелініп, зерделенуіне қатысты жасалған
сүрлеу тәрізді болды.
Шындығына үңілсек, қазақ әдебиеті тарихын зерттеуде сол кездегі
қамшысының ұшынан қан тамшылап тұрған билік емес, ғалымға ең бірінші қарсы
шыққандар қазақ әдебиеттанушылары еді. Ұлт әдебиетінің бастауында жалпы
түркі жұртына ортақ - әдеби дүниелер тұр деп тұжыруы – көптеген
ғалымдарымыз тарапынан теріс бағаға ие болды. Біз бұл тұстағы
зиялыларымызды кінәламаймыз, өйткені, Кеңестік кеңістікте түркілік тек
турасында сөз ету тұрмақ, ұлт турасында әңгімелеудің өзі аса қауіпті болып
еді.
Қазақ тарихындағы өткен ғасырдың отызыншы, жиырмасыншы жылдарындағы
жаппай қудалау мұнан кейін де тоқтаған жоқ, Зиялы қауым өкілдерін жаппай
жазалау науқаны жалғаса келе, қырқыншы және елуінші жылдардың орта шеніне
дейін өз күшінде болды. Бұлардың баршасы жеке басқа табынудан, атап айтсақ,
Сталиннің жеке басына құлдық ұрудан туындаған әрекеттер болатын. 1949 жылы
Қазақстан Коммунистік партиясының ІҮ сьезінде дүйім ел жабылып,
коммунистердің бірінші делегаты етіп сайлайды. Содан бастап, оның үстемдігі
жалпы халыққа орнай бастады. Осы жылдары партия істерінің бәрінде Сталинге
деген құрмет, ұлылығын асқақтатуға деген құрмет, тіпті құлдық ұрушылық
пен табынушылық орын алып еді. Бүгінгі күні бұл уақыттың сұмдығы мен
шындығы ұмытыла бастағандықтан, халық арасында болған жеке басқа табынудың
неше түрлі үлгісінің болғандығын сол кездегі тарих беттерінен көреміз.
Қазақ журналистикасының тарихында сол кезеңде жарық көрген бір газетте Ұлы
Сталин деген жолдың орнына Улы Сталин деп қате жібергені үшін журналисті
бас редакторлық қызметінен босату жазасына тағайындағаны туралы да
деректерді кездестіреміз.
Бұл жылдарда Ленин есімі көмескілене бастаған еді. Өйткені, соғыс
жылдарына дейін және кейін билігі үстемдік құрған Сталин Ленин тақырыбын
мүлдем естен шығару үшін жұмыстар атқарған болатын. Бұл әрекетті қудалау
мен атып, асу арқылы жүзеге асырды. Бұл қатарда Ленинград ісі,
Дәрігерлер ісі деген секілді оқиғаларды мысалға алсақ болады. Мұның
қатарында қазақ зиялылары өз ұлтының жауы ретінде қуғындауға ұшыраса, бұл
әрекет бір-екі жылмен шектеле қойған жоқ, тіпті, екінші дүниежүзілік соғыс
кезі мен майдан аяқталған соң жалғаса берді. Бұл арқылы Сталинге
табынушылықты соғыстың өзі де тоқтата алмағандығын көреміз.
Бұл әрекеттер еліміз үшін қызмет еткен азаматтардың өміріне балта
шауып, ұлт руханиятын құрдымға жіберу деп сол кезде ешкім айтпады, қайта
бұл әрекетерді үлкен жиналыстарда Жау элементтерді әшкерелеуді және
талқандауды басқарушы деп ұран тастаған болатын.
Осы әрекеттің шеңберіне көптеген заңдар мен қаулылар қабылданды десек,
1947 жылы ВКПБ-ның Орталық Комитеті идеология саласының тапсырмасымен
жүзеге асқан Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел
қателіктер деп аталатын жұмысы еді.
Қазақ руханиятын дамытушыларға жаулық көзқарасты таңған осындай
басқосудың бірі ретінде Алматыда өткен Қазақстан Коммунистік партиясының ІҮ
сьезінен кейінгі отырысты атаймыз. Мұнда ресми билік тарапынан шовинистік
пиғылдағы адамдарды әшкерелеп, құртып, жоюды, Әлі де болса қоғамда өмір
сүріп келе жатқан сондай ниеттегілерді оң жолға салу мәселесіне қатысты
қатаң талап қойды.
Кеңес одағы тұсында ел мәдениетін дамытуда ерекше еңбек еткен жандардың
бірі І. Омаров болғанын білеміз. Оның осы салада тындырған істері де мол.
Әйтсе де, осы басқосу барысында сол кездегі орталық комитеттің идеологиялық
секретары болып отырған І. Омаровтың өзі партия мен оның осы жолдағы
әрекеттерін дұрыс әрекет деп көрсете сөйлегенін көреміз. Мұндай әрекетке І.
Омаров амалы жоқтықтан, билік қысымының күштілігінен барды деп айтуымызға
бүгінгі күні толық дәлеліміз бар. Осынау мақаласында ол ислам және
ұлтшылдық секілді факторларды байшылық дәуірдің қалдықтары деп сөгуге дейін
барады. Бірақ, ұлт зиялыларына жасалған қиянаттан І. Омаровтың тыс
қалмағанын бүгінгі тарих беттерінен көреміз. Сол кездегі қатаң билік оны да
идеологиялық тексеру жүргізбеген, зиянды адамдарды таппаған және де
Кенесары Қасымов туралы пікірлері Кеңестік билік көзқарасына мүлдем
қайшы[3.],- деген жаламен оны да ұлтшыл-буржуазияшылдардың қатарына қосып
қойып еді.
Осы 1947 жылдың 17-ші наурызында болған басқосудың салдары жөнінде
белгілі тарихшы Талас Омарбеков былай деп жазады: Осы сьезден кейін Б.
Кенжебаевты, Т. Нұртазинді, Ә. Қоңыратбаевты, Е. Ысмайыловты айыптаған
Қазақстан жазушылар одағының партия жиналысы болды. С. Омаров, Ж, Саин, С.
Мұқанов жоғарыдағы қайраткерлерді ұлтшыл деп айтыптауда ерекше көзге түсті.
Сондай-ақ айыптаушылар қатарында Т. Ахтанов, Д. Әбілов, М. Ақынжанов, С.
Адамбеков, Т. Жароков және басқалардың болғанын қазір жасырудың қажеті жоқ
деп ойлаймыз. Мүмкін, уақыт солай талап еткен де шығар. Бірақ, тарих тек
фактіге жүгінеді[3.],-деп жазады.
Заманалар қойнауында қалған әдебиетімізді зерттеуге тиым салу, мұның
себебін – хандық дәуір-ескіліктің салдары, мұны зерттеу де ескілікті көксеу
болады деп түсіндіру расында ақылға сыймайтын жәйт еді. Кеңестік билік
қалың бұқараның, көп халықтың ішіндегі азғантай билеушілер мен
ақсүйектердің емес, сол қалың көпшіліктің жоғын жоқтаушысы тұғырында
көрінді десек, хандық кезеңдерде де сол қарапайым көпшілік халық өмір
сүрді, сол кездегі ауыз әдебиетін де бірінен соң біріне жалғастырып,
дамытып әкетіп отырған да сол бұқара халық еді. Бірақ, ұлттың тарихи
санасын қалай да жоққа шығаруға ұмтылған билік қазан төңкерісіне дейінгі
тарих беттерін мүлдем бүркеп жауып тастады. Мұның сұмдық әділетсіздік
екендігін Ресейде славян жұртының тарихын, мәдениетін, руханиятын зерттеу
жүйелі түрде қолға алынып, бірақ, түркілер тарихын жоққа шығарумен-ақ
көрсетуге болар еді.
Осы уақыттағы Б. Кенжебаев мақалаларында қазақ танымын Орхон
жазуларынан бастап қарастыру мақсат етіп қойылғанына қарап, ғалымның көзсіз
батырлығына тәнті боламыз. Орхон жазбасы тұрмақ, берідегі Абылай хан
тұсындағы әдебиетіміздің өзіне тиым салынған заманда мұндай ой айту әсте
мүмкін емес-ті. Сөйтсе-дағы 1941 жылы ғалымның Қазақ әдебиетін дәуірлеу
мәселелері, Қазақ әдебиетінің тарихы туралы деп аталатын мақалалары және
Қазақ хандығы тұсындағы әдебиет деп аталатын лекциялар жинағы жарық көруі
үлкен тақырыпқа салынған соқпақ жол іспетті болып еді.
Қазақ руханиятында Б. Кенжебаевқа дейін түрік халықтарына ортақ
тамырластықты зерттеу аз болды. Бұл тұста зерттеулерді сөз еткенде И.
Гаспаралының түрік халықтарына ортақ әліп-би жасауы, Маржани жазбаларының
жалпыхалықтық мәнге ие болуы мен Б. Кенжебаевтың Орхон жазуы туралы деп
аталатын мақаласын ғана көрсете аламыз.
Сталиннің қанды зұлматында көз жұмған алаш азаматтарымен бірге түркілік
тек турасында сөз қозғау де келмеске кетіп еді. Ал, бұл кездегі әдебиетте
түркішілдік мақсат сарыны біршама М. Жұмабаев жырларында көрініс тапты.
Одан кейінгі уақытта мұндай қауіпті тақырыпты сөз етіп, пантүркис деген
жала жабылып, басын қатерге тігуді ешкім қаламады. Сондықтан да, қазақ
әдебиетінен бұл тақырып турасында тек Б. Кенжебаев еңбектерін ғана
кездестіре аламыз.
Біз бұл тұста ғалымды түркі халықтар әдебиетін жете зерттеуші, толық
жүйелеуші деп айта алмаймыз. Ғалым атын осынау ортақ идеяны сақтап қалғаны
үшін құрметтеуіміз қажет. Бүгінгі осы салада жазылған еңбектер Б. Кенжебаев
шәкірттеріне тиесілі болғандығын, ұстаз идеясын шәкірттерінің
жалғастырғандығын көрсетеді. Өйткені, дүйім түркі халықтарының әдебиетін
бір адамның зерттеп, зерделеуі ақылға сыймайтын тірлік. Сондықтан да біз Б.
Кенжебаевты күрделі идеяның бастауында тұрған күрделі болмыс иесі ретінде
танимыз, осы ойдың жалғасуы – тек қазақ әдебиеті үшін ғана емес, жер
шарының ауқымды бөлшегін иеленген түркі халық үшін үлкен жеңіс еді.
Тарихшылар, әдебиетшілер еңбектерінде, оқулықтарда, түрлі құжаттарда,
көркем шығармаларда, кинофильмдерде күні кешеге дейін партия, үкімет
тарапынан қадағаланып, жоспарлы түрде бағытталып отырған арнаулы саясаттың
салдарынан Алаш қозғалысы, Алаш партиясы, Алашорда өкіметі туралы тарихы
шындық бұрмаланып, қып-қызыл өтірік айтылып келді. Ең бастысы, Алаш
қайраткерлері қазақ ұлтының қас дұшпаны болып көрсетіліп, олардың
шығармаларына тиым салынды.
Кеңес өкіметі мен Компартия тартысы, саясат, шаруашылық саласында емес,
ғылым, білім, идеологияның да тізгінін тартып ұстап отырды. Дәлірек
айтқанда, марксизм-ленинизм ілімін темір тәртіпке айналдырып, бұра
тартқандардың шапты, тлін кесті. Орасан зор мақсатты іске асыру үшін
арнаулы ұйымдар құрылды. Партия, қауіпсіздік комитеттері өнер қызметін
бақылап, бағыттап, тексеріп, жазалап отыратын арнаулы бөлімдер болды. Бұлар
жазушы, әнші-күйші, суретші, композитор, сәулетшілердің жазған-сызған,
жасағанын ғана емес, жүрген-тұрғаны, ішкен-жегені, ымдаған-сөйлегеніне
дейін аңдып, жіпке тізіп отырды. Тап тартысы, орыс үстемдігі, коммунистік
мұратқа көлеңке түсіретін сәл нәрсенің өзі қырқылып, өшіріліп, жойылды. Бұл
үшін жоғарыдан қаулы-қарарлар түсірілді. Оларды талқылай жан беріп, жан
алатын жиналыстарда күнәһарларға тас боран жасалды. Кеңестік идеология
санасына әбден сінген, соған ұйып, Алланы ұмытқан, мұсылмандықтан безген,
обал-сауапты, рахым-қайырды білмес қаныпезерлер әулеті қалыптасып, олар
тарихын мансұқтап, отаршылар алдында шұлғып, ұлттық иігіліктерде безіп
шыққандар ұлттық санаткерлер төбесіне әзірейіл қамшысын үйірді[4.].
Ғалымның жанкешті еңбегі турасында Бейсенбайтанушы ғалым Д. Сартбаева
өзінің Бейсенбай Кенжебаев – қазақ әдебиеті тарихын зерттеуші деген
еңбегінде: Қазақ әдебиетінің түрік халықтарына ортақ ежелгі кезеңін қазақ
әдебиеттану ғылымында тұңғыш мәселе етіп көтерген, оны айтыс - тартыста
негіздеген көрнекті ғалым [5.81]- деп жазды.
Бүгінгі жас ғалымдар Б. Кенжебаевтың әр мақаласын ұлтымыз үшін жасаған
әр ерлік деп қарастырады. Қазақ әдебиетінің тарихын бір ізге түсіру осы
күнге дейін жалғасын тауып келеді. Мұны әр ғалым өзінше топшылады. Бұлардың
бастауында академик Қ. Жұмалиевтің жүйелеуі тұр. Қ. Жұмалиев Қазақ
әдебиеті дейтін еңбегінде қазақ эпостары мен тарихы турасында пікірлерін
жинақтай келе ...тарихта бірінші рет аты мәлім, шығармалары да бірінші рет
өзінің атымен сақталған ақын - Бұқар жырау. Біз қазақ жазба әдебиетінің,
әдебиет тарихының басы Бұқар жырау дейміз[6.128.],-деп жазып еді.
Б. Кенжебаевтың ауыз әдебиетіміздің бастауын түркілерге ортақ әдеби
ескерткіштерден бастап қарастыруы осы пікірден соң туындағандай. Қ.
Жұмалиевтың пікіріне қарсы дүние - Қазақ әдебиеті газетінде Қазақ
халқының жазба әдебиетінің тарихы қайдан, кімнен басталады? деген
тақырыппен жазылған Б. Кенжебаевтың мақаласы болды. Полемикалық дүниеде
ғалым өз қарсылығын түрлі дәлелдермен көрсетіп:
... қазақ халқы жазба әдебиетінің тарихын, профессор Қ.Жұмалиев
айтқандай, ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан, Бұқар жыраудан емес, онан көп
әріден, шамамен айтқанда, VІІІ-ІХ ғасырлардан бері қазақ жерінде, сонымен
шектес жерлерде, кейбірін қазақ халқы құрамына енген рулар өкілдері,
кейбірін қазақ жерін жайлаған басқа рулар мен халықтар өкілдері жасаған,
қай-қайсысы болсын, бүгінгі қазаққа не түсінікті, не түсініксіз, бірақ бір
кезде жаппай түсінікті болған, қазақ рулары қолданған тілдерде жасалған
жазу-сызуларды, жазба әдебиет нұсқаларын қазақтікі деп айтуымызға, қазақ
жазба әдебиетінің тарихына енгізуімізге әбден болады[7.],-деп тұжырымдады.
Бұқар жырауды жұртымыз жазба әдебиет емес, ауыз әдебиетінің өкілі
ретінде қарастыратындықтан бұл ақиқатқа негізделген пікір еді.
Бұған қарсы жазылған сыни мақаланың авторы академик Қ. Жұмалиев болды.
Қате пікір қағидаға айналмасын деген мақаласында Б. Кенжебаев пікірлерін
мүлдем негізсіз деп танып, мақаласында бірнеше кемшілік тұрғысынан атап
көрсетеді.
- Б.Кенжебаев пікірі дәйексіз;
- Б.Кенжебаев пікірі не ел тарихына, не әдебиет тарихына үйлеспейді;
- Жазу тарихы мен әдебиет тарихын шатастырады;
- Б.Кенжебаев ұсынып отырған шығармалардың тілі түсініксіз;
- Әдебиет тарихына ену үшін үзілмес желі болуы керек. Б.Кенжебаев
айтқан жазу-сызулар Абайға дейінгі әдебиетті желілеп әкеле алмайды;
- Халық құралмай, оның әдебиеті болмақ емес;
- Б.Кенжебаев ұсынып отырған поэзия үлгілері исламшылдықты
уағыздайды;
- Мектепте, жоғары оқу орындарында оқытуға келмейді[8.],-дейтін
пікірлермен тұздықтайды.
Сонымен қатар, мақалада Б. Кенжебаев еңбегін мүлдем басқа арнамен
түсіндіретін тұстары да мол. Аталмыш мақаласының бір тұсында: Қазақ
халқының жазба әдебиетінің тарихы қайдан, кімнен басталады деген мақаласы
не ел тарихына, не әдебиет тарихына, не ғылыми топшалауларға маңайласпайтын
сәуегейлік долбар десе, енді бір тұста VІІІ ғасырдағы тасқа жазылған
әлдекімнің өмірбаяны мен хан-сұлтандардың араларында болған жарлық, жазу-
сызулардың жиынтығы әдебиеттің тарихын жасай алмайды[8.],-дейтін жолдарды
да кездестіреміз.
Сол замандағы биліктің әсері-дағы, сол әсер талай зиялыларымыздың көзін
байлап, өз тегіне өзі қарсы сөйлеуге мәжбүрледі. Қ. Жұмалиев мақаласынан да
осы мінезді байқаймыз: Хисса сұл әнбие - Адам атадан бастап, Мұхаммед-
мұстафа саллолаһи алиуссәләмға дейінгі пайғамбарлардың тарихын баяндайды.
Бұл кітап әуелі Стамбулда, кейін Қазанда шығарылады, ислам дінін
халыққа кең тарату мақсатымен әдейі жазылған діншілдердің бірден-бір мықты
құралы. Қожахмет Ясауи ХІ-ХІІ ғасырдағы Орта Азияға аты мәлім - аскет, аты
шулы панисламист, жарық дүниеден безіп, жер астын мекен етіп, құдайды,
пайғамбарды, дінді дәріптеген поэзияның авторы. Ол барлық шығармасында
өмірді емес, өлімді, бұл дүние емес, о дүниені жыр еткен мистик. Шығыстағы
мистицизмнің қоймасы[8.],- деп қатқыл сөйлеуін бүгінгі күні авторды кінәлі
санап емес, биліктің жойқын кесапатының салдары деп түсінуіміз қажетті.
Бұдан кейін осы басылым бетінде қос мақалаға жауап берушілер де болған.
Полемикаға араласқан авторлардың бірі Қ. Жұмалиев пікірін қолдаса, бірі Б.
Кенжебаев идеясына дем берді. Бұл қатарда тілші-ғалым М.Ақынжановтың
Халықтың құралуы – жазба әдебиеттің түп қазығы[9.],-дейтін мақаласын,
Ә.Құрышжановтың Кодекус куманикус - ескі мұрамыз [10.],-дейтін
мақаласын атай аламыз.
Осылайша көпшілік тарапынан ғалым айтқан жүйелі сөзге назар салынбады
және де жалпылама сөйлегені болмаса Б. Кенжебаевтың ол кезде пікірін нақты
дәлелдейтін аргументтері де болған жоқ. Сондықтан да, Қазақ ССР Ғылым
академиясы жасаған Қазақ әдебиетінің тарихында: Бұқарға дейінгі әдебиет
нұсқаларында Асан қайғы, Сыпыра жыраулардың да аттары айтылғанмен, олар
тарихи адамнан гөрі де, аңызға айналып кеткен, тарихта қай кезде болғаны
мәлім емес және олар айтыпты-мыс деген толғау сөздер әр жерде әр түрлі
айтылуын еске алсақ, олар әдебиет тарихының басы бола алмайды[11.95.],-деп
жазылды.
Ғалымның қазақ әдебиеті тарихын дамыту турасындағы еңбектерінің екінші
сипаты – тарихқа қатысты. Өз ойын әдебиетте негіздеу мақсатында тарихқа
жүгінеді. Лениншіл жас газетінде жарияланған еңбегінде қазақ тарихы
туралы айта келе: Қазақ тілі мен әдебиетінің тарихы туралы дейтін
мақаласында Ерте заманда Шығыс Түркістанда, Шығыс-Оңтүстік Сібірде, Орта
Азияда, қазіргі Қазақстан жерінде, төменгі Еділ, Каспий бойында көптеген
түрік текті рулар, тайпалар жасаған. Олар бір заманда түрік қағандары деп,
бір заманда ұйғыр, қарлұқ, қыпшақ, Алтын Орда мемлекеті деп
аталған[12.],-дейді.
Ғалым тарихта болған, мойындалған, дәуірлеген уақытынан қалған әдеби
ескерткіштері де мол, архитектуралық ескерткіштері де жетерлік болған
қағанаттар мен тайпаларды атайды. Хандық құрған, билік құрған кезеңі
бірнеше ғасырларға созылған заманда олардың төл әдебиеті болуы мүмкін емес,
егер бола қалған күнде ол өзге түркі текті ұлттардың ғана емес, қазақ
халқының әдеби бастаулары болып шықпай ма,-деген ойды негіздеуге
тырысқанымен, өз уақытында ғалым қолдау тапқан жоқ. Өйткені, мұны биліктен
қорқу дегеннен де бұрын әріптестердің үлкен жаңалықты Бейсекеңе қимауы
десек те болар еді. Немесе бұл пікір орыс әдебиеттануында әлдеқашан
айтылды, мұны ғалымдарымыздың білмеуі мүмкін де емес еді. В. М.
Жирмунскийдің Огузский героический эпос деп аталатын мақаласында қазақтың
Қорқыт туралы аңыздары мен Оғыз қаған эпосын салыстыратын, тамырын
байланыстыратын тұстар аса мол. Академик В. В. Бартольдтың (Соч.,5-
том,с237.Дисс) түркімен жұрты мен қазақ жұртының ертегілері арасынан
алшақтық таппай, екі ұлттың тамырын бір негізде қарастыратыны баршаға
белгілі. Ғалымға өз жаңалығын жариялау мақсаты бірнеше жылдың жүзінде пісіп
жетілді, көптеген жұрттың әдебиетіне сүйенді. Бұл тұжырымға Бейсембай
Кенжебаев бірер жылда, аяқ астынан келген жоқ, ұзақ жылдар көне әдебиеттер
үлгісін зерттеу арқылы, бауырлас халықтар тәжірбиесіне сүйеніп, мың
ойланып, жүз толғанып барып, халық тарихы мен әдебиет тарихы терең
байланыста екендігіне көзі жеткен соң ғана барған еді [13.].
Сондықтан да Бейсекеңе ұлт әдебиетінің баға жетпес мұраларын ашу
жолында тарихшылармен де полемикаға баруға тура келгендей. Осы ретте ғалым
Өзбек тарихшысы М. Эрматовтың жазбаларындағы пікірлер қайшылығы,
жаңсақтығын сөз етеді. Сондықтан да ғалым үнемі ізденіс үстінде болды.
Қазақ совет әдебиеті тарихының 1948 жылы шыққан бірінші томының үш-төрт
тарауы Кенжебаевтың қаламынан шықты. Большая советская энциклопедияға
Кенжебаев жолдастың қазақ әдебиеті жөнінде жиырма шақты мақаласы
басылды[14.],-деген дерекке назар аударсақ, ғалымның өз пікірі негізінде
тоқтаусыз қызмет еткенін көреміз.
Жалпы, біз Б. Кенжебаев қазақ әдебиеті тарихын толығымен зерттеді деп
пікір айтудан аулақпыз. Б. Кенжебаев қазақ әдебиеті тарихы ғылымының
дамуына өзіндік үлес қосты. Тек, үлес қосып қойған жоқ, негізін
қалады[15.] да. Бірақ, оның еңбектері осы саланың зерттеуіне жасалған
сүрлеу жол секілді болса, шәкірттері бұл сүрлеуді даңғыл жолға
айналдырғандай болды. Айталық, ғалым өз зерттеулерінде Қазақ әдебиеті
тарихын дәуірлеу, Қазақтың бұрынғы өлең құрылысы, Дивани Лұғат-ат-
түрік, Қисса-Сұләнбия, Кодекс куманикус, Махаббат наме секілді
шығармаларды зерттеп, олар туралы жеке мақалалар жазды. Мұның әрбірін
түбегейлі зерттеуге үлкен бір ғылым ордасының ғалымдары керек екендігін
жақсы білеміз. Сондықтан да Б. Кенжебаев бұл еңбектерінде олардың аты
аталып, тарихи санасынан айрылып бара жатқан ұрпақтың құлағына аты сіңе
берсін деген ниетпен жазды, кейінгі жас ғалымдардың назарын аудару үшін
жазды деген тұжырымға тоқталамыз.
Осы ойды Х. Сүйіншәлиевтің зерттеулерінен де байқаймыз. Ғалым былай деп
жазады: Аталған зерттеулердің маңызын бас-басына айтып жату бұл шағын
мақалада мүмкін емес. Сөйтсе де, олардың өз тұсында үлкен жаңалық болғанын
ескермесе болмайды. Бұндағы негізгі – қазақ әдебиетінің тарихын ерте
дәуірден бастау, оның өсу жолын, түркі тілді халықтарға ортақ кезеңін
айқындау, бұрынғы түркі әдеби ескерткіштерінің маңызын таныту; көне қыпшық
немесе шағатай әдеби тілінде жазылған түркі әдеби кітаптар туралы
түсініктер беру[16.],-деп тұжырады.
Ғалымның орасан зор еңбегі турасында бейсембайтанушы Қ. Ергөбек
Қайырымсыз уақыттың қайсар ұланы дейтін зерттеу еңбегінде: Түркі
халықтарына ортақ кезеңдерден бастау алатын қазақ әдебиеті тарихының
Бейсембай Кенжебайұлы жасаған дәуірлеу жүйесі қазір мейлінше мойындалған,
мектеп оқушыларынан бастап жоғары оқу орындарына дейін оқытылады. Сонымен
қатар, бас-басына атап айтар болсақ, профессор Бейсембай Кенжебайұлы
әдебиетіміздің түркі халықтарына ортақ ежелгі дәуірі, қазақ хандығы
тұсындағы әдебиеті, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті кезеңдерін тың
проблема ретінде алғаш көтеріп көпке жеткізген, концепцияға айналдырып
әдебиетте орнықтырған табанды, көреген ғалым [2.104.]-деп бағалағаны Б.
Кенжебаевтың ұлты алдындағы, тарихы алдындағы жоғары бағасын бергеніндей
боп танылады.
Ғылымда белгілі бір ойды дәлелдеу – ұзақ уақыт пен үлкен төзімді талап
ететін құбылыс. Ғылымды жасаушылар біреу емес, бірнешеу, кей факторлар
арасында жүздеген тұлғалардың еңбек етуіне қатысты және осы көп тұлғаның өз
пікірі мен тұжырымы болуына қатысты жекелеген пікір бірден қолдау тауып,
көпшілік тарапынан мақұлдана қоймайды. Айтыс пен тартысқа құрылған ғылымның
сипаты оның шындығын көрсетеді, өйткені, айтыс пен тартыс болмаса ғылым
өрбіп дамымайды да. Сондықтан да қазақ жазба әдебиетінің тарихын ертедегі
түркілік бастауларымыздан іздеген Б. Кенжебаевқа қарсы шығушы ғалымдарға
біз ұлт пен тарихымыздың жауы ретінде қарамаймыз, есесіне жоғарыдағыдай
тартыс көрігін қыздырушы ғалымдар тобы деп қараймыз. Қазақ әдебиетінің
тарихын көне уақыттардан іздетпеуге тырысу – сол кездегі биліктің қаһарынан
туған көзқарас еді. Бұл ретте, сол кездегі билікті кінәлауымыз керек.
Тарихымызға деген негізсіздеу пікір айтушылар тарапына түсіндіру және
ұғындыру мақсатында жазылған мақалалар қазақ әдебиеті тарихында аса мол.
Оның баршасы да шындық пен ақиқатқа жүгінуі, осы мәселелерді кең таратып
айту арқылы халықтың көкейінен шығып отырған еді. Сондай мақаланың бір
өткен ғасырымыздың орта шенінде, ғалым Б. Кенжебаевтың қаламынан туындады.
Бұл мақала күллі әдебиеттанушы қауым арасында үлкен мән-мағына мен жалпылық
таңданысқа ие болды. Мақала Қазақ әдебиетінің тарихы қайдан басталады?-деп
тақырыбы айтып тұрғандай, бұрын-соңды көп қозғалмаған, полемикалық
сипаттағы дүние болуымен ерекшеленді.
Бұл ең бірінші сол кездегі билікке қарата жасалған үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ЖАЗДЫКБАЕВА РОЗА ПЕРНЕБАЕВНА
Б.Кенжебаев - әдеби сын зерттеулерде
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д., проф.
Қ.С.ЕРГӨБЕК
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ: Қазақ әдебиеті тарихына қатысты көзқарастары сын таразысында.
ІІ ТАРАУ: С.Торайғыров шығармашылығына қатысты еңбектері сын айнасында.
ІІІ ТАРАУ: Сыни еңбектері сын талқысында.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақ әдебиетінің тамыры өткен ғасырлар бедерінен көрінеді. Көне
тарихтан бастау алатын асыл қазынамыз уақыт дамуына ілесіп, байып, жаңарып
келеді.
Әдебиет – уақыт пен қоғам тынысы нәтижесінде дамып жетіледі десек,
жазба әдебиетіміз болсын, ауыз әдебиетіміз болсын осынау көркем дүниенің
баршасынан шығарма жазылған кезіндегі қоғам мен өмір бейнесін тануға
мүмкіндік аламыз. Қазақ әдебиеті ықылымдардан жалғасын тапқан көркемдік-
эстетикалық қуаты аса бай, ұлттық мақтаныштарымыздың бірі.
Қазақ сөзінің маңызы мол, ойы құнарлы. Қазақ әдебиеті - ұлтымыздың
барлық таным көкжиегі шоғырланған рухани-психологиялық фактор.
Қазақ әдебиеті – ұлтымыздың баға жетпес асыл қазынасы. Осы ретте мұны
көзіміздің қарашығындай қорғап, қастерлеу және әділ баға беріп, зерттеу
мәселесі халқымыздың, болашақтың алдында тұрған зор міндеттің бірі.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың еліміздің алдына мақсат етіп қойған шарасының
бірі - руханиятымызды дамыту, сақтау болса, әдебиеттану саласы да соның бір
мағыналы бағыты ретінде танылады.
Қазақ әдебиеті жазылып, жинақталған алып қор болса, оны зерттеп,
талдаумен айналысқан ғалымдарымыз да мол. Және де олардың саны күн өткен
сайын артып келеді. Бұл алып арналы әдебиет өткен ғасыр басынан бастап
зерттеле бастады десек, сол уақытта зерттеу фактілері алғаш қаламының
ұшында көрініс тапқан ғалымдарымыз бен ізденушілеріміз көп емес еді. Бұл
қатарда өткен ғасыр басында жасаған ақын-жазушыларымыздың зерттеу
планындағы дүниелерін де қоса атаймыз.
Көреген де, кемеңгер зерттеушілеріміздің болуы да заңды, көркем әдебиет
пайда болған кезеңде оны зерттеушілер, әдебиеттану ғылымы да қосыла орын
алады. Қазақ әдебиеттануының атасы ретінде біз А.Байтұрсыновты танысақ, бұл
тұлғаның зерттеулері әдебиеттануға қаншалықты үлес қосса, оны танып білу
арқылы қазақ әдебиетіне көптеген озық пікір мен парасат көкжиегі кең
ғалымдар легі келді. Қазақ ақыл-ойының кітаптағы көрінісі - қазақ әдебиетін
жарқырата зерттеген осынау тамаша ғалымдарымыздың әрбірімен жеке-дара
мақтанатын болсақ, осы топтың ішінде ерекше тоқталуды талап ететіні - Б.
Кенжебаев шығармашылығы. Қым-қиғаш пікір тартысына мойымай, биліктің ызғары
тоңдырдырса да қайыспай күн кешкен, әдебиеттанудың қара нары іспетті еңбек
атқарған Б. Кенжебаевтың шығармашылық тағлымын зерттеу бүгінгі әдебиеттану
саласының алдында тұрған үлкен міндеттің бірі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Б. Кенжебаев қазақ әдебиеттануының бір саласын емес, ондаған саласының
тізгінін қатар ұстап зерттеген ғалым. Мұнда біз ғалымның әр тақырыптың
басын бір шалу әдетін көрмейміз, ол әдебиетті қашанда ұлттың рухани
қазынасы, қазақтың рухани қазына тарихы деп қарады. Сол себепті ол қазақ
әдебиеті тарихын саяси құбылуларға қарай зерттемеді, өзінің тарихи даму
арнасы, даму заңдылығы тұрғысынан зерттеді. Сол кездегі қоғам мен өмірдің
жаңғыруына орай қарады. Осы арқылы өзіндік парасат пен талғам турасынан
әдеби дәстүр туындатты. Б.Кенжебаев зерттеген тақырыптарының баршасында
көркем дүниенің ішкі механизміне бойлап, еніп қарастырады. Сондықтан да,
ғалым әдебиетіміздің күллі әлеуметтік және эстетикалық тарапына қалам
тартып шықты. Нәтижесінде көлемі аз ба, көп пе, бірақ сапалы әдеби мұра
қалдырып өтті. Б.Кенжебаевтың сын зерттеулері уақытында талқыға көп түсті.
Тіпті арнайы қаулылар алынған кездер болған. Шығармашылығы көзінің
тірісінде көбіне бағаланбаған, сыңаржақ социологиялық сынға көбірек
ұшыраған. Қазіргі таңда Б.Кенжебаевтың әдеби мұрасы жоғары бағаланады.
Ғылымда сан-сала болып зерттеліп келеді. Бірақ, оның әдеби мұрасының
зерттелуі, танылуы тұрғысынан қарастырылған емес.
Біздің зерттеу жұмысымызда Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты әр
кезеңде жазылған әдеби сыни пікірлер мен мақалалар өзек болып отыр.
Әдебиет саласының барлық тақырыбына дерлік қалам тартқан ғалымның ұлт
руханиятына деген жанашыр пікірі, сол кездегі қаһарлы билік шалажансар деп
түсіндірген, алашордалық мақсат аясына шоғырланған ұлт ойшылдары туралы
шынайы пікірі, әдебиетіміздің өсуі мен өркендеуі жолында айтқан ақиқатты
пікірі – ғалымға көп тұста қолдау мен қорғау, бағалау реакциясымен емес,
шын мәнінде жау тұтқан, қолдамаған мақалалар болып өзіне оралып отырды.
Б. Кенжебаев - әдебиет тарихын зерттеуші, өткен ғасыр басындағы
әдебиетімізді жүйелеуші, сарабдал сыншы және өткір журналист десек, осы
жолдағы мақалалары, зерттеулері, түрлі әдеби формада жазылған пікірлері
қандай мол болса, оған қарсы жазылып отырған сындар легі де сондай көп
болып еді. Ғалым шығармашылығына қатысты өз уақытында негізді және негізсіз
түрде жазылған бұл сыни пікірлерді екшеп, талдап, әділ бағасын беру кезегі
енді ғана жеткендей. Сондықтан да, біздің зерттеу жұмысымызда бұл тақырып
алғаш рет көтеріліп отыр.
Бұлардың баршасы өткен уақыт еншісінде жарық көрген, жазылған еңбектер
десек те өткен ғасыр бедерінде болған оқиғалардың бүгінгі күні, атап
айтсақ, еліміз тәуелсіздік алып, руханиятымызды қайта қарап, бағалы
тұлғаларымызбен қайта қауышқан уақытта талданып, талқыланып жатқаны рас.
Бұл мәселені құптау ниеті зерттеу жұмысымыздың жазылуына алып келді.
Б. Кенжебаев кеңестік заманда жасады, сол уақытта түрлі зерттеулерін
жазды десек те, біз ғалымның кеңестік әдебиеттануға емес, қазақтың төл
әдебиеттануына қызмет еткенін түрлі еңбектерінен көреміз. ...әдебиетке
алпыс жылдан аса қызмет еткен білімпаз Бейсембай Кенжебайұлының орны
айрықша. Айрықша болатыны - қазақ әдебиеттану ғылымының негізін
салушылардың бірі – Бейсембай Кенжебайұлының есімімен әдебиетіміздің ірі-
ірі тарихи кезеңдерін зерттеу байланысты[1.6.]. Қазақ әдебиеттануы бүгінде
Б. Кенжебаевты осылай таниды.
Ғалым еңбектеріне қарсы кеңестік билік пен оның сойылын соғушы топтың
мол болуы себебі де осыдан туындайды. Ғалым әрқашан ұлттық мүдде мәселесін
жоғары қойды, сол кездегі шалдуыр саясаттың жетегіне ермей, барлық
еңбектерін тек ұлттық мәселе төңірегінде қарастырды. Сондықтан да, тап
бүгінгі күні, ұлтымыз өз алдына жеке шаңырақ тігіп, ұлттық мүдде мәселесі
бірінші орынға шыққан күні оның шығармашылығына қатысты жазылған түрлі сыни
дүниелерді зерттеу – көкейкесті мәселенің біріне айналып отыр.
Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты жазылған пікір еңбектерді біз екі
бағыт бойынша қарастырамыз. Оның біріншісі – кеңестік кеңістік аясында
жазылған негізсіз, жалалы, көзсіз сындар мен ара-тұра ұшырасып қалып
отырған әріптестік, достық сындар болса, екіншісі – қазақ жұрты тәуелсіздік
алған кезеңнен бері қарай жазылған, ғалым еңбектерінің ақиқатын айтқан
ілтипатты және құрметті сын. Тәуелсіздік кезеңінен бергі жазылған пікіри
мақалаларда зерттеушілер ғалым туралы кеңінен айтуға, еңбектерінің сан
қырын ашуға мүмкіндік алды. Бұлар да сын санатында аталғанымен, біз өз
тақырыбымызда бірінші бағыттағы сынға көбірек назар аудардық. Өйткені,
екінші бағыттағы, мамыражай, ғалым шығармашылығының портреті дегенге
саятындай пікірлерден гөрі, біріншісін, ғалымның ұлттық мүдде мен ұлттық
таным мәселесіне қатысты жазылған дүниелерін жоққа шығаруға тырысқан
шығармаларды талдау арқылы біз ғалымның қазақ әдебиетіндегі тарихи орнын
нақтылай түсеміз.
Жалпы, тақырыптың өзектілігі турасын, ғалымның билік пен биліктің
сойылын соғушы әріптестерден алған бағасы турасын ғалымның жанашыр шәкірті
Қ. Ергөбек бір ауыз сөзбен жеткізіп береді:
Б.Кенжебайұлының кандидаттық диссертациясы қолжазбадан жыртылды,
Қазақстан КП Орталық Комитеті 1947 жылғы Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл
және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел қателіктер туралы қаулы
қабылдады. Республика басшысы Идеология майданындағы қызметкерлердің
айбынды міндеттері аталатын баяндамасында сынады. Орысша жазғыш солақай
сыншы Ж.Сәрсекеев, үлкен ақынымыз Қ.Бекхожин, білімді сыншы Б.Сахариев,
Орталық Комитеттің философсымақ хатшысы Н.Жанділдин... құдай-ау, адалын
айтқан Бейсекеңді кім сынамады, десеңізші?! Пікірлерге ден қойсақ,
Б.Кенжебайұлы ұлтшыл, буржуазияшыл-ұлтшыл ақынның (Сұлтанмахмұт
Торайғыров. Дисс) адвокаты, Талмуд-қарилық көзқарастағы адам....
Ақырында Бас газет бетінде Б.Кенжебайұлы өзінің бұл ұлтшылдық
бағыттағы өрескел қателері талай рет қайталанып көрсетілсе де, ол баспасөз
бетіндегі мұндай пікірлерге күні бүгінге дейін құлақ аспай, қателерін
түзеуге тырыспай келеді. Тіпті қателіктерін мойындауды да қажетсінбейді.
Бірақ, оның мұндай орынсыз қайсарлығына совет жұртшылығы төзе бермейді,-
деген қорытынды шығарды[2.17.],-деп сөз саптайды.
Бұл сындардың орындысынан орынсызы көп болды. Әйтсе де, ғалымның сол
кездегі еңбектерінің осы күні құрметтелуі, мойындалуы әдебиет талабы. Бұл
тақырыпты ғылыми жұмысымыздың арқауы етіп алуымыз осындай себепкерліктен
туындады. Тақырыптың көкейкестілігі осындай мақсаттардан туындайды.
Біздің зерттемегіміз – Б.Кенжебаевтың әдеби-ғылыми мұрасы емес, ол
жайында әр кезеңде жазылған талқылау материалдар. Б. Кенжебаев тақырыбының
көкжиегі ауқымды, аса қомақты тақырып болғандықтан, оның шығармашылығына
деген сыни көзқарастар жеке зерттелініп отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Б. Кенжебаевтың шығармашылығы турасында көптеген ғалымдарымыз қалам
тербеді. Ғалымның қазақ әдебиеттануын байытуы, қосқан үлесі әркезде
айтылып, іргелі еңбектерге арқау болып келеді.
Н.Төреқұловтың Профессор Бейсембай Кенжебаевтың творчестволық өмірі,
Т.Кәкішевтің Б.Кенжебаев тарихи мектептің негізін салушы, Р.Бердібайдың
Ұстаз, ғалым, азамат, Д.Сартбаеваның Бейсембай Кенжебаев – қазақ
әдебиеті тарихын зерттеуші, Р. Бейсенбаеваның Б. Кенжебаев – қазақ кеңес
әдебиетін зерттеуші дейтін ғылыми еңбектері бұл саланы байыта түсті. Б.
Кенжебаевтың ғылыми шығармашылығына арналған Б.Кенжебаев және қазақ
әдебиеті тарихының мәселелері деп аталатын халықаралық конференция барысы
да осы саладағы зерттеулерге мол үлес қосты. Мұның қатарында Т.
Қожакеевтың, Ә. Жұмабаевтың, М. Ғабдуллиннің, Б. Уақатовтың, С. Қирабаевтың
пікір-тұжырымдарын да қоса атаймыз. Қ. Ергөбектің Қайырымсыз уақыттың
қайсар ұланы немесе профессор Бейсембай Кенжебайұлының ерліктері жайлы
хикая, З.Бисенғалиевтың Іргетас сәулетшісі аталатын еңбектері
кенжебаевтанудың көкжиегін кеңейте түсетін салмақты ғылыми зерттеулер деп
білеміз.
Осындай ғалымдардың мақалалары, еңбектері арқасында Б.Кенжебаевты тану,
зерттеу тарихи арнасына бұрылды, қазақ әдебиеттануы да айтарлықтай алға
қадам басты. Бірақ, ғалымның әдебиет тарихына, ғасыр басындағы ағымдар
туралы зерттеулерін біршама зерттегенімен, ғалымның сыншылық өнері мен оның
шығармашылығына қатысты жазылған сан алуан сыни пікірлерге нақты тереңдеп
барған жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Әдебиеттануымыздың сан түрлі саласы бүгінде ғалымдар тарапынан іргелі
түрде зерттеу жолына қойылып отыр. Осы ретте Б.Кенжебаев шығармашылығына
қатысты жазылған сыни мақалалар, ресми қаулы-қарарлар да бұл бағыттың бір
тармағы болмақ. Зерттеу еңбегіміз барысында төмендегідей міндеттерді
қарастыруды мақсат етіп қойдық:
- Б. Кенжебаевтың қазақ әдебиеттануына қазақ әдебиеттану ғылымындағы
тарихи орнын айқындау деген жанашыр ниетін, алғашқы да, озық әдебиеттанушы
екенін нақтылау;
- Б. Кенжебаевтың шығармашылығына қатысты тәуелсіздікке дейін жазылған
әдеби сын мақала, ресми қаулы-қарарларды сан алуан сыни еңбектің,
социологиялық сыңаржақ еңбектердің қазақ әдебиеттану ғылымындағы, оның
ішінде кенжебаевтанудағы орнын белгілеу;
- Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты тәуелсіздіктен кейінгі кезеңде
жазылған сыни, әдеби сын еңбектердің маңызы мен мәнін айқындау; сонымен
қатар кенжебаевтану ілімінің қалыптасу, орнығу процесін айқындау.
- Б. Кенжебаев және оның шығармашылығы туралы жазылған әдеби сын
еңбектерін саралай отырып сонымен қатар әдебиет тарихшысы Б.Кенжебаев
қаламынан туған еңбектердің де түрлі ерекшеліктерін айқындау;
- Ұлттық таным мәселесіне жүгіне отырып, Б. Кенжебаев еңбектерінің
маңыздылығы мен көзқарасын бүгінгі эстетикалық талғам тұрғысынан да
нақтылау;
- Оның шығармашылық тұрғыдағы шынайылығы мен шыншылдығын сол кездегі
қоғам мен әлеуметтік орта тынысымен салыстыра көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- Б. Кенжебаевтың шығармашылығына қатысты ғалымдарымыз бен сыншы,
зерттеушілеріміз тарапынан жазылған түрлі сыни пікірлер тұңғыш рет ғылыми
тұрғыдан жүйеленіп зерттеу объектісіне айналды, тақырыпқа шоғырланды;
- Осы зерттеулер мен сыни пікірлер тұңғыш рет тәуелсіздікке дейінгі
және кейінгі екі салаға жүйелене саралану негізінде Б. Кенжебаев
шығармашылығының мақсаты, түрлі бағыттары мен концепциясы белгіленді;
- Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты ресми қаулы-қарарлар, әдеби-сын
мақалалар, зерттеулер кезіндегі кеңестік қоғамдық-саяси жүйе идеологиясымен
салыстырыла отырып, сыни пікірлер тұңғыш рет зерттеліп, ғылыми тұрғыдан
тұжырымдалды, билік пен ұлттық таным қақтығысы салыстыра қарастырылып, осы
арқылы Б. Кенжебаевтың азаматтық һәм ғалымдық тұлғасын ашып көрсеттік.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері.
Өз зерттеу жұмысымызда Б. Кенжебаевтың қаламынан туған түрлі әдебиет,
журналистика саласындағы еңбектері пайдаланды. Атап айтсақ, ғалымның Қазақ
халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары, шәкірттермен бірлесу
негізінде жазған ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, ХХ ғасырдың
басындағы қазақ әдебиеті (тағы да. Дисс), Сұлтанмахмұт Торайғыровтың
ақындығы аталатын кандидаттық, Қазақтың ХХ ғасыр басындағы демократ
жазушылары аталатын докторлық диссертацияларын, Әдебиет белестері, Асау
жүрек секілді кітаптарын пайдаландық. Жалпы, зерттеу жұмысымыздың деректік
негізінде пайдаланған еңбектердің екінші қыры түрлі ғалымдарымыз бен
сыншыларымыздың Бейсекең шығармашылығына қарсы және қолдай жазған мақала,
зерттеулері болып табылады. Мұндай сипаттағы материалдар арнайы жинақталып,
бір ізге түспегендіктен түрлі мерзімді материалдарда жарық көрген мақалалар
пайдаланылды. Ғалымның үйіндегі архиві, Орталық Мемлекеттік мұрағаттың жеке
қорлары, оның ішінде Б.Кенжебаевтың 1739 қоры материалдары кеңінен
пайдаланылды. Сыни пікірлерді пайдалану барысында мұрағат көмегіне
жүгіндік. Үшінші кезекте ғалым туралы жазылған түрлі зерттеу монографиялары
жұмысымызға негіз болды. Бұл дүниелерді біз тақырыптың зерттелу деңгейінде
сөз етіп өттік.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нәтижелерін, Б.Кенжебаев шығармашылығына
қатысты пікірлер мен тұжырымдарды осы бағытта жазылатын зерттеулер үшін
пайдалануға болады. Қазақ әдебиеттану ғылымы тарихын жаңаша пайымдау,
жаңаша жазуда қолдануға болады. Студенттер мен ізденушілер әдебиеттануға
қатысты көмекші құрал ретінде, оқу құралдарын жазуда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты айтылған сыни пікірлер алғаш рет
жүйеленіп отыр. Бұлардың баршасы да өз уақытында рухани ортада үлкен
полемика тудырған зерттеулер. Олар қазақ руханиятының қаншалық ауыр жолдан
өткенінің көрсеткіші болғандықтан ғылыми ауқымда алғаш зерттеліп отыр;
- Б. Кенжебаев шығармашылығына қатысты жазылған сыни шығармалар бүгінгі
күн көзқарасына сүйене отырып, ғылыми тұрғыда талданды;
- Осындай түрлі сыни пікірлер арқылы Б. Кенжебаев шығармашылығының
құндылығы айқындалды;
- Б. Кенжебаевтың шығармашылығы жайындағы сыни еңбектерді де ғылыми
тұрғыда қарастыра отырып, кенжебаевтану ғылымының қалыптасуы жайында жаңа
тұжырымдар ұсынылды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы.
1. Б.Кенжебаев - журналист Қазақ әдебиетіндегі кітаби ақындар
дәстүрі Майлықожа Сұлтанқожаұлының 175 жылдық мерей тойына арналған
халықаралық конференция. 26-27 қараша 2009 жыл. Түркістан – 2009ж, 202-204
б.б.
2. Б.Кенжебаев – сұлтанмахмұттанушы ретінде әдеби сында. Қ.Сәтбаев
оқулары Халықаралық ғылыми конференция. Павлодар – 2010. С.Торайғыров
атындағы Павлодар мемлекеттік университеті.16-том, 117-124 б.б.
3. Б.Кенжебаев – қазақ тілінің жанашыры. Өзбекәлі Жәнібек оқулары
-2010 Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция. Түркістан – 2010.
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 3-наурыз, 2010ж, 348-351 б.б.
4. Б.Кенжебаев – Абайтану мен Жамбылтану арнасында. Жас ғалымдардың
заманауи зерттеулері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының
материалдары. Шымкент – 2010. М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттік университеті, 2010. 40-43 бб.
5. Б.Кенжебаев – түркішілдік идеясын жаңғыртушы Халықаралық
Түркология ғылыми журналы. №1-2, Түркістан – 2010, 80-84 б.б.
6. Б.Кенжебаевтың әдебиеттану ғылымына қосқан үлесі және сыни
көзқарастар. Түркістан – 2010. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Хабаршысы. №2-3
(70-71), 170-173 б.б.
7. Қазақ әдебиеті тарихын он үш ғасырға ілгерілеткен ғалым. ҚазҰУ
Хабаршысы. Алматы – 2010.
8. Б.Кенжебаевтың Ә. Тәңірбергенұлы мен С.Көбеевке қатысты еңбектері.
Хан Кененің қасиетті мұраты Республикалық ғылыми-теориялық
конференция. Түркістан – 2010, 93-96 б.б.
9. Б.Кенжебаевтың діни-ағартушылық ағым өкілдеріне қатысты еңбектері.
Білім беру және ғылым: даму көкжиегі. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция. 26-наурыз, 2010 ж. Алматы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 185-187 б.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, үш тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
І ТАРАУ
Қазақ әдебиеті тарихына қатысты көзқарастары сын таразысында
Әр ұлттың болашақ өскіні өзінің ұлттық танымы мен ұлттық руханиятының
мәйегіне қанып өсу үшін бірнеше мәдени факторды жүрегіне көктеуі, санасына
сіңіруі тиісті. Ол ана тілі, музыкасы, әдебиеті секілді маңыздылықтар
болса, бұлардың қатарында ұлт тарихы да ерекше аталады. Тілі жоқ ұлттың
болмайтынындай, тарихы жоқ ұлт та болмайды.
Кеңес одағы билігі орнаған мезеттен бастап жұмылған жұдырығының
ішіндегі ұлттардың тарихи-танымын естен шығаруға белсене кірісті. Сол
қатарда қазақ тарихы, біздің зерттеу тақырыбымызға өзек болған әдебиет
тарихы да бар еді.
Ұлтының атын атауға жұрт қорқатын уақытта тарихын зерттеп, зерделеу ісі
аса қиын мәселе тұрғысынан қаралды.
Сан ғасырдан бері жасап келе жатқан халықтың тарихы, осынау мағыналы
тарихымыздың бастауында тұрған түркілік танымымыз мүлдем естен шықты деуге
де болады.
Бүгінгі таңда қазақ тарихын түпкілікті зерттеу мәселелері қолға алынды.
Түркішілдік идеясын қолдаушылар мол. Жер шарының біршама бөлігін мекен
еткен түркі халықтарының бір-бірімен араласуына да, бауырластықтарын
түсінуіне де Кеңестік кеңістік шеңбері ыдыраған кезеңнен кейінгі еркіндік
себеп болуда. Бұл түп-тамырымызды жете зерттеу үшін де, тарих үшін де,
өзімізді тани түсу үшін таптырмайтын мүмкіндік болды. Сондықтан да, түркі
жұртының тарихы турасында мақала жазу тұрмақ, қарыс көлемді еңбектер
туындап, тарих сахнасына көптеген түркітанушылар шықты. Архологиялық, әдеби
тараптары да жете зерттелуде.
Өткен ғасырдың орта шенінде түркілер деп сөз бастаудың өзі қорқынышты
болатын десе, бүгінгі күні ешкім сенбейтіндей. Мұндай ойлы адамды сол
кездегі қаһарлы билік тұрмақ, қарапайым адамның өзі жау тұтатын еді. Қазақ
әдебиетінде уақыттың осындай қатал сынына қарсы тұра білген бір-ақ адам
бар. Біз бір-ақ адам деп сөз саптауымызға ешкімнің қарсы шықпасына да
сенімдіміз, осы кезде жарық көрген барша материалдар дүйім қазақ жұртының
ішінен түркішілдік идеясын жаңғыртушы ретінде Б. Кенжебаевты ғана
көрсетеді.
Қазақ әдебиеті кең арналы да, байтақ, бастауын өткен ғасырлар
қойнауынан алатын үлкен қазыналы әдебиет. Өткен кезең барысын сөз ету
бүгінгінің үлесінде десек те, осынау мәселе, яғни, қазақ әдебиетінің тарихы
кеңес одағы тұсында өткенді қазбаламады, тіпті, өткеннің көрініп тұрған
асылдарын да жоққа шығарып, қазақ әдебиетінің тарихын қазан төңкерісінен
басталады деп қайырды. Бұл билік ығына қарай жығылған зиялыларымыздың ісі
десек те, олар өткенін танымас халге жеткен жоқ еді, бұл ұлт тарихына біліп
тұрып жасалған үлкен қиянат болатын.
Белгілі бір ұлт болып тарихта қалу үшін оның бірнеше факторлары
іргетасын бұзбай сақталуы керек-ті. Олар салт-дәстүр, ана тілі, өнер
секілді маңызды тараптарымен қатар, тарихы да осы санатта аталады. Бұл
кезеңде әдебиет тарихына жанашырлықпен қарау – зиялыларымыз үшін қорқыныш
болса, әдебиетіміздің тарихы кеңестік идеологияның өткір кездігімен шорт
кесіліп қалуына қарсы тұрған бір тұлға бар. Ол – ғалым Б. Кенжебаев.
Ғалым Б. Кенжебаев өзінің ұлты алдындағы парызы үшін, осынау тақырыпты
ілгерілету үшін қыруар істер атқарды. Олардың жартысынан астамы автордың
осы саланы жандандыруға қатысты жазған еңбектері болып табылады. Бұл
еңбектер заманымыздың ырғағына орай сан қырынан көрініп, нәтижесінде өз
бағасын алып, иесін құрметке бөлеген дүниелер. Дегенмен, біз, осынау
еңбектердің жеке өзін емес, бұл еңбектер турасына жазылған сыни-әдеби
мақалалар мен пікірге ден қойдық, Б. Кенжебаев тақырыбын оның еңбектері
арқылы емес, ол турасында жазылған түрлі бағыттағы және түрлі дәрежедегі
еңбектер арқылы ашуды мақсат тұттық. Осынау еңбек-зерттеулердің бағасын
беру, уақыт тынысына орай сараптап көрсету тарауымыздың негізгі бағыты
болмақ. Ғалым еңбектеріне қатысты сыни пікірлер алғаш рет тұжырымдала
жинақталып, біздің еңбегіміз арқылы тұңғыш рет ғылыми жаңалық ретінде
қарастырылып отыр.
Б. Кенжебаев шығармашылығының қуғынға ұшырауы түрлі себепкерліктен
туындады. Бұл қатарда біз негізгі де, басты себептің бірі – билік тарапынан
туындаған қысым еді деп тұжырамыз. Өткен ғасырдың 40-60 жылдары Қазақстан
Компартиясының Орталық комитеті буржуазияшыл-ұлтшылдықты әшкерелеуге
бағытталған көптеген қаулы-қарарлар қабылдады. Бұл қаулының діни сипатты
өлең тудырған шығармагерлерге, шыққан тегі дәулетті болған қаламгерлерге
арналып шығарылғандай болғаны баршамызға мәлім. Сондықтан да діншіл,
бай ақын-жазушылардың зерттеушісі деген айыппен сыналып, Б. Кенжебаев
та осы айыптың дәмін айтарлықтай татты.
Ежелгі дәуір әдебиеті деп аталатын тұтас құрылымды оқулыққа енгізіп,
ғалымдарға мойындату ғалым үшін әсте оңай болған жоқ. Бұл жолда көп еңбек
етіп, тер төкті. Жалпы, ғалым үшін ауыр болса да еңбек етіп, құжат ақтару –
кейін еңбегінің жемісін көрер болса – аса иігілікті іс. Ал, Б. Кенжебаевтың
өткен дәуірлерімізге қатысты әдеби құндылықтарды там-тұмдап жинап, ғылыми
негіздеп, әріптестер ортасына салғанда биліктің өшпенділігі өз алдына,
ғылым атаулының теріс көзқараспен қарап, сын тезіне алғаны – тек ғалым үшін
ғана емес, қазақ әдебиетінің тарихы үшін ауыр іс еді.
Еңбектің бұл тарауында ғалымның осы салада жазылған еңбектеріне
қатысты сыни көзқарастар мен тартыстар сөз болмақ.
Бейсембай Кенжебаев шығармашылығын сөз еткенімізде түркі халықтарына
ортақ байланыстар мен әдебиетіміздің содан тартар тамыры туралы үлкен ерлік
деуге саятын зерттеулерінен бастағанымыз орынды. Ғалым бұл жолда көптеген
кедергілерге де ұшырады, дегенмен де, тыңғылықты зерттеу, оны дәлелдеу
нәтижесінде қазақ әдебиетінің тарихын бірнеше ғасырға ұзартып, түркі
халықтарына ортақ байланыстарымыз турасындағы өз мақсатына жетті де.
Ғалымның хандық дәуір әдебиетін зерттеуі мен хандық дәуірге дейінгі ежелгі
әдебиетті зерттеуі осы саланың зерттелініп, зерделенуіне қатысты жасалған
сүрлеу тәрізді болды.
Шындығына үңілсек, қазақ әдебиеті тарихын зерттеуде сол кездегі
қамшысының ұшынан қан тамшылап тұрған билік емес, ғалымға ең бірінші қарсы
шыққандар қазақ әдебиеттанушылары еді. Ұлт әдебиетінің бастауында жалпы
түркі жұртына ортақ - әдеби дүниелер тұр деп тұжыруы – көптеген
ғалымдарымыз тарапынан теріс бағаға ие болды. Біз бұл тұстағы
зиялыларымызды кінәламаймыз, өйткені, Кеңестік кеңістікте түркілік тек
турасында сөз ету тұрмақ, ұлт турасында әңгімелеудің өзі аса қауіпті болып
еді.
Қазақ тарихындағы өткен ғасырдың отызыншы, жиырмасыншы жылдарындағы
жаппай қудалау мұнан кейін де тоқтаған жоқ, Зиялы қауым өкілдерін жаппай
жазалау науқаны жалғаса келе, қырқыншы және елуінші жылдардың орта шеніне
дейін өз күшінде болды. Бұлардың баршасы жеке басқа табынудан, атап айтсақ,
Сталиннің жеке басына құлдық ұрудан туындаған әрекеттер болатын. 1949 жылы
Қазақстан Коммунистік партиясының ІҮ сьезінде дүйім ел жабылып,
коммунистердің бірінші делегаты етіп сайлайды. Содан бастап, оның үстемдігі
жалпы халыққа орнай бастады. Осы жылдары партия істерінің бәрінде Сталинге
деген құрмет, ұлылығын асқақтатуға деген құрмет, тіпті құлдық ұрушылық
пен табынушылық орын алып еді. Бүгінгі күні бұл уақыттың сұмдығы мен
шындығы ұмытыла бастағандықтан, халық арасында болған жеке басқа табынудың
неше түрлі үлгісінің болғандығын сол кездегі тарих беттерінен көреміз.
Қазақ журналистикасының тарихында сол кезеңде жарық көрген бір газетте Ұлы
Сталин деген жолдың орнына Улы Сталин деп қате жібергені үшін журналисті
бас редакторлық қызметінен босату жазасына тағайындағаны туралы да
деректерді кездестіреміз.
Бұл жылдарда Ленин есімі көмескілене бастаған еді. Өйткені, соғыс
жылдарына дейін және кейін билігі үстемдік құрған Сталин Ленин тақырыбын
мүлдем естен шығару үшін жұмыстар атқарған болатын. Бұл әрекетті қудалау
мен атып, асу арқылы жүзеге асырды. Бұл қатарда Ленинград ісі,
Дәрігерлер ісі деген секілді оқиғаларды мысалға алсақ болады. Мұның
қатарында қазақ зиялылары өз ұлтының жауы ретінде қуғындауға ұшыраса, бұл
әрекет бір-екі жылмен шектеле қойған жоқ, тіпті, екінші дүниежүзілік соғыс
кезі мен майдан аяқталған соң жалғаса берді. Бұл арқылы Сталинге
табынушылықты соғыстың өзі де тоқтата алмағандығын көреміз.
Бұл әрекеттер еліміз үшін қызмет еткен азаматтардың өміріне балта
шауып, ұлт руханиятын құрдымға жіберу деп сол кезде ешкім айтпады, қайта
бұл әрекетерді үлкен жиналыстарда Жау элементтерді әшкерелеуді және
талқандауды басқарушы деп ұран тастаған болатын.
Осы әрекеттің шеңберіне көптеген заңдар мен қаулылар қабылданды десек,
1947 жылы ВКПБ-ның Орталық Комитеті идеология саласының тапсырмасымен
жүзеге асқан Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел
қателіктер деп аталатын жұмысы еді.
Қазақ руханиятын дамытушыларға жаулық көзқарасты таңған осындай
басқосудың бірі ретінде Алматыда өткен Қазақстан Коммунистік партиясының ІҮ
сьезінен кейінгі отырысты атаймыз. Мұнда ресми билік тарапынан шовинистік
пиғылдағы адамдарды әшкерелеп, құртып, жоюды, Әлі де болса қоғамда өмір
сүріп келе жатқан сондай ниеттегілерді оң жолға салу мәселесіне қатысты
қатаң талап қойды.
Кеңес одағы тұсында ел мәдениетін дамытуда ерекше еңбек еткен жандардың
бірі І. Омаров болғанын білеміз. Оның осы салада тындырған істері де мол.
Әйтсе де, осы басқосу барысында сол кездегі орталық комитеттің идеологиялық
секретары болып отырған І. Омаровтың өзі партия мен оның осы жолдағы
әрекеттерін дұрыс әрекет деп көрсете сөйлегенін көреміз. Мұндай әрекетке І.
Омаров амалы жоқтықтан, билік қысымының күштілігінен барды деп айтуымызға
бүгінгі күні толық дәлеліміз бар. Осынау мақаласында ол ислам және
ұлтшылдық секілді факторларды байшылық дәуірдің қалдықтары деп сөгуге дейін
барады. Бірақ, ұлт зиялыларына жасалған қиянаттан І. Омаровтың тыс
қалмағанын бүгінгі тарих беттерінен көреміз. Сол кездегі қатаң билік оны да
идеологиялық тексеру жүргізбеген, зиянды адамдарды таппаған және де
Кенесары Қасымов туралы пікірлері Кеңестік билік көзқарасына мүлдем
қайшы[3.],- деген жаламен оны да ұлтшыл-буржуазияшылдардың қатарына қосып
қойып еді.
Осы 1947 жылдың 17-ші наурызында болған басқосудың салдары жөнінде
белгілі тарихшы Талас Омарбеков былай деп жазады: Осы сьезден кейін Б.
Кенжебаевты, Т. Нұртазинді, Ә. Қоңыратбаевты, Е. Ысмайыловты айыптаған
Қазақстан жазушылар одағының партия жиналысы болды. С. Омаров, Ж, Саин, С.
Мұқанов жоғарыдағы қайраткерлерді ұлтшыл деп айтыптауда ерекше көзге түсті.
Сондай-ақ айыптаушылар қатарында Т. Ахтанов, Д. Әбілов, М. Ақынжанов, С.
Адамбеков, Т. Жароков және басқалардың болғанын қазір жасырудың қажеті жоқ
деп ойлаймыз. Мүмкін, уақыт солай талап еткен де шығар. Бірақ, тарих тек
фактіге жүгінеді[3.],-деп жазады.
Заманалар қойнауында қалған әдебиетімізді зерттеуге тиым салу, мұның
себебін – хандық дәуір-ескіліктің салдары, мұны зерттеу де ескілікті көксеу
болады деп түсіндіру расында ақылға сыймайтын жәйт еді. Кеңестік билік
қалың бұқараның, көп халықтың ішіндегі азғантай билеушілер мен
ақсүйектердің емес, сол қалың көпшіліктің жоғын жоқтаушысы тұғырында
көрінді десек, хандық кезеңдерде де сол қарапайым көпшілік халық өмір
сүрді, сол кездегі ауыз әдебиетін де бірінен соң біріне жалғастырып,
дамытып әкетіп отырған да сол бұқара халық еді. Бірақ, ұлттың тарихи
санасын қалай да жоққа шығаруға ұмтылған билік қазан төңкерісіне дейінгі
тарих беттерін мүлдем бүркеп жауып тастады. Мұның сұмдық әділетсіздік
екендігін Ресейде славян жұртының тарихын, мәдениетін, руханиятын зерттеу
жүйелі түрде қолға алынып, бірақ, түркілер тарихын жоққа шығарумен-ақ
көрсетуге болар еді.
Осы уақыттағы Б. Кенжебаев мақалаларында қазақ танымын Орхон
жазуларынан бастап қарастыру мақсат етіп қойылғанына қарап, ғалымның көзсіз
батырлығына тәнті боламыз. Орхон жазбасы тұрмақ, берідегі Абылай хан
тұсындағы әдебиетіміздің өзіне тиым салынған заманда мұндай ой айту әсте
мүмкін емес-ті. Сөйтсе-дағы 1941 жылы ғалымның Қазақ әдебиетін дәуірлеу
мәселелері, Қазақ әдебиетінің тарихы туралы деп аталатын мақалалары және
Қазақ хандығы тұсындағы әдебиет деп аталатын лекциялар жинағы жарық көруі
үлкен тақырыпқа салынған соқпақ жол іспетті болып еді.
Қазақ руханиятында Б. Кенжебаевқа дейін түрік халықтарына ортақ
тамырластықты зерттеу аз болды. Бұл тұста зерттеулерді сөз еткенде И.
Гаспаралының түрік халықтарына ортақ әліп-би жасауы, Маржани жазбаларының
жалпыхалықтық мәнге ие болуы мен Б. Кенжебаевтың Орхон жазуы туралы деп
аталатын мақаласын ғана көрсете аламыз.
Сталиннің қанды зұлматында көз жұмған алаш азаматтарымен бірге түркілік
тек турасында сөз қозғау де келмеске кетіп еді. Ал, бұл кездегі әдебиетте
түркішілдік мақсат сарыны біршама М. Жұмабаев жырларында көрініс тапты.
Одан кейінгі уақытта мұндай қауіпті тақырыпты сөз етіп, пантүркис деген
жала жабылып, басын қатерге тігуді ешкім қаламады. Сондықтан да, қазақ
әдебиетінен бұл тақырып турасында тек Б. Кенжебаев еңбектерін ғана
кездестіре аламыз.
Біз бұл тұста ғалымды түркі халықтар әдебиетін жете зерттеуші, толық
жүйелеуші деп айта алмаймыз. Ғалым атын осынау ортақ идеяны сақтап қалғаны
үшін құрметтеуіміз қажет. Бүгінгі осы салада жазылған еңбектер Б. Кенжебаев
шәкірттеріне тиесілі болғандығын, ұстаз идеясын шәкірттерінің
жалғастырғандығын көрсетеді. Өйткені, дүйім түркі халықтарының әдебиетін
бір адамның зерттеп, зерделеуі ақылға сыймайтын тірлік. Сондықтан да біз Б.
Кенжебаевты күрделі идеяның бастауында тұрған күрделі болмыс иесі ретінде
танимыз, осы ойдың жалғасуы – тек қазақ әдебиеті үшін ғана емес, жер
шарының ауқымды бөлшегін иеленген түркі халық үшін үлкен жеңіс еді.
Тарихшылар, әдебиетшілер еңбектерінде, оқулықтарда, түрлі құжаттарда,
көркем шығармаларда, кинофильмдерде күні кешеге дейін партия, үкімет
тарапынан қадағаланып, жоспарлы түрде бағытталып отырған арнаулы саясаттың
салдарынан Алаш қозғалысы, Алаш партиясы, Алашорда өкіметі туралы тарихы
шындық бұрмаланып, қып-қызыл өтірік айтылып келді. Ең бастысы, Алаш
қайраткерлері қазақ ұлтының қас дұшпаны болып көрсетіліп, олардың
шығармаларына тиым салынды.
Кеңес өкіметі мен Компартия тартысы, саясат, шаруашылық саласында емес,
ғылым, білім, идеологияның да тізгінін тартып ұстап отырды. Дәлірек
айтқанда, марксизм-ленинизм ілімін темір тәртіпке айналдырып, бұра
тартқандардың шапты, тлін кесті. Орасан зор мақсатты іске асыру үшін
арнаулы ұйымдар құрылды. Партия, қауіпсіздік комитеттері өнер қызметін
бақылап, бағыттап, тексеріп, жазалап отыратын арнаулы бөлімдер болды. Бұлар
жазушы, әнші-күйші, суретші, композитор, сәулетшілердің жазған-сызған,
жасағанын ғана емес, жүрген-тұрғаны, ішкен-жегені, ымдаған-сөйлегеніне
дейін аңдып, жіпке тізіп отырды. Тап тартысы, орыс үстемдігі, коммунистік
мұратқа көлеңке түсіретін сәл нәрсенің өзі қырқылып, өшіріліп, жойылды. Бұл
үшін жоғарыдан қаулы-қарарлар түсірілді. Оларды талқылай жан беріп, жан
алатын жиналыстарда күнәһарларға тас боран жасалды. Кеңестік идеология
санасына әбден сінген, соған ұйып, Алланы ұмытқан, мұсылмандықтан безген,
обал-сауапты, рахым-қайырды білмес қаныпезерлер әулеті қалыптасып, олар
тарихын мансұқтап, отаршылар алдында шұлғып, ұлттық иігіліктерде безіп
шыққандар ұлттық санаткерлер төбесіне әзірейіл қамшысын үйірді[4.].
Ғалымның жанкешті еңбегі турасында Бейсенбайтанушы ғалым Д. Сартбаева
өзінің Бейсенбай Кенжебаев – қазақ әдебиеті тарихын зерттеуші деген
еңбегінде: Қазақ әдебиетінің түрік халықтарына ортақ ежелгі кезеңін қазақ
әдебиеттану ғылымында тұңғыш мәселе етіп көтерген, оны айтыс - тартыста
негіздеген көрнекті ғалым [5.81]- деп жазды.
Бүгінгі жас ғалымдар Б. Кенжебаевтың әр мақаласын ұлтымыз үшін жасаған
әр ерлік деп қарастырады. Қазақ әдебиетінің тарихын бір ізге түсіру осы
күнге дейін жалғасын тауып келеді. Мұны әр ғалым өзінше топшылады. Бұлардың
бастауында академик Қ. Жұмалиевтің жүйелеуі тұр. Қ. Жұмалиев Қазақ
әдебиеті дейтін еңбегінде қазақ эпостары мен тарихы турасында пікірлерін
жинақтай келе ...тарихта бірінші рет аты мәлім, шығармалары да бірінші рет
өзінің атымен сақталған ақын - Бұқар жырау. Біз қазақ жазба әдебиетінің,
әдебиет тарихының басы Бұқар жырау дейміз[6.128.],-деп жазып еді.
Б. Кенжебаевтың ауыз әдебиетіміздің бастауын түркілерге ортақ әдеби
ескерткіштерден бастап қарастыруы осы пікірден соң туындағандай. Қ.
Жұмалиевтың пікіріне қарсы дүние - Қазақ әдебиеті газетінде Қазақ
халқының жазба әдебиетінің тарихы қайдан, кімнен басталады? деген
тақырыппен жазылған Б. Кенжебаевтың мақаласы болды. Полемикалық дүниеде
ғалым өз қарсылығын түрлі дәлелдермен көрсетіп:
... қазақ халқы жазба әдебиетінің тарихын, профессор Қ.Жұмалиев
айтқандай, ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан, Бұқар жыраудан емес, онан көп
әріден, шамамен айтқанда, VІІІ-ІХ ғасырлардан бері қазақ жерінде, сонымен
шектес жерлерде, кейбірін қазақ халқы құрамына енген рулар өкілдері,
кейбірін қазақ жерін жайлаған басқа рулар мен халықтар өкілдері жасаған,
қай-қайсысы болсын, бүгінгі қазаққа не түсінікті, не түсініксіз, бірақ бір
кезде жаппай түсінікті болған, қазақ рулары қолданған тілдерде жасалған
жазу-сызуларды, жазба әдебиет нұсқаларын қазақтікі деп айтуымызға, қазақ
жазба әдебиетінің тарихына енгізуімізге әбден болады[7.],-деп тұжырымдады.
Бұқар жырауды жұртымыз жазба әдебиет емес, ауыз әдебиетінің өкілі
ретінде қарастыратындықтан бұл ақиқатқа негізделген пікір еді.
Бұған қарсы жазылған сыни мақаланың авторы академик Қ. Жұмалиев болды.
Қате пікір қағидаға айналмасын деген мақаласында Б. Кенжебаев пікірлерін
мүлдем негізсіз деп танып, мақаласында бірнеше кемшілік тұрғысынан атап
көрсетеді.
- Б.Кенжебаев пікірі дәйексіз;
- Б.Кенжебаев пікірі не ел тарихына, не әдебиет тарихына үйлеспейді;
- Жазу тарихы мен әдебиет тарихын шатастырады;
- Б.Кенжебаев ұсынып отырған шығармалардың тілі түсініксіз;
- Әдебиет тарихына ену үшін үзілмес желі болуы керек. Б.Кенжебаев
айтқан жазу-сызулар Абайға дейінгі әдебиетті желілеп әкеле алмайды;
- Халық құралмай, оның әдебиеті болмақ емес;
- Б.Кенжебаев ұсынып отырған поэзия үлгілері исламшылдықты
уағыздайды;
- Мектепте, жоғары оқу орындарында оқытуға келмейді[8.],-дейтін
пікірлермен тұздықтайды.
Сонымен қатар, мақалада Б. Кенжебаев еңбегін мүлдем басқа арнамен
түсіндіретін тұстары да мол. Аталмыш мақаласының бір тұсында: Қазақ
халқының жазба әдебиетінің тарихы қайдан, кімнен басталады деген мақаласы
не ел тарихына, не әдебиет тарихына, не ғылыми топшалауларға маңайласпайтын
сәуегейлік долбар десе, енді бір тұста VІІІ ғасырдағы тасқа жазылған
әлдекімнің өмірбаяны мен хан-сұлтандардың араларында болған жарлық, жазу-
сызулардың жиынтығы әдебиеттің тарихын жасай алмайды[8.],-дейтін жолдарды
да кездестіреміз.
Сол замандағы биліктің әсері-дағы, сол әсер талай зиялыларымыздың көзін
байлап, өз тегіне өзі қарсы сөйлеуге мәжбүрледі. Қ. Жұмалиев мақаласынан да
осы мінезді байқаймыз: Хисса сұл әнбие - Адам атадан бастап, Мұхаммед-
мұстафа саллолаһи алиуссәләмға дейінгі пайғамбарлардың тарихын баяндайды.
Бұл кітап әуелі Стамбулда, кейін Қазанда шығарылады, ислам дінін
халыққа кең тарату мақсатымен әдейі жазылған діншілдердің бірден-бір мықты
құралы. Қожахмет Ясауи ХІ-ХІІ ғасырдағы Орта Азияға аты мәлім - аскет, аты
шулы панисламист, жарық дүниеден безіп, жер астын мекен етіп, құдайды,
пайғамбарды, дінді дәріптеген поэзияның авторы. Ол барлық шығармасында
өмірді емес, өлімді, бұл дүние емес, о дүниені жыр еткен мистик. Шығыстағы
мистицизмнің қоймасы[8.],- деп қатқыл сөйлеуін бүгінгі күні авторды кінәлі
санап емес, биліктің жойқын кесапатының салдары деп түсінуіміз қажетті.
Бұдан кейін осы басылым бетінде қос мақалаға жауап берушілер де болған.
Полемикаға араласқан авторлардың бірі Қ. Жұмалиев пікірін қолдаса, бірі Б.
Кенжебаев идеясына дем берді. Бұл қатарда тілші-ғалым М.Ақынжановтың
Халықтың құралуы – жазба әдебиеттің түп қазығы[9.],-дейтін мақаласын,
Ә.Құрышжановтың Кодекус куманикус - ескі мұрамыз [10.],-дейтін
мақаласын атай аламыз.
Осылайша көпшілік тарапынан ғалым айтқан жүйелі сөзге назар салынбады
және де жалпылама сөйлегені болмаса Б. Кенжебаевтың ол кезде пікірін нақты
дәлелдейтін аргументтері де болған жоқ. Сондықтан да, Қазақ ССР Ғылым
академиясы жасаған Қазақ әдебиетінің тарихында: Бұқарға дейінгі әдебиет
нұсқаларында Асан қайғы, Сыпыра жыраулардың да аттары айтылғанмен, олар
тарихи адамнан гөрі де, аңызға айналып кеткен, тарихта қай кезде болғаны
мәлім емес және олар айтыпты-мыс деген толғау сөздер әр жерде әр түрлі
айтылуын еске алсақ, олар әдебиет тарихының басы бола алмайды[11.95.],-деп
жазылды.
Ғалымның қазақ әдебиеті тарихын дамыту турасындағы еңбектерінің екінші
сипаты – тарихқа қатысты. Өз ойын әдебиетте негіздеу мақсатында тарихқа
жүгінеді. Лениншіл жас газетінде жарияланған еңбегінде қазақ тарихы
туралы айта келе: Қазақ тілі мен әдебиетінің тарихы туралы дейтін
мақаласында Ерте заманда Шығыс Түркістанда, Шығыс-Оңтүстік Сібірде, Орта
Азияда, қазіргі Қазақстан жерінде, төменгі Еділ, Каспий бойында көптеген
түрік текті рулар, тайпалар жасаған. Олар бір заманда түрік қағандары деп,
бір заманда ұйғыр, қарлұқ, қыпшақ, Алтын Орда мемлекеті деп
аталған[12.],-дейді.
Ғалым тарихта болған, мойындалған, дәуірлеген уақытынан қалған әдеби
ескерткіштері де мол, архитектуралық ескерткіштері де жетерлік болған
қағанаттар мен тайпаларды атайды. Хандық құрған, билік құрған кезеңі
бірнеше ғасырларға созылған заманда олардың төл әдебиеті болуы мүмкін емес,
егер бола қалған күнде ол өзге түркі текті ұлттардың ғана емес, қазақ
халқының әдеби бастаулары болып шықпай ма,-деген ойды негіздеуге
тырысқанымен, өз уақытында ғалым қолдау тапқан жоқ. Өйткені, мұны биліктен
қорқу дегеннен де бұрын әріптестердің үлкен жаңалықты Бейсекеңе қимауы
десек те болар еді. Немесе бұл пікір орыс әдебиеттануында әлдеқашан
айтылды, мұны ғалымдарымыздың білмеуі мүмкін де емес еді. В. М.
Жирмунскийдің Огузский героический эпос деп аталатын мақаласында қазақтың
Қорқыт туралы аңыздары мен Оғыз қаған эпосын салыстыратын, тамырын
байланыстыратын тұстар аса мол. Академик В. В. Бартольдтың (Соч.,5-
том,с237.Дисс) түркімен жұрты мен қазақ жұртының ертегілері арасынан
алшақтық таппай, екі ұлттың тамырын бір негізде қарастыратыны баршаға
белгілі. Ғалымға өз жаңалығын жариялау мақсаты бірнеше жылдың жүзінде пісіп
жетілді, көптеген жұрттың әдебиетіне сүйенді. Бұл тұжырымға Бейсембай
Кенжебаев бірер жылда, аяқ астынан келген жоқ, ұзақ жылдар көне әдебиеттер
үлгісін зерттеу арқылы, бауырлас халықтар тәжірбиесіне сүйеніп, мың
ойланып, жүз толғанып барып, халық тарихы мен әдебиет тарихы терең
байланыста екендігіне көзі жеткен соң ғана барған еді [13.].
Сондықтан да Бейсекеңе ұлт әдебиетінің баға жетпес мұраларын ашу
жолында тарихшылармен де полемикаға баруға тура келгендей. Осы ретте ғалым
Өзбек тарихшысы М. Эрматовтың жазбаларындағы пікірлер қайшылығы,
жаңсақтығын сөз етеді. Сондықтан да ғалым үнемі ізденіс үстінде болды.
Қазақ совет әдебиеті тарихының 1948 жылы шыққан бірінші томының үш-төрт
тарауы Кенжебаевтың қаламынан шықты. Большая советская энциклопедияға
Кенжебаев жолдастың қазақ әдебиеті жөнінде жиырма шақты мақаласы
басылды[14.],-деген дерекке назар аударсақ, ғалымның өз пікірі негізінде
тоқтаусыз қызмет еткенін көреміз.
Жалпы, біз Б. Кенжебаев қазақ әдебиеті тарихын толығымен зерттеді деп
пікір айтудан аулақпыз. Б. Кенжебаев қазақ әдебиеті тарихы ғылымының
дамуына өзіндік үлес қосты. Тек, үлес қосып қойған жоқ, негізін
қалады[15.] да. Бірақ, оның еңбектері осы саланың зерттеуіне жасалған
сүрлеу жол секілді болса, шәкірттері бұл сүрлеуді даңғыл жолға
айналдырғандай болды. Айталық, ғалым өз зерттеулерінде Қазақ әдебиеті
тарихын дәуірлеу, Қазақтың бұрынғы өлең құрылысы, Дивани Лұғат-ат-
түрік, Қисса-Сұләнбия, Кодекс куманикус, Махаббат наме секілді
шығармаларды зерттеп, олар туралы жеке мақалалар жазды. Мұның әрбірін
түбегейлі зерттеуге үлкен бір ғылым ордасының ғалымдары керек екендігін
жақсы білеміз. Сондықтан да Б. Кенжебаев бұл еңбектерінде олардың аты
аталып, тарихи санасынан айрылып бара жатқан ұрпақтың құлағына аты сіңе
берсін деген ниетпен жазды, кейінгі жас ғалымдардың назарын аудару үшін
жазды деген тұжырымға тоқталамыз.
Осы ойды Х. Сүйіншәлиевтің зерттеулерінен де байқаймыз. Ғалым былай деп
жазады: Аталған зерттеулердің маңызын бас-басына айтып жату бұл шағын
мақалада мүмкін емес. Сөйтсе де, олардың өз тұсында үлкен жаңалық болғанын
ескермесе болмайды. Бұндағы негізгі – қазақ әдебиетінің тарихын ерте
дәуірден бастау, оның өсу жолын, түркі тілді халықтарға ортақ кезеңін
айқындау, бұрынғы түркі әдеби ескерткіштерінің маңызын таныту; көне қыпшық
немесе шағатай әдеби тілінде жазылған түркі әдеби кітаптар туралы
түсініктер беру[16.],-деп тұжырады.
Ғалымның орасан зор еңбегі турасында бейсембайтанушы Қ. Ергөбек
Қайырымсыз уақыттың қайсар ұланы дейтін зерттеу еңбегінде: Түркі
халықтарына ортақ кезеңдерден бастау алатын қазақ әдебиеті тарихының
Бейсембай Кенжебайұлы жасаған дәуірлеу жүйесі қазір мейлінше мойындалған,
мектеп оқушыларынан бастап жоғары оқу орындарына дейін оқытылады. Сонымен
қатар, бас-басына атап айтар болсақ, профессор Бейсембай Кенжебайұлы
әдебиетіміздің түркі халықтарына ортақ ежелгі дәуірі, қазақ хандығы
тұсындағы әдебиеті, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті кезеңдерін тың
проблема ретінде алғаш көтеріп көпке жеткізген, концепцияға айналдырып
әдебиетте орнықтырған табанды, көреген ғалым [2.104.]-деп бағалағаны Б.
Кенжебаевтың ұлты алдындағы, тарихы алдындағы жоғары бағасын бергеніндей
боп танылады.
Ғылымда белгілі бір ойды дәлелдеу – ұзақ уақыт пен үлкен төзімді талап
ететін құбылыс. Ғылымды жасаушылар біреу емес, бірнешеу, кей факторлар
арасында жүздеген тұлғалардың еңбек етуіне қатысты және осы көп тұлғаның өз
пікірі мен тұжырымы болуына қатысты жекелеген пікір бірден қолдау тауып,
көпшілік тарапынан мақұлдана қоймайды. Айтыс пен тартысқа құрылған ғылымның
сипаты оның шындығын көрсетеді, өйткені, айтыс пен тартыс болмаса ғылым
өрбіп дамымайды да. Сондықтан да қазақ жазба әдебиетінің тарихын ертедегі
түркілік бастауларымыздан іздеген Б. Кенжебаевқа қарсы шығушы ғалымдарға
біз ұлт пен тарихымыздың жауы ретінде қарамаймыз, есесіне жоғарыдағыдай
тартыс көрігін қыздырушы ғалымдар тобы деп қараймыз. Қазақ әдебиетінің
тарихын көне уақыттардан іздетпеуге тырысу – сол кездегі биліктің қаһарынан
туған көзқарас еді. Бұл ретте, сол кездегі билікті кінәлауымыз керек.
Тарихымызға деген негізсіздеу пікір айтушылар тарапына түсіндіру және
ұғындыру мақсатында жазылған мақалалар қазақ әдебиеті тарихында аса мол.
Оның баршасы да шындық пен ақиқатқа жүгінуі, осы мәселелерді кең таратып
айту арқылы халықтың көкейінен шығып отырған еді. Сондай мақаланың бір
өткен ғасырымыздың орта шенінде, ғалым Б. Кенжебаевтың қаламынан туындады.
Бұл мақала күллі әдебиеттанушы қауым арасында үлкен мән-мағына мен жалпылық
таңданысқа ие болды. Мақала Қазақ әдебиетінің тарихы қайдан басталады?-деп
тақырыбы айтып тұрғандай, бұрын-соңды көп қозғалмаған, полемикалық
сипаттағы дүние болуымен ерекшеленді.
Бұл ең бірінші сол кездегі билікке қарата жасалған үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz