Мароэкономика
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
СМЖ құжат 3 деңгейлі ОӘК
УМКД 042–18-1.1.303–2013
Макроэкономика пәні бойынша №__ басылым
оқу-әдістемелік кешен
Макроэкономика пәні бойынша
пәні бойынша барлық экономикалық мамандықтар үшін
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2013
МАЗМҰНЫ
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Сарамандық және зертханалық сабақтар
4. Курстық жұмыс және дипломдық жұмыс
5. Студенттің өздік жұмысы
1. ГЛОССАРИЙ
Акселератор – жеделдеткіш, экономикалық дамудың еселену (нәтижесін
өлшеу үшін пайдаланылатын көрсеткіш.
Автономды инвестициялар - жылдық қолдағы табыс деңгейiне тәуелдi емес
инвестициялық шығындарды сипаттайды.
Автономды тұрақтандырғыштар – үкіметтің ағымдық шешіміне байланыссыз
құлдырау (өрлеу) кезеңінде жиынтық сұраныс өсуіне (кемуі) әкелетін
мемлекетпен не жеке сектормен бекітілген табысты қайта тарату механизмдері
(салық салу жүйесі, дивиденттерді төлеу тәртібі т.б.)
Атаулы ЖҰӨ - өндірілген өнімге ақшалай баға береді.
Ақша базасы – Орталық банктің қарыз міндеттемелер көлемі
Автономды шығындар мультипликаторы –тепе-теңдік ЖҰӨ өзгерісінің
автономды шығындарының кез келген құраушысының өзгерісіне қатысты.
Амортизация – (лат. amortisato өтеу фран. – amortir –бәсеңдету
жұмсарту) –өтелім жалпы ұлттық өнімді өндіру барысында тозған немесе
пайдаланылатын (тұтынылған) капиталдың көлемін бағалау.
Ақырғы табыс –материалдық өндіріс саласының кәсіпорындағы,
өндірістік емес саланың мекемелері мен ұйымдары және халық тұтыну мен
қорлануға пайдаланатын табыс.
Алтын қоры –елдің үкіметі өзінің алтын қорын қажет елдің волютасына
сатып, оны өз елінің волютасына жәрдем ретінде қолдануы.
Ақша –төлем немесе халықаралық айырбас құралы.
Ақша айналыс заңы –құн заңының айналыс аясындағы көрінісі.
Ақша базасы –Орталық банктерде сақталатын коммерциялық банктердің
резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма –қол ақша.
Ақша мультипликаторы –ақша базасы бір бірлікке өскенде, ақша
ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша сұранысы –жеке адамдардың иемденетін ақшаларының сатып алу
қабілетіне байланысты.
Ақша –несие саясаты–бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін,
сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы.
Атаулы бағам –ол екі елдің волютасының айырбас бағасы.
Әлеуетті ЖҰӨ – нақты ЖҰӨ атаулы ЖҰӨ-нен ауытқиды, мұндай ауытқуды ЖҰӨ
дефляторы сипаттайды.
Баға қоры –уақыттан тыс бағадан құралған актив.
Валюта бағамы –бір елдің волютасын екінші елдің волютасына
айырбасталғандағы валюталарның қатынасын айтамыз.
Валютаны қадағалау –басқа әлем мен осы мемлекет арасында болатын
мәмілелерді үкімет тарапынан қадағалау.
Валюта нарығы –басқа да қаржы нарықтары сияқты волюта нарығы
коммерциялық қажеттіліктерді өтеу үшін пайда болады.
Вексель –вексель берушінің вексель иесіне – вексель ұстаушыға
мерзімі жеткен кезде белгілі бір соманы сөзсіз төлейтін ақша міндеттемесін
куәландыратын бағалы қағаз.
Девальвация – қағаз ақша құнын өзінің тұрақты қалпына түсіру. Ол
үшін бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналымнан шығарып, оның орнына толық
құнды кредит билеттерін шығарады.
Демпинг – бәсеке күрес түрлерінің бірі. Тауарларды әдейі
арзандатылған бағамен шетелге сату, сөйтіп бәсекелестерді ығыстыру және
сыртқы нарықты иемденуге жәрдемдесу.
Деноминация – ақшаның құны күрт төмендеп кеткен кезде оның
айналысын реттеп, есептеуді жеңілдету мақсатымен ақшаның белгіленген
көрсеткішін кеміту арқылы оған өзгеріс жасау.
Депозит – банкте сақталатын кәсіпорындардың, ұйымдардың және
халықтың салымдары
Дефляция - артық қағаз ақшаны айналымнан алу арқылы ақша айналымын
тұрақтандыру әдісі.
Дедукция – жалпыдан нақты экономикалық факторға жеткізетін
қозғалысты тұжырымдау.
Дивиденд – акционерлік қоғамның пайдасы есебінен әр акция үшін
акционерлерге ұдайы төленетін кіріс, акция иесінің алатын табысы.
Дискрециялық қазыналық саясат –үкіметтің арнайы шешімі бойынша
салықты, мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың
көлемінің мақсатты бағытта өзгеруі.
Дискрециялық емес қазыналық саясат –жиынтық табыстың циклдік
тербелісінің нәтижесінде жоғарыда аталған шамалардың дағдылы өзгеруі.
Дотация – шығындарды өтеу үшін кәсіпорындарға берілетін мемлекеттік
ақшалай жәрдем
Елдiң төлемдiк балансы- отандық және шетелдiк сатушы-сатып алушылар
арасындағы, құны бар барлық келiсiмдердiң жазбасы.
Жалпы ұлттық өнiм - берiлген ел иелiгiнде болатын өндiрiс факторларын
пайдалана отырып, сол елде не шетелде жасалынатын өндiрiлген түпкiлiктi
өнiмнiң нарықтық құнының ақшалай көрiнiсi.
Жалпы ішкі өнім – елдің барлық территориясында өндірілген соңғы өнім
және қызмет көрсетулердің жиынтығы.
Жалпы табыс –кәсіпорынның фирманың өндірген өнімді, орындалған
жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді өткізуден түскен ақшалай тұрғыдағы
жиынтық табыс
ЖҰӨ дефляторы – базисті жылға қарағанда есеп беру жылындағы өнімнің
баға бірлігінің өзгеруін көрсетеді.
Жиынтық сұраныс - бұл үй шаруашылығы, фирма, мемлекет, шетелдердің
экономикадағы тауар және қызмет көрсетулерге жалпы сұранысы.
Жиынтық ұсыныс - бұл фирмалар жағынан тек өнiмдi ұсынумен шектелмейдi,
мемлекет жағынан қоғамдық игiлiктердi ұсынумен қатар экономикадағы тауар
және қызмет көрсетулердің жалпы ұсынысы.
Жинақтауға шектi бейiмдiлiк - қолдағы табыстың кез келген өзгерiсiндегi
жинақтаудың өсiмшесi үлесi.
Жеке табыс – бұл үй шаруашылығы иелігіндегі және мемлекеттік салық
міндеттерін орындағаннан кейінгі корпоративті емес кәсіпорындар иелігінде
қалатын қажеттіліктер.
Жұмыссыздық –еңбекке жарамды халықтың бір бөлігі өзіне жұмыс,
пайдалы еңбек қызметімен айналысатын кәсіп таба алмай дағдаратын әлеуметтік
– экономикалық құбылыс.
Жұмыссыздық деңгейі – бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы
санының ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз
түрінде)
Инвестиция –(лат. investire – киіндіру) –процент немесе дивидент
түріндегі табыс алу, капиталды көбейту мақсатында субъект иеленетін актив,
капиталдың ұзақ мерзімдік жұмсалымы.
Іс жүзіндегі инвестициялар - бұл жоспарланған және жоспарланбаған
инвестициялар қосындысы.
Инвестиция қоры – бұл фирманың қолдағы тауарларының бағасының өсімі
(егер қорлар қысқартылса, инвестиция қоры өлшемі теріс мәнге ие болады)
Интенсивтік өсу –өндіріске тартылған ресурстарды тиімді пайдалануды
көздейді.
Инфляция – баға деңгейінің өсуі (ақшаның сатып алу қабілетінің
төмендеуі)
Инфляциялық үзіліс –ЖҰӨ-ді толық жұмысбастылықтың инфляциялық емес
деңгейіне төмендету үшін қажетті жиынтық сұраныс (жиынтық шығындар) кему
көлемі.
Импорт –шет ел тауарлар мен қызметтерін пайдалану
Коммерциялық банктер –коммерциялық қызметтің түрлі салаларында
ақшалай қаражатты тарту және қорландыру, оны қайтарымдылық, төлемдік
шартпен орналастыру жөніндегі несие мекемелері.
Кейнстің экономикалық теориясы –белгілі бір уақыт аралығында кейбір
бағалар өзгеруге бейім емес, мұндай жағдайда тепе –теңдік жұмысбастылық
көлемі есебінен мүмкін болады.
Кейнс кресі –өндірістің құлдырауымен үлкен шығындарды болдырмау
үшін мемлекет саясатының қажеттігі.
Кіріктірме тұрақтандырғыш –үкіметтің экономикалық саясатын жиі
өзгертпей-ақ, өнім көлемі мен жұмысбастылық деңгейінің циклдік амплитудасын
төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалық тетік.
Классикалық экономикалық теория – баға нарықты тепе –теңдік жағдайына
әкелетін құрал.
Қаржы - ақшалай қорларды қалыптастыру, тарату, қайта тарату және
пайдалану бойынша экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы
Қаржылық жүйе – қаржы ресурстарын аккумуляциялау әдістерінің
жүйесі.
Қосылған құн - фирманың өнiмi құны және осы фирманың қажеттi
шикiзаттар, материалдар, аралық өнiмдi алуға жұмсалған сомасы арасындағы
айырма.
Қолда бар табыс - үй шаруашылықтарымен, тұтыну және жинақтауға
қолданылады.
Қорлар –алдыңғы жылда қалыптасқан оң сауда балансының көмегімен
жинақталған шетел волютасының қоры.
Қор биржасы –бұл құнды қағаздардың қалыпты айналысына қажетті
жағдай жасау, бұлардың нарықтық бағасын анықтау және олар жөнінде
ақпараттар тарату өз қызметінің ерекше тақырыбы болып табылатын ұйым.
Құрылымдық жұмыссыздық –кәсіпкерлер тарапынан сұранымның жоқтығы
салдарынан, не жұмыс алу үшін жеткілікті біліктіліктің жоқтығы.
Макроэкономика –экономикалық әрекеттерді тұтас немесе оның ірі
жиынтықтарын оқытатын ғылым.
Макроэкономикалық үлгі - әр түрлі экономикалық құбылыстар мен үрдіс
арасында пайда болатын функциональдық байланыстарды айқындау мақсатында
құрылған жүйеленген сипаттама.
Макроэкономикалық айналым - фирмаларды ресурстармен үй шаруашылығы
қамтамасыз ететiнiн, үй шаруашылықтарын тауар және қызмет көрсетулермен
фирмалар қамтамасыз ететiнiн, мемлекет ресурстар нарығында ақша
шығындайтынын, мемлекет үй шаруашылықтарын тауар және қызмет көрсетулермен
қамтамасыз ететiнiн болжайды.
Маржа –делдалдарға делдалдық операциялары үшін берілетін сыйақы
Мемлекеттiң фискалды саясаты - мемлекеттік бюджет, салық салу және
мемлекеттік шығындар облысындағы саясат.
Мемлекеттік шығындар –өкімет тарапынан сатып алынатын тауарлар мен
қызмет көрсетулердің жалпы құны. Бұл топқа әскери жабдықтау, тас жолдар
құрылысы және мемлекеттік қызметкерлердің еңбекақысы жатады.
Мультипликатор – макроэкономикалық субъектілердің автономды
шығындары өсуі кезінде ұлттық табыстың өсімін сипаттайтын коэффициент,
көбейткіш.
Міндетті резервтер –бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банктегі
арнайы шотта несие корреспонденттік шотында сақтауға міндетті банк
депозиттерінің бөлігі.
Нақты ЖҰӨ - өндірілген өнімнің санын сипаттайды, яғни тұрақты бағамен
өлшенген өндіріс көлемі (базисті жылдағы баға).
Нақты бағам –ол екі елдегі тауар бағасының қатынасы.
Несие мультипликаторы –коммерциялық банктер жүйесі шеңберіндегі
төлем құралының эмиссиялық үрдісі.
Несие нарығы –банктердің орташа және ұзақ мерзімді несие жөніндегі
банктік несие операцияларына байланысты, бұған коммерциялық несие жатады.
Оукен заңы –жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейі оның табиғи
деңгейінен 1% -ға артуы, іс жүзіндегі ЖҰӨ көлемін әлеуметтік көлемін
салыстырғанда 2,5 % -ға кейіндеуге жеткізеді.
Орталық банк –ақша эмиссиясын жүзеге асырушы екінші деңгейлі
банктерге қатысты заңдар шығарушы ұйым.
Өндіріс –технологиялық процестің салыстырмалы оқшауландырылған
бөлігі.
Өндіріс факторлары –өнім өндіру (жұмыстарды орындау, қызметтерді
көрсету) барысында пайдаланылатын негізгі компоненттер. Олар –еңбек, жер,
табиғат ресурстары, капитал.
Өнімнің жиынтықтылығы –өнімде оның құрамдас бөліктерін айқындайтын
барлық құрамдас бөліктерінің болуы.
Прайс –тайкер –ресурс нарығындағы баға орнатушы.
Прогреcсивті салық –орташа салық мөлшерлемесі табыс өскен сайын
өсетін болса.
Пропорционалды салық –орташа салық мөлшерлемесі табыс деңгейі өскен
сайын өзгермей тұрақты қалуы.
Рецессия (латынша reccessus – шегіну) - өндірістің
құлдырауы, өсу қарқынының баяулауы.
Рецессиялық үзіліс –тепе-теңдік ЖҰӨ-ді толық жұмысбастылықтың
инфляциялық емес деңгейіне дейін көтеру үшін жиынтық сұраныстың (жиынтық
шығындардың) өсуіне қажетті көлем.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты –екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталған шаралар жиынтығы.
Регрессивті салық –орташа салық мөлшерлемесі табыс деңгейі өскен
сайын кемиді.
Рента –жерді пайдалану құны.
Ресурстардың шекті шығыны –ресурстар көлемінің өсуіне байланысты
жалпы шығынның өсуі.
Ресурстардың шекті пайдалылығы –ресурстардың көлемінің жоғарылауына
байланысты жалпы табыстың өсуі.
Салық - жеке және заңды тұлғалармен мемлекетке міндетті түрде
төленетін төлемдер
Субсидия - нақты бір мақсатқа жеке кәсіпорындарға мемлекеттік
бюджеттен бөлінетін қайтарымсыз ақшалай сома.
Сеньораж – айналыстағы ақшаның көбеюі нәтижесінде алатын мемлекеттің
табысы; қосымша шығарылған ақша сомасы мен оларды шығаруға жұмсалған
шығындар арасындағы айырмаға тең.
Стагфляция –жұмыссыздық деңгейі өсуі кезіндегі инфляция
Сұраныс инфляциясы –артық сұранысқа өндірістің артық көлеммен жауап
бере алмауы.
Таза ұлттық өнім ТҰӨ –өндірілген өнімнің өнім шығару барысында
төзған өндіріс құрал- жабдығын ауыстыру (амортизация) үшін қажет бөлігін
шегеріп тастағандағы жалпы ұлттық өнім.
Толық жұмысбастылық –бұл бүкіл 100% халық жұмыспен қамтылған.
Тұтыну – бұл үй шаруашылығында қолданылатын тауарлар мен көрсетілген
қызмет түрлерінің жиынтығы.
Тұтынуға шектi бейiмдiлiк - қолдағы табыстың кез келген өзгерiсiндегi
тұтынушылық тауар және қызмет көрсетулерге шығынның өсiмшесi үлесi
Тұрақтандыру саясаты –өндіріс көлемін және жұмыспен толық
қамтамасыз етуді табиғи деңгейде ұстап тұруға бағытталған мемлекеттік
саясат.
Уақытша жұмыссыздық –жұмыс іздеп жүрген және уақытша жұмыс орнын
жоғалтқан азаматтар.
Үнемділік оғаштығы –қоғамның көбірек үнемдеуге ұмтылуынан азырақ
көлемде қор жиналуы.
Ұсыныс инфляциясы –шығын көлемі өзгеруінің және нарықтық ұсыныстың
нәтижесінде пайда болады.
Ұлттық табыс –елдің әлеуметтік экономикалық дамуының қорытындылаушы
көрсеткіш. Заттай және құндық нысандары болады. Заттай нысаны –халықтың
жеке қажеттіліктерін және өндіріс құрал жабдықтарын қанғаттандыратын тұтыну
заты.
Ұлттық байлық – бұл материалдық және рухани игіліктердің жиынтығы және
осы уақытта барлығы қоғам меншігінде болады.
IS қисығы - жоспарланатын шығын табысқа тең кездегi инвестиция және
жинақтың теңдiгiн, инвестиция жинаққа тең кездегi пайыздық ставка мен табыс
деңгейiнiң барлық мәндерiн көрсетеді.
Фрикциондық жұмыссыздық –жекелеген аймақтар, кәсіптік және жасына
қатысты қозғалысымен (жаңа орынға көшуі, басқа кәсіпке бейімделуі, оқуы
бала бағу) байланысты.
Фирма –инвестор, яғни инвестициялық тауарлармен қызметтерді сатып
алушы болып табылады.
Циклдық жұмыссыздық –экономикалық конюктураның өзгеруімен
анықталады. Ол циклдық өрлеу кезінде азайып, дағдарыстар тұсында көбейіп
отырады.
Шетелдік сектор –экспорт және импорт арқылы экономикаға араласатын
агент.
Шекті салық мөлшерлемесі –енгізілген салық сомасы өлшемінің табыс
өлшеміне қатынасы.
Ішкі шығын –кәсіпорын өзі жұмсайтын (қаржыландыратын) өндіріс
шығыны. Ол шаруашылық жүргізуші субъектінің өзінің шығысында тікелей
есептеледі.
Экономикалық айнымалылар - әр түрлі мәндерге ие бола алатын өзгеретін
өлшемдерді немесе ақша сомаларын айтады.
Экзогенді айнымалылар – алғашқы ақпараттар, сырттан ендіріледі.
Эндогенді айнымалылар – кейінгі ақпараттар, олар үлгінің өзінде
қалыптасады.
Экономикалық заңдар – адамзат қоғамы дамуның түрлі сатыларында
өндіру, бөлу айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы
қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын заңдар.
Экономикалық категориялар – экономикалық қатынастарды зерттеу
процесінде экономикалық теория логикалық ұғымдарды қалыптастырады, бұл
ұғымдар экономикалық категориялар деп аталады.
Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық шараларының жүйесі.
Экономикалық саясат елдің саяси-шаруашылық, мәдени құрылыс істерін және
халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту міндетіне бағындырыла жүргізіледі.
Экономикалық теория – қоғамның материалдық игіліктерін өндіру,
тарату және айырбастау бойынша қарым-қатынастар жиынтығын зерттейтін ғылым
Экономикалық тиімділік – атқарылған жұмыстың сандық және сапалық
көрсеткішін білдіретін ұғым. Өндіріс нәтижесінің өндіріс шығындарына
қатынасы арқылы анықталады.
2. ҚЫСҚАША ДӘРІС КУРСЫ
1- тақырып. Макроэкономиканың пәніне кіріспе
1.1.Макроэкономика пәні және макроэкономикалық саясат.
1.2.Макроэкономикалық үлгілер. Ішкі және сыртқы айнымалылар.
1.3.Экономикалық агенттер.Макроэкономикалық айналым.
Жалпы, экономикалық ғылымы екі басты бөлімнен тұрады: микроэкономика және
макроэкономика. Микроэкономика – фирмалар, үй шаруашылықтары, үкіметтік
агенттіктер сияқты шағын бірліктер жасайтын таңдауларды зерттейтін
экономиканың бөлімі. Макроэкономика – экономиканың инфляция, жұмыссыздық,
экономикалық өсу секілді тірі масштабты экономикалық құбылыстарын
зерттейтін бөлігі.
Макроэкономика экономиканы бір үлкен бүтін құбылыс ретінде қарастыратын
ғылым. Ол экономикадағы іс-әрекеттерді біріктіріп жалпылай қарастырады.
Белгілі бір уақыт аралығында кейбір фирмалар өндірген өнімдеріне бағаны
өсіреді, кейде төмендетеді. Бағаның жиынтық өзгерісін талдау кезінде
зерттеушілер көптеген баға өзгерістерінің ішінен орташасын алады. Бағаның
экономикадағы жиынтық динамикасын өлшеу үшін баға индексі қолданылады.
Макроэкономиканың негізгі мақсаты жеке фирмалар мен жұмысшылардың дамуын
қарастыру емес, экономиканың жиынтық беталысын талдаудан тұрады.
Макроэкономикадағы жалпы ұлттық өнім, қор жинағының нормасы, тұтыну баға
индексі, инфляция деңгейі, жұмыссыздық деңгейі және өндіріс көлемінің
өзгеру қарқындылығы секілді көрсеткіштерді экономиканың бір бөлек элементін
ғана қарастырмайды, олар экономиканың дамуының беталысын зерттеуге
мүмкіндік береді. Макроэкономика экономикалық жағдайды, толығымен елдің
денсаулығын зерттейді. Макроэкономикада өндірістің ұлттық көлемі, жалпы
ұлттық өнім, жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс, жұмыспен қамту және
жұмыссыздық нормасы, инфляция деңгейі және т.б. сияқты барлық шамалар
агрегатталған, жиынтық түрде қарастырылады. Макроэкономика жиынтық сұраныс
және жиынтық ұсыныстың өзара байланысы, олардың ұлттық өндіріс көлеміне
ықпалын, тауарлар, ақша , ресурстар нарығындағы жалпы тепе-теңдікті бекіту
мәселелерін, экономикаға мемлекеттің араласуы және экономикалық саясатты
жүргізуді зерттеумен шұғылданады.
Макроэкономика ғаламдық мәселелерді де зерттейді. Белгілі бір уақыт
аралығында ұлттық экономиканың байлығы өсті ме, әлде кеміді ме? Қарастырып
отырған мемлекеттегі халықтың қор жинағының мөлшері қандай? Неге кейбір
мемлекеттерде иняфляция бар, ал тағы біреулерінде жоқ? Міне, осындай және
тағы басқа да сұрақтарға макроэкономика жауап береді.
Экономикалық өсу халық санының артуы және техникалық прогресс сияқты
салыстырмалы тұрақты факторлар әсерінің нәтижесі болып табылады. Ол
факторлардың ұзақ мерзімдегі динамикасы әлуетті өндіріс көлемінің
динамикасын анықтайды. Ал қысқа мерзімде экономика осы негізгі
траекториядан ауытқып отырады. Сол себепті тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету үшін осы циклдік толқуларды басқарып отыру қажет.
Макроэкономикалық үлгі - әртүрлі экономикалық құбылыстар мен үрдіс
арасында пайда болатын функционалдық байланыстарды айқындау мақсатында
құрылған жүйеленген сипаттама. Кез келген үлгі күнделікті өмірдің
оңайлатылған бейнесін көрсетеді. Себебі макроэкономикалық зерттеу жүргізуде
нақты өмірдің барлық жақтарын бір уақытта қарастыру мүмкін емес. Сондықтан
да бірде-бір үлгі макроэкономикалық үлгі нақты, толыққанды болмайды. Ол
нақты уақыт кезеңіндегі белгілі бір бағыттағы тек жалғыз ғана жауапты
бермейді. Бірақ осындай жалпылама үлгілердің арқасында экономикаға әсер
ететін ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) экономикалық айнымалылардың
көлемі анықталады.
Макроэкономикалық талдауды үш кезеңге бөлеміз:
1-кезеңде фирмалар мен үй шаруашылықтарының шешім қабылдауын
зерттеушілер теория деңгейінде қарастырады. Содан соң микроэкономикалық
құралдарды пайдаланып, фирмаларды әртүрлі экономикалық жағдайларға
байланысты қарастырады;
2-кезеңде фирмалар мен үй шаруашылықтарының жиынтық шешімдерін қарастыра
отырып, жалпы экономикалық беталыстар талдауға түседі. Бұл кезеңде
агрегатталған, іріленген шамалар қолданылады. Мысалы, бір ғана фирманың
өндірісі ана емес, ЖҰӨ; жеке банктің пайыз мөлшерлемесі емес, нарықтық
пайыз мөлшерлемесі;
3-кезеңде макроэкономикалық ақпаратты талдау және жинау арқылы теорияның
нақты мағынасы қарастырылады. Макроэкономика – макроэкономикалық теория мен
агрегатталған ақпараттардың ортасындағы байланысты нысандық тәсілмен
зерттеуді қарастыратын ерекше ғылым.
4. Макроэкономикалық зерттеуде негізгі үш әдіс қолданылады. Олар: 1)
агрегаттау, 2) модельдеу, 3) тепе – теңдік принципі
Ұлттық есеп-шот жүйесін жүргізу экономикалық ғылымда баланстық тәсілді
дамыту бағыттарының бірі болып табылады. Ұлттық есеп-шот жүргізу жүйесі
әлемдік қауымдастық елдерінің түгелдей экономика аумағында өндіріс жағдайын
өлшеуде қолданылып және оның түпкі қортындысы – тұрғындардың әл-ауқат
деңгейін көрсету болып табылады.
Ұлттық өндірістің макроэкономикалық нәтижесінде алғашқы рет баға беру
Ф.Кенэ бастаған физиократтардың үлесіне жатады. Ол осы туралы өзінің
көзқарасын Экономикалық кесте деген белгілі еңбегінде баяндаған. Ф.Кенэ
Францияның ХVIII-ші ғасырдағы экономикасын негізге ала отырып, жай ұдайы
өндірістегі балансты талдау көрсетеді.
Кейінірек макроэкономикалық элементті талдауды Д.Рикардо (1771-1823
жж.) Саяси экономияның басталуы және салық салу (1817ж.), Т.Р.Мальтус
(1766-1834жж.) Тұрғындар саны заңының тәжірбиесі (1798ж.), К Маркс (1818-
1883 жж.) Капитал (1867ж) сияқты жұмыстарында қолданды. Ұлттық есеп-шот
жүйесін жүргізу неоклассикалық мектептің өкілдері. У. Джевонс (1835-1882
жж.) пен Л. Вальрас (1843-1910 жж.) белгілі үлес қосты. Ұлттық есеп-шот
жүргізу теориясының дамуына Дж. М. Кейнс (1883-1946 жж.) пен С.Кузнец (1901-
1983 жж.) айтарлықтай еңбек сіңірді.
Өнеркәсібі дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген Ұлы тоқырау
деп аталған 1929-1933-ші жылдардағы экономикалық дағдарыс макроэкономикалық
талдаудың қажеттілігін көрсетті. Сондықтан ұлттық өнім құрылуының
факторларының, жұмыссыздық пен инфляция сауалдарын, экономикалық өсу
қарқынын және ұлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек ұлттық есеп-шот
жүйесін жүргізу арқылы шешіледі. Осы кезден бастап ғалымдар экономика
нәтижесіне баға беру мәселесін және ұлттық табысты есептеуді біліп-
зерттеумен қоян-қолтық айналыса бастады.
Дәрісті өздік қайталау үшін сұрақтар:
1. Макрэкономика қандай мәселелерді қарастырады?
2. Макроэкономиканың негізгі субъектісі кім?
3. Макроэкономикалық талдау әдістері қандай?
2-тақырып. Макроэкономикалық көрсеткіштер
1. Жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім: айырмашылықтары мен
ұқсастықтары.
2. ЖҰӨ мен ЖІӨ есептеу әдістері.
3. Атаулы және нақты ЖҰӨ. Баға индексі.
4. ҚР негізгі макроэкономикалық көрсеткіштеріне сипаттама
Қазіргі ұлттық есеп-шот жүргізуді жасаудың практикалық жұмыстарын
ағылшын экономисі Р.Стоун (1913ж.) енгізілді. Алғашқы рет ұлттық есеп-шот
жүйесінің кестесі 1953-і жылы БҰҰ-ның статистикалық бөлімінде басылып
шақты. Қазіргі барлық әлемдегі елдерде ол стандарт ретінде қабылданды.
Ұлттық есеп-шот оның жүйесінде метрикалық түрде бейнелеген, онда әрбір есеп-
шот көлденең (табыс) және тік (шығын) матрицаларды көрсетліген. Ұлттық есеп-
шот жүйесін құрудағы ертеректегі талпыныстан Р.Стоун ұсынған айырмашылық
сол, ал алғашқы рет макродеңгейде екі еселей жазу принципін қоғамдық
матрицаларда қолданды. Стандарттық сипаттамалар – ұлттық өнім, тұтыныс,
сауда балансы және басқалары солай топталған, олар экономика құрылымы мен
оның қызмет жасау процесіне толыққанды бейнеленгенін көрсетеді. Мұнда содай-
ақ қаржы балансы ұлттық есеп-шот жүйесі және демографиялық есептеп шығару
жүйесін құру енген
Экономикалық көрсеткіштер экономикалық саясатта, экономикалық талдау және
бағалау үшін жиі қолданылады. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер болып
өндірістің ұлттық көлемі, жалпы баға деңгейі, пайыздық ставка және
жұмыспен қамту табылады.
Жалпы ұлтық өнім (ЖҰӨ) азаматтар табыстарының жиынтығын және өндіріс
тауарлары мен қызметтер үшін жұисалған жалпы шығын көлемін сипаттайды.
ЖҰӨ - экономика жағдайын сипаттайды, себебі адамдар аз табыстарға
қарағанда үлкен табыстарды көбірек қалайды. Яғни, өндіріс тауарлары мен
көрсетілген қызмет көлемі жоғарылаған сайын, өзіндік қанағаттану
дәрежесінің деңгейі, өндірістік және мемлекеттік тұтыну деңгейі жоғары
болады.
Жалпы ұлттық өнім – бір жыл ішінде өндірілген түпкілікті тауарлар мен
қызмет көрсетулердің нарықтық бағасы. Қайта, екі рет есепті болдырмау үшін
оған аралық өнімді кіргізбейді. Оларға қайта өңдеуге немесе соңғы
тұтынушыға ары қарай сату үшін арналған өнімдер жатады. ЖҰӨ -ді есептеу
кезінде негізгі екі әдісті қолданады. Ол түпкілікті өнімге жұмсалған барлық
шығындарды қосу арқылы және табыстар ағыны арқылы өлшенеді.
Шығындарға тұтынушылық шығындар , мемлекеттік сатып алулар, жалпы
инвестиция және таза экспорт жатады.
• Тұтынушылық шығындарға (С) үй шаруашылықтарының әр түрлі тауар және
қызмет көрсетулерге (нан, қант, аяқ киім, телевизорлар,
тоңазытқышты жөндеу) шығындары кіреді.
• Инвестицияларға шығындар (І) – бұл инвестициялық тауарларға
шығындар, оларға құрал жабдық, станоктар, өндірістік ғимараттар,
материалды-техникалық қорлар, тұрғын үй құрылысы жатады. Жалпы және
таза инвестицияны ажыратады. Жалпы инвестицияға барлық
инвестициялар, яғни, істен шығатын құрал жабдықтың орнын толтыруға
жұмсалатын инвестициялар да кіреді. Жаңа құрал жабдықты сатып
алуға жұмсалған инвестициялар таза инвестиция деп аталады.
• Мемлекеттік шығындар (G) – тауар және қызмет көрсетулердің
(электроэнергия, мектептер, емханалар, саябақтар, кітапханалар және
т.б.) өндірісіне тікелей жүретін шығындар.
• Таза экспорт (Хп) – бұл импортты шегергеннен қалған барлық импорт.
Сонымен, шығындар бойынша ЖҰӨ - бұл елдегі барлық төрт шығындардың
қосындысы:
ЖҰӨ = C+ G+ I+ Xn
Өндірістің ұлттық көлемін анықтау үшін елдегі барлық табыстардың қосындысын
алады. Факторлық табыстардың төрт компанентін ажыратады: жалақы, рента,
пайыз және пайда.
• Жалақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек ақысы. Бұған ведомость
бойынша алынатын жалақы сомасы, әлеуметтік қамсыздандыру бойынша
қосымша төлемдер және т.б. жатады.
• Рента жерді, ғимаратты, тұрғын үйді арендаға беру нәтижесінде үй
шаруашылықтарымен алынатын ренталық табыстарды білдіреді.
• Пайыз бұл ақша капиталы үшін төлем, ол банкке салым бойынша , несиелер
бойынша пайыздар.
• Пайда жеке шаруашылықтар, серіктестіктер, кооперативтер иелері алатын
пайда.
ЖҰӨ - экономикадағы табыс пен өндірістегі шығын көлемін бірдей өлшейді.
Себебі бұл өлшемдер соңында бірдей болады. Жалпы, экономика үшін табыс
көлемі шығын көлеміне тең болуы керек. Негізгі макроэкономикалық тепе-
теңдік табыс пен шығынның теңдігін көрсетеді.
Макроэкономикалық талдауларда басқа да тепе-теңдіктер пайдаланылады.
Инвестиция мен қор жинағының тепе-теңдігін төмендегідей көрсетуге болады.
Талдауды жеңілдету үшін жабық экономиканы қарастырамыз. Бұл экономикада
мемлекет секторы жоқ деп жорамалдаймыз, демек салық та жоқ болады. Онда
шығын бойынша:
ЖҰӨ = Тұтыну + Инвестиция
Табыс бойынша:
ЖҰӨ = Қор жинағы + Тұтыну
Қорыта айтқанда ЖҰӨ-де елдің барлық азаматтарының табысы, яғни елдің
өндіріс тауарлары мен қызметтерге жұмсалған жалпы шығыны көлемі де
көрсетіледі.
Номиналды және нақты , сонымен қатар іс жүзіндегі және потенциалды ЖҰӨ
ажыратады. Нақты ЖҰӨ - бұл баға деңгейі өзгерісін ескерумен ЖҰӨ. Нақты ЖҰӨ-
ді формула бойынша табуға болады:
Нақты ЖҰӨ = (Номиналды ЖҰӨ баға индексі) · 100%
Потенциалды ЖҰӨ - бұл толық жұмыспен қамту жағдайында яғни ,
фрикционды және құрылымдық жұмыссыздық жағдайында алынған өндірістің ұлттық
көлемі. Іс жүзіндегі ЖҰӨ - бұл циклдық жұмыссыздық жағдайында шығарылған
өндірістің ұлттық көлемі.
Өндірістің ұлттық көлемін өлшеу үшін қолданылатын тағы бір көрсеткіш
– жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) . Ол сол ел территориясы ішінде, берілген жыл
ағымында өндірілген түпкілікті өнімдер мен қызмет көрсетулердің нарықтық
бағасы.
Дәрісті өздік қайталау үшін сұрақтар:
1. Жалпы ішкі өнім дегеніміз не?
2. Жалпы ұлттық өнім дегеніміз не?
3. Таза ұлттық өнім неліктен ұлттық байлықты сипаттамайды?
3-тақырып. Макроэкономикалық тұрақсыздық. Инфляция және
жұмыссыздық.
1. Экономикалық цикл ұғымы. Әлеуетті ЖҰӨ. Цикл фазалары.
Экономикалық циклдың себептері.
2. Жұмыссыздық еңбек ресурстары, жұмыспен қамтылғандар ұғымы.
Жұмыссыздық түрлері. Оукен заңы.
3. Инфляция:мәні, қарқынын және түрлері. Филлипс қисығы.
4. Инфляция және жұмыссыздық мәселелерін шешудің бағыттары, олардың
Қазақстан Республикасындағы ерекшеліктері.
Экономикалық циклдер. Қоғам біркелкі түрде экономикалық өсуге,
жұмыссыздықты толық жоюға және баға деңгейінің тұрақтылығына ұмтылады.
Экономикалық (іскерлік) цикл деп өндірістің, инфляцияның және жұмыспен
қамтылу деңгейінің өзгеруін айтамыз. Циклдік өзгерістердің себептері
төмендегідей: автономды инвестициялардың азаюы, мультипликатор әсерінің
әлсіреуі, ақша жиыны көлемінің өзгеруі, негізгі қорлардың жаңаруы, т.б.
Жалпы айтқанда, экономикалық (іскерлік) цикл — бірнеше жылдар ішіндегі
экономикалық активтілік деңгейлерінің бірінен кейін бірі келіп тұратын
өсулер мен құлдырауларының өзгеруі. Кейбір экономикалық циклдер
ұзақтылығымен және қарқындылығымен бір-бірінен ерекшеленеді. Бірақ олардың
барлығы әрқалай аталатын бірдей фазалар арқылы өтеді.
1. Шың. Оны іскерлік белсенділіктің уақытша ең шекті нүктесі деп атаймыз.
Бұл нүктеде экономикада өндірістің толықтай жұмыс істеуін және
жұмыссыздықтың толық жойылуын байқаймыз. Шың фазасында бағалар деңгейі
көтсрілу беталысына ие болады.
2. Құлдырау. Шың кезеңінен соң құлдырау кезеңі басталады — алты немесе
одан да көп айға созылатын, жалпы өндіріс көлемі, табыс және жұмыс
орындары азаятын кезең. Бұндай құлдырау экономика секторларындағы жұмыс
белсенділігінің жаппай кемуімен сипатталады. Бірақ баға осы кезде түсе
бермейді, олар тек қана құлдырау өте ұзаққа созылып, тоқырауға
айналғанда, шын мәніндс ауыр жағдайда ғана төмендей бастайды.
3. Құлдыраудың немесе тоқыраудың ең төменгі нүктесі. Құлдыраудың немесе
тоқыраудың ең төменгі нүктесінде өндіріс және жұмыс орындары ең төменгі
деңгейгс жетіп, біртіндеп көтеріле бастайды. Бұл цикл фазасы қысқа және
ұзақ мерзімді кезеңде болады.
4. Көтерілу. Көтерілу (жаңғыру) фазасында өндіріс өседі, жұмыссыздык,
азаяды да, толық жойылады. Көтерілу күшейе келе өндіріс толық көтерілмей
жатып бағалар өсуі мүмкін. Циклдер бірдей фазалардан өтсе де, олар
өздерінің ұзақтығы және белсенділігімен ерекшеленеді. Сондықтан экономистер
экономикалық циклдердін орнына экономикалық тербелістер дегенді қолдануды
дұрыс көреді, өйткені циклдер тұрақты түрде өтеді.
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама беру қиын. Оны бүкіл 100% халық
жұмыспен қамтамасыз етілген деп түсінуге болады. Бірақ ол дұрыс емес.
Белгілі бір жұмыссыздық деңгейі болуға тиісті деп саналады.
Жұмыссыздық деңгейі. Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы
қолданылатынына байланысты сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс
жұмысбастылықты қолдайтын жұмыс күші болады - бұл экономикалық саясаттың
маңызды мақсаты.
Жүмыссыздық деңгейі — бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының ішіндс
жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде).
Статистика агенттігі ай сайыи жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық
саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды. Статистикалық деректер үй
шаруашылығына зерттеу жүргізу негізінде жиналады. Анкета сұрақтарына
байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың біреуіне жатады. Жұмыс істейтін
жұмыссыз және жұмыс күшіне кірмейтіндер. Жұмыс істейтін адам деп — үй
шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын, апта бойы жұмыс істейтін адамдарды
осы топқа кіргіземіз. Егерде азамат жаңа жұмысқа шығуды күтіп жүмыс
істемесе,
яғни уақытша босатылса немесе жұмыс іздеп жүрсе, онда ол — жұмыссыз деп
саналады. Алғашқы екі санатқа жатпайтын азаматтар (мәселен, студенттер және
үй шаруасындағы әйелдер), жұмыс күші құрамына кірмейді: олар жұмыс
істемейді, іздемейді және жаңа жұмысқа көшу кезеңін күтпейді.
Жұмыс күші — жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал жұмыссыздық
деңгейі — бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың пайыз түріндегі
анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны.
Жұмыссыздар саны х 100
Жұмыссыздық деңгейі =---------------------------------- -------
Жұмыс күшінің жалпы саны
Статистика агенттігі есептейтін тағы бір статистикалық көрсеткіш, бұл пайыз
түріндегі, жасы үлкси тұрғындар санының жалпы жұмыс күшіндегі үлесі:
Жасы үлкен тұрғындар санының үлесі = Жұмыс күшінің жалпы саны х 100
Жасы үлкен тұрғындар саны
Бұл статистикалык көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен
қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен әйелдер үшін, кәрі және
жас адамдар үшін де есептеледі.
Инфляция дегеніміз бағалардың орташа деңгейінің орташа қарқыны, бірақ
бұл жағдайда барлық бағалар өседі деуге болмайды. Инфляция кезінде кейбір
бағалар бір қалыпта қалады, ал кейбір бағалар
төмендейді. Инфляция баға индексі арқылы өлшенеді. Есімізге түсірелік,
жалпы базалық мерзім баға индексі арқылы анықталады. Инфляция деңгейін мына
жолмен есептеп шығаруға болады. Осы жылдың (1999 жылдың) баға индексінен
алдыңғы жылдың (1998 жылдың) баға индексінен шығарып айырмасын алдыңғы
жылдың (1998 жылдың) баға индексіне бөліп, содан кейін оны пайыз түрінде
шығару үшін 100-ге көбейтеміз.
Аса зор шексіз инфляция айналымдағы ақша мөлшері мен тауар бағасы
деңгейінің тым шарықтап , шектен тыс өсуін білдіреді. Гиперинфляцияны
басынан өткізген бірқатар елдерде , бағалардың өсу қарқыны айналымдағы ақша
мөлшерінің өсу қарқынын айналымдағы ақша мөлшерінің өсу қарқынынан
әлдеқайда жоғары болады.
Инфляцияның ашық және басылыңқы түрлері бар.
Ашық инфляция – сұраным мен ұсынымым еркін түрде өзара әрекетте
болғандықтан ақша бірлігінің сатып алушылық қасиетінің түсіп қалуынан
барып, ашық , еш нәрсеге бөгет жасай алмайтын бағаның өсуі бар нарықтық
экономика елдеріне тән болады.
Ашық инфляция нарықтық процестер дұрыс жүргізуге бөгет болғанымен, ол
өндірушілер мен сатып алушыларға қай сала бойынша капиталды дұрыс салуда
пайда жолын көрсететін баға ролін сақтап қалады.
Сөйтіп, ашық инфляцияның өзі де инфляцияға қарсы күресетін құрал болып
сналады.
Басылыңқы инфляция – бұл баға мен кіріске әкімшілік бақылау болған
экономикаға тән болады.
Мұның басылыңқы деп аталуының себебі – баға мен кіріске қатаң түрде
бақылау жасайтындығынан, инфляция өзінің бірден бір бой жазатын жерінде –
ақша бағаларының өсуінде ашық көріне алмауында. Мұндай жағдайда инфляция
астыртын әрекеттілікте болады: сырттай қарағанда баға тұрақты секілді,
бірақ ақша массасы өсіп кетеді, ақшаның соншалықты көптігінен ол тауарлық
тапшылыққа ұласады да, осыдан барып экономиканы реттеу ісі бетімен кетеді.
Ақшаның көбеюі тауар жетіспеушілігімен бүркемеленеді, мұндайда экономикалық
проблеманы шешудің жолы тек өндірісті дамыту, ұсынымды көбейту ғана болып
қала береді. Бірақ та үнемі ақша санын көбейтіп, шығара беруде , оның орнын
өндіріспен жабуға мүмкіндік болмайды, өйткені ауыздықсыз шауып бара жатқан
ақшаның соңынан өндіріс өсуі жете алмай жатыр.
Сонымен басылыңқы инфляция жағдайында , тауарлы жетіспеушілік осы
инфляцияның сыртқы көрінісі ғана емес, оның нақты болуға тиісті жымысқы
әрекеті болған,дықтан, оған жол бермей, мүлдем жою керек. Басқаша айтқанда,
баслыңқы инфляция – бұл тыйым салынатын инфляция.
Басылыңқы инфляциядан шығу жолы да жалғыз – тек ақшаның бір бөлігін
ақша деп танумызда ғана.
Сөйтіп, инфляцияның бірінші себебі – қазіргі ақша айналымының қағаздық
табиғатында жатыр, өйткені оның алтындық түрдегі бойындағы қасиетін
шектеушілікті алып тастағандықтан.
Екінші себебі – бұл өркениетті мемлекеттердің жалпы ұлттық экономикалық
және әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға кететін шығындардың үнемі
дерлік өсуі.
Жоғарыда айтылғандай екі инфляция болу себебі бірігіп барып сұраным , сатып
алушылар жағынан қосымша ақша қажеттілігінен туады.
Үшінші инфляция себебі – бұл ақшаға деген сұранымның өндірушілер жағынан
болуы ( сондықтан бұл инфляцияны инфляциялық шығым деп атайды.
Дүниежүзілік тәжірибе инфляцияны мына шартты түрлерге бөледі:
- экономикадағы қамтитын аумағына байланысты – жергілікті және әлемдік
инфляция;
- жүру қарқынына байланысты – біркелкі , үздіксіз және сатылы инфляция;
- даму қарқынына байланысты – жылжымалы инфляция – онда бағаның өсу қарқыны
жылына орташа 5-10 пайыздан аспайды; қарқынды инфляция
(галопирующая) - онда бағаның өсуі жылына ор-таша 10 пайыздан 50 пайызға
дейін (ал кейде 100 пайызға) жетеді. Егер инфляция өндірістің құлдырауымен
ұштасса оны стагфляция деп атайды.
Дәрісті өздігінен қайталау үшін сұрақтар:
1. Нарықтық ортада толық жұмыспен қамтылу кезінде жұмыссыздық бола ма?
2. Мемлекеттік жұмыссыздықпен күресу үшін қандай әдістерді қолданады?
3. Бірқалыпты, қарқынды және гиперинфляцияның айырмашылықтары қандай?
4. Инфляция деңгейі қалай есептеледі?
4-тақырып. Ұлттық табыс: өндіріс, бөлу және тұтыну
1.Ұлттық табысты өндіру және бөлу
2.Тұтыну және қор жинау
3. Инвестиция функциясы, мультипликатор және акселератор
Кейнс теориясына сәйкес экономиканың тепе-теңдігін қалыптастыратын
негізгі фактор пайыз мөлшерлемесі емес, үй шаруашылықтарының қолда бар
табыс көлемі тұтыну және қор жинау динамикасын анықтайтын басты фактор
болып табылады. Сонымен қатар барлық тұтыну шығындарын жасағаннан кейін
қалған табыс бөлігі сақталып, жиналады. Пайыз мөлшерлемесінің екінші әсері
табыстың тұтынуға және қор жинауға әсеріне қатысты салыстырмалы шағын рол
атқарады. Солай бола тұра, инвестициялар динамикасы ең алдымен пайыз
мөлшерлемелерінің динамикасымен анықталады. Бұл тұтыну, қор жинағы және
инвестициялар функцияларында бейнеленеді.
C = a + b(Y-T)
C – тұтыну шығыны
A – автономды тұтыну
B – тұтынуды шекті бейімділігі
Y – табыс
T – салықтық аударымдар
(Y-T) – қолда бар табыс (Yd немесе DI)
MPC = ΔCΔYd
MPC – тұтынудың шекті нормасы
ΔC – тұтыну шығындарының өсімшесі
ΔYd – қолда бар табыстың өсімшесі
APC = CYd
APC – тұтынудың орташа бейімділігі
C – тұтыну шығындарының көлемі
Yd – қолда бар табыстың көлемі
Қор жинағының қарапайым функциясы.
S = -a + (1 – b) (Y – T)
S – жеке меншік сектордағы қор жинағы
(1 – b) – тұтынудың шекті бейімділігі функциясы
MPS = ΔSΔYd
MPS – қор жинағының шекті нормасы
ΔS – қор жинағының өсімшесі
APS = SYd
APS – қор жинағының орташа бейімділігі
S – қор жинағының көлемі
Yd – қолда бар табыс
Қысқа мерзімді кезеңде ағымдағы қолда бар табыс өскен сайын АРС кемиді,
ал APS өседі, яғни отбасы табысының өсуімен тұтынуға кеткен шығын бөлігі
салыстырмалы қысқарады және қор жинағы салыстырмалы өседі. Бірақ ұзақ
мерзімді кезеңде тұтынудың орташа бейімділігі тұрақтанады, өйткені тұтыну
шығындарының көлеміне ағымдағы қолда бар табыс көлемі ғана емес, сонымен
қатар отбасының жалпы өмір сүру деңгейі және күтіп отырған тұрақты табыс
көлемі де әсерін тигізеді.
Мемлекеттік қарыздар бойынша пайыз мөлшерлемесін төлеуге, әлеуметтік
трансферттердің өсуі немесе мемлекеттік шығындарды осы жоғарыда айтылған
қаржылар арқылы қаржыландыруға кедергі болатын жағдайлар пайда
болады. Циклдік бюджет артықшылығының өсуі экономиканың өрлеу
кезеңдерінде болатындықтан, бұл жағдай инфляцияның күшеюіне әкелетіндіктен,
онда қаржылардыц бір бөлігін халыққа төлемақы ретінде беруі (облигацияларды
өтеу, әл-ауқаты нашар отбасыларға жәрдемақының өсіру) жиынтық
шығындардың және сұраныс инфляциясының өсуіне әсер етеді. Керісінше,
бюджет артықшылығын "тыйым салу" артық жиынтық сұранысты шектейді және
экономикадағы инфляциялық дүрлігісті ұстап тұрады.
Бюджет тапшылығының тұрақтандыру деңгейіне әсері қаржыландыру
тәсілдеріне байланысты. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыру
тәсілдері:
1) ақша-несие эмиссиясы (тиын шығару)
2) займ шығару
3) мемлекетке түсетін салық мөлшерін көбейту.
Тапшылықты жою үшін тиын шығару жағдайында сеньораж пайда болады.
Сеньораж — ақша шығару арқылы мемлекеттің табатын пайдасы.
Нақты ЖҰӨ өсуінің қарқынынан ақша жиынының өсу қарқыны артық болған
жағдайда сеньораж пайда болады, бұл құбылыс орташа баға деңгейін өсіреді.
Барлық экономикалық агенттер инфляциялық салық төлейді және олардың
табыстарының бір бөлігі бағаның жоғарылауы арқылы мемлекетке түсіп
отырады.Инфляция деңгейінің жоғарылауы жагдайында Оливер-Танзи әсері пайда
болады.
Өсіп келе жатқан инфляциялық қиындықтар салдарынан экономикалық ынта
пайда болады, ол салықты уақтылы төлемеу, өйткені өткен уақытта ақша
құнсызданады, бұдан салық төлеушілер ұтады. Мұның салдарынан мемлекеттегі
тапшылық және қаржы жүйесінің жалпы тұрақсыздығы өседі.
Мемлекеттік тапшылықты жою үшін ақша шығару қолда бар қаржыны
эмиссиялаумен бірдей жүрмеуі мүмкін, ол басқа түрде жүзеге асырылады.
Мысалы, Орталық банктің мемлекеттік кәсіпорындарға жеңілдетілген пайыз
мөлшерімен несие беруді кеңейту арқылы немесе төлем уақытын созу арқылы
жүзеге асырылады.
Дәрісті өздігінен қайталау сұрақтары:
1. Ресурстар нарығында өндіріс факторларына бағаның қалыптасу ерекшелігі.
2. Тұтынуға және қор жинауға орташа бейімділік дегеніміз не?
3. Инвестицияға әсер ететін факторлар
5. тақырып. Жиынтық ұсыныс және жиынтық сұраныс. AD-AS үлгісі
1.Жиынтық сұраным және оның факторлары.
2. Жиынтық ұсыным, оның классикалық және кенсиандық
үлгілері
3. Макроэкономикалық тепе-теңдік: қысқа және ұзақ мерзімдегі
тепе-теңдік, тұрақтандырушы саясат.
Жиынтық сұраныс қисығы баға деңгейі мен өнім өндірісіндегі тауарлар
нарығы мен активтер нарығының тепе-теңдігін көрсетеді. Жиынтық сұраныс
қисығының кез-келген нүктесінде, мәселен графикте көріп отырғанымыздай В
нүктесінде тауарлар нарығы мен активтер нарығы тепе-тең.
Біз енді жиынтық сұраныс қисығының неліктен қарама-қайшы икемді
екендігін түсіндіре аламыз. Мәселен, тауарлар және активтер нарығы осы
берілген баға деңгейіне Рв өндіріс көлемі деңгейіне Үв тепе-теңдікте
болады. Еңді баға деңгейі төмендеді делік. Берілген номиналды ақша
ұсынысында баға деңгейінің түсуі нақты баланстық өсуіне әкеледі. Нақты
баланстардың ұлғаюына процент ставкасын азайтатындығын, инвестициялық
сұранысты арттыратындығын, сәйкесінше жиынтық шығындарды ұлғайтатындығын
еске түсірейік. Баға деңгейі төмендегенде шығындардың теңдік деңгейі өседі,
сондықтан АD қисығы қарама-қайшы иіледі. Төменде мұны толығырақ
қарастырамыз.
Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың өзара әсері.
Баға деңгейі Баға деңгейі
AS
Р AS Р
Р1 Е1
Р1 Е1
Е
Р0 АD1
Р0 Е AD1
AD AD
Y0 Y1
Y0 Y1
Өндіріс, кіріс (а)
Өндіріс, кіріс (б)
График. Жиынтық сұраныс қисығының АD-АD1 орын ауыстыруы жиынтық ұсыныс
қисығының иілуіне байланысты. (а) графигінде жиынтық сұраныс қисығының
қозғалуы өнім өндірісінің ұлғаюына әкелсе, (б) графигінде керісінше баға
деңгейінің өсуіне, ал өндіріс көлемінің сәл ғана өсуіне әкеледі.
Жиынтық сұраныс қисығын анықтау арқылы алдыңғы бөлімдерге талдау
жасаудың маңызын түсінеміз. Жиынтық сұраныс қисығы тауарлар және активтер
нарығының өзара тепе-теңдігін көрсетеді.
Жиынтық сұраныс қисығы баға деңгейі мен өндіріс көлемі арасындағы
байланысты көрсетеді. Мәселен, графикте Рс баға деңгейінде фирма Үс тең
өндіріс көлемін қамтамасыз етуге дайын, өндіріс көлемінің деңгейі
фирмалардың өздерінің тауарларының, еңбекке төлейтін саласының, т.б.
бағасына тәуелді. Сәйкесінше жиынтық сұраныс қисығы өндіріс факторлары
нарығының талаптарын, әсіресе тауарлар нарығы сияқты еңбек нарығының
талаптарын бейнелейді.
Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс қисықтарын анықтау.
Баға деңгейі
P
Өндіріс көлемі, кіріс
Дәрісті өздігінен қайталау сұрақтары:
1. Жиынтық сұраныс қисығының теріс көлбеуі немен түсіндіріледі?
2. Тұрақтандырушы саясаттың мақсаты қандай?
6- тақырып. Тауар және ақша нарығындағы макроэкономикалық тепе-теңдік.
IS-LM үлгісі.
1. Кейнс кресті. Мемлекеттік шығындар және салық мультипликаторы.Игіліктер
нарығы
2.Ақша нарығындағы сұраныс пен ұсыныс. LM қисығы
3.Орталық банктің реттеуші рольі: ақша мультипликаторы
4.IS – LM үлгісіндегі тепе-теңдік.AD және IS-LM үлгідерінің өзара
әрекеті. IS-LM үлгідеріндегі қазынашылық және монетарлық саясат.
Тауарлар және игіліктер нарығындағы тепе-теңдік жағдайын сипаттаудың екі
түрлі әдісі
бар. Бірінші – кейде ол макроэкономикада неоклассикалық көзқарас деп
аталады – баға нарықты тепе-теңдік жағдайға әкелетін құрал деп
жорамалданады. Мұнда баға деп тауарлар мен игіліктер деңгейлерінің
ақшалай бірлікте көрсетілуі ғана емес, сонымен қатар пайыздық мөлшерлеме,
нақты еңбек ақы қарастырылады. Осындай жағдайда нақты және ақша секторлары
бір-біріне ықпалын тигізбейді. Екінші – белгілі бір уақыт аралығында кейбір
бағалар өзгеруге бейім емес, мұндай жағдайда тепе-теңдік жұмысбастылық
көлемі есебінен және жалпы ішкі өнім көлемінен мүмкін болады. Бұл осы
көзқарасты сынаған Дж.Кейнс атымен кейнстік көзқарас деп аталады.
Екінші көзқарасты жақтаушылар пайымдаудың басқа жолын ұсынады. Оларда
кейбір баға аз өзгермелі (белгілі бір уақыт аралығында) дегенге жол
беріледі. Бұл жағдайда тепе-теңдік айырбасталатын көлем – тауарлар мен
қызмет көрсету (ЖҰӨ) және жұмысбастылық көлемі есебінен орнайды.
Бұл көзқарастар түбегейлі әртүрлі қорытындыларға әкелуіне қарамастан,
олар бір негізін қалаушы үлгіге негізделді. Соңғысын талдаудың екі
графикалық құралдарымен синтездеуге болады: тауар нарығы мен ақша нарығының
өзара әрекеттесуін көрсететін IS-LM үлгісі, еңбек нарығы және тауарлар мен
қызмет көрсетуді өндіретін және оларды тауар нарығында сататын фирма іс-
әрекетін сипаттайтын сұраныс – үлгісімен.
Алдымен кең анықталған тауар нарығын қарастырайық, яғни, тауарларды ғана
емес, сонымен қатар қызмет көрсетуді де қамтитын нарықты қарастырайық.
Талдаудың бастапқы нүктесі – тұтыну және инвестициялық игіліктерге
сұранысты білдіретін үй шаруашылықтары. Бұл бөлімде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
СМЖ құжат 3 деңгейлі ОӘК
УМКД 042–18-1.1.303–2013
Макроэкономика пәні бойынша №__ басылым
оқу-әдістемелік кешен
Макроэкономика пәні бойынша
пәні бойынша барлық экономикалық мамандықтар үшін
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2013
МАЗМҰНЫ
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Сарамандық және зертханалық сабақтар
4. Курстық жұмыс және дипломдық жұмыс
5. Студенттің өздік жұмысы
1. ГЛОССАРИЙ
Акселератор – жеделдеткіш, экономикалық дамудың еселену (нәтижесін
өлшеу үшін пайдаланылатын көрсеткіш.
Автономды инвестициялар - жылдық қолдағы табыс деңгейiне тәуелдi емес
инвестициялық шығындарды сипаттайды.
Автономды тұрақтандырғыштар – үкіметтің ағымдық шешіміне байланыссыз
құлдырау (өрлеу) кезеңінде жиынтық сұраныс өсуіне (кемуі) әкелетін
мемлекетпен не жеке сектормен бекітілген табысты қайта тарату механизмдері
(салық салу жүйесі, дивиденттерді төлеу тәртібі т.б.)
Атаулы ЖҰӨ - өндірілген өнімге ақшалай баға береді.
Ақша базасы – Орталық банктің қарыз міндеттемелер көлемі
Автономды шығындар мультипликаторы –тепе-теңдік ЖҰӨ өзгерісінің
автономды шығындарының кез келген құраушысының өзгерісіне қатысты.
Амортизация – (лат. amortisato өтеу фран. – amortir –бәсеңдету
жұмсарту) –өтелім жалпы ұлттық өнімді өндіру барысында тозған немесе
пайдаланылатын (тұтынылған) капиталдың көлемін бағалау.
Ақырғы табыс –материалдық өндіріс саласының кәсіпорындағы,
өндірістік емес саланың мекемелері мен ұйымдары және халық тұтыну мен
қорлануға пайдаланатын табыс.
Алтын қоры –елдің үкіметі өзінің алтын қорын қажет елдің волютасына
сатып, оны өз елінің волютасына жәрдем ретінде қолдануы.
Ақша –төлем немесе халықаралық айырбас құралы.
Ақша айналыс заңы –құн заңының айналыс аясындағы көрінісі.
Ақша базасы –Орталық банктерде сақталатын коммерциялық банктердің
резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма –қол ақша.
Ақша мультипликаторы –ақша базасы бір бірлікке өскенде, ақша
ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша сұранысы –жеке адамдардың иемденетін ақшаларының сатып алу
қабілетіне байланысты.
Ақша –несие саясаты–бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін,
сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы.
Атаулы бағам –ол екі елдің волютасының айырбас бағасы.
Әлеуетті ЖҰӨ – нақты ЖҰӨ атаулы ЖҰӨ-нен ауытқиды, мұндай ауытқуды ЖҰӨ
дефляторы сипаттайды.
Баға қоры –уақыттан тыс бағадан құралған актив.
Валюта бағамы –бір елдің волютасын екінші елдің волютасына
айырбасталғандағы валюталарның қатынасын айтамыз.
Валютаны қадағалау –басқа әлем мен осы мемлекет арасында болатын
мәмілелерді үкімет тарапынан қадағалау.
Валюта нарығы –басқа да қаржы нарықтары сияқты волюта нарығы
коммерциялық қажеттіліктерді өтеу үшін пайда болады.
Вексель –вексель берушінің вексель иесіне – вексель ұстаушыға
мерзімі жеткен кезде белгілі бір соманы сөзсіз төлейтін ақша міндеттемесін
куәландыратын бағалы қағаз.
Девальвация – қағаз ақша құнын өзінің тұрақты қалпына түсіру. Ол
үшін бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналымнан шығарып, оның орнына толық
құнды кредит билеттерін шығарады.
Демпинг – бәсеке күрес түрлерінің бірі. Тауарларды әдейі
арзандатылған бағамен шетелге сату, сөйтіп бәсекелестерді ығыстыру және
сыртқы нарықты иемденуге жәрдемдесу.
Деноминация – ақшаның құны күрт төмендеп кеткен кезде оның
айналысын реттеп, есептеуді жеңілдету мақсатымен ақшаның белгіленген
көрсеткішін кеміту арқылы оған өзгеріс жасау.
Депозит – банкте сақталатын кәсіпорындардың, ұйымдардың және
халықтың салымдары
Дефляция - артық қағаз ақшаны айналымнан алу арқылы ақша айналымын
тұрақтандыру әдісі.
Дедукция – жалпыдан нақты экономикалық факторға жеткізетін
қозғалысты тұжырымдау.
Дивиденд – акционерлік қоғамның пайдасы есебінен әр акция үшін
акционерлерге ұдайы төленетін кіріс, акция иесінің алатын табысы.
Дискрециялық қазыналық саясат –үкіметтің арнайы шешімі бойынша
салықты, мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың
көлемінің мақсатты бағытта өзгеруі.
Дискрециялық емес қазыналық саясат –жиынтық табыстың циклдік
тербелісінің нәтижесінде жоғарыда аталған шамалардың дағдылы өзгеруі.
Дотация – шығындарды өтеу үшін кәсіпорындарға берілетін мемлекеттік
ақшалай жәрдем
Елдiң төлемдiк балансы- отандық және шетелдiк сатушы-сатып алушылар
арасындағы, құны бар барлық келiсiмдердiң жазбасы.
Жалпы ұлттық өнiм - берiлген ел иелiгiнде болатын өндiрiс факторларын
пайдалана отырып, сол елде не шетелде жасалынатын өндiрiлген түпкiлiктi
өнiмнiң нарықтық құнының ақшалай көрiнiсi.
Жалпы ішкі өнім – елдің барлық территориясында өндірілген соңғы өнім
және қызмет көрсетулердің жиынтығы.
Жалпы табыс –кәсіпорынның фирманың өндірген өнімді, орындалған
жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді өткізуден түскен ақшалай тұрғыдағы
жиынтық табыс
ЖҰӨ дефляторы – базисті жылға қарағанда есеп беру жылындағы өнімнің
баға бірлігінің өзгеруін көрсетеді.
Жиынтық сұраныс - бұл үй шаруашылығы, фирма, мемлекет, шетелдердің
экономикадағы тауар және қызмет көрсетулерге жалпы сұранысы.
Жиынтық ұсыныс - бұл фирмалар жағынан тек өнiмдi ұсынумен шектелмейдi,
мемлекет жағынан қоғамдық игiлiктердi ұсынумен қатар экономикадағы тауар
және қызмет көрсетулердің жалпы ұсынысы.
Жинақтауға шектi бейiмдiлiк - қолдағы табыстың кез келген өзгерiсiндегi
жинақтаудың өсiмшесi үлесi.
Жеке табыс – бұл үй шаруашылығы иелігіндегі және мемлекеттік салық
міндеттерін орындағаннан кейінгі корпоративті емес кәсіпорындар иелігінде
қалатын қажеттіліктер.
Жұмыссыздық –еңбекке жарамды халықтың бір бөлігі өзіне жұмыс,
пайдалы еңбек қызметімен айналысатын кәсіп таба алмай дағдаратын әлеуметтік
– экономикалық құбылыс.
Жұмыссыздық деңгейі – бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы
санының ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз
түрінде)
Инвестиция –(лат. investire – киіндіру) –процент немесе дивидент
түріндегі табыс алу, капиталды көбейту мақсатында субъект иеленетін актив,
капиталдың ұзақ мерзімдік жұмсалымы.
Іс жүзіндегі инвестициялар - бұл жоспарланған және жоспарланбаған
инвестициялар қосындысы.
Инвестиция қоры – бұл фирманың қолдағы тауарларының бағасының өсімі
(егер қорлар қысқартылса, инвестиция қоры өлшемі теріс мәнге ие болады)
Интенсивтік өсу –өндіріске тартылған ресурстарды тиімді пайдалануды
көздейді.
Инфляция – баға деңгейінің өсуі (ақшаның сатып алу қабілетінің
төмендеуі)
Инфляциялық үзіліс –ЖҰӨ-ді толық жұмысбастылықтың инфляциялық емес
деңгейіне төмендету үшін қажетті жиынтық сұраныс (жиынтық шығындар) кему
көлемі.
Импорт –шет ел тауарлар мен қызметтерін пайдалану
Коммерциялық банктер –коммерциялық қызметтің түрлі салаларында
ақшалай қаражатты тарту және қорландыру, оны қайтарымдылық, төлемдік
шартпен орналастыру жөніндегі несие мекемелері.
Кейнстің экономикалық теориясы –белгілі бір уақыт аралығында кейбір
бағалар өзгеруге бейім емес, мұндай жағдайда тепе –теңдік жұмысбастылық
көлемі есебінен мүмкін болады.
Кейнс кресі –өндірістің құлдырауымен үлкен шығындарды болдырмау
үшін мемлекет саясатының қажеттігі.
Кіріктірме тұрақтандырғыш –үкіметтің экономикалық саясатын жиі
өзгертпей-ақ, өнім көлемі мен жұмысбастылық деңгейінің циклдік амплитудасын
төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалық тетік.
Классикалық экономикалық теория – баға нарықты тепе –теңдік жағдайына
әкелетін құрал.
Қаржы - ақшалай қорларды қалыптастыру, тарату, қайта тарату және
пайдалану бойынша экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы
Қаржылық жүйе – қаржы ресурстарын аккумуляциялау әдістерінің
жүйесі.
Қосылған құн - фирманың өнiмi құны және осы фирманың қажеттi
шикiзаттар, материалдар, аралық өнiмдi алуға жұмсалған сомасы арасындағы
айырма.
Қолда бар табыс - үй шаруашылықтарымен, тұтыну және жинақтауға
қолданылады.
Қорлар –алдыңғы жылда қалыптасқан оң сауда балансының көмегімен
жинақталған шетел волютасының қоры.
Қор биржасы –бұл құнды қағаздардың қалыпты айналысына қажетті
жағдай жасау, бұлардың нарықтық бағасын анықтау және олар жөнінде
ақпараттар тарату өз қызметінің ерекше тақырыбы болып табылатын ұйым.
Құрылымдық жұмыссыздық –кәсіпкерлер тарапынан сұранымның жоқтығы
салдарынан, не жұмыс алу үшін жеткілікті біліктіліктің жоқтығы.
Макроэкономика –экономикалық әрекеттерді тұтас немесе оның ірі
жиынтықтарын оқытатын ғылым.
Макроэкономикалық үлгі - әр түрлі экономикалық құбылыстар мен үрдіс
арасында пайда болатын функциональдық байланыстарды айқындау мақсатында
құрылған жүйеленген сипаттама.
Макроэкономикалық айналым - фирмаларды ресурстармен үй шаруашылығы
қамтамасыз ететiнiн, үй шаруашылықтарын тауар және қызмет көрсетулермен
фирмалар қамтамасыз ететiнiн, мемлекет ресурстар нарығында ақша
шығындайтынын, мемлекет үй шаруашылықтарын тауар және қызмет көрсетулермен
қамтамасыз ететiнiн болжайды.
Маржа –делдалдарға делдалдық операциялары үшін берілетін сыйақы
Мемлекеттiң фискалды саясаты - мемлекеттік бюджет, салық салу және
мемлекеттік шығындар облысындағы саясат.
Мемлекеттік шығындар –өкімет тарапынан сатып алынатын тауарлар мен
қызмет көрсетулердің жалпы құны. Бұл топқа әскери жабдықтау, тас жолдар
құрылысы және мемлекеттік қызметкерлердің еңбекақысы жатады.
Мультипликатор – макроэкономикалық субъектілердің автономды
шығындары өсуі кезінде ұлттық табыстың өсімін сипаттайтын коэффициент,
көбейткіш.
Міндетті резервтер –бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банктегі
арнайы шотта несие корреспонденттік шотында сақтауға міндетті банк
депозиттерінің бөлігі.
Нақты ЖҰӨ - өндірілген өнімнің санын сипаттайды, яғни тұрақты бағамен
өлшенген өндіріс көлемі (базисті жылдағы баға).
Нақты бағам –ол екі елдегі тауар бағасының қатынасы.
Несие мультипликаторы –коммерциялық банктер жүйесі шеңберіндегі
төлем құралының эмиссиялық үрдісі.
Несие нарығы –банктердің орташа және ұзақ мерзімді несие жөніндегі
банктік несие операцияларына байланысты, бұған коммерциялық несие жатады.
Оукен заңы –жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейі оның табиғи
деңгейінен 1% -ға артуы, іс жүзіндегі ЖҰӨ көлемін әлеуметтік көлемін
салыстырғанда 2,5 % -ға кейіндеуге жеткізеді.
Орталық банк –ақша эмиссиясын жүзеге асырушы екінші деңгейлі
банктерге қатысты заңдар шығарушы ұйым.
Өндіріс –технологиялық процестің салыстырмалы оқшауландырылған
бөлігі.
Өндіріс факторлары –өнім өндіру (жұмыстарды орындау, қызметтерді
көрсету) барысында пайдаланылатын негізгі компоненттер. Олар –еңбек, жер,
табиғат ресурстары, капитал.
Өнімнің жиынтықтылығы –өнімде оның құрамдас бөліктерін айқындайтын
барлық құрамдас бөліктерінің болуы.
Прайс –тайкер –ресурс нарығындағы баға орнатушы.
Прогреcсивті салық –орташа салық мөлшерлемесі табыс өскен сайын
өсетін болса.
Пропорционалды салық –орташа салық мөлшерлемесі табыс деңгейі өскен
сайын өзгермей тұрақты қалуы.
Рецессия (латынша reccessus – шегіну) - өндірістің
құлдырауы, өсу қарқынының баяулауы.
Рецессиялық үзіліс –тепе-теңдік ЖҰӨ-ді толық жұмысбастылықтың
инфляциялық емес деңгейіне дейін көтеру үшін жиынтық сұраныстың (жиынтық
шығындардың) өсуіне қажетті көлем.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты –екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталған шаралар жиынтығы.
Регрессивті салық –орташа салық мөлшерлемесі табыс деңгейі өскен
сайын кемиді.
Рента –жерді пайдалану құны.
Ресурстардың шекті шығыны –ресурстар көлемінің өсуіне байланысты
жалпы шығынның өсуі.
Ресурстардың шекті пайдалылығы –ресурстардың көлемінің жоғарылауына
байланысты жалпы табыстың өсуі.
Салық - жеке және заңды тұлғалармен мемлекетке міндетті түрде
төленетін төлемдер
Субсидия - нақты бір мақсатқа жеке кәсіпорындарға мемлекеттік
бюджеттен бөлінетін қайтарымсыз ақшалай сома.
Сеньораж – айналыстағы ақшаның көбеюі нәтижесінде алатын мемлекеттің
табысы; қосымша шығарылған ақша сомасы мен оларды шығаруға жұмсалған
шығындар арасындағы айырмаға тең.
Стагфляция –жұмыссыздық деңгейі өсуі кезіндегі инфляция
Сұраныс инфляциясы –артық сұранысқа өндірістің артық көлеммен жауап
бере алмауы.
Таза ұлттық өнім ТҰӨ –өндірілген өнімнің өнім шығару барысында
төзған өндіріс құрал- жабдығын ауыстыру (амортизация) үшін қажет бөлігін
шегеріп тастағандағы жалпы ұлттық өнім.
Толық жұмысбастылық –бұл бүкіл 100% халық жұмыспен қамтылған.
Тұтыну – бұл үй шаруашылығында қолданылатын тауарлар мен көрсетілген
қызмет түрлерінің жиынтығы.
Тұтынуға шектi бейiмдiлiк - қолдағы табыстың кез келген өзгерiсiндегi
тұтынушылық тауар және қызмет көрсетулерге шығынның өсiмшесi үлесi
Тұрақтандыру саясаты –өндіріс көлемін және жұмыспен толық
қамтамасыз етуді табиғи деңгейде ұстап тұруға бағытталған мемлекеттік
саясат.
Уақытша жұмыссыздық –жұмыс іздеп жүрген және уақытша жұмыс орнын
жоғалтқан азаматтар.
Үнемділік оғаштығы –қоғамның көбірек үнемдеуге ұмтылуынан азырақ
көлемде қор жиналуы.
Ұсыныс инфляциясы –шығын көлемі өзгеруінің және нарықтық ұсыныстың
нәтижесінде пайда болады.
Ұлттық табыс –елдің әлеуметтік экономикалық дамуының қорытындылаушы
көрсеткіш. Заттай және құндық нысандары болады. Заттай нысаны –халықтың
жеке қажеттіліктерін және өндіріс құрал жабдықтарын қанғаттандыратын тұтыну
заты.
Ұлттық байлық – бұл материалдық және рухани игіліктердің жиынтығы және
осы уақытта барлығы қоғам меншігінде болады.
IS қисығы - жоспарланатын шығын табысқа тең кездегi инвестиция және
жинақтың теңдiгiн, инвестиция жинаққа тең кездегi пайыздық ставка мен табыс
деңгейiнiң барлық мәндерiн көрсетеді.
Фрикциондық жұмыссыздық –жекелеген аймақтар, кәсіптік және жасына
қатысты қозғалысымен (жаңа орынға көшуі, басқа кәсіпке бейімделуі, оқуы
бала бағу) байланысты.
Фирма –инвестор, яғни инвестициялық тауарлармен қызметтерді сатып
алушы болып табылады.
Циклдық жұмыссыздық –экономикалық конюктураның өзгеруімен
анықталады. Ол циклдық өрлеу кезінде азайып, дағдарыстар тұсында көбейіп
отырады.
Шетелдік сектор –экспорт және импорт арқылы экономикаға араласатын
агент.
Шекті салық мөлшерлемесі –енгізілген салық сомасы өлшемінің табыс
өлшеміне қатынасы.
Ішкі шығын –кәсіпорын өзі жұмсайтын (қаржыландыратын) өндіріс
шығыны. Ол шаруашылық жүргізуші субъектінің өзінің шығысында тікелей
есептеледі.
Экономикалық айнымалылар - әр түрлі мәндерге ие бола алатын өзгеретін
өлшемдерді немесе ақша сомаларын айтады.
Экзогенді айнымалылар – алғашқы ақпараттар, сырттан ендіріледі.
Эндогенді айнымалылар – кейінгі ақпараттар, олар үлгінің өзінде
қалыптасады.
Экономикалық заңдар – адамзат қоғамы дамуның түрлі сатыларында
өндіру, бөлу айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы
қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын заңдар.
Экономикалық категориялар – экономикалық қатынастарды зерттеу
процесінде экономикалық теория логикалық ұғымдарды қалыптастырады, бұл
ұғымдар экономикалық категориялар деп аталады.
Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық шараларының жүйесі.
Экономикалық саясат елдің саяси-шаруашылық, мәдени құрылыс істерін және
халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту міндетіне бағындырыла жүргізіледі.
Экономикалық теория – қоғамның материалдық игіліктерін өндіру,
тарату және айырбастау бойынша қарым-қатынастар жиынтығын зерттейтін ғылым
Экономикалық тиімділік – атқарылған жұмыстың сандық және сапалық
көрсеткішін білдіретін ұғым. Өндіріс нәтижесінің өндіріс шығындарына
қатынасы арқылы анықталады.
2. ҚЫСҚАША ДӘРІС КУРСЫ
1- тақырып. Макроэкономиканың пәніне кіріспе
1.1.Макроэкономика пәні және макроэкономикалық саясат.
1.2.Макроэкономикалық үлгілер. Ішкі және сыртқы айнымалылар.
1.3.Экономикалық агенттер.Макроэкономикалық айналым.
Жалпы, экономикалық ғылымы екі басты бөлімнен тұрады: микроэкономика және
макроэкономика. Микроэкономика – фирмалар, үй шаруашылықтары, үкіметтік
агенттіктер сияқты шағын бірліктер жасайтын таңдауларды зерттейтін
экономиканың бөлімі. Макроэкономика – экономиканың инфляция, жұмыссыздық,
экономикалық өсу секілді тірі масштабты экономикалық құбылыстарын
зерттейтін бөлігі.
Макроэкономика экономиканы бір үлкен бүтін құбылыс ретінде қарастыратын
ғылым. Ол экономикадағы іс-әрекеттерді біріктіріп жалпылай қарастырады.
Белгілі бір уақыт аралығында кейбір фирмалар өндірген өнімдеріне бағаны
өсіреді, кейде төмендетеді. Бағаның жиынтық өзгерісін талдау кезінде
зерттеушілер көптеген баға өзгерістерінің ішінен орташасын алады. Бағаның
экономикадағы жиынтық динамикасын өлшеу үшін баға индексі қолданылады.
Макроэкономиканың негізгі мақсаты жеке фирмалар мен жұмысшылардың дамуын
қарастыру емес, экономиканың жиынтық беталысын талдаудан тұрады.
Макроэкономикадағы жалпы ұлттық өнім, қор жинағының нормасы, тұтыну баға
индексі, инфляция деңгейі, жұмыссыздық деңгейі және өндіріс көлемінің
өзгеру қарқындылығы секілді көрсеткіштерді экономиканың бір бөлек элементін
ғана қарастырмайды, олар экономиканың дамуының беталысын зерттеуге
мүмкіндік береді. Макроэкономика экономикалық жағдайды, толығымен елдің
денсаулығын зерттейді. Макроэкономикада өндірістің ұлттық көлемі, жалпы
ұлттық өнім, жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс, жұмыспен қамту және
жұмыссыздық нормасы, инфляция деңгейі және т.б. сияқты барлық шамалар
агрегатталған, жиынтық түрде қарастырылады. Макроэкономика жиынтық сұраныс
және жиынтық ұсыныстың өзара байланысы, олардың ұлттық өндіріс көлеміне
ықпалын, тауарлар, ақша , ресурстар нарығындағы жалпы тепе-теңдікті бекіту
мәселелерін, экономикаға мемлекеттің араласуы және экономикалық саясатты
жүргізуді зерттеумен шұғылданады.
Макроэкономика ғаламдық мәселелерді де зерттейді. Белгілі бір уақыт
аралығында ұлттық экономиканың байлығы өсті ме, әлде кеміді ме? Қарастырып
отырған мемлекеттегі халықтың қор жинағының мөлшері қандай? Неге кейбір
мемлекеттерде иняфляция бар, ал тағы біреулерінде жоқ? Міне, осындай және
тағы басқа да сұрақтарға макроэкономика жауап береді.
Экономикалық өсу халық санының артуы және техникалық прогресс сияқты
салыстырмалы тұрақты факторлар әсерінің нәтижесі болып табылады. Ол
факторлардың ұзақ мерзімдегі динамикасы әлуетті өндіріс көлемінің
динамикасын анықтайды. Ал қысқа мерзімде экономика осы негізгі
траекториядан ауытқып отырады. Сол себепті тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету үшін осы циклдік толқуларды басқарып отыру қажет.
Макроэкономикалық үлгі - әртүрлі экономикалық құбылыстар мен үрдіс
арасында пайда болатын функционалдық байланыстарды айқындау мақсатында
құрылған жүйеленген сипаттама. Кез келген үлгі күнделікті өмірдің
оңайлатылған бейнесін көрсетеді. Себебі макроэкономикалық зерттеу жүргізуде
нақты өмірдің барлық жақтарын бір уақытта қарастыру мүмкін емес. Сондықтан
да бірде-бір үлгі макроэкономикалық үлгі нақты, толыққанды болмайды. Ол
нақты уақыт кезеңіндегі белгілі бір бағыттағы тек жалғыз ғана жауапты
бермейді. Бірақ осындай жалпылама үлгілердің арқасында экономикаға әсер
ететін ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) экономикалық айнымалылардың
көлемі анықталады.
Макроэкономикалық талдауды үш кезеңге бөлеміз:
1-кезеңде фирмалар мен үй шаруашылықтарының шешім қабылдауын
зерттеушілер теория деңгейінде қарастырады. Содан соң микроэкономикалық
құралдарды пайдаланып, фирмаларды әртүрлі экономикалық жағдайларға
байланысты қарастырады;
2-кезеңде фирмалар мен үй шаруашылықтарының жиынтық шешімдерін қарастыра
отырып, жалпы экономикалық беталыстар талдауға түседі. Бұл кезеңде
агрегатталған, іріленген шамалар қолданылады. Мысалы, бір ғана фирманың
өндірісі ана емес, ЖҰӨ; жеке банктің пайыз мөлшерлемесі емес, нарықтық
пайыз мөлшерлемесі;
3-кезеңде макроэкономикалық ақпаратты талдау және жинау арқылы теорияның
нақты мағынасы қарастырылады. Макроэкономика – макроэкономикалық теория мен
агрегатталған ақпараттардың ортасындағы байланысты нысандық тәсілмен
зерттеуді қарастыратын ерекше ғылым.
4. Макроэкономикалық зерттеуде негізгі үш әдіс қолданылады. Олар: 1)
агрегаттау, 2) модельдеу, 3) тепе – теңдік принципі
Ұлттық есеп-шот жүйесін жүргізу экономикалық ғылымда баланстық тәсілді
дамыту бағыттарының бірі болып табылады. Ұлттық есеп-шот жүргізу жүйесі
әлемдік қауымдастық елдерінің түгелдей экономика аумағында өндіріс жағдайын
өлшеуде қолданылып және оның түпкі қортындысы – тұрғындардың әл-ауқат
деңгейін көрсету болып табылады.
Ұлттық өндірістің макроэкономикалық нәтижесінде алғашқы рет баға беру
Ф.Кенэ бастаған физиократтардың үлесіне жатады. Ол осы туралы өзінің
көзқарасын Экономикалық кесте деген белгілі еңбегінде баяндаған. Ф.Кенэ
Францияның ХVIII-ші ғасырдағы экономикасын негізге ала отырып, жай ұдайы
өндірістегі балансты талдау көрсетеді.
Кейінірек макроэкономикалық элементті талдауды Д.Рикардо (1771-1823
жж.) Саяси экономияның басталуы және салық салу (1817ж.), Т.Р.Мальтус
(1766-1834жж.) Тұрғындар саны заңының тәжірбиесі (1798ж.), К Маркс (1818-
1883 жж.) Капитал (1867ж) сияқты жұмыстарында қолданды. Ұлттық есеп-шот
жүйесін жүргізу неоклассикалық мектептің өкілдері. У. Джевонс (1835-1882
жж.) пен Л. Вальрас (1843-1910 жж.) белгілі үлес қосты. Ұлттық есеп-шот
жүргізу теориясының дамуына Дж. М. Кейнс (1883-1946 жж.) пен С.Кузнец (1901-
1983 жж.) айтарлықтай еңбек сіңірді.
Өнеркәсібі дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген Ұлы тоқырау
деп аталған 1929-1933-ші жылдардағы экономикалық дағдарыс макроэкономикалық
талдаудың қажеттілігін көрсетті. Сондықтан ұлттық өнім құрылуының
факторларының, жұмыссыздық пен инфляция сауалдарын, экономикалық өсу
қарқынын және ұлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек ұлттық есеп-шот
жүйесін жүргізу арқылы шешіледі. Осы кезден бастап ғалымдар экономика
нәтижесіне баға беру мәселесін және ұлттық табысты есептеуді біліп-
зерттеумен қоян-қолтық айналыса бастады.
Дәрісті өздік қайталау үшін сұрақтар:
1. Макрэкономика қандай мәселелерді қарастырады?
2. Макроэкономиканың негізгі субъектісі кім?
3. Макроэкономикалық талдау әдістері қандай?
2-тақырып. Макроэкономикалық көрсеткіштер
1. Жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім: айырмашылықтары мен
ұқсастықтары.
2. ЖҰӨ мен ЖІӨ есептеу әдістері.
3. Атаулы және нақты ЖҰӨ. Баға индексі.
4. ҚР негізгі макроэкономикалық көрсеткіштеріне сипаттама
Қазіргі ұлттық есеп-шот жүргізуді жасаудың практикалық жұмыстарын
ағылшын экономисі Р.Стоун (1913ж.) енгізілді. Алғашқы рет ұлттық есеп-шот
жүйесінің кестесі 1953-і жылы БҰҰ-ның статистикалық бөлімінде басылып
шақты. Қазіргі барлық әлемдегі елдерде ол стандарт ретінде қабылданды.
Ұлттық есеп-шот оның жүйесінде метрикалық түрде бейнелеген, онда әрбір есеп-
шот көлденең (табыс) және тік (шығын) матрицаларды көрсетліген. Ұлттық есеп-
шот жүйесін құрудағы ертеректегі талпыныстан Р.Стоун ұсынған айырмашылық
сол, ал алғашқы рет макродеңгейде екі еселей жазу принципін қоғамдық
матрицаларда қолданды. Стандарттық сипаттамалар – ұлттық өнім, тұтыныс,
сауда балансы және басқалары солай топталған, олар экономика құрылымы мен
оның қызмет жасау процесіне толыққанды бейнеленгенін көрсетеді. Мұнда содай-
ақ қаржы балансы ұлттық есеп-шот жүйесі және демографиялық есептеп шығару
жүйесін құру енген
Экономикалық көрсеткіштер экономикалық саясатта, экономикалық талдау және
бағалау үшін жиі қолданылады. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер болып
өндірістің ұлттық көлемі, жалпы баға деңгейі, пайыздық ставка және
жұмыспен қамту табылады.
Жалпы ұлтық өнім (ЖҰӨ) азаматтар табыстарының жиынтығын және өндіріс
тауарлары мен қызметтер үшін жұисалған жалпы шығын көлемін сипаттайды.
ЖҰӨ - экономика жағдайын сипаттайды, себебі адамдар аз табыстарға
қарағанда үлкен табыстарды көбірек қалайды. Яғни, өндіріс тауарлары мен
көрсетілген қызмет көлемі жоғарылаған сайын, өзіндік қанағаттану
дәрежесінің деңгейі, өндірістік және мемлекеттік тұтыну деңгейі жоғары
болады.
Жалпы ұлттық өнім – бір жыл ішінде өндірілген түпкілікті тауарлар мен
қызмет көрсетулердің нарықтық бағасы. Қайта, екі рет есепті болдырмау үшін
оған аралық өнімді кіргізбейді. Оларға қайта өңдеуге немесе соңғы
тұтынушыға ары қарай сату үшін арналған өнімдер жатады. ЖҰӨ -ді есептеу
кезінде негізгі екі әдісті қолданады. Ол түпкілікті өнімге жұмсалған барлық
шығындарды қосу арқылы және табыстар ағыны арқылы өлшенеді.
Шығындарға тұтынушылық шығындар , мемлекеттік сатып алулар, жалпы
инвестиция және таза экспорт жатады.
• Тұтынушылық шығындарға (С) үй шаруашылықтарының әр түрлі тауар және
қызмет көрсетулерге (нан, қант, аяқ киім, телевизорлар,
тоңазытқышты жөндеу) шығындары кіреді.
• Инвестицияларға шығындар (І) – бұл инвестициялық тауарларға
шығындар, оларға құрал жабдық, станоктар, өндірістік ғимараттар,
материалды-техникалық қорлар, тұрғын үй құрылысы жатады. Жалпы және
таза инвестицияны ажыратады. Жалпы инвестицияға барлық
инвестициялар, яғни, істен шығатын құрал жабдықтың орнын толтыруға
жұмсалатын инвестициялар да кіреді. Жаңа құрал жабдықты сатып
алуға жұмсалған инвестициялар таза инвестиция деп аталады.
• Мемлекеттік шығындар (G) – тауар және қызмет көрсетулердің
(электроэнергия, мектептер, емханалар, саябақтар, кітапханалар және
т.б.) өндірісіне тікелей жүретін шығындар.
• Таза экспорт (Хп) – бұл импортты шегергеннен қалған барлық импорт.
Сонымен, шығындар бойынша ЖҰӨ - бұл елдегі барлық төрт шығындардың
қосындысы:
ЖҰӨ = C+ G+ I+ Xn
Өндірістің ұлттық көлемін анықтау үшін елдегі барлық табыстардың қосындысын
алады. Факторлық табыстардың төрт компанентін ажыратады: жалақы, рента,
пайыз және пайда.
• Жалақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек ақысы. Бұған ведомость
бойынша алынатын жалақы сомасы, әлеуметтік қамсыздандыру бойынша
қосымша төлемдер және т.б. жатады.
• Рента жерді, ғимаратты, тұрғын үйді арендаға беру нәтижесінде үй
шаруашылықтарымен алынатын ренталық табыстарды білдіреді.
• Пайыз бұл ақша капиталы үшін төлем, ол банкке салым бойынша , несиелер
бойынша пайыздар.
• Пайда жеке шаруашылықтар, серіктестіктер, кооперативтер иелері алатын
пайда.
ЖҰӨ - экономикадағы табыс пен өндірістегі шығын көлемін бірдей өлшейді.
Себебі бұл өлшемдер соңында бірдей болады. Жалпы, экономика үшін табыс
көлемі шығын көлеміне тең болуы керек. Негізгі макроэкономикалық тепе-
теңдік табыс пен шығынның теңдігін көрсетеді.
Макроэкономикалық талдауларда басқа да тепе-теңдіктер пайдаланылады.
Инвестиция мен қор жинағының тепе-теңдігін төмендегідей көрсетуге болады.
Талдауды жеңілдету үшін жабық экономиканы қарастырамыз. Бұл экономикада
мемлекет секторы жоқ деп жорамалдаймыз, демек салық та жоқ болады. Онда
шығын бойынша:
ЖҰӨ = Тұтыну + Инвестиция
Табыс бойынша:
ЖҰӨ = Қор жинағы + Тұтыну
Қорыта айтқанда ЖҰӨ-де елдің барлық азаматтарының табысы, яғни елдің
өндіріс тауарлары мен қызметтерге жұмсалған жалпы шығыны көлемі де
көрсетіледі.
Номиналды және нақты , сонымен қатар іс жүзіндегі және потенциалды ЖҰӨ
ажыратады. Нақты ЖҰӨ - бұл баға деңгейі өзгерісін ескерумен ЖҰӨ. Нақты ЖҰӨ-
ді формула бойынша табуға болады:
Нақты ЖҰӨ = (Номиналды ЖҰӨ баға индексі) · 100%
Потенциалды ЖҰӨ - бұл толық жұмыспен қамту жағдайында яғни ,
фрикционды және құрылымдық жұмыссыздық жағдайында алынған өндірістің ұлттық
көлемі. Іс жүзіндегі ЖҰӨ - бұл циклдық жұмыссыздық жағдайында шығарылған
өндірістің ұлттық көлемі.
Өндірістің ұлттық көлемін өлшеу үшін қолданылатын тағы бір көрсеткіш
– жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) . Ол сол ел территориясы ішінде, берілген жыл
ағымында өндірілген түпкілікті өнімдер мен қызмет көрсетулердің нарықтық
бағасы.
Дәрісті өздік қайталау үшін сұрақтар:
1. Жалпы ішкі өнім дегеніміз не?
2. Жалпы ұлттық өнім дегеніміз не?
3. Таза ұлттық өнім неліктен ұлттық байлықты сипаттамайды?
3-тақырып. Макроэкономикалық тұрақсыздық. Инфляция және
жұмыссыздық.
1. Экономикалық цикл ұғымы. Әлеуетті ЖҰӨ. Цикл фазалары.
Экономикалық циклдың себептері.
2. Жұмыссыздық еңбек ресурстары, жұмыспен қамтылғандар ұғымы.
Жұмыссыздық түрлері. Оукен заңы.
3. Инфляция:мәні, қарқынын және түрлері. Филлипс қисығы.
4. Инфляция және жұмыссыздық мәселелерін шешудің бағыттары, олардың
Қазақстан Республикасындағы ерекшеліктері.
Экономикалық циклдер. Қоғам біркелкі түрде экономикалық өсуге,
жұмыссыздықты толық жоюға және баға деңгейінің тұрақтылығына ұмтылады.
Экономикалық (іскерлік) цикл деп өндірістің, инфляцияның және жұмыспен
қамтылу деңгейінің өзгеруін айтамыз. Циклдік өзгерістердің себептері
төмендегідей: автономды инвестициялардың азаюы, мультипликатор әсерінің
әлсіреуі, ақша жиыны көлемінің өзгеруі, негізгі қорлардың жаңаруы, т.б.
Жалпы айтқанда, экономикалық (іскерлік) цикл — бірнеше жылдар ішіндегі
экономикалық активтілік деңгейлерінің бірінен кейін бірі келіп тұратын
өсулер мен құлдырауларының өзгеруі. Кейбір экономикалық циклдер
ұзақтылығымен және қарқындылығымен бір-бірінен ерекшеленеді. Бірақ олардың
барлығы әрқалай аталатын бірдей фазалар арқылы өтеді.
1. Шың. Оны іскерлік белсенділіктің уақытша ең шекті нүктесі деп атаймыз.
Бұл нүктеде экономикада өндірістің толықтай жұмыс істеуін және
жұмыссыздықтың толық жойылуын байқаймыз. Шың фазасында бағалар деңгейі
көтсрілу беталысына ие болады.
2. Құлдырау. Шың кезеңінен соң құлдырау кезеңі басталады — алты немесе
одан да көп айға созылатын, жалпы өндіріс көлемі, табыс және жұмыс
орындары азаятын кезең. Бұндай құлдырау экономика секторларындағы жұмыс
белсенділігінің жаппай кемуімен сипатталады. Бірақ баға осы кезде түсе
бермейді, олар тек қана құлдырау өте ұзаққа созылып, тоқырауға
айналғанда, шын мәніндс ауыр жағдайда ғана төмендей бастайды.
3. Құлдыраудың немесе тоқыраудың ең төменгі нүктесі. Құлдыраудың немесе
тоқыраудың ең төменгі нүктесінде өндіріс және жұмыс орындары ең төменгі
деңгейгс жетіп, біртіндеп көтеріле бастайды. Бұл цикл фазасы қысқа және
ұзақ мерзімді кезеңде болады.
4. Көтерілу. Көтерілу (жаңғыру) фазасында өндіріс өседі, жұмыссыздык,
азаяды да, толық жойылады. Көтерілу күшейе келе өндіріс толық көтерілмей
жатып бағалар өсуі мүмкін. Циклдер бірдей фазалардан өтсе де, олар
өздерінің ұзақтығы және белсенділігімен ерекшеленеді. Сондықтан экономистер
экономикалық циклдердін орнына экономикалық тербелістер дегенді қолдануды
дұрыс көреді, өйткені циклдер тұрақты түрде өтеді.
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама беру қиын. Оны бүкіл 100% халық
жұмыспен қамтамасыз етілген деп түсінуге болады. Бірақ ол дұрыс емес.
Белгілі бір жұмыссыздық деңгейі болуға тиісті деп саналады.
Жұмыссыздық деңгейі. Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы
қолданылатынына байланысты сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс
жұмысбастылықты қолдайтын жұмыс күші болады - бұл экономикалық саясаттың
маңызды мақсаты.
Жүмыссыздық деңгейі — бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының ішіндс
жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде).
Статистика агенттігі ай сайыи жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық
саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды. Статистикалық деректер үй
шаруашылығына зерттеу жүргізу негізінде жиналады. Анкета сұрақтарына
байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың біреуіне жатады. Жұмыс істейтін
жұмыссыз және жұмыс күшіне кірмейтіндер. Жұмыс істейтін адам деп — үй
шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын, апта бойы жұмыс істейтін адамдарды
осы топқа кіргіземіз. Егерде азамат жаңа жұмысқа шығуды күтіп жүмыс
істемесе,
яғни уақытша босатылса немесе жұмыс іздеп жүрсе, онда ол — жұмыссыз деп
саналады. Алғашқы екі санатқа жатпайтын азаматтар (мәселен, студенттер және
үй шаруасындағы әйелдер), жұмыс күші құрамына кірмейді: олар жұмыс
істемейді, іздемейді және жаңа жұмысқа көшу кезеңін күтпейді.
Жұмыс күші — жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал жұмыссыздық
деңгейі — бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың пайыз түріндегі
анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны.
Жұмыссыздар саны х 100
Жұмыссыздық деңгейі =---------------------------------- -------
Жұмыс күшінің жалпы саны
Статистика агенттігі есептейтін тағы бір статистикалық көрсеткіш, бұл пайыз
түріндегі, жасы үлкси тұрғындар санының жалпы жұмыс күшіндегі үлесі:
Жасы үлкен тұрғындар санының үлесі = Жұмыс күшінің жалпы саны х 100
Жасы үлкен тұрғындар саны
Бұл статистикалык көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен
қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен әйелдер үшін, кәрі және
жас адамдар үшін де есептеледі.
Инфляция дегеніміз бағалардың орташа деңгейінің орташа қарқыны, бірақ
бұл жағдайда барлық бағалар өседі деуге болмайды. Инфляция кезінде кейбір
бағалар бір қалыпта қалады, ал кейбір бағалар
төмендейді. Инфляция баға индексі арқылы өлшенеді. Есімізге түсірелік,
жалпы базалық мерзім баға индексі арқылы анықталады. Инфляция деңгейін мына
жолмен есептеп шығаруға болады. Осы жылдың (1999 жылдың) баға индексінен
алдыңғы жылдың (1998 жылдың) баға индексінен шығарып айырмасын алдыңғы
жылдың (1998 жылдың) баға индексіне бөліп, содан кейін оны пайыз түрінде
шығару үшін 100-ге көбейтеміз.
Аса зор шексіз инфляция айналымдағы ақша мөлшері мен тауар бағасы
деңгейінің тым шарықтап , шектен тыс өсуін білдіреді. Гиперинфляцияны
басынан өткізген бірқатар елдерде , бағалардың өсу қарқыны айналымдағы ақша
мөлшерінің өсу қарқынын айналымдағы ақша мөлшерінің өсу қарқынынан
әлдеқайда жоғары болады.
Инфляцияның ашық және басылыңқы түрлері бар.
Ашық инфляция – сұраным мен ұсынымым еркін түрде өзара әрекетте
болғандықтан ақша бірлігінің сатып алушылық қасиетінің түсіп қалуынан
барып, ашық , еш нәрсеге бөгет жасай алмайтын бағаның өсуі бар нарықтық
экономика елдеріне тән болады.
Ашық инфляция нарықтық процестер дұрыс жүргізуге бөгет болғанымен, ол
өндірушілер мен сатып алушыларға қай сала бойынша капиталды дұрыс салуда
пайда жолын көрсететін баға ролін сақтап қалады.
Сөйтіп, ашық инфляцияның өзі де инфляцияға қарсы күресетін құрал болып
сналады.
Басылыңқы инфляция – бұл баға мен кіріске әкімшілік бақылау болған
экономикаға тән болады.
Мұның басылыңқы деп аталуының себебі – баға мен кіріске қатаң түрде
бақылау жасайтындығынан, инфляция өзінің бірден бір бой жазатын жерінде –
ақша бағаларының өсуінде ашық көріне алмауында. Мұндай жағдайда инфляция
астыртын әрекеттілікте болады: сырттай қарағанда баға тұрақты секілді,
бірақ ақша массасы өсіп кетеді, ақшаның соншалықты көптігінен ол тауарлық
тапшылыққа ұласады да, осыдан барып экономиканы реттеу ісі бетімен кетеді.
Ақшаның көбеюі тауар жетіспеушілігімен бүркемеленеді, мұндайда экономикалық
проблеманы шешудің жолы тек өндірісті дамыту, ұсынымды көбейту ғана болып
қала береді. Бірақ та үнемі ақша санын көбейтіп, шығара беруде , оның орнын
өндіріспен жабуға мүмкіндік болмайды, өйткені ауыздықсыз шауып бара жатқан
ақшаның соңынан өндіріс өсуі жете алмай жатыр.
Сонымен басылыңқы инфляция жағдайында , тауарлы жетіспеушілік осы
инфляцияның сыртқы көрінісі ғана емес, оның нақты болуға тиісті жымысқы
әрекеті болған,дықтан, оған жол бермей, мүлдем жою керек. Басқаша айтқанда,
баслыңқы инфляция – бұл тыйым салынатын инфляция.
Басылыңқы инфляциядан шығу жолы да жалғыз – тек ақшаның бір бөлігін
ақша деп танумызда ғана.
Сөйтіп, инфляцияның бірінші себебі – қазіргі ақша айналымының қағаздық
табиғатында жатыр, өйткені оның алтындық түрдегі бойындағы қасиетін
шектеушілікті алып тастағандықтан.
Екінші себебі – бұл өркениетті мемлекеттердің жалпы ұлттық экономикалық
және әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға кететін шығындардың үнемі
дерлік өсуі.
Жоғарыда айтылғандай екі инфляция болу себебі бірігіп барып сұраным , сатып
алушылар жағынан қосымша ақша қажеттілігінен туады.
Үшінші инфляция себебі – бұл ақшаға деген сұранымның өндірушілер жағынан
болуы ( сондықтан бұл инфляцияны инфляциялық шығым деп атайды.
Дүниежүзілік тәжірибе инфляцияны мына шартты түрлерге бөледі:
- экономикадағы қамтитын аумағына байланысты – жергілікті және әлемдік
инфляция;
- жүру қарқынына байланысты – біркелкі , үздіксіз және сатылы инфляция;
- даму қарқынына байланысты – жылжымалы инфляция – онда бағаның өсу қарқыны
жылына орташа 5-10 пайыздан аспайды; қарқынды инфляция
(галопирующая) - онда бағаның өсуі жылына ор-таша 10 пайыздан 50 пайызға
дейін (ал кейде 100 пайызға) жетеді. Егер инфляция өндірістің құлдырауымен
ұштасса оны стагфляция деп атайды.
Дәрісті өздігінен қайталау үшін сұрақтар:
1. Нарықтық ортада толық жұмыспен қамтылу кезінде жұмыссыздық бола ма?
2. Мемлекеттік жұмыссыздықпен күресу үшін қандай әдістерді қолданады?
3. Бірқалыпты, қарқынды және гиперинфляцияның айырмашылықтары қандай?
4. Инфляция деңгейі қалай есептеледі?
4-тақырып. Ұлттық табыс: өндіріс, бөлу және тұтыну
1.Ұлттық табысты өндіру және бөлу
2.Тұтыну және қор жинау
3. Инвестиция функциясы, мультипликатор және акселератор
Кейнс теориясына сәйкес экономиканың тепе-теңдігін қалыптастыратын
негізгі фактор пайыз мөлшерлемесі емес, үй шаруашылықтарының қолда бар
табыс көлемі тұтыну және қор жинау динамикасын анықтайтын басты фактор
болып табылады. Сонымен қатар барлық тұтыну шығындарын жасағаннан кейін
қалған табыс бөлігі сақталып, жиналады. Пайыз мөлшерлемесінің екінші әсері
табыстың тұтынуға және қор жинауға әсеріне қатысты салыстырмалы шағын рол
атқарады. Солай бола тұра, инвестициялар динамикасы ең алдымен пайыз
мөлшерлемелерінің динамикасымен анықталады. Бұл тұтыну, қор жинағы және
инвестициялар функцияларында бейнеленеді.
C = a + b(Y-T)
C – тұтыну шығыны
A – автономды тұтыну
B – тұтынуды шекті бейімділігі
Y – табыс
T – салықтық аударымдар
(Y-T) – қолда бар табыс (Yd немесе DI)
MPC = ΔCΔYd
MPC – тұтынудың шекті нормасы
ΔC – тұтыну шығындарының өсімшесі
ΔYd – қолда бар табыстың өсімшесі
APC = CYd
APC – тұтынудың орташа бейімділігі
C – тұтыну шығындарының көлемі
Yd – қолда бар табыстың көлемі
Қор жинағының қарапайым функциясы.
S = -a + (1 – b) (Y – T)
S – жеке меншік сектордағы қор жинағы
(1 – b) – тұтынудың шекті бейімділігі функциясы
MPS = ΔSΔYd
MPS – қор жинағының шекті нормасы
ΔS – қор жинағының өсімшесі
APS = SYd
APS – қор жинағының орташа бейімділігі
S – қор жинағының көлемі
Yd – қолда бар табыс
Қысқа мерзімді кезеңде ағымдағы қолда бар табыс өскен сайын АРС кемиді,
ал APS өседі, яғни отбасы табысының өсуімен тұтынуға кеткен шығын бөлігі
салыстырмалы қысқарады және қор жинағы салыстырмалы өседі. Бірақ ұзақ
мерзімді кезеңде тұтынудың орташа бейімділігі тұрақтанады, өйткені тұтыну
шығындарының көлеміне ағымдағы қолда бар табыс көлемі ғана емес, сонымен
қатар отбасының жалпы өмір сүру деңгейі және күтіп отырған тұрақты табыс
көлемі де әсерін тигізеді.
Мемлекеттік қарыздар бойынша пайыз мөлшерлемесін төлеуге, әлеуметтік
трансферттердің өсуі немесе мемлекеттік шығындарды осы жоғарыда айтылған
қаржылар арқылы қаржыландыруға кедергі болатын жағдайлар пайда
болады. Циклдік бюджет артықшылығының өсуі экономиканың өрлеу
кезеңдерінде болатындықтан, бұл жағдай инфляцияның күшеюіне әкелетіндіктен,
онда қаржылардыц бір бөлігін халыққа төлемақы ретінде беруі (облигацияларды
өтеу, әл-ауқаты нашар отбасыларға жәрдемақының өсіру) жиынтық
шығындардың және сұраныс инфляциясының өсуіне әсер етеді. Керісінше,
бюджет артықшылығын "тыйым салу" артық жиынтық сұранысты шектейді және
экономикадағы инфляциялық дүрлігісті ұстап тұрады.
Бюджет тапшылығының тұрақтандыру деңгейіне әсері қаржыландыру
тәсілдеріне байланысты. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыру
тәсілдері:
1) ақша-несие эмиссиясы (тиын шығару)
2) займ шығару
3) мемлекетке түсетін салық мөлшерін көбейту.
Тапшылықты жою үшін тиын шығару жағдайында сеньораж пайда болады.
Сеньораж — ақша шығару арқылы мемлекеттің табатын пайдасы.
Нақты ЖҰӨ өсуінің қарқынынан ақша жиынының өсу қарқыны артық болған
жағдайда сеньораж пайда болады, бұл құбылыс орташа баға деңгейін өсіреді.
Барлық экономикалық агенттер инфляциялық салық төлейді және олардың
табыстарының бір бөлігі бағаның жоғарылауы арқылы мемлекетке түсіп
отырады.Инфляция деңгейінің жоғарылауы жагдайында Оливер-Танзи әсері пайда
болады.
Өсіп келе жатқан инфляциялық қиындықтар салдарынан экономикалық ынта
пайда болады, ол салықты уақтылы төлемеу, өйткені өткен уақытта ақша
құнсызданады, бұдан салық төлеушілер ұтады. Мұның салдарынан мемлекеттегі
тапшылық және қаржы жүйесінің жалпы тұрақсыздығы өседі.
Мемлекеттік тапшылықты жою үшін ақша шығару қолда бар қаржыны
эмиссиялаумен бірдей жүрмеуі мүмкін, ол басқа түрде жүзеге асырылады.
Мысалы, Орталық банктің мемлекеттік кәсіпорындарға жеңілдетілген пайыз
мөлшерімен несие беруді кеңейту арқылы немесе төлем уақытын созу арқылы
жүзеге асырылады.
Дәрісті өздігінен қайталау сұрақтары:
1. Ресурстар нарығында өндіріс факторларына бағаның қалыптасу ерекшелігі.
2. Тұтынуға және қор жинауға орташа бейімділік дегеніміз не?
3. Инвестицияға әсер ететін факторлар
5. тақырып. Жиынтық ұсыныс және жиынтық сұраныс. AD-AS үлгісі
1.Жиынтық сұраным және оның факторлары.
2. Жиынтық ұсыным, оның классикалық және кенсиандық
үлгілері
3. Макроэкономикалық тепе-теңдік: қысқа және ұзақ мерзімдегі
тепе-теңдік, тұрақтандырушы саясат.
Жиынтық сұраныс қисығы баға деңгейі мен өнім өндірісіндегі тауарлар
нарығы мен активтер нарығының тепе-теңдігін көрсетеді. Жиынтық сұраныс
қисығының кез-келген нүктесінде, мәселен графикте көріп отырғанымыздай В
нүктесінде тауарлар нарығы мен активтер нарығы тепе-тең.
Біз енді жиынтық сұраныс қисығының неліктен қарама-қайшы икемді
екендігін түсіндіре аламыз. Мәселен, тауарлар және активтер нарығы осы
берілген баға деңгейіне Рв өндіріс көлемі деңгейіне Үв тепе-теңдікте
болады. Еңді баға деңгейі төмендеді делік. Берілген номиналды ақша
ұсынысында баға деңгейінің түсуі нақты баланстық өсуіне әкеледі. Нақты
баланстардың ұлғаюына процент ставкасын азайтатындығын, инвестициялық
сұранысты арттыратындығын, сәйкесінше жиынтық шығындарды ұлғайтатындығын
еске түсірейік. Баға деңгейі төмендегенде шығындардың теңдік деңгейі өседі,
сондықтан АD қисығы қарама-қайшы иіледі. Төменде мұны толығырақ
қарастырамыз.
Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың өзара әсері.
Баға деңгейі Баға деңгейі
AS
Р AS Р
Р1 Е1
Р1 Е1
Е
Р0 АD1
Р0 Е AD1
AD AD
Y0 Y1
Y0 Y1
Өндіріс, кіріс (а)
Өндіріс, кіріс (б)
График. Жиынтық сұраныс қисығының АD-АD1 орын ауыстыруы жиынтық ұсыныс
қисығының иілуіне байланысты. (а) графигінде жиынтық сұраныс қисығының
қозғалуы өнім өндірісінің ұлғаюына әкелсе, (б) графигінде керісінше баға
деңгейінің өсуіне, ал өндіріс көлемінің сәл ғана өсуіне әкеледі.
Жиынтық сұраныс қисығын анықтау арқылы алдыңғы бөлімдерге талдау
жасаудың маңызын түсінеміз. Жиынтық сұраныс қисығы тауарлар және активтер
нарығының өзара тепе-теңдігін көрсетеді.
Жиынтық сұраныс қисығы баға деңгейі мен өндіріс көлемі арасындағы
байланысты көрсетеді. Мәселен, графикте Рс баға деңгейінде фирма Үс тең
өндіріс көлемін қамтамасыз етуге дайын, өндіріс көлемінің деңгейі
фирмалардың өздерінің тауарларының, еңбекке төлейтін саласының, т.б.
бағасына тәуелді. Сәйкесінше жиынтық сұраныс қисығы өндіріс факторлары
нарығының талаптарын, әсіресе тауарлар нарығы сияқты еңбек нарығының
талаптарын бейнелейді.
Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс қисықтарын анықтау.
Баға деңгейі
P
Өндіріс көлемі, кіріс
Дәрісті өздігінен қайталау сұрақтары:
1. Жиынтық сұраныс қисығының теріс көлбеуі немен түсіндіріледі?
2. Тұрақтандырушы саясаттың мақсаты қандай?
6- тақырып. Тауар және ақша нарығындағы макроэкономикалық тепе-теңдік.
IS-LM үлгісі.
1. Кейнс кресті. Мемлекеттік шығындар және салық мультипликаторы.Игіліктер
нарығы
2.Ақша нарығындағы сұраныс пен ұсыныс. LM қисығы
3.Орталық банктің реттеуші рольі: ақша мультипликаторы
4.IS – LM үлгісіндегі тепе-теңдік.AD және IS-LM үлгідерінің өзара
әрекеті. IS-LM үлгідеріндегі қазынашылық және монетарлық саясат.
Тауарлар және игіліктер нарығындағы тепе-теңдік жағдайын сипаттаудың екі
түрлі әдісі
бар. Бірінші – кейде ол макроэкономикада неоклассикалық көзқарас деп
аталады – баға нарықты тепе-теңдік жағдайға әкелетін құрал деп
жорамалданады. Мұнда баға деп тауарлар мен игіліктер деңгейлерінің
ақшалай бірлікте көрсетілуі ғана емес, сонымен қатар пайыздық мөлшерлеме,
нақты еңбек ақы қарастырылады. Осындай жағдайда нақты және ақша секторлары
бір-біріне ықпалын тигізбейді. Екінші – белгілі бір уақыт аралығында кейбір
бағалар өзгеруге бейім емес, мұндай жағдайда тепе-теңдік жұмысбастылық
көлемі есебінен және жалпы ішкі өнім көлемінен мүмкін болады. Бұл осы
көзқарасты сынаған Дж.Кейнс атымен кейнстік көзқарас деп аталады.
Екінші көзқарасты жақтаушылар пайымдаудың басқа жолын ұсынады. Оларда
кейбір баға аз өзгермелі (белгілі бір уақыт аралығында) дегенге жол
беріледі. Бұл жағдайда тепе-теңдік айырбасталатын көлем – тауарлар мен
қызмет көрсету (ЖҰӨ) және жұмысбастылық көлемі есебінен орнайды.
Бұл көзқарастар түбегейлі әртүрлі қорытындыларға әкелуіне қарамастан,
олар бір негізін қалаушы үлгіге негізделді. Соңғысын талдаудың екі
графикалық құралдарымен синтездеуге болады: тауар нарығы мен ақша нарығының
өзара әрекеттесуін көрсететін IS-LM үлгісі, еңбек нарығы және тауарлар мен
қызмет көрсетуді өндіретін және оларды тауар нарығында сататын фирма іс-
әрекетін сипаттайтын сұраныс – үлгісімен.
Алдымен кең анықталған тауар нарығын қарастырайық, яғни, тауарларды ғана
емес, сонымен қатар қызмет көрсетуді де қамтитын нарықты қарастырайық.
Талдаудың бастапқы нүктесі – тұтыну және инвестициялық игіліктерге
сұранысты білдіретін үй шаруашылықтары. Бұл бөлімде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz