Балықтардың қаңқасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 91 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯ ИНСТИТУТЫ

М.Б.Жақсыбаев, К.И.Батырова, Д.У.Сексенова

ЗООЛОГИЯ - 2

Алматы, 2018

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯ ИНСТИТУТЫ

М.Б.Жақсыбаев, К.И.Батырова, Д.У.Сексенова

ЗООЛОГИЯ -2

Омыртқалылар зоологиясы бойынша зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау

Алматы, 2018

ӘОЖ 596

Рецензенттер:
ҚазҰАУ-нің биологиялық қауіпсіздік кафедрасының профессоры,
в.ғ.д. Ильгекбаева Г.Д.

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің биология кафедрасының профессоры, б.ғ.д. Айдарбаева Д.К.

Жақсыбаев М.Б., Батырова К.И., Сексенова Д.У.
Зоология- 2: Омыртқалылар зоологиясы бойынша зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау. - Алматы: Ұлағат баспасы, 2018. - 105 б.

Зертханалық-тәжірибелік сабақтар студенттердің зоология курсын меңгеруінің ажырамас бөлігі болып табылады. Зоология-2 бойынша әдістемелік нұсқаулар омыртқалылардың негізгі жүйелі топтарының морфологиясы, анатомиясы бойынша білімдерін тереңдетуге және кеңейтуге ықпал етеді.
Ал келтірілген сызбалар, кестелер, олардың кейбіреулері өз бетінше толтыруды талап етеді, студенттердің логикалық ойлауын дамытады.
Зоология - 2 5В011300-Биология бағыты бойынша бакалаврларды даярлаудың кәсіптік цикліне кіреді, сонымен қатар бакалавр - биологтарды дайындаудың басты кезеңдерінің бірі болып табылады.

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті, 2018
Кіріспе. Хордалылар типі (Chordata)

Хордалылар типіне жататын жануарлардың энтодермадан пайда болған серпімді, бунақталмаған арқа желісі - хорда түріндегі өстік қаңқасы болады. Жоғары сатыдағы хордалыларда омыртқа бағанын түзетін омыртқалармен алмасады.
Өстік қаңқаның үстінде эктодермадан пайда болған жүйке түтікшесі орналасады. Жоғары сатыдағы хордалыларда ол омыртқаның астымен немесе ішімен өтіп жұлынды құрайды. Жүйке түтікшесінің алдыңғы бөлімі миды түзеді.
Ас қорыту жүйесі өзінің алдыңғы бөлімі арқылы сыртқы ортамен екі қатар тесіктер арқылы қатынасып желбезек қуыстарын түзеді. Төменгі сатыдағы сулық омыртқалыларда ол өмір бойы сақталады, ал жоғары сатыдағы хордалыларда ұрықтық даму кезеңінде ғана қызмет атқарады.
Хордалылар үшін гаструла қабырғасын тесу арқылы пайда болған екінші ауыздылық тән.
Барлық хордалылар -- тек екінші дене қуысты (целомдық) жануарлар.
Хордалылар -- денесі екі жақты симметриялы жануарлар.
Ішкі мүшелердің метамерлі орналасуы төменгі хордалыларда анық байқалады. Дененің сыртқы сегменттері болмайды.
Хордалылардың систематикасы:
Басқаңқасыздар тип тармағы (Acrania)
Басхордалылар класы (Cephalochordata);

Қабыршақтылар тип тармағы (Urochordata или Tunicata)
Асцидиялар класы (Ascidiae)
Сальпылар класы (Salpae)
Аппендикулярлар класы (Appendiculariae)

Басқаңқалылар (Craniata), немесе Омыртқалылар тип тармағы (Vertebrata)
Бөлім I .Жақсыздар (Agnatha)
Дөңгелекауыздылар класы (Cyclostomata)
Бөлім II. Жақауыздылылар (Gnatostomata)
Балықтар класс тобы (Pisces)
Шеміршекті балықтар класы (Chondrichthyes)
Сүйекті балықтар класы (Osteichthyes)
Төртаяқтылар класс тобы (Tetrapoda)
Қосмекенділер, немесе Амфибилер класы (Amphibia)
Бауырымен жорғалаушылар, немесе Рептилилер класы (Reptilia)
Құстар класы (Aves)
Сүтқоректілер (Mammalia), немесе Аңдар (Theria) класы

1-тақырып. Басхордалылар класы (Cephalochordata)
Басқаңқасыздар өте қарапайым хордалы жануарлар. Хордалылар типінің барлық негізгі белгілері басқаңқасыздарда жақсы байқалады, әрі өмір бойы сақталады.
Оларда өстік қаңқа ретінде хорда қызмет атқарады, жүйке жүйесі түтікше ретінде болады, жұтқыншақ желіден қуыстармен жалғасқан.
Басқаңқасыздардың екінші ауызы және екінші дене қуысы - целомы болады. Кейбір мүшелерінде метамерия сақталған.
Басқаңқасыз жануарларға дененің екі жақты (билатеральды) симметриялылығы тән.
Бұдан басқа басқаңқасыздар бірқатар ерекше қарапайым белгілерінің болуымен сипатталады. Басқаңқасыздарда эпидермис бірқабатты, жұқа кутикуламен қапталған. Эпидермис жасушаларының арасында жекеленген сезгіш және безді жасушалар орналасқан. Кутис нашар байқалады және де жұқа қабатты іркілдек ұлпа түрінде болады.
Орталық жүйке жүйесі миға және жұлынға жіктелмеген. Мидың жоқтығына байланысты басқаңқасы да болмайды.
Сезім мүшелері нашар дамыған: дененің үстіңгі бетінде шашыраңқы орналасқан сезгіш жасушалар бар. Жүйке түтігінің қабырғасында орналасқан жарық сезгіш түзінділер - Гессе көзшелері және дененің алдыңғы бөлігінің үстіңгі бетінде жатқан иіс сезу шұңқыры болады.
Желбезек қуыстары сыртқа емес терінің бүйір қатпарларының қалыңдауынан пайда болған атриалды немесе желбезек маңындағы қуысқа ашылады.
Ас қорыту жүйесі әлсіз жіктелеген түтікшеден тұрады, онда тек екі бөлім - жұтқыншақ пен ішек айқындалған. Жұтқыншақтың түбінде ұзына бойы созылған, кірпікшелі эпителий және безді жасушалармен астарланған - эндостиль болады. Эндостильдің қызметі судан қоректік түйірлерді бөліп алу.
Ланцетниктің қаны түссіз, жүрегі болмайды.
Зәр шығару мүшелері қысқа түтік түріндегі - нефридиялар түрінде болады. Олар 90 жұп болып метамерлі түрде жұтқыншақтың астында орналасады.
Көбею мүшелері - дөңгелекше дене түріндегі тұқым бездері мен аналық бездер. Жыныс өнімдері атриалды қуыс арқылы шығады.

Сабақ. Ланцетник мысалында басхордалылардың құрылыс ерекшеліктері
Мақсаты: Хордалы жануарларға тән белгілерді тауып көрсету.
Керекті құрал - жабдықтар: формалиндегі ланцетник, ланцетниктің бекітілген препараттары, микроскоптар, интерактивті тақта.
Зертханалық сабақты орындау тәртібі:
1.Ланцетниктің сыртқы құрылысындағы ерекшеліктерді қарап көру (дене пішіні, жабыны, дененің алдыңғы бөлігі, арқа-бүйір қатпары);
2.Ланцетниктің негізгі мүшелерін қарап көру: жұтқыншақ, ішек, желбезек қуыстары, атриопор, ас қорыту түтікшесі, жыныс гонадалары (кестелер);
3.Микроскоптың көмегімен ланцетниктің жұтқыншақ тұсындағы
көлденең кесіндісін қарап көру;
4.Микроскоптың көмегімен ланцетниктің ішек тұсындағы көлденең
кесіндісін қарап көру.

Систематикасы
Хордалылар типі (Chordata)
Басқаңқасыздар тип тармағы (Acrania)
Басхордалылар класы (Cephalochordata)
Ланцетниктәрізділер отряды (Amphioxiformes)
Өкілі ланцетник (Branchiostoma lanceolatum Pall)

Жұмысқа түсініктеме:
Ланцетниктің денесі екі бүйірінен қысыңқы, балық пішінді, дене ұзындығы 5-8 см мөлдір жануар. Дененің алдыңғы бөлігінде қармалауыштары бар ауыз алды түтікшесі, одан әрі арқа қанаты орналасып, құйрықпен аяқталады (сурет 1).

Сурет 1. Ланцетник (Br. Lanceolatum)

Құрсақ жағынан ерекше тесік атриопор және анальдық тесіктер орналасып, олардан алға қарай метаплевральдық қатпар шығады.
Ланцетниктің сыртқы көрінісімен лупа арқылы, сондай-ақ сурет бойынша зерттеп біліңіздер (сурет 2).
Тері жабыны - бірқабатты эпидермис және ішкі - кутис (іркілдек, борпылдақ дәнекер ұлпа).
Бұлшық еттер гомономды сегменттелген (миомерлер, миосепталар).
Қаңқасы хорда түрінде (өстік желі).
Ас қорыту мүшелері ауыз алды түтікшенің түбінде орналасқан ауыз тесігі, әрі қарай кеңейген жұтқыншақ қысқа ішекке жалғасады.

Сурет 2. Ланцетниктің сыртқы және ішкі құрылысы
1 - арқа жүзбе қанаты; 2 - құйрық жүзбе қанаты; 3 - құрсақ жүзбе қанаты; 4 - атриопор; 5 - метаплевральдық қатпар; 6 - сезгіш қармалауыштары бар ауыз воронкасы, 7 - миосепталар; 8 - миомерлер; 9 - хорда, 10 - жүйке түтігі; 11 - Гессе көзшелері; 12 - желбезек саңылаулары; 13 - жыныс гонадалары; 14 - ішек; 15 - бауырлық өсінді.

Тыныс алу мүшелері жұтқыншақ тұсындағы желбезек қуыстары (ланцетниктің жқтқыншақ тұсындағы көлденең кесіндісінен жақсы көрінеді) (сурет 3).

Сурет 3. Ланцетниктің жұтқыншақ тұсынан көлденең кесіндісі
1 - арқа жүзбе қанаты; 2 - метаплевральдық қатпар, 3 - эпидермис; 4- миомерлер, 5 - миосепталар; 6 - хорда, 7 - жүйке түтігі; 8 - желбезек саңылаулары; 9 - артриаль қуысы; 10 - жыныс бездері; 11 - бауырлық өсінді; 12 - эндостиль.

Ланцетниктің жұтқыншақ тұсынан көлденең кесіндісі микропрепаратынан негізгі мүшелерді көріп танысыңыздар: жабыны, миосепталары бар миомерлер, жүйке түтікшесі, хорда, желбезек қуыстары, жыныс гонадалары, бауырлық өсінді, сондай-ақ сыртқы құрылысындағы метаплевралды қатпарлы бірқабатты эпителий.
Ішек тұсындағы көлденең кесіндінің суретінен жоғарыда аталған мүшелерден басқа ішек анық көрінеді (сурет 4).

Сурет 4. Ланцетниктің ішек тұсынан көлденең кесіндісі
1 - арқа жүзбе қанаты, 2 - құрсақ жүзбе қанаты; 3 - эпидермис; 4- миомерлер; 5 - миосепталар; 6 - хорда; 7 - жүйке түтігі; 8 - ішек; 9 - целом.

Ланцетниктің қан айналу жүйесі тұйық, жүрегі болмағандықтан екі негізгі тамырлар: арқа және құрсақ қолқасы түрінде болады (кесте бойынша көріп танысу).
Зәр шығару мүшелері нефриядиялар түрінде, олар көзге көрінбейтіндіктен кесте бойынша қарап танысуға болады.
Ланцетниктер дара жынысты жануарлар.
Жыныс жүйесі: 25 жұп дөңгелекше жыныс бездері жұтқыншақ маңында орналасқан және препараттан жақсы көрінеді.
Дене қуысы екіншілік (целом) және ол дене қабырғасы мен ішек аралық кеңістікті түгел алып жатыр.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Хордалылар типінің жалпы сипаттамасы;
2. Басқаңқасыздардың систематикасы;
3. Ланцетниктің сыртқы құрылысы;
4. Ланцетниктің тері жабыны мен бұлшық ет жүйесінің құрылысы;
5.Ланцетниктің өстік қаңқасының, жүйке жүйесі мен сезім мүшелерінің
морфологиясы;
6. Ланцетниктің ас қорыту және тыныс алу жүйелерінің құрылыс
ерекшеліктері;
7. Ланцетниктің қан айналым жүйесі;
8. Ланцетниктің зәр шығару және жыныс жүйелері;
9. Ланцетниктің дамуы;
10.Хордалылардың эволюциясы.

- ланцетниктің сыртқы және ішкі құрылысын зерттеп білу бекітілген препараттар және кестелер бойынша іске асырылады;
- белгіленген сұрақтар оқытушының қатысуымен өткізілетін студенттердің өзіндік жұмыстарында қарастырылады.

2 тақырып. Дөңгелекауыздылар класы (Сyclostomata)

Дөңгелекауыздылар - қазіргі кезде тіршілік жануарлар тобының ішіндегі ең қарапайымдылары: жақтарының, жұп аяқтарының болмауы, аузы сорғыш типті, бір танау тесігі бар иіс сезу мүшесі, ішкі құлақта екі жарты шеңберлі канал.
Тыныс алу мүшесі желбезек қапшықтары түрінде, олардың қабырғасында энтодермадан пайда болған желбезек жапырақшалары орналасқан. Жартылай паразиттік тіршілік етуге бейімделушілік белгілері анық байқалады: сорғыш варонка, мүйізді тістер, жалаң, бездерге бай тері.

Сабақ. Миноганың мысалында дөңгелекауыздылардың құрылысының морфологиялық ерекшеліктері
Мақсаты: Дөңгелекауыздылардың тіршілік ету тәсіліне байланысты құрылыс ерекшеліктерін ашып көрсету.
Керекті құрал-жабдықтар: консервіленген миногалар, астауша, пинцет, мақта, препараттаушы инелер, ұлғайтқыш әйнек, кестелер, интерактивті тақта.
Зертханалық сабақты орындау тәртібі:
1. Өзен миногасының сыртқы құрылысындағы ерекшеліктерді көріп танысу (дене пішіні, арқа және құйрық жүзбе қанаттар, ауыз алды воронка, дара танау тесігі, көз, сыртқы желбезек қуысы, анальдық және зәр-жыныс тесіктері);
2. Ішкі мүшелерді оқып үйрену (кестелер);
3. Миноганың желбезек қапшықтары тұсындағы көлденең кесіндісін
көріп танысу (кестелер);
4. Миноганың ішек тұсындағы көлденең кесіндісін көріп танысу.

Систематикасы
Хордалылар типі (Chordata)
Омыртқалылар немесе Басқаңқалылар тип тармағы (Vertebratа, немесе
Craniata)
Жақсыздар бөлімі (Agnatha )
Дөңгелекауыздылар класы (Cyclostomata)
Миногатәрізділер отряды (Petromyzoniformes)
Өкілі минога (Lampetra sp, L,)

Жұмысқа түсініктеме:
Миногалардың денесі ұзарған, угр пішінді болып келеді (сурет 5).

Сурет 5. Миноганың сыртқы құрылысы
1- арқа жүзбе қанаты; 2 - құйрық жүзбе қанаты; 3 - сорғыш түтік; 4 - көз; 5 - танау тесігі; 6 - төбе тесігі; 7 - сыртқы желбезек саңылаулары; 8 - бүйір сызығы; 9 - зәр-жыныс емізікшесі, 10 - аналь тесігі.

Дененің алдыңғы бөлігінде мүйізді тісті тақташасы бар ауыз тесігі, дара танау тесігі, жұп көздері және дененің екі бүйірінде жеті жұп желбезек қуыстары орналасқан. Денені бойлай бүйір сызық мүшелері өтеді, олар қатарлап ұсақ сыртқы тесіктер түрінде болып теріге терең еніп жатқан каналға апарады. Онда судың тербелісін қабылдайтын рецепторлар орналасқан.
Терісі тығыз, жалаң, көптеген безді жасушалы. Арқасын бойлай орналасқан екі арқа жүзбе қанаты құйрықтың протоцеркальды жүзбе қанатпен аяқталады.
Миногалардың жартылай паразиттік тіршілік ету тәсіліне байланысты сорғыш түтікшесі болады (сурет 6).

Сурет 6. Миноганың ауыз алды сорғыш ойығы
1- терілі күлтелер; 2 - ауыз тесігі; 3 - тістері бар тілі, 4 - тістері бар мүйізді тақталар; 5 - ішкі еріндік тістері.

Түтікшенің жиегін бойлай терілі күлтешелер орналасқан. Ортасында тісті тілі бар ауыз тесігі орналасады.
Одан әрі тістері бар мүйізді тақташа және түтікшенің жиегін бойлай - ішкі еріндік тістер орналасады.
Миногалардың бұлшық еттерінің гомономды сегменттелуі миосепталарымен бөлінген миомерлер түрінде болады.
Ас қорыту жүйесі: өңештің қалыптасуы, қарын дамымаған, ішекте сору беткейін ұлғайтатын иірімді қақпақшалар орналасқан. Бауыр дамиды, бірақ ұйқы безінің нұсқасы ғана болады.
Тыныс алу жүйесі - бұл тыныс алу түтікшесімен байланысатын және желбезек қуыстары арқылы дененің үстіңгі бетіне ашылатын энтодермальды желбезек қапшықтары (сурет 7).

Сурет 7. Миноганың желбезек аппараты
1- ауыз тесігі; 2 - тыныс алу түтікшесі; 3 - желбезек қапшықтары; 4 - сыртқы желбезек тесіктері.

Қан айналу жүйесі: екі камералы жүрек, қарыншадан шыққан құрсақ қолқасы алып келуші желбезек артерияларына тарамдалады. Артериялық қан алып кетуші тамырлар бойымен құрсақ қолқасына жиналады. Осы тамырдан дененің алдыңғы бөлігіне баратын ұйқы артериялары шығады (сурет 8).

Сурет 8. Миноганың қан айналу жүйесінің сызбасы
1 - жүрекше, 2 - құрсақ қолқасы, 3 - алып келгіш желбезек артериялары; 4 - алып кеткіш желбезек артериялары, 5 - арқа қолқасы; 6 - ұйқы артериялары; 7 - артқы кардиналдық вена; 8 - алдыңғы кардиналдық вена, 9 - веноздық синус; 10 - қарынша; 11 - бауырдың қақпа жүйесі.

Барлық мүшелерге қан жеткізетін артерияларды бөлуші арқа қолқасы да аталған тамырдан шығады. Веналық қан дененің алдыңғы бөлігінен шығатын жұп алдыңғы кардиналдық веналарға жиналады. Дененің қалған бөлігіндегі веналық қан артқы кардиналдық веналарға құяды. Осылайша алдыңғыларымен бірігіп жүрекшеге жалғасқан веноздық қуысқа құйылады. Бауырда қан айналымның қақпа жүйесі бар.
Мезонефросты бүйректерден несепағарлар (вольфов каналдары) шығып зәр - жыныс синусына құйылады.
Дөңгелекауыздалардың жыныс жүйесі дара жыныс бездер түрінде болады. Жыныс жолдары жоқ және жыныс өнімдері дене қуысына түседі, кейін зәр-жыныс емізікшелері арқылы сыртқа шығарылады.
Дөңгелекауыздылардың жүйке жүйесі мидан және жұлыннан тұрады. Мидың келесі бөлімдері бар: алдыңғы, аралық, орта, сопақша (сурет 9).

Сурет 9. Миноганың миы (үстінен)
1 - алдыңғы ми; 2 - иіс бөлімдері; 3 - аралық ми; 4 - төбе органы; 5 - орта ми; 6 - мишық; 7 - сопақша ми.

Мишық нашар дамыған. Мидың барлық бөлімдері бір жазықтықта орналасқан. Мидан 10 жұп жүйкелер шығады.
Қаңқасы басқаңқасынан және хордадан тұрады. Басқаңқасы ми сауыты мен висцеральдық бөлімдерден тұрады (сурет 10).

Сурет 10. Теңіз миногасының басқаңқасы
1 - тақ шеміршекті капсула; 2 - есту қапшығы; 3 - иіс қапшығы; 4 - ерін шеміртшектері; 5 - сақиналы шеміршек; 6 - жүрек маңы қапшығы; 7 - желбезек торы.
Ми сауыты шеміршекті тақташа түрінде, әрі қарай есту қапшығы және алдында иіс сезу капсуласы орналасады.
Ми сауытының бүйір қабырғалары көз шұңқырын түзеді.
Басқаңқасының висцеральдық бөлімінің құрамына желбезек қапшықтарының тірегі болатын желбезек торы және жүрек маңындағы қалта кіреді. Сонымен қатар ауыз түтікшесі мен тілге тіреніш болатын шеміршектерде кіреді.
Миногалардың өстік қаңқасы өмір бойы сақталатын хорда түрінде болады. Дөңгелекауыздыларда ішінде жұлын орналасқан канал түзетін омыртқалардың жоғарғы доғаларының нұсқасы пайда болады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Миноганың сыртқы құрылысы суреті бойынша сыртқы
құрылысының ерекшеліктерін сипаттап жазыңдар;
2. Дөңгелекауыздылардың қоректену тәсіліне байланысты
морфофизиологиялық ерекшеліктері;
3. Кестені толтырыңдар;

№

дөңгелекауыздылардың отряды
сипаттамасы
өкілдері
1
Миногатәрізділер (Petromyzoniformes)

2
Миксинтәрізділер (Myxiniformes)

4. Дөңгелекауыздылардың биологиялық алуантүрлілігі;
5. Дөңгелекауыздылардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы.

oo миногалардың сыртқы құрылысының ерекшеліктері консервіленген
жануарлардан қарастырылады;
oo ми жүйкелерінің құрылысы, қызметі жеке сабақтарда қарастырады.

3 тақырып. Шеміршекті балықтар класы (Сhondrichthyes)

Шеміршектілер - теңіз балықтарының аздаған ( 700-ден астам) тобы. Белсенді қоректенуге байланысты шеміршекті балықтарда прогрессивті құрылыстың белгілері дамыған. Мысалы, шеміршекті балықтарда жұп көкірек және құрсақ жүзбе қанаттары түріндегі қозғалыс мүшелері едәуір жетілген, бұл олардың жүзу кезіндегі түрлі қозғалысын арттырады.
Хорда түгелге жуық сегменттелген шеміршекті омыртқалармен алмасқан, бұл олардың қозғалғыштығын арттырады.
Қозғалыс шапшаңдығының артуына күшті дамыған еттер арқылы қозғалысқа келетін құйрық жүзбе қанаттары мүмкіндік береді.
Висцеральдық қаңқада жіктелген желбезек доғалары пайда болған. Алдыңғы доғалары қармағыш типтегі жақтарға айналған. Тіласты доғасы жақ доғасының ми сауытына қозғалмалы бекіну қызметін атқарады. Желбезек доғалары тыныс алу аппаратына тірек бола отырып тыныс алу қозғалысының біршама тиімділігін қамтамасыз етеді. Прогрессивті белгілеріне іштей ұрықтанумен қатар және кейбір балықтардағы тірі туу да жатады.
Дегенмен де өмір бойы шеміршек күйінде қалатын қаңқа сияқты қарапайым белгілері сақталып қалған.
Терісі қарапайым плакоидты қабыршақтармен қапталған.
Желбезек саңылаулары 5-7-ге дейін, олардың әрқайсысы жеке тесік түрінде ашылады.
Шеміршекті балықтар класы (Сhondrichthyes) екі класс тармағына бөлінеді: Тақтажелбезектілер (Elasmobranchii) және Химералар (Holocephali).

1 сабақ. Тікенді акула мысалында шеміршекті балықтар құрылысының морфологиялық ерекшеліктері
Мақсаты: Шеміршекті балықтардың құрылыс ерекшеліктерін ашып көрсету.
Керекті құрал-жабдықтар: консервіленген тікенді акула, табақша, пинцет, кестелер, интерактивті тақта.
Зертханалық сабақты орындау тәртібі:
1. Тікенді акуланың сыртқы құрылысындағы ерекшеліктерді көріп
танысу (дене пішіні, басы, танау тесігі, көз, қабыршақ, арқа-бүйір қыртысы, жүзбе қанаттары, клоака тесігі);
2. Негізгі мүшелер жүйесін көріп танысу: ас қорыту, тыныс алу, қан айналу, жыныстық, зәр шығару (кестелер);
3. Шеміршекті балықтарға тән құрылыстық белгілерді тауып көрсетіңіздер.

Систематикасы
Хордалылар типі (Chordata)
Омыртқалылар тип тармағы (Vertebratа)
Жақауыздылар бөлімі (Cnathostomata)
Балықтар класс тобы (Pisces)
Шеміршекті балықтар класы (Chondrichthyes)
Тақтажелбезектілер класс тармағы (Elasmobranchii)
Акулалар отряд тобы (Selachomorpha)
Өкілі тікенді акула немесе катран (Squalus acanthias L,)

Жұмысқа түсініктеме:
Дене пішіні ұзарған, торпеда тәрізді, басында ұзарған тұмсық-рострум, екі бүйірінде ірі көздері, жұп танау тесігі, 5 жұп желбезек саңылаулары орналасқан.
Ауыз бастың төменгі жағында көлденең саңылау түрінде болады (сурет 11).

Сурет 11. Шеміршекті балықтардың сыртқы құрылысы
1 - рострум, 2 - ауыз тесігі; 3 - көз; 4 - танау тесігі; 5 - бүріккіш; 6 - желбезек тесіктері, 7 - арқа жүзбе қанаттары; 8 - құйрық жүзбе қанаты; 9 - көкірек жүзбе қанаты; 10 - құрсақ жүзбе қанаты, 11 - бүйір сызығы; 12 - клоака.

Көздің артында жұп кішігірім тесіктер - бүріккіштер (рудименттік желбезек қуыстары) орналасқан.
Тұлға бөлімі соңғы желбезек қуысынан басталады, клоака тесігімен аяқталады. Жұп көкірек және құрсақ жүзбе қанаттары горизонталь бағытта орналасқан. Арқа жағында екі арқа жүзбе қанаттары болады. Құйрық қанаты гетероцеркальды.
Акуланың терісі тесікшелері бар көптеген плакоидты қабыршақтармен жабылған. Бас, тұлға, құйрық бүйірлерінде сулық омыртқаларға тән мүше - бүйір сызығы орналасқан.
Жұп жүзбе қанаттарының бұлшық еттерінен басқа еттер ет сегменттерінен тұрады.
Ас қорыту жүйесінде: ауыз қозғалмалы шеміршекті жақтармен қаруланған, тіл нашар дамыған, қарын көлемді, әрі созылмалы, ішек аш, тоқ және тік ішектерге жіктелген (сурет 12).
Тоқ ішекте иірімді қатпарлар болады. Тік ішек клоакаға ашылады. Тік ішектің ортаңғы бөлігінен тұз алмасу мүшесі - саусақ тәрізді өсінді - ректальды без шығады.
Тыныс алу жүйесі желбезектер түрінде (желбезек күлтелері, желбезек доғалары және желбезек аралық перделер). Акулаларда тыныс алу ауыздың жұтыну қозғалысы кезіндегі судың жұтқыншақ арқылы желбезектерге өтіп, оларды шайғаннан соң сыртқы желбезек тесіктері арқылы шығу нәтижесінде жүреді.

Сурет 12. Шеміршекті балықтардың ішкі құрылысы
1 - жүрекше, 2 - қарынша; 3 - артериальдық конус; 4 - құрсақ қолқасы; 5 - алып келгіш желбезек артериялары; 6 - веноздық синус; 7 - желбезектер; 8 - қарын; 9 - аш ішек; 10 - өт жолы; 11 - өт қабы; 12 - бауыр; 13 - ұйқы безі; 14 - тоқ ішек; 15 - тік ішек; 16 - клоака, 17 - бүйрек; 18 - көкбауыр.

Шеміршекті балықтардың қан айналу жүйесі дөңгелекауыздылармен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктерге ие: қарыншада көлденең жолақты етті артериалдық конус шығады, әрі қарай құрсақ қолқасы одан 5 жұп алып келуші желбезек артериялары тарап, оларда газ алмасу өтеді. Оттегін сіңірген қан алып келуші артериялар арқылы арқа қолқасына барып, одан барлық мүшелерге таралады.
Веноздық жүйеде бүйректің қақпа жүйесі түзіледі, вена қаны кардинальдық веналар бойымен веноздық қуысқа, одан әрі жүрекшеге құйылады (сурет 13).

Сурет 13. Шеміршекті балықтардың қан айналу жүйесінің сызбасы
1 - қарынша; 2 - артериальдық конус; 3 - құрсақ қолқасы, 4 - алып келгіш артериялары; 5 - алып кеткіш желбезек артериялары; 6 - ұйқы артериясы; 7 - арқа қолқасы; 8 - бүйректің қақпа жүйесі; 9 - бауырдың қақпа жүйесі; 10 - алдыңғы кардинальдық вена; 11 - артқы кардинальдық вена; 12 - веноздық қуыс; 13 - жүрекше.
Зәр шығару жүйесінде қызметтік вольфов каналдары атқаратын несепағарлары бар жұп тұлғалық немесе мезонефростық бүйректер (сурет 14).
Аталықтарында бүйректің алдыңғы бөлігі арқылы тұқым шығарғыш
каналшалар өтеді. Осылайша, бүйректің бұл бөлігі зәр шығару қызметін атқармайды. Бүйректің артқы кеңейген бөлігінің қуысы вольфов каналы арқылы клоакаға ашылады.
Аналықтарында бүйректер жыныс мүшелерімен байланыспайды және вольфов каналы клоакаға ашылатын несепағар ретінде ғана қызмет атқарады.

Сурет 14. Аналық акуланың зәр-жыныс жүйесі
1- клоака, 2 - несепағар; 3 - мезонефростық бүйректер; 4 - жұмыртқа безі;
5 - жұмыртқа жолы; 6 - жұмыртқа жолының түтікшесі; 7 - скорлупа безі.

Аналықтарында жұмыртқа бездері, жұмыртқа жолы (Мюллер каналдары) біршама кеңейген скорлупалық бездер түзеді, онда жұмыртқаның тығыз қабығы қалыптасады. Жұмыртқа жолының артқы кеңейген бөлігі ұрық дамитын жатын деп аталады.
Аталықтарының жұп тұқым бездері кезекті, ұзарған дене түрінде болады. Тұқым бездерінен тұқым шығарғыштар шығып, аталықтарында зәр шығару қызметінің мәнін түгелдей жоғалтқан, шын мәнінде тұқым безінің қосалқысының қызметін атқаратын бүйректің жоғарғы жиегіне енеді. Бүйректің бұл бөлігінің каналшалары тұқым жолына бірігеді (вольфов каналдары). Тұқым жолдары кеңейіп тұқым көпіршіктеріне айналады, сосын клоакаға ашылады. Ұрықтануы іштей.

2 сабақ. Шеміршекті балықтардың қаңқасы
Мақсаты: Шеміршекті балықтардың қаңқа бөлімдерін тауып көрсету.
Керекті құрал-жабдықтар: кестелер, интерактивті тақта.
Зертханалық сабақты орындау тәртібі:
1. Шеміршекті балықтардың қаңқасының негізгі бөлімдерін көріп танысу:
а) басқаңқасының ми бөлімі: басқаңқасының бөлімдері, рострум, фонтанель;
б) басқаңқасының висцеральдық бөлімі: ерін шеміршектері, жақ доғасы, тіласты доғасы, желбезек доғалары;
в) омыртқа: тұлға және құйрық бөлімдері, амфицельді омыртқа пішіні, құрылысы;
г) аяқтар және олардың белдеулері: иық, жамбас белдеулері, жүзбе қанаттарының қаңқасы.

Жұмысқа түсініктеме:
Қаңқа шеміршекті және бөлімдерге бөлінеді: басқаңқасы, өстік қаңқа, белдеулер және олардың жүзбе қанаттары. Өстік қаңқа тұлға және құйрық бөлімдерінен тұратын омыртқа түрінде болады.
Әрбір омыртқа жоғарғы және төменгі доғалары бар цилиндр пішінді омыртқа денесінен тұрады. Жоғарғы доғалар бірігіп жұлын каналын түзеді. Тұлға бөлімі омыртқалардың төменгі доғалары қысқа, оларға өте қысқа шеміршекті қабырғалар жалғасады.
Омыртқа денесінің алдыңғы және артқы беткейлері екі жақты иілген. Мұндай омыртқалар амфицельді деп аталады. Көрші омыртқалардың иілген беткейлері түзген кеңістік хордамен толтырылған.
Басқаңқасының ми бөлімі тұтас шеміршекті капсула түрінде болады. Оның құрамына көз шұңқыры, есту және иіс сезу капсулалары, рострум (үш шеміршектен түзілген өсінді) және шүйде бөлімі енеді (сурет 15).

Сурет 15. Шеміршекті балықтардың басқаңқасы
1 - рострум; 2 - иіс сезу капсуласы; 3 - көз шұңқыры; 4 - есту капсуласы; 5 - таңдай - шаршы шеміршегі; 6 - Меккель шеміршегі; 7 - ерін шеміршегі, 8 - гиомандибуляре, 9 - копула; 10 - гиод; 11 - желбезек доғалары; 12 - шеміршекті доғалар.

Басқаңқасының висцеральдық бөлімінің құрамына шеміршекті висцеральдық доғалар, ерін шеміршектері, таңдайшаршы шеміршегі (жоғарғы жақтар) және меккель шеміршегі (төменгі жақтар), үш гиомандибуляре, гиод, копула элементтерінен тұратын тіласты доғасы кіреді.
Тіласты доғасының артында көптеген шеміршекті сәулелері бар бес жұп желбезек доғалары орналасады.
Шеміршекті балықтардың басқаңқасы гиостильді, яғни жақ доғасы гиомондибуляре көмегімен (тіласты доғасының жоғарғы элементі) ми сауытымен байланысады.
Шеміршекті балықтардың иық белдеуі коракоид және жауырын бөлімдерінен құралған (сурет 16).

Сурет 16. Шеміршекті балықтардың иық белдеуі мен көкірек жүзбе қанаты
1- коракоидты бөлім; 2 - жауырын бөлімі, 3 - базалилер; 4 - радиалилер; 5 -
эластоидты жіпшелер.

Жамбас белдеуі: тақ жалпақ шеміршек (сурет 17).

Сурет 17. Шеміршекті балықтардың жамбас белдеуі мен құрсақ жүзбе қанаты
1 - жамбас белдеуі; 2 - базалилер; 3 - радиалилер; 4 - эластотрихинді жіпшелер;
5 - копулятивтік (шағылыс) мүшесі.

Көкірек жүзбе қанатының қаңқасының құрамында: базалилер, радиалилер, эластоидинді жіпшелер. Құрсақ жүзбе қанаттарының қаңқалары да шеміршектерден түзілген: базалилер, радиалилер, эластоидинді жіпшелер. Аталықтарында базалилердің ішкі бөлігі қалақша түрінде ұзарған, олар шағылысу мүшесінің қызметін атқарады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Жақауыздылардың прогрессивтік морфофизиологиялық ерекшеліктері неде;
1. Шеміршекті балықтар құрылысының қарапайым белгілері;
3. Дөңгелекауыздылар мен шеміршекті балықтар құрылысын мүшелер жүйесі бойынша салыстыр;
4. Шеміршекті балықтардың ас қорыту жүйесінің сызбасын көрсет;
5. Шеміршекті балықтардың қан айналу жүйесінің сызбасын көрсет;
6. Шеміршекті балықтардың плакоидты қабыршағының құрылысы;
7. Бұлшық ет жүйесінің жіктелу белгілері,
8. Шеміршекті балықтардың ас қорыту жүйесінің ерекшеліктерін
сипаттап бер;
8. Желбезектердің құрылысы;
9. Шеміршекті балықтардың қан айналу жүйесінің ерекшеліктері;
11.Шеміршекті балықтардың зәр шығару, көбею мүшелерінің құрылысы.

4 тақырып. Сүйекті балықтар класы (Osteichthyes)
Сүйекті балықтар келесі белгілермен сипатталады: сүйекті балықтардың қаңқасы сүйекті жабынды немесе хондральды жолмен пайда болған.
Сүйектірек балықтар үшін жұп жүзбе қанаттары тән, көкірек және құрсақ қанаттарында базалилер, ал құрсақ жүзбе қанаттарында радиалилер де болмайды.
Көкірек қанаттары тұлғаның астында тік бағытта орналасқан. Ауыз бастың ұшында, кейде басқаша да орналасуы мүмкін. Құйрық жүзбе қанаты гомоцеркальды.
Тоқ ішегінде спиральды қақпақ болмайды. Көптеген сүйектірек балықтардың ішегінде тұйық (пилорикалық) өсінді және анальдық тесікпен аяқталады. Клоака жоқ.
Денесі жұқа тақташалы сүйекті қабыршақтармен қапталған. Артериялық конус орнына қолқа бадамы пайда болған.
Басым көпшілік түрлерінде желбезек аралық перделер редукцияланған және желбезек күлтелері тікелей желбезек доғаларында орналасады. Желбезек аппараты сүйекті желбезек қақпағымен жабылған.
Маңызды гидростаттикалық мүше - торсылдағы болады. Уылдырықтары майда, көпшілігі сырттай ұрықтанады.

1 сабақ. Өзен алабұғасы мысалында сүйекті балықтардың сыртқы және ішкі құрылысы
Мақсаты: Сүйекті балықтардың құрылысын айқындаушы ерекшелітерді тауып көрсету.
Керекті құрал-жабдықтар: жаңа ұсталған балық, скальпель, табақша, пинцет, мақта, препараттық инелері, қайшы, түйреуіш, интерактивті тақта.
Зертханалық сабақты орындау тәртібі:
1. Сүйекті балықтардың сыртқы құрылысындағы ерекшеліктерді көріп танысу;
2.Балықтың дене құрылысындағы мүшелердің жалпы орналасуын көріп танысу;
1. Желбезекті тауып, оның құрылысын қарап танысыңыздар;
2. Ас қорыту жүйесімен танысыңыздар;
5. Сойылған балықтан басқа мүшелерімен танысыңыздар (бүйректер, көбею мүшелері);

Систематикасы
Хордалылар типі (Chordata)
Омыртқалылар тип тармағы (Vertebratа)
Жақауыздылар бөлімі (Cnathostomata)
Балықтар класс тобы (Pisces)
Сүйекті балықтар класы (Osteichthyes)
Сәулеқанатты балықтар класс тармағы (Actinopterygii)
Нағыз сүйекті балықтар отряд тобы (Teleostei)
Алабұғатәрізділер отряды (Perciformes)
Өкілі өзен алабұғасы (Perca tluviatilis)

Жұмысқа түсініктеме:
Зерттелетін балықтың дене пішініне көңіл аударыңыздар. Басында мүйізденген жалпақ көздер орналасқан, қабақтары болмайды, танау тесіктері ауыз қуысымен жалғаспайды (инені сұғып тексер). Ауыз сүйекті балықтарда бастың алдыңғы ұшында орналасқан (сурет 18).

Сурет 18. Алабұғаның сыртқы құрылысы (Perca tluviatilis)
1 - аузы; 2 - көзі; 3 - арқа жүзбе қанаты; 4 - бүйір сызығы; 5 - құйрық жүзбе қанаты; 6 - аналь қанаты; 7 - көкірек жүзбе қанаты; 8 - құрсақ жүзбе қанаты; 9 - желбезек қақпағы.
Бастың екі бүйірінде желбезек қақпақшалары орналасқан. Денесі сүйекті дөңгелекше тақтайшалы қабыршықтармен қапталған. Денесін бойлай нәзік тесіктер түріндегі бүйір сызығы созылып жатыр. Көкірек және құрсақ жұп жүзбе қанаттары тік бағытта орналасқан, арқа, анальдық жүзбе қанаттары тақ және құйрығы гомоцеркальды.
Жоспар бойынша сойып көрсетіледі (сою әдісі арнайы беріледі). Мүшелердің орналасу ретін сою кезінде игереді.
Ас қорыту жүйесі: ауыз қуысы айқын шекарасыз жұтқыншаққа өтеді, сосын қысқа өңеш қарынға жалғасады. Ішегі әлсіз жіктелген. Ішектің ұзындығы қорек сипатына тәуелді. Ішектің сіңіру беткейінің ұлғаюы аш ішектің алдыңғы бөлімінен шығатын тұйық пилорикалық өсінділердің есебінен іске асады. Аш ішек баяу тоқ ішекке ауысады, одан әрі тік ішек жалғасып, ол анальдық тесікпен аяқталады. Өт қабы бар бауыр жақсы байқалады. Ұйқы безі әдетте шашыраңқы немесе аш ішек бастамасындағы шажырқайда түйірлер түрінде орналасады (сурет 19).

Сурет 19. Алабұғаның ішкі құрылысы
1 - қарын; 2 - ішек; 3 - пилорикалық өсінділер; 4 - бауыр; 5 - ұйқы безі; 6 - желбезектері, 7 - бүйректері, 8 - несепағар; 9 - қуық; 10 - аналық жұмыртқа безі, 11 - жүрекше; 12 - қарынша, 13 - қолқа түбірі; 14 - торсылдақ.

Гидростатикалық қызмет атқаратын торсылдақ жақсы байқалады және ол ішектің алдыңғы бөлімімен байланысады.
Тыныс алу жүйесі: желбезек доғаларынан тұратын төрт толық желбезектер, оларға желбезек күлтелері бекиді. Желбезек доғаларының ішкі бетінде сүзгі қызметін атқаратын желбезек таяқшалары болады. Сүйекті балықтардың тыныс алуы желбезек қақпағының есебінен болатын қозғалыс механизіміне байланысты.
Қан айналу жүйесі: шеміршекті балықтармен салыстырғанда артериялық конус орнына бірыңғай салалы етті қолқа бадамы болады, құрсақ қолқасы төрт алып келуші желбезектік артерияларға тарамдалған. Қақпа жүйесі бауырда, сол бүйректе де түзіледі.
Зәр шығару жүйесімен танысу үшін ішек пен торсылдақты алып тастау керек. Бүйректер дене қуысының арқа жағында орналасады, олардан несепағарлар (вольфов каналдары) шығады. Сүйектірек балықтарда қуық дамыған.
Жыныс жүйесі. Торсылдақтың екі бүйірін бойлай аналық (уылдырық) безі, аталықтарында тұқым безі орналасады. Сүйекті балықтарда жыныс жолдары жыныс тесіктері арқылы сыртқа жеке ашылады.

Балықтарды сою әдісі
1. Балықты сол қолмен шалқалатып ұстайды да қайшы арқылы аналь тесігі тұсынан көлденең етіп теріні кеседі
2. Кесіндінің жиегін пинцетпен көтеріп, қайшының доғал ұшын кесінді тесігіне енгізіп, қайшы ұшымен теріні көтере отырып ауызға дейін орта сызық бойымен құрсақты жарады.
3. Балықты бір бүйіріне жатқызады да анальдық кесіндіні омыртқа жотасына дейін және иық белдеуінен желбезек қақпағына дейін кеседі.
4. Бүйірлік бойлай кесіндіні жасап, тұлғаның ойылған бүйірін алып тастайды.
5. Желбезек пен жүрек көріну үшін жалбезек қақпағын, иық белдеуін ойып алады.
6. Ойық арқылы балықтың ішкі құрылысы айқын көрінеді.

2 сабақ. Сүйекті балықтардың қаңқасы
Мақсаты: Сүйекті балықтардың қаңқа құрылсындағы ерекшеліктерді көрсету.
Керекті құрал-жабдықтар: балық қаңқаларының топтамасы (құрастырылған қаңқа).
Зертханалық сабақты орындау тәртібі:
1. Басқаңқасын қарап көріп, құрылысындағы ерекшеліктерді табу;
2. Өстік қаңқаны көріп танысу;
3. Белдеулер мен жүзбе қанаттарын көріп танысу.

Жұмыстқа түсініктеме:
Қаңқа негізінен сүйекті. Басқаңқасының ми бөлімі: шүйдеден, түбінен, қақпағынан және бүйірлерінен тұрады (сурет 20).
Шүйде бөлімі жоғарғы, жұп бүйір және негізгі шүйде сүйектерінен құралған.
Басқаңқасының түбін парасфеноид пен өре сүйек түзеді. Бүйірлерін құлақ, негізгі сынатәрізді, қанатсынатәрізді, көзсынатәрізді сүйектер құрайды.
Басқаңқасының қақпағы негізінен жабынды құрылымды: жұп төбе, маңдай, мұрын сүйектерінен түзілген.

Сурет 20. Сүйектірек балықтардың басқаңқасының ми бөлімі
1 - негізгі шүйде сүйек; 2 - бүйірлік шүйде сүйектер; 3 - жоғарғы шүйде сүйек; 4 - негізгі сынатәрізді сүйек; 5 - көзсынатәрізді сүйек; 6 - қанатсынатәрізді сүйек; 7 - есту сүйектері, 8 - иіс аралық сүйек; 9 - бүйірлік иіс сүйектері; 10 - төбе сүйек; 11 - маңдай сүйек; 12 - мұрын сүйек; 13 - парасфеноид; 14 - өре сүйек.

Басқаңқасының висцеральдық бөлімі: тері тектес жоғарғы жақ сүйектер жоғарғы жақтың қызметін атқарады (сурет 21).

Сурет 21. Сүйектірек балықтардың басқаңқасының висцеральды бөлімі
1- жақаралық сүйек; 2 - жоғарғы жақ сүйегі; 3 - шаршы сүйек; 4 - қанаттәрізді
сүйек; 5 - тіс сүйек; 6 - бұрыш сүйек; 7 - буындастырғыш сүйек; 8 - гиомандибуляр; 9 - гиод; 10 - копула; 11 - желбезектік доғалар.

Тіс және бұрыш жабын сүйектер төменгі жақты құрайды. Сүйекті тіласты доғасының құрамына шеміршекті балықтардағы барлық элементтер кіреді, яғни гиомандибуляре, гиод, копула. Сүйектірек балықтарда үстін желбезек қақпағы жауып тұратын төрт жұп желбезек доғасы болады.
Өстік қаңқа омыртқалардан құралған (тұлғалық, құйрық). Омыртқалар амфицельді пішінді. Әрбір омыртқа денесі мен сүйір өсінділі доғалардан тұрады. Жоғарғы доғалар жұлынды қоршап жауып тұрады. Тұлға омыртқаларына қабырғалар бекиді (сурет 22).
Құйрық бөліміндегі омыртқалардың төменгі доғалары қосылып гемальдық канал түзеді.
Сүйектірек балықтардың иық белдеуі жауырын, коракоид, клейтрум және клейтрум үсті тәрізді сүйектер түрінде болады (сурет 23).

Сурет 22. Сүйектірек балықтардың тұлға омыртқасының құрылысы
1 - омыртқа денесі; 2 - жоғарғы доға; 3 - жұлын каналы, 4 - жоғарғы сүйір өсінді, 5 - көлденең өсінділер, 6 - қабырға.

Сурет 23. Сүйектірек балықтардың иық белдеуі мен көкірек жүзбе қанаты
1 - клейтрум, 2 - клейтрум үсті, 3 - жауырын, 4 - коракоид; 5 - радиалилер; 6 - қанаттарының сәулелері.

Сүйектірек балықтардың көкірек қанатында базалилер болмайды, радиалилер мен сүйекті сәулелер сақталған.
Жамбас белдеуі - бұл жұп үшбұрышты сүйектер (сурет 24).

Сурет 24. Сүйектірек балықтардың жамбас белдеуі мен құрсақ жүзбе қанаты
1 - жамбас сүйек; 2 - сүйекті терілі сәулелер.

Құрсақ жүзбе қанатында тек сүйекті сәулелер сақталған
3 сабақ. Балықтардың жүйке жүйесінің салыстырмалы сипаттамасы
Мақсаты: Балықтардың жүйке жүйесінің құрылысындағы ерекшеліктерді тауып көрсету.
Керекті құрал-жабдықтар: кестелер, интерактивті тақта.
Зертханалық сабақты орындау тәртібі:
1. Шеміршекті балықтардың миының негізгі бөлімдерін көру;
2. Сүйекті балықтардың миының құрылысындағы ерекшелітерді тауып
көрсету;
3. Ми-жұлын жүйкелерінің морфологиясын талдау.

Жұмысқа түсініктеме:
Балықтардың орталық жүйке жүйесі ми мен жұлыннан тұрады. Балықтардың миы келесі бөлімнен тұрады: алдыңғы, аралық, орта, мишық және сопақша милар. Шеміршекті балықтарда алдыңғы ми ірі көлемді және жартылай екі бөлікке бөлінген (сурет 25).

Сурет 25. Шеміршекті балықтардың миы (үстінен)
1 - иіс бөлімдері; 2 - алдыңғы ми; 3 - эпифиз; 4 - аралық ми, 5 - орта мидың көру бөлімдері; 6 - мишық, 7 - сопақша ми.

Одан ірі иіс сезу бөлімдері шығады. Орта ми жақсы дамыған, әрі екі көру бөлімдеріне бөлінген.
Аралық ми үлкен емес, үстіңгі жағында эпифиз орналасады. Шеміршекті балықтарда мишық жақсы дамыған, беткейінде иірімдер болады. Тіршіліктік маңызды қызметтерді бақылайтын сопақша ми жұлынмен жалғасады. Мидан 10 жұп ми жүйкелері тарайды (кесте 1).

Кесте 1. Шеміршекті балықтардың ми жүйкелері

№
Жүйкенің аты
Қызметі
Жүйке тарайтын ми бөлімі
Жүйкеленетін мүше
1
Иіс
Сезім
Алдыңғы ми
Иіс сезу мүшелері
2
Көру
Сезім
Аралық ми
Көру мүшесі
3
Көзқозғағыш
Қозғалтқыш
Орта ми
Көз бұлшық еттері
4
Шығыр
Қозғалтқыш
Орта ми
Көз бұлшық еттері
5
Үштарам
Аралас
Сопақша ми
Көз алмасы, рострум
6
Алып кеткіш
Қозғалтқыш
Сопақша ми
Көз бұлшық еттері
7
Бет
Қозғалтқыш
Сопақша ми
Тіласті доғасы
8
Есту
Сезім
Сопақша ми
Ішкі құлақ
9
Тіл-жұтқыншақ
Аралас
Сопақша ми
Жұтқыншақ, тіл, желбзек қуыстары
10
Кезеген
Аралас
Сопақша ми
Ішкі мүшелер, бүйір сызықтары, желбезек аппараттары

Шеміршекті балықтармен салыстырғанда сүйектірек балықтардың миының көлемі кіші (сурет 26).

Сурет 26. Алабұғының миы
1 - алдыңғы ми, 2 - иіс бөлімдері; 3 - орта ми; 4 - мишық; 5 - сопақша ми.

Алдыңғы мида жүйке заттары болмайды. Одан кішігірім иіс сезу бөлімдері шығады. Эпифизі бар аралық ми көмескі байқалады (кішігірім көлемді). Орта ми мен мишық жақсы көрінеді. Сопақша ми біртіндеп жұлынға ауысады. Сүйектірек балықтардың да миынан 10 жұп ми ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.