Өсімдіктер - автотрофты организмдер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

ДС 9 Өсімдіктер - автотрофты организмдер

Жоспар:

Өсімдіктердің морфологиялық құрылысы
Жынысты, жыныссыз және өсімді көбею
Фотосинтез

Өсімдіктер дегеніміз эукариоттарға жатқызылатын фотосинтездеуші тірі ағзалар. Олардың жасушалық целлюлозды қабықшасы, қорға жиналған крахмал түріндегі қор заттары болады және аздап қозғалады немесе тіршілігінің барысында қозғалыссыз өседі.

Құрамында болатын хлорофилл пигменті өсімдіктерге жасыл түс береді. Жарықта фотосинтез жүреді. Өсімдіктер өсу мерзіміне қарай біржылдық, екі жылдық және көпжылдық болып бөлінеді.

Өсімдіктің вегетативті мүшелері: тамыр, сабақ, жапырақ.

Тамыр - өсімдіктің негізгі және жер асты мүшесі. Ол өсімдіктің өстік, симметриялы жер асты органы. Ол ұзақ уақыттар бойы ұзындыққа шексіз өсіп отырады. Тамырдың ұшын тамыр оймақшасы қорғап тұрады. Тамыр еш уақытта жапырақ түзбейді. Оның бұтақтануы, бүршіктенуі ішкі жағынан басталады. Қызметі: 1) тамыр арқылы топырақтан сіңірілген суды және онда еріген минералды тұздарды сабаққа өткізеді; 2) өсімдікті топыраққа берік орнықтырады; 3) кейбір тамырлар қоректік заттарды қорға жинайды (сәбіз, қызылша, шалқан, шомыр және т. б. ) ; көбеюге қатысады.

Әр түрлі жерде өскен өсімдіктердің тамырлары да әр түрлі орналасады. Орман ағаштарының тамырлары көбінесе тереңге кетеді. Таулы жердегі өсімдіктердегі құзжартастардың арасына бойлай еніп, олардың бұзылуына дейін әкеліп соқтырады.

Сонымен, өсімдік минералды заттар мен суды тамыр түкшелері арқылы сіңіреді. Олар алдымен өткізу аймағына келіп, содан соң сабаққа және жапыраққа өтеді. Кез келген өсімдіктің барлық тамырлары бір-бірімен байланысты және олар тамыр жүйесін құрайды. Тамырлар шығу тегіне қарай негізгі, жанама, қосалқы деп бөлінеді. Негізгі тамыр тұқымның ұрық тамыршасынан дамиды. Ол төмен қарай бағытталып, топыраққа тереңдей береді. Негізгі тамырдың жан-жағынан жанама тамырлар таралады. Олар көбінесе сору аймағында пайда болады. Топырақтан қоректік заттарды соруға қатысады. Қосалқы тамырлар сабақ пен жапырақтан өсіп шығады. Олар тамыр жүйесінің жаңаруынан немесе зақымдалудан, кесілуден кейін пайда болады. Өсімдіктің топыраққа берік орнығып, қоректенуін күшейтеді. Өсімдіктің негізгі тамрылары әр түрлі болады. Тамыр жүйесі деп бір өсімдікте болатын әртүрлі тамырлардың (негізгі, жанама, қосалқы) жиынтығын айтады. Тамыр жүйесі кіндік және шашақ тамыр болып екіге бөлінеді. Кіндік тамыр жүйесінде негізгі тамыр өте жақсы жетіледі. Одан жан-жағына жанама тамырлар тарайды. Дамуының алғашқы сатысында тамыр сабаққа қарағанда тез ұзарады. Себебі суды топырақтың терең қабатынан соруға тура келеді. Шашақ тамыр жүйесінде негізгі тамыр болмайды. Болған күнде де өте нашар дамып, жуандамай, басқа тамырлармен бірге өседі. Жуандығы біркелкі жанама немесе қосалқы тамырлар шашаққа ұқсап топталып тұрады. Мысалы, пияз, бидай, жүгері, арпа, сұлы, сарымсақ және т. б. Тамырдың мөлшері өсімдіктің өмірлік формасына (ағаш, бұта, шөптесін өсімдік) және сыртқы ортаға (экологияға) байланысты. Суда және батпақта өсетін өсімдіктердің тамыр жүйесі үлкен болмайды. Құрғақ жерде өсетін өсімдіктердің тамыр жүйесі аса жақсы болады. Табиғатта тіршілігін сақтап қалу үшін өсімдік мүшелері әр түрлі жағдайға түрін өзгерту арқылы бейімделуін түрөзгеріс дейді. Тамырдың өзгерген түрлері сүректік және тіндік паренхималарға артық қор заттарының жиналуына байланысты болады. Шығу тегіне және құрылысына қарай қорлық тамырлардың екі типі болады - тамыр жемістер және тамырдың түйнектері. Тамыр жемістер кіндік тамырдан пайда болады. Жемтамырлар. Әр түрлі органикалық заттар өсімдіктердің негізгі тамырларының жасушаларында қорға жиналып, жуандап, түрін өзгертеді. Мысалы, сәбіз, қызылша, т. б.

Өркен - бұл бүршіктен, сабақтан және жапырақтан тұратын, күрделі вегетативті мүше.

Сабақ - өсімдіктің жер асты мүшелері мен жер үсті мүшелерін жалғастырып тұратын орталық тірек.

Қызметі: 1) сабаққа - бүршік, жапырақ, гүл, жеміс бекінеді; 2) қоректік заттар сабақ арқылы қозғалады; 3) органикалық заттар қорға жиналады; 4) көбеюге қатысады.

Сабақ түрлері өсу бағытына байланысты тік, жатаған, шырмалғыш, өрмелегіш, қысқарған сабақ деп бөлінеді. Тік сабақтар өте мықты болады. Тік сабақты өсімдіктерге жүгері, бидай, терек, емен, қарағай, қайың және т. б. жатады. Жатаған сабақтар (желі сабақтар) өте әлсіз, жұмсақ. Жер бауырлап жатады. Мұртшалары арқылы ұзарып, топыраққа тиген жерінен қосалқы тамырлар дамиды (құлпынай, асқабақ, қияр, қауын, қарбыз) . Мұртша желі сабақ тобына жатады. Мұртшаның желі сабаққа қарағанда буынаралықтары ұзын. Желі сабақтың буынаралықтары қысқа болады. Шырмалғыш сабақтар нәзік, әлсіз болғандықтан айналасындағы өсімдіктерге шырмалып өседі (шырмауық, құлмақ), мұртшалары болмайды. Өрмелегіш сабақтардың - мұртшасы, емізікше өсінділері, жабысқақ түктері арқылы басқа өсімдікке жабысып, өрмелеп өседі (асбұршақ, жабайы бұршақ және т. б. ) . Шырмалғыш, өрмелегіш сабақты өсімдіктерді лианалар дейді, себебі - сабағы жіңішке, жеңіл және ұзын. Қысқарған сабақты өсімдіктердің сабағы өте қысқа.

Жапырақ - өсімдіктің өсу мүшесі. Атқаратын қызметтері:

1) ауадан көмірқышқыл газы мен су буын сіңіріп, жарықтың әсерінен органикалық зат түзу; 2) жасушадағы артық суды буландыру; 3) газ алмастыру; 4) органикалық заттарды қорға жинау; 5) өсімдіктің көбеюіне қатысу. Өркен мен жапырақ бірге дамиды. Алдымен жапырақ тақтасының ұшы, содан соң негізі, соңында сағағы өседі.

Жапырақтың сыртқы құрылысы жапырақ тақтадан (алақаны) және сағақтан тұрады. Жапырақтың кеңейген (жалпақ) бөлімі - тақтасы, сабаққа бекінетін жіңішке бөлігі сағағы деп аталады. Сағағы болмайтын жапырақтарды сағақсыз жапырақ дейді. Фотосинтез, су булану, газ алмасу, органикалық заттарды қорға жинау жапырақ тақтасында жүреді. Сағағы жапырақты жұлынып түсуден сақтайтын берік тірек қызметін атқарады. Сағақ жапырақ тақтасын жарыққа қарай бағыттап, бұрып қозғалту қызметтерін атқарады. Сабақтан сағақ арқылы қоректік заттар жапырақ тақтасына өтеді. Асбұршақ, итмұрын, раушан, беде, қараған және т. б. өсімдіктердің жапырақ сағағының түбінде орналасқан әртүрлі пішінді майда жапырақшаларды бөбешік жапырақша дейді. Ол жапырақ тақтасынан бұрынырақ өсіп, бүршікті зақымданудан қорғайды. Жапырақ тақтасының негізі ұзарып өсіп, сағақтың орнына түтік тәрізді қусырылады. Оны қынап дейді. Қынапты жапырақтар бидайда, жүгеріде, қамыста, балдырғанда, күріште және т. б. болады. Бір ғана тақтасы бар жапырақты жай жапырақ дейді (мысалы, терек, қарағаш, қайың, жөке ағаштары, т. б. ) . Бір сағақта екі, одан да көп майда жапырақшалар болса күрделі жапырақ дейді. Жапырақшаларының әрқайсысы өз алдына жеке-жеке түседі. Жапырақшаларының орналасуына қарай: үш құлақты күрделі, саусақ салалы күрделі, қауырсын тәрізді күрделі деп бөлінеді.

Гүл дегеніміз - көбеюге қажетті жыныс мүшелері бар, бұтақтанбайтын, түрі өзгерген, қысқарған өркен. Гүл бүршіктің өсу нүктесінен дамиды. Гүл бөліктері - гүл сағағы, гүл табаны, тостағанша жапырақша, күлте жапырақша, аталық пен аналықтан тұрады. Гүлдің сыртын жасыл түсті тостағанша жапырақшалар мен түрлі түсті күлте жапырақшалар қоршап тұрады. Тостағанша мен күлте екеуі қосылып, гүлсерігін құрайды. Гүлсағақтарына белгілі ретпен орналасқан гүлдер тобы гүлшоғыр деп аталады. Олар алуан түрлі болады. Гүлшоғырлар өсімдік бұтақтарының ұшында дамиды. Негізгі сабағының бұтақтануына қарай гүлшоғырлар жай және күрделі болып екіге бөлінеді.

- жай масақгүлде гүлдер гүлсағағынсыз тікелей негізгі сабақтың өзіне бекиді (мысалы, жолжелкен) ;

- күрделі масақгүл ортақ кіндікке орналасқан масақтардан құралады. Бидай, қарабидай, арпаның гүлшоғыры және т. б. күрделі масақгүлшоғырына жатқызылады;

- собықтың кіндігі жуан, етженді және орауыштары немесе жабындары бар (жүгері өсімдігі) ;

- қалқаншагүлде барлық гүлдер шамамен бір деңгейде орналасады, ал төменгі гүлдердің гүлсағақтары ұзара өсіп, жоғарырақ орналасқан гүлдерге теңеледі. Алмұрт, долана гүлшоғырлары қалқаншагүлге жатады;

- себетгүлде гүлдер бір-бірімен тұтасып, дөңес, ойыс немесе жалпақ бетте орналасады. Гүлшоғыр кіндігінің аумағы үлкейе түседі. Себеттің жиегін жапырақшалар көмкереді. Көмкеруші жапырақшалардың түсі көбінесе өте ашық болып келеді. Олар гүл күлтесі қызметін атқарады. Мұндай гүлшоғырлар күнбағыс, бақбақ, кекіре, т. б. өсімдіктерде кездеседі;

- шатыршагүлдің жай және күрделі түрі бар. Пияз, шие, наурызгүлдің, т. б. голшоғыры - жай шатыршагүл. Мұндай гүлдер бір жерден шығып тұрған гүлсағақтарына орналасады. Күрделі шатыршагүл жай шатыршалардан құралады (сәбіз) ;

- сыпыртқыгүлде гүлдер тарамдалған жіңішке бұтақтардың ұшына орналасады. Сұлы, тары өсімдіктері жатқызылады.

Өсімдік гүлдеп болғаннан кейін аналық түйіні сақталып, ұрықтанып жеміске айналады. Жеміс - көбею мүшелерінің соңғы даму сатысы. Ол бір ғана гүлден дамиды. Жеміс ішінде тұқымы бар гүлді өсімдіктердің көбею мүшесі. Түйіннің жеміске, тұқымбастаманың тұқымға айналуы түрліше жылдамдықпен өтеді. Жемістер құрғақ және шырынды болып екіге бөлінеді. Шырынды жемістер шырыны мол, жұмсақ болады. Олар: жидек, жидек тәрізді, сүйкті болып бөлінеді. Жидек жемістің ішінде тұқымдары көп сыртқы қабығы жұқа, жұмсақ, шырынды. Жидек жемістерге: қарақат, жүзім, қызан және т. б. жатады. Жидек тәрізді жемістердің қабығы қалың, қатты. Олар: мандарин, апельсин, лимон, т. б. Асқабақтар тұқымдасына жататын өсімдіктердің жемісі жидек тәрізді делінгенімен, өз алдына асқабақты жемістер деп аталады. Сүйекті жемістердің сыртқы қабығы жұмсақ, жұқа, шырынды. Ішкі бөлімі сүйектенген. Ішіндегі тұқым біреу немесе бірнешеу. Сүйекті жемістерге: шие, мойыл, алхоры, өрік, таңқурай, долана және т. б. жатқызылады. Құрғақ жемістердің шырынды жұмсақ еті болмайды. Құрғақ жемістердің қабы қатты, сүректенген, құрғақ болады. Бұршаққап - бір ұялы, тұқым саны біреу немесе болатын құрғақ жеміс. Тұқымдары жеміс жақтауының жиегіне бекиді. Піскенде екі жағындағы жіктері өздігінен ашылып, тұқымдары сртқа шашылады (асбұршақ, үрмебұршақ, соя) . Бұршаққын - қос ұялы, жемістің ішінде ұзына бойына тартылған мөлдір пердесі болады. Тұқымдары сол перденің екі жағына орналасады. Мұндай жемістерге: орамжапырақ, шомыр, шалғам жатады. Қауашақ - көп тұқымды құрғақ жеміс. Оның ішкі жағында майда тұқымдары орналасатын бірнеше ұяшықтары болады. Піскен тұқымдар қауашақ қақпақшалары ашылғанда сыртқа төгіледі (мысалы, көкнәр, қызғалдақ, сасық меңдуана) . Қанатты жеміс серігінің біраз бөлігі жұқарып, қанатқа айналған тұқымша. Жел арқылы таралады (үйеңкі, қайың, шаған) . Дәнек - жеміс қабы мен тұқымы бір-бірімен бітісіп кететін бір тұқымды құрғақ жеміс. Мысалы, бидай, жүгері, арпа, қарабидай, т. б. Тұқымша бір тұқымды құрғақ жеміс. Жеміс қабы мен тұқым бір-бірімен бірікпеген. Мысалы, күнбағыс, бақбақ, т. б. Жаңғақ жемістің жеміс қабы ағаштанып қатайып кетеді (емен жаңғағы, жаңғақ) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.