Қазақ педагогикасының тарихы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Педагогика
Тақырыбы: Қазақ педагогикасының тарихы
Қабылдаған:
Орындаған:
Орал 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақ даласында педагогикалық ойлардың пайда болуы
1.2 Қазақстан педагогикасының даму кезеңдері
6
6
11
2 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі қазақ педагогика ғылымын дамытудың əдіснамалық негіздері
2.2 Қазіргі отандық педагогиканың ұлттық ерекшеліктері
17
17
24
ҚОРЫТЫНДЫ
28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
30
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендікке ие болуы, біздің қоғамда болып жатқан демократияландыру процестері қоғамның да, оның жаңа әлеуметтік институттарының да тарихын түсіну міндетін қояды. Қазіргі жағдайда халықтың рухани өмірінде өз уақытында ұмытылған және тыйым салынған құбылыстарды қайтару міндеті шешілуде. Өткен мәдени-тарихи мұраларды қайта жаңғырту қазіргі заманның өзекті мәселесіне айналып отыр, оның құрамдас бөліктерінің бірі - өзінің бай дәстүрлері мен жас ұрпақты тәрбиелеудегі тәжірибесі бар халықтық педагогика.
Жас ұрпақты патриотизм мен интернационализм рухында тәрбиелеу процесінде мұғалімдер Қазақстанның тарихы, мәдениеті, білімі туралы материалдарды - адамгершілік сезімдерін қалыптастыруға, жеке құндылықты дамытуға көмектесетін материалдарды жеткіліксіз пайдаланатынын атап өткен жөн. Бірақ жастарға қазіргі заманның белсенділік принциптері мен өзекті проблемаларының өткеннің прогрессивті гуманистік идеяларынан терең тарихи тамырлары бар екенін көрсету өте маңызды. Осы идеяларды таратуда 19 ғасырдағы қазақ ағартушылары, халықтық білім берудің гуманистік принциптері мен мұраттарын қорғаған білімнің дәйекті мамандары маңызды рөл атқарды. Ш.Уәлихановтың педагогикалық көзқарастары. Алтынсарин мен Құнанбаевтің еңбектері білім берудің даму тарихында жағымды рөл атқарды, олар әлі күнге дейін маңызын жоғалтпады. Оларды мектеп қабырғасында оқыту ажырамас және өзіндік педагогикалық жүйе болып табылады, онда көптеген педагогикалық мәселелер көрініс тапты, ең маңызды ғылыми ұғымдар - жалпы педагогикалық, дидактикалық және әдістемелік түсініктер қолданысқа енгізілді: оқытудағы көрнекілік, тәжірибе және бақылау. оқытудың, білім берудің мақсаттылығы, сыныптағы және сыныптан тыс жұмыс формалары енгізілді. Қазақ ағартушылары тәрбиенің әртүрлі компоненттерінің ерекшеліктеріне: адамгершілік, дене және еңбек дәстүрлеріне негізделген еңбектерге ерекше назар аударды.
Зерттеушілер көптеген мәселелер мен Қазақстан халық ағарту тарихына қатысты мәселелерді зерттеді. Т.Тәжібаевтың, А.Ситдықовтың, А.Сембаевтың тарихи-педагогикалық еңбектері Қазақстандағы халық ағарту ісі мен мектеп ісінің даму тарихына байланысты мәселелерді дамытуға арналған. 50-ші жылдардан бастап революцияға дейінгі және кеңестік кезеңдердегі Қазақстандағы мектептер мен халыққа білім беру тарихы туралы бірнеше кандидаттық диссертациялар жазылды және қорғалды. Атап айтқанда, Л.П. Герасимова Қазақстандағы педагогикалық білім тарихынан (1950) еңбегін жазды. Онда аймақтағы мұғалімдер семинарияларының құрылу тарихы туралы айтылады. Кандидаттық диссертациясында И.Я. Гармс Революцияға дейінгі Ресей қазақтарының арасындағы халыққа білім беру (1958) тақырыбында Қазақстандағы мектеп біліміне талдау жасайды. Бұл диссертациялардың мазмұны бөлек мақала түрінде университеттердің және ғылыми журналдардың Ғылыми ескертпелері беттерінде жарияланған. Бірақ жоғарыда аталған зерттеулердің авторлары Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңінде қазақ ағартушыларының еңбектерінде халықтық педагогика мен білім беру идеяларының тарихын зерттеудің алдына арнайы міндет қоймады. Мәдениет саласындағы жаңалықтар В.В.Востров, Х.А. Кауанова Қазақ халқының материалдық мәдениеті; Қ.Т. Джумагулов Ы. Алтынсарин және қазақ халқының мәдениетінің дамуы, халықтық педагогика саласында: А.Е. Измайлов Орта Азия мен Қазақстан халықтарының халықтық педагогикасы, Қ.Ж.Қожахметова Қазақ этнопедагогикасы еңбектері жарық көрді.
Соңғы кезде қазақ педагогикасы мәселелері қазақ халқының салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына, оның мәдениетіне, тілдік мәселелеріне, моральдық-рухани құндылықтарына ғана қатысты емес практикалық мәселелерді шешу кезінде жиі ескеріле бастады. Республика егемендігінің идеялары қазіргі қоғамның экономикалық, саяси және идеологиялық өмірінің барлық дерлік формаларына ене бастады. Халықтық педагогика ғасырлар қойнауынан шыққан менталитет ерекшеліктерін, тілдің өзіндік ерекшелігін, оқыту мен тәрбиелеудің халықтық әдістерін көрсету міндетін қояды.
Бұл қазіргі кезеңдегі білім беруді дамытудағы және қазақ ағартушыларының жұмысындағы халықтық педагогиканың идеяларын зерттеу өзекті болып табылады деген тұжырымдама жасауға мүмкіндік береді.
Зерттеу нысаны - қазақ педагогикасы.
Зерттеу пәні - педагогика.
Зерттеу мақсаты: Қазақ педагогикасының тарихын зерттеу.
Ғылыми болжам: Біз халықтық педагогиканың даму процесін, олардың зерттеліп отырған кезеңдегі білім берудегі рөлін зерттеу адамның азаматтық қалыптасуына, жеке тұлғаның әлеуметтенуіне ықпал ете алады деген болжамға келеміз. Бұл тұтас, алдыңғы буындардың тәжірибесіне сүйене отырып жасалған. Қоғам дамуының жаңа әлеуметтік-саяси жағдайында пайда болған қазақ халқының рухани құндылықтарымен, оның ұлттық мәдениетімен, дәстүрлерімен жастарды мұқият, тереңірек таныстыру қажеттілігін қанағаттандыруға болады. XVIII- XIX ғасырлардағы қазақ ағартушылары құрған халықтық педагогика идеялары негізінде оқыту мен тәрбиелеудің негізі қалыптасады.
Зерттеудің мақсаты, гипотезасы, объектісі мен пәні келесі міндеттерді алдын-ала анықтады:
1. Халықтық педагогика ұғымының құрамдас бөліктерін зерттеу.
2. 18 ғасырдың бірінші жартысы - 19 ғасырдың ортасына дейін Қазақстандағы педагогикалық ойдың, білім мен мектептегі білімнің пайда болуы мен дамуының әлеуметтік-тарихи және әлеуметтік-мәдени алғышарттарын зерттеу.
3. Қазақ педагогикасының тарихи даму жолын зерттеу.
4. Қазақстан педагогикасының дамуын кезеңдерге бөлу.
5. Қазіргі қазақ педагогика ғылымын дамытудың əдіснамалық негіздерін қарастыру.
6. Қазіргі отандық педагогиканың ұлттық ерекшеліктерін ашып көрсету.
7. Алынған мәліметтер бойынша қорытынды жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - өткен дәуірдің прогрессивті мәдени мұрасы, халықтардың рухани қазынасындағы ұлттық және интернационалдық өзара әрекеттесуі туралы Республика үкіметінің нұсқаулықтары туралы философиялық, әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық идеялар. Қазақстан, Білім туралы Қазақстан Республикасы Заңының жаңа редакциясында тұжырымдалған ережелер мен тұжырымдар.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: оның материалдарын халықтық педагогика тарихы бойынша оқу бағдарламалары мен оқу құралдарын, сондай-ақ халық педагогикасы бойынша тиісті бөлімдер мен мұғалімдердің мәдени деңгейін көтеруге байланысты оқыту курстарын әзірлеу кезінде қолдануға болатындығында, сондай-ақ жоғары оқу орындарының студенттері үшін арнайы курстар өткізуде де қолдануға кеңес беріледі.
Зерттеу көздері: педагогика бойынша әдебиеттер, басылымдар, мақалалар.
Курстық жұмыс: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақ даласында педагогикалық ойлардың пайда болуы
Қазақ халқының рухани мəдениетінің даму тарихында XIX ғасырдың екінші жартысы өзгерістерге толы болды. Соған байланысты дəл осы кезде Қазақстанда ағартушылық мəдениеті пайда болып, дамиды. Адам ойының жəне ғылымның даму жолында дін тұрған жерде ағартушылық дүниетаным пайда болады. Бұл қазақ ойларының тарихындағы өте ғажайып феномен болды десек, қателеспейміз.
Əр халықтың өз заманының ойшылдары дүниенің, болмыстың, өмірдің, адамның жай-күйін жете түсінуге ұмтылғаны, əрине, белгілі. Бірақ олардың ойларына сол бір кезеңде қалыптасқан дүниетаным мен жалпы өркениеттік өзгерістер əсер тигізгені де қазіргі таңда біз үшін айдан анық болып тұр. Міне, осыған байланысты, ХІХ ғасырда Қазақстанда қалыптасқан, адамдар санасын өзгерту, халықтың басым көпшілігінің əлемдік өркениет үлгісімен рухани жаңару процесінің күрделі сипатын ашып көрсетуде ағартушылықтың маңызы, əрине, зор. Себебі сонау Жаңа дəуірде қалыптасқан бұл дүниетанымдық ағым қоғамдағы өзгерістермен ұштасып, олардың негізінде ізгілік, əділеттілік идеялары мен ғылыми таным-білім негіздерін тарату жолдары арқылы қоғам кемшіліктерін түзетуге, оның талғам-талаптарын, саясатын, тұрмысын өзгертуге болады деген идеяны ұстанып, қоғам өміріне көп өзгерістерді енгізуге ықпал етуде болды.
Қазіргі таңда елімізде болып жатқан өзгерістер, əрине, бірден қалыптасқан жоқ. Оған алдыңғы қатардағы адамдар да өз септігін тигізді деп айтуға болады. Сондықтан да болар, Елбасшымыз Қазақстанның келер ғасырдағы басты даму бағдарын белгілеп, берген стратегиялық жоспарларында халықтың рухани жаңаруына ерекше көңіл аударады. Оның айтуынша: Адамның ой-санасын бір сəтте өзгерту мемлекеттің қолынан келмейді. Бірақ мемлекет өзгерістер процесін объективті тенденцияларды түсіндіру, маңызды ақпаратты халыққа жеткізу жолымен жəне де, ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған əлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жолымен жеделдетуге қабілетті. Адамдардың жаңа дүниетанымы қалыптасқанша ондаған жылдар қажет болады [1]. Сол жыдардың өту барысында қазақ қоғамдық өмірінде ағартушылық көзқарастардың ерекшелігі мен маңыздылығы өте жоғары.
Қазақстанда ағартушылық ойдың мəнін түсінуде қазіргі отандық ғылымда келесі теориялық жəне əдіснамалық қағидалар қалыптасқан:
* Біріншіден, қарастырылып отырған ағартушылық идеология нақты-тарихи шындық болып табылады. Ресейге қосылу, оның мəдениетімен кең танысу жəне сол арқылы еуропалық өркениетпен сусындау -- Ресейге бодан кезеңінің нəтижесі болып табылғанымен, қазақ ағартушылығы дүниежүзілік ағартушылық ойдан оқшауланбай, керісінше, онымен ортақтастықта -- XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы жалпы ресейлік қозғалыстың ықпалы тиген дербес құбылыс ретінде дамыды. Сондықтан Қазақстандағы ағартушылық идеологияны зерттеуде жалпы ағартушылық құбылысқа тəн белгілермен қатар, оны тудырған мəдени-əлеуметтік ортаның ерекшелігіне де баса назар аудару қажет.
* Екіншіден, осы ағартушылық идеологияның басты ерекшелігі -- оның азаттыққа, бостандық пен теңдікке ұмтылыс ниетіндегі кеңес өкіметіне дейін жəне сол өкімет тұсында өз мəнін жоймаған негізгі идеялық бағыт ретінде сақталуында (М.Дулатов Оян, қазақ!, М.Жұмабаев Тəңір, Мен кім, Тез барам т.б., А.Байтұрсынов Қазақ өкпесі, Тəні саудың жаны сау, Қазақша оқу жайынан, Ə. Бөкейханов, Ш.Құдайбердиев, М.Шоқаев, Ж.Аймауытов т.б.). Патша өкіметі мен сталиндік қуғын-сүргіннің зардабын басынан өткізіп, əділет пен шындық жолында халқының мұң- мұқтажын жоқтаған қазақ зиялыларының халықты оянуға, білімге, оқу-ағартуға шақырған еңбектері халық бостандығы мен теңдігі жолындағы күреспен тығыз байланысты болды.
* Үшіншіден, қазақ ағартушылығы күрделі де қайшылыққа толы эволюциялық даму сатысынан өтті. Ол өз дамуында керітартпа идеялық бағыттармен күреске толы болды. XIX ғасырдың екінші жартысы -- XX ғасырдың алғашқы кезеңінде ағартушылар кейбір діни түп негізшіл-клерикалды идеологиямен жəне əр түрлі діни-мистикалық бағыттармен келісімде болмады. Қоғамдық-саяси өмірдің маңызды бағыттары мен ілімдері де жеткілікті болатын. Оларға XIX ғасырдың орта тұсында пайда болған дəстүрлі-консервативті Тəңіршілдік бағытын, Ресейдің мұсылман халықтарының арасында кең тараған панисламизм мен пантюркизм ілімдерін жатқызуға болады. Қарастырып отырған рухани құбылыстың рөлі мен мəні нақтылы идеялық күрестің аясында көрінетіндіктен, берілген бағыттар мен ілімдердің табиғатын жете ұғыну қажеттілік пайда болады.
* Төртіншіден, Қазақстандағы ағартушылық ойдың қалыптасуына XIX ғасырдың 40 - 60- жылдарындағы орыс ағартушыларының, əсіресе батысшылдарының, славянофилдердің қайсыбір мұраттары қазақ ағартушыларының жанына жақын келді. Олар (Ш. Уəлиханов, А. Құнанбаев, Ы. Алтынсарин) Ф. Достоевскийдің, Н. Добролюбовтың, А. Герценнің, В. Белинскийдің еңбектерімен, ал кейбірі (Ш. Уəлиханов, А. Құнанбаев) олардың авторларымен таныс болатын. Халықшылдықты тəжірибелік іс-əрекетке жетекші етіп, идеялық бағдарға ала отырса да, нақты- тарихи жағдайда халық бұқарасының екіжақты, яғни, əлеуметтік жəне ұлттық қанаушылық пен жалпы аймақтық артта қалушылық себептеріне байланысты қазақ ойшылдары тұтас алғанда типтік ағартушылық тұғырды ұстанды. Яғни, белгілі қоғамдық топқа, дəлірек бұқара халыққа, бағытталып, қоғамдық прогресті саны басым топтың мүддесі үшін күреспен байланыстырған революцияшыл демократтарға қарағанда қазақ ағартушылары XVIII ғасырдағы Еуропадағы ешбір тап пен сословиені бөле-жармай, жалпы ұлттың атынан сөйледі. Бұл, бір жағынан, көрсетілген кезеңде берілген аймақтың қоғамдық қатынастарының пісіп-жетілгенін аңғартса, екіншіден, осындай ерекше жағдайда жалпы халықтық прогресс идеясы өзекті болғанын жəне оның аса маңызды қоғамдық қажеттілікті бейнелегенін көрсетеді.
* Бесіншіден, қазақ ойшылдары ағартушылық тұғырда қалғанымен, аңсаған қоғамды ұлт- азаттық күрес жолымен орнату əдістерін де жоққа шығармаған. Əйтсе де негізінде барлығы еркін, азат қоғам құрудың бейбіт жолын таңдады: жоғарғылардың реформасы көмегімен немесе əділ, таза білім мен басқару жəне ағарту, ғылым-білім арқылы өз халқының көзін ашып, санасы мен көңілін оятып, өздерін-өздеріне танытып, ескіліктен, езгіден арылтпақ болды. Бұдан тарихи құрылымы мен қоғамдық күштердің жіктелуі əлдеқайда өзгеше орыс революционер-демократтары секілді төңкеріс жолын қуаттап, оған бірден-бір шешуші əдіс, айқын жол деп шақырмауын кемшілікке жатқызу орынсыз болар еді. Керісінше, рух пен тəн арасындағы, жалпы аспан астындағы үйлесімділікті іздеп, сол жолда, бойды сезімге емес, ақылға жеңдіртіп, мəселенің шеті мен шегіне ауытқымай негізгі ортасын ұстануды үйрететін дана Шығыс философиясының көрінісін аңғарамыз.
* Алтыншыдан, қазақ ағартушыларына қоғамдық прогресс жолындағы күресті француз немесе орыс ағартушылары сияқты феодализмнің немесе крепостнойлық тəртіптің ыдырауы жағдайында емес, үзілмей жалғасып келе жатқан дəстүрлі қауымдық қатынас үстемдігі кезеңінде жүргізуге тура келді. Осыған байланысты олардың көзқарастарында қоғамдық прогресс идеялары ұлтаралық ынтымақ, достық, орыс халқы мəдениетінің жетістіктері мен игі əсері жайлы ойлармен астасып жатты [2].
Жалпы, ағартушылық феномені Жаңа дəуірде Еуропада пайда болғаны белгілі. Онда рационалистік парадигма үстемдік етті, адамзат ғылым мен білім ұстанымы бірінші қатарға қойылды. Осындай жалпыға бірдей тəртіптен Қазақстан да тыс қалмады. Дегенмен, Еуропа жəне Ресеймен салыстырғанда ағартушылық феноменінің себептері мен қызметтері бізде басқаша болды. Сонымен қатар, Қазақстанда ХІХ ғ. қазақ мəдениетінде де, саяси-экономикалық өмірінде де көптеген тенденциялар орныға басталғаны бəрімізге белгілі. Бұл үрдістің, əсіресе, халық ағарту саласындағы өсуі айқын сезілді. Ал оның түпкі тамырын да, тарихын да ұлы ойшылдар мен жеке тұлғаларсыз көзге елестету мүмкін емес.
Сондықтан еліміздегі алғашқы ағартушылық ойлардың ерекшеліктерін, саяси мазмұнын бағалау үшін, əр бір ойшылдардың көзқарастарына тоқталу қажеттілік туындатып отыр. Бұл жолда қазақтың ірі əдебиетші-ғалымы, қоғам қайраткері, жазушы М. Əуезовтың келесі пікірін ескерсек, қателеспейміз: Қазақ ССР тарихының өткен ғасырын еске алсақ, көзге толық, көңілге медеу үш адамды алдымен айтамыз. Олар кең Қазақстанның шалғай жатқан өлкелерінен шықса да бір туғандай сезілетін асыл жандар. Олар -- үшеуі үш мұнарадай болған: Шоқан, Ыбырай, Абай [3].
Қазақстандағы XIX ғ. қоғамдық-саяси, философиялық жəне ағартушылық ой - пікірінің бірінші өкілі Ш. Уəлиханов (1835 - 1865) өз дəуірінің белгілі ғалымы, ағартушы-демократы болды. Шоқан Уəлиханов Қазақстандағы ағартушылық ойдың басында тұрды. Ол бірінші болып ХІХ ғасырдың ортасындағы қазақ қауымның дамуына сəйкес ағартудың саяси, философиялық жəне социологиялық принциптерін негіздеді.
Оны қазақ ағартушылық идеологиясының негізін салушы деп санауға болады. Отандық ғалым Мұрат Өрленбайұлы Насимовтың айтуынша: Қазақ ойшылы, этнографы, тарихшысы, географы, ғұлама ғалымы жəне ағартушысы Шоқан Уəлихановтың ғылыми еңбектері мен қоғамдық көзқарастары бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жоғалтпайды. Оның Абылай, Шаман дінінің қазақ арасындағы қалдықтары, Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы туралы записка, Жоңғария очерктері атты мақалалары халқымыздың қалыптасуы мен дамуы туралы баяндайды [4].
XIX ғ. екінші жартысында Уəлихановтың ағартушылық дəстүрлерін Ыбырай Алтынсарин мен Абай Құнанбаев əрі қарай дамытты.
Ыбырай Алтынсарин (1841 - 1889) -- қазақ халқының аса көрнекті ағартушысы, жазушысы, қоғам қайраткері. Қазақ мектептерін Еуропа жолына, өнер жолына бұрып бастаған ең тұңғыш жаңашыл оқытушы, тарихта өшпестей із қалдырған педагог, ақын, жазушы Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметке қосқан үлесі мен еңбегі зор. Ыбырай жастарды оқу-білім, өнерге ұмтылуға кеңес бергенде құрғақ насихатқа ұрынбайды, қайта өз ойын нақтылықпен дəлелдеуге ұмтылады [4], -- деген пікірмен келісе отырып, оның өмірі мен шығармашылығы Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейінгі кезеңмен байланысты болғанын атап өтуге болады.
Ағартушы өзіндік білім алумен мықтап айналысып əжептəуір табысқа жетеді. Оны педагогика да, əдебиет те, философия да қызықтырды. Осының əсерінен ол сол кездегі бай Орынбор кітапханасына жиі барып барлық күрделі əдебиеттерді қызыға оқыды. Оның рухани əлеміне сол кезде өлкеде тарала бастаған алдыңғы қатарлы ойшылдардың, соның ішінде Ресейдегі революциялық-азаттық қозғалыстың өкілдерінің идеялары əсер етпей қойған жоқ. Оның жеке кітапханасында көрнекті орыс педагогтарының жəне жазушыларының шығармаларымен қатар, Современник журналы жəне Чернышевскийдің, Добролюбовтың, Белинскийдің шығармаларының болуы кездейсоқ емес. Жəне де осыған байланысты оның бірқатар идеялары мен ойлары осы ойшылдардың пікірлерімен сəйкес келді. Шетел авторларынан Шекспирдің, Руссоның, Гегельдің шығармалары да қазақ ағартушысының ағартушылық идеялары мен демократиялық көзқарастарының қалыптасуына жағымды ықпал еткенін айта кеткен жөн.
XIX ғ. қазақ ағартушыларының келесі ірі өкілінің бірі, əрине, көрнекті ақын Абай Құнанбаев (1845 - 1904) болып табылады. Оның шығармашылық еңбектері саяси сипатта болды. Ол ғылым мен білімнің, адамдардың өзіндік қасиеттерін қалыптастыратынын, өзі, ақиқат пен əділдік үшін күресуге шақыратынын айтқан болатын. Ал оның іс-əрекеті халықты қанаудан сақтау болатын. Осы жағдайда ол билікті білімді адамдарға беру керек деген тұжырымға келеді. Ойшыл білімді билеуші мен білімді халықтың концепциясын негіздеушілердің бірі. Оның пікірінше, қазақтарды дұрыс жолға қойғысы келетін адам билікке ие болуы тиіс. Халықтың қоғамдық өміріндегі билік пен басқарудың күші, маңызы жəне орны ерекше екенін атап көрсетті. Егер менің қолымда билік болса, мен адам түзелмейді дегендердің барлығының тілін кесер едім, -- дейді ол. Жəне ойшылдың қоғамдық өмірде бірқатар нəрсе мемлекеттік лауазымдағы адамдардың ерік-жігеріне байланысты деген ойы бізді қызықтырмай қоймайды. Осыдан ақын-демократ саяси биліктің күштілігін мойындайды деген пікірге келеміз.
Жоғарыда көрсеткендей, қазақ халқының рухани мəдениетінің даму тарихында XIX ғасырдың екінші жартысында ағартушылық ерекше тарихи құбылыс пайда болды. Оның негізінде отандық ағартушылар өздерінің көптеген еңбектерінде қазақ қоғамының артта қалуын шаруашылық өмірдің дамыған болмағанымен байланыстырды. Қазақ ағартушыларының пікірінше, ең негізгісі мəселе -- ол қазақ қоғамның прогреске бейімділігімен байланысты болды. Осы сұраққа жауап іздеу барысында, халқымыздың ұлы ағартушылары артта қалған елдердің өзіндік дамуы үшін, дамыған елдердің мəдениетін бойларына сіңіру керек деген тұжырымды жасады. Олар отаршыл əкімшіліктің тонаушылық саясатын əшкерелеп сынға алды. Бұл қазақ жəне орыс қоғамының алдыңғы қатарлы өкілдеріне патша өкіметінің реакциялық билігін терең ұғынуға көмектесті.
Қазақ үкіметтің мүдделерін ескеруі, ағартушылардың ойынша, көптеген қоғамдық қайшылықтардан сақтанға мүмкіндік береді. Сондықтан да олар Ресей үкіметінің қазақ қоғамда жасаған жағдайын терең зерттеуіне мүдделі болды. Олар өркениетті орыс халқының өз қол астындағы елге қоғамдық дамуда көмек беретініне сенімді еді. Бұл сенім Қазақстандағы патша өкіметінің өкілдеріне көптеген өтініштермен сұраулар жасауға итермеледі. Бірақ та халықтың өмірін жақсарту жолындағы бұндай күрес жолы қазақтардың қоғамдық-саяси құрылымын қайта қарастыруға деген сенімді ақтаған жоқ.
Сонымен, қазақ ағартушылығының басты ерекшелігі -- оның феодалдық құрылыстың дағдарысы нəтижесінде табиғи түрде пайда болуы емес, өлкенің Ресейге қосылуының идеялық бейнесі ретінде пайда болуы. Еуропалық жəне ресейлік ағартушылыққа қарағанда өзінің идеялық мазмұны бойынша, қазақ ағартушылығы əлсіз дамыған халықтардың артта қалушылығын жою мəселелерін теориялық негіздеу төңірегінде дамыды.
Ағартушылық дəуірдегі болашақ қоғамдық құрылыс мəселесіне байланысты қазақ ойшылдарының мұраты батыс ағартушылары өкілдерінің мұратымен сай келмеді. Батыс ағартушылары өздерінің сенімдеріне қарамастан, өз қоғамының сұранысына жауап беретін нарықтық құрылысты объективті идеализацияласа, қазақ ағартушылары қоғамның барлық мүшелері сауаттандырылған, толық еркіндік пен əділдік жəне адамдардың өз елінің саяси өміріне толық араласуын қамтамасыз еткен, білімге негізделген тəуелсіз тəртіп орнату үшін күресті. Олардың мұраттары дəл біздің кезеңімізде орныға түсті деп айта аламыз.
Қорыта айтқанда, қазақ ағартушылық Қазақстанның XIX ғасырдың екінші жартысындағы жағдайында əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени прогресс жолындағы мықты қозғалыс беруші күшке айналып, орыс өркениетіне бейімделу жолында дамыды. Сонымен қатар отандық ағартушылар осы прогреске жету жолда өз мүмкіндігінше жағдай жасауға тырысты. Жалпы алғанда, Абайдың жəне басқа алғашқы қазақ ағартушыларының адамның ақыл-парасатын дəріптеуінің, надандықты, ескілікті, діни əдет-ғұрыптарды сынап-мінеуінің, сондай-ақ қажетті саяси-əлеуметтік өзгерістерді қазақ даласына енгізу қажеттілікті жəне басқа ағартушылық идеяларының зор прогресшіл маңызы болғанына толық сенім білдіреміз.
1.2 Қазақстан педагогикасының даму кезеңдері
Қазақ педагогикасының өзіндік төл ерекшелігі оның ізгілендіру мен парасаттылықты, адамгершілік пен адами құндылықтарды жоғары қоятын бай халықтық педагогика мұраларымен айрықша орын алады.
Егер де біз қазақ педагогика ғылымын дамыту барысында тағы да батыстық үлгімен кетсек, қателесетініміз анық. Біз түркілік төл дәстүрімізді сақтай отырып, ұлттық ойлау, ұлттық болмыс өзгешелік-ерекшеліктерімізді нығайта түсіп, қазақ педагогикасын шығыс педагогикасының үлкен бір саласы ретінде қалыптастыру деңгейіне қол жеткізуіміз керек.
Қазақтың болмысы түрлі мәдениеттің тоғысында қалыптасқан, ал қазақ педагогикасы рухани мәдениет дамуының қалыптасқан белгілі бір бағдары, деңгейі болып табылады. Қазақ педагогика ғылымының қалыптасуын зерттеу барысында мынадай екі талапты басшылыққа алу керек:
- тарихи-педагогикалық танымның әдіснамасы;
- тарихи-педагогикалық ілімнің құрылымы.
Осы уақытқа дейін қазақ педагогикасының әдіснамасының жасалмауы мен оның теориялық деңгейде толық зерделенбеуі қазақ этнопедагогикасы мен қазақ педагогикасын бір мағынада қабылдауға алып келгені ақиқат. Оған қазақ педагогикасы нысанының, мазмұндық құрылымы мен пәндік ерекшелігінің анықталмауы себеп болып отыр.
Қазақ этнопедагогикасы өзіндік ұлттық сипаты бар педагогиканың бір саласы болып табылса, қазақ педагогикасы адам тәрбиелеудің жалпыадамзаттық құндылықтарын қамтитын әлемдік педагогиканың құрамдас бөлігі болып саналады.
Бүгінгі таңда қазақ педагогикасын бірден ұлттық тарихтың немесе ұлттық сананың, тәжірибенің үлгісі ретінде қараушылық айқын. Мұның өзі оның өз алдына дербес ғылым ретінде қалыптасуына, әрі дамуына кедергі жасап отыр. Сондықтан қазақ педагогика ғылымының әдіснамасын жасауда мынадай мәселелер өз шешімін табу керек деп есептейміз:
1. Қазақ педагогика ғылымы қалыптасуының тарихи кезеңдерін, әлеуметтік тегін талдау, оның басқа ғылымдармен өзара ықпалдастығы мен байланысын ашып көрсету.
2. Қазақ педагогикасының негізгі идеялары мен рухани бастауларын көркемдік - философиялық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан талдау.
3. Қазақ педагогикасының қайнар көздері көшпелілер мәдениеті мен түркі өркениетінен нәр алатынын ғылыми тұрғыдан негіздеу.
4. Қазақ педагогикасы қазақ халқының тарихы мен мәдениетінің ұлттық деңгейі мен көрінісін қамти отырып, жалпыадамзаттың рухани мұқтажын өтеуге қызмет ететіндігін дәлелдеу.
5. Қазақ педагогикасы ғылымының әдіснамасы мен оның мазмұндық құрылымын жасау.
6. Қазақ педагогикасының келешегін айқындау, яғни болашаққа қызмет етуін қамтамасыз ету.
Қазақ педагогикасы тарих пен мәдениеттің өткен кезеңдерінің мәселелерімен ғана шектелінбейді, ол халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі бүгінгі тәжірибесін, тіпті оның болашаққа жету бағдарын да қамтып тұжырымдауға бейім болуы және соған қызмет етуі шарт. Жасыратыны жоқ, қазақ педагогикасы дегенде өткен тарихқа көңіл аудару, оның тарихи алғышарттарына назар аудару басым.
Қазақ педагогикасының әзірге болашаққа қызмет ететін әдіснамасы жасалмағаны анық. Сондықтан да қазіргі кезде қазақ педагогика ғылымын мойындамаушылар, оның табиғатына күмәндана қараушылар аз емес екені шындық.
Ұлттық ұстаным - халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі мол тәжірибесін, педагогикалық ілімін пайдалануға, оның өсіп-өркендеп дамуына еліміздің тәуелсіздігі мүмкіндік беретіні айдан анық. Мұның өзі қазақ педагогика ғылымын өз деңгейіне көтеру, оның әлемдік педагогикадағы өлшемін айқындау және ұлттық тұжырымдамасын жасауға күш салу міндеттерін алға қояды.
Қазақ педагогикасы ғылыми білімдер жүйесінде арнайы ғылым болып табылады деуге толық негіз бар. Ғылым болу үшін оның зерттеу нысаны мен пәні, зерттеу әдістері мен ұғымдық аппараты болу керектігі мәлім. Сондықтан қазақ педагогикасын ғылымның басқа салаларымен тығыз байланыста қарастыра отырып, оның дербес ғылым саласы ретінде орнын анықтаудың маңызы зор.
Қазақ педагогикасы ең алдымен, түркі өркениетінен бастау алатын қазақ халқының ұрпақты тәрбиелеу, білім беру, оқыту мәселелерімен айналысады, қазақ ағартушыларының педагогикалық идеялары мен тұжырымдамалары негізінде педагогика ғылымының заңдары мен заңдылықтарын, бағыттары мен ағымдарын, іргелі педагогикалық теориялары мен қағидаларын айқындайды, сонымен бірге қазақ халқының ұлттық болмысына сай педагогика ғылымындағы барлық ғылыми жетістіктер мен педагогикалық мұраларды қоғамдық құбылыстармен, ғылымдармен, идеологиямен, т.с.с. байланыста зерттейді. Басқа кез келген ғылымдар сияқты, қазақ педагогика ғылымы да фактілерді тек ашып қана қоймайды, оларды түсінуге мүмкіндік жасайды. Ғылымға тән нағыз шынайы ерекшелік оның табиғаттың, қоғамның және ойлаудың даму заңдарына қатысты болуы, оларды ашу және танып-білу болып табылады.
Философияда заң, заңдылықтар деп объективті, мәнді, тұрақты және қайталанатын себеп-салдар байланысты айтатыны белгілі. Осыдан қазақ педагогикасы көшпелі мәдениет пен түркі өркениетінен рухани бастау алатын қазақ халқының ұлттық болмысына, халықтық тәжірибесіне сай балалар мен ересектерді тәрбиелеу, білім беру және оқыту заңдары мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым деген қорытынды жасауға болады.
1-кесте. Қазақ педагогика ғылымының қалыптасуы мен даму кезеңдері
Тәрбие тәжірибесі
Педагогикалық ойлар
Педагогика ғылымы
Қазақтың халық педагогикасы
Қазақ жеріндегі алғашқы педагогикалық ой-пікірлер
Қазақ педагогика ғылымы әлемдік педагогиканың құрамдас бөлігі
1.Қазақ ауызекі шығармашылығындағы тәрбие мазмұны:
- ұлттық ойындар;
- мақал-мәтелдер;
- жаңылтпаштар;
- жұмбақтар;
- шешендік сөздер;
- ертегілер;
- аңыз әңгімелер;
- батырлар жыры;
- эпос;
- айтыс
1.Еуразия даласындағы алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі тәрбие
1.әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари педагогикалық ілімдері (ІХ-ХІ ғ.ғ.)
2. Қазақ музыкалық шығармашылығын-дағы тәрбие мазмұны:
- халық әндері;
- халық күйлері
2.Еуразия құрлығындағы
Сақ империясы дәуіріндегі тәлім-тәрбие
2. А.Иүгінеки, Қ.А.Иассауи, С.Бақырғани, Р.Хорезми, С.Сарай педагогикалық ілімдері (ХІІ-ХІV ғ.ғ.)
3. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнеріндегі тәрбие мазмұны:
- дәстүрлі қолданбалы өнер;
- ою-өрнектер
3.Ғұн империясы мен Үйсін-Қаңлы мемлекет дәуіріндегі тәлім-тәрбие
3. Ө.Тілеуқабылұлы, М.Х.Дулати, Қ.Қ.Жалайыр, т.б. педагогикалық ілімдері (ХV-ХVІІІ ғ.ғ.)
4. Салт-дәстүрлердегі тәрбиелік мазмұн:
- бала тәрбиесіне байланысты;
- тұрмыс-салт;
- ата кәсіп;
- әлеуметтік-мәдени
4.Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттерінің бірі - Шумер тәлім-тәрбиесі мен мектептері
4. Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев, т.б. педагогикалық ілімдері (ХІХ-ХХ ғ.ғ.)
5. Жыраулар мен билердің, шешендердің шығармашылығын-дағы тәрбие мазмұны
5.Ұлы Түркі қағанаты және оның тәлімдік-танымдық мұралары - Орхон-Енисей жазба ескерткіштеріндегі (Күлтегін, Тоныкөк) тәлім-тәрбиелік ойлар, Қорқыт тағылымдары (VІ-ІХ ғ.ғ.)
5.Кеңестік дәуірдегі педагогика ғылымы С.Торайғыров, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, т.б.
С.Қожахметов, Т.Тәжібаев, С.Балаубаев, Р.Г.Лемберг, Қ.Бержанов, Ә.Сембаев, т.б.
6. Қазіргі кездегі қазақ педагогика ғылымы (1991 ж. кейінгі кезең)
Қазақ педагогика ғылымы басқа да кез келген ғылымдар сияқты өзінің тарихымен тығыз байланысты, қазақ педагогикасының тарихы оның ажырамас бөлігі болып табылады.
Бұл тәрбие тәжірибесінен туындап, үнемі молаюдың нәтижесінде алдымен педагогикалық ой-пікірлер, содан кейін тәжірибеге күшті ықпал ететін ғылымның қалыптасатындығын айғақтайды.
Осындай ұстаным қазақ педагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуының кезеңдерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді (1-кесте).
Қазақ педагогика ғылымының заңдары мен заңдылықтары әлемдік педагогикамен тығыз байланысты, мұнда тек ұлттық сана-сезім мен ұлттық ерекшеліктерге байланысты тәрбиенің болмысында өзіндік сипат болады. Әрбір заңдылықтардың арасында өзара мәнді байланыстар айқын көрінеді. Атап айтсақ:
- мектеп пен педагогиканың арасындағы, бір жағынан, қоғамның экономикалық деңгейі, екінші жағынан саяси даму деңгейі тұрғысынан;
- қоғамның саяси жағдайы мен қоғамдық-педагогикалық қозғалыстар, педагогикалық теорияның даму қарқыны мен тәжірибе арасындағы;
- қазақ педагогикасы мен басқа ғылымдар (әсіресе, қазақ философиясы, қазақ психологиясы) арасындағы;
- қоғамның әлеуметтік құрылымы мен қазақ халқының тәрбие жүйесі арасындағы;
- мектеп, білім беру мен тәрбие мазмұны және қоғамдық сананың басқа формалары (мәдениеті, дін және т.с.с.) арасындағы;
- қазақ педагогика ғылымының жетістіктері мен білім беру міндеттері және мазмұнының арасындағы;
- тұлғаны қалыптастыру мен дамытуға ықпал ететін факторлар арасындағы және т.с.с.
Осы заңдылықтардың барлығы өзара тығыз байланыста не себеп, не салдар, не байланыстырушы дәнекер ретінде әрекет етеді, жалпы алғанда, олар қазақ педагогика ғылымының тұтас бірлігін құрайды.
Қазақ педагогика ғылымы өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі ғасырлар сынынан өткен халықтық тәжірибе негізінде қалыптасып, өзіндік дамуға ие болды.
Халық педагогикасындағы озық идеялар қазақ халқының тіршілік тынысымен, ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетіп отырды. Өмірдің әлеуметтік жағдайларының өзгеруімен, қоғам мен тұлға қажеттіліктерінің дамуымен байланысты халық тәжірибесіндегі педагогикалық құндылықтар қайта жасалып, жаңаша сипат алып отырады.
Педагогика тарихында алдыңғы теориялардың мазмұнының кеңейтіліп, тың көзқарастар мен ағымдардың қалыптасуы заңды құбылыс, мұның өзі әлемдік педагогика мазмұнын қазақ педагогика ғылымының жетекші идеяларымен толықтыру қажеттілігін дәлелдейді.
Өйткені құндылық бағдарлар тұлғаның ең басты, ауқымды сипаттамасының бірі ретінде әрекет етеді, ал оларды дамыту ізгілендіру педагогикасының негізгі міндеті және қоғам дамуының маңызды жолы болып табылады.
Қазіргі таңда елін сүйген, өз халқының болашағын ойлаған, жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз деген халық даналығын санасына ұлы қағида ретінде түйген зиялы ойдың иелері қазақ халқының этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар екендігін барша әлемге мойындату үшін күш жұмсауда.
Қазақ халқының арғы тегі Еуразиядағы ең ірі этностардың бірі түркі халықтарының әлемдік руханиятқа үлес қосуына Еуразия құрлығындағы Ұлы даланы мекендеген халықтардың көшпелі мәдениеті мен тәрбие тәжірибесі, ислам дінінің озық тәрбиелік идеялары, ежелгі түрік, византия, араб, парсы, үнді, қытай мәдениеттері тоғысқан Түркістан жеріндегі Қарахан мемлекетінің саяси-экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайлары әсер етіп, барлық адамзат баласын талай ғасырлар бойы толғандырып келе жатқан адам мен оның тәрбиесі туралы ілімнің қыр-сырын зерттеуге жаңа мүмкіндіктер туғызды.
2 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі қазақ педагогика ғылымын дамытудың əдіснамалық негіздері
Тəуелсіз Қазақстандағы жаһандану үдерісі əлеуметтік жəне гуманитарлық ғылымдар алдына түбегейлі реформалау міндетін қойып отыр. Əлемдік өркениетке ену жағдайында түбірлі əлеуметтік- экономикалық жəне саяси өзгерістердің негізінде ұлттық мəдениет пен руханиятты жаңғыртудың мүмкіндіктерін толық жүзеге асыру қажеттілігі туындап, педагогика ғылымын əрбір халықтың ұлттық ерекшелігіне сай жетілдіру мəселесін қарастыру көзделуде.
Кеңес дəуірінде педагогика ғылымы шектен шыққан идеологиялану нəтижесінде үлкен дағдарысқа ұшырағанын жоққа шығаруға болмайды. Педагогиканың идеологиямен етене теңестіріліп, түгелінен мемлекеттік бола түсуі əлеуметтік шындықтың нақты қайшылықтарын сыни жəне объективті түрде талдау мүмкіндігін шектеді. Педагогика ғылымының тұжырымдамаларын қоғамдық өмірдің ағымын өзгертуге болатын əлеуметтік технология ретінде қолдану бұрынғы кеңес заманындағы педагогикалық білімнің тиісті деңгейде дами алмауына себепші болды.
Педагогика ғылымы саласындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Педагогика
Тақырыбы: Қазақ педагогикасының тарихы
Қабылдаған:
Орындаған:
Орал 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақ даласында педагогикалық ойлардың пайда болуы
1.2 Қазақстан педагогикасының даму кезеңдері
6
6
11
2 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі қазақ педагогика ғылымын дамытудың əдіснамалық негіздері
2.2 Қазіргі отандық педагогиканың ұлттық ерекшеліктері
17
17
24
ҚОРЫТЫНДЫ
28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
30
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендікке ие болуы, біздің қоғамда болып жатқан демократияландыру процестері қоғамның да, оның жаңа әлеуметтік институттарының да тарихын түсіну міндетін қояды. Қазіргі жағдайда халықтың рухани өмірінде өз уақытында ұмытылған және тыйым салынған құбылыстарды қайтару міндеті шешілуде. Өткен мәдени-тарихи мұраларды қайта жаңғырту қазіргі заманның өзекті мәселесіне айналып отыр, оның құрамдас бөліктерінің бірі - өзінің бай дәстүрлері мен жас ұрпақты тәрбиелеудегі тәжірибесі бар халықтық педагогика.
Жас ұрпақты патриотизм мен интернационализм рухында тәрбиелеу процесінде мұғалімдер Қазақстанның тарихы, мәдениеті, білімі туралы материалдарды - адамгершілік сезімдерін қалыптастыруға, жеке құндылықты дамытуға көмектесетін материалдарды жеткіліксіз пайдаланатынын атап өткен жөн. Бірақ жастарға қазіргі заманның белсенділік принциптері мен өзекті проблемаларының өткеннің прогрессивті гуманистік идеяларынан терең тарихи тамырлары бар екенін көрсету өте маңызды. Осы идеяларды таратуда 19 ғасырдағы қазақ ағартушылары, халықтық білім берудің гуманистік принциптері мен мұраттарын қорғаған білімнің дәйекті мамандары маңызды рөл атқарды. Ш.Уәлихановтың педагогикалық көзқарастары. Алтынсарин мен Құнанбаевтің еңбектері білім берудің даму тарихында жағымды рөл атқарды, олар әлі күнге дейін маңызын жоғалтпады. Оларды мектеп қабырғасында оқыту ажырамас және өзіндік педагогикалық жүйе болып табылады, онда көптеген педагогикалық мәселелер көрініс тапты, ең маңызды ғылыми ұғымдар - жалпы педагогикалық, дидактикалық және әдістемелік түсініктер қолданысқа енгізілді: оқытудағы көрнекілік, тәжірибе және бақылау. оқытудың, білім берудің мақсаттылығы, сыныптағы және сыныптан тыс жұмыс формалары енгізілді. Қазақ ағартушылары тәрбиенің әртүрлі компоненттерінің ерекшеліктеріне: адамгершілік, дене және еңбек дәстүрлеріне негізделген еңбектерге ерекше назар аударды.
Зерттеушілер көптеген мәселелер мен Қазақстан халық ағарту тарихына қатысты мәселелерді зерттеді. Т.Тәжібаевтың, А.Ситдықовтың, А.Сембаевтың тарихи-педагогикалық еңбектері Қазақстандағы халық ағарту ісі мен мектеп ісінің даму тарихына байланысты мәселелерді дамытуға арналған. 50-ші жылдардан бастап революцияға дейінгі және кеңестік кезеңдердегі Қазақстандағы мектептер мен халыққа білім беру тарихы туралы бірнеше кандидаттық диссертациялар жазылды және қорғалды. Атап айтқанда, Л.П. Герасимова Қазақстандағы педагогикалық білім тарихынан (1950) еңбегін жазды. Онда аймақтағы мұғалімдер семинарияларының құрылу тарихы туралы айтылады. Кандидаттық диссертациясында И.Я. Гармс Революцияға дейінгі Ресей қазақтарының арасындағы халыққа білім беру (1958) тақырыбында Қазақстандағы мектеп біліміне талдау жасайды. Бұл диссертациялардың мазмұны бөлек мақала түрінде университеттердің және ғылыми журналдардың Ғылыми ескертпелері беттерінде жарияланған. Бірақ жоғарыда аталған зерттеулердің авторлары Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңінде қазақ ағартушыларының еңбектерінде халықтық педагогика мен білім беру идеяларының тарихын зерттеудің алдына арнайы міндет қоймады. Мәдениет саласындағы жаңалықтар В.В.Востров, Х.А. Кауанова Қазақ халқының материалдық мәдениеті; Қ.Т. Джумагулов Ы. Алтынсарин және қазақ халқының мәдениетінің дамуы, халықтық педагогика саласында: А.Е. Измайлов Орта Азия мен Қазақстан халықтарының халықтық педагогикасы, Қ.Ж.Қожахметова Қазақ этнопедагогикасы еңбектері жарық көрді.
Соңғы кезде қазақ педагогикасы мәселелері қазақ халқының салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына, оның мәдениетіне, тілдік мәселелеріне, моральдық-рухани құндылықтарына ғана қатысты емес практикалық мәселелерді шешу кезінде жиі ескеріле бастады. Республика егемендігінің идеялары қазіргі қоғамның экономикалық, саяси және идеологиялық өмірінің барлық дерлік формаларына ене бастады. Халықтық педагогика ғасырлар қойнауынан шыққан менталитет ерекшеліктерін, тілдің өзіндік ерекшелігін, оқыту мен тәрбиелеудің халықтық әдістерін көрсету міндетін қояды.
Бұл қазіргі кезеңдегі білім беруді дамытудағы және қазақ ағартушыларының жұмысындағы халықтық педагогиканың идеяларын зерттеу өзекті болып табылады деген тұжырымдама жасауға мүмкіндік береді.
Зерттеу нысаны - қазақ педагогикасы.
Зерттеу пәні - педагогика.
Зерттеу мақсаты: Қазақ педагогикасының тарихын зерттеу.
Ғылыми болжам: Біз халықтық педагогиканың даму процесін, олардың зерттеліп отырған кезеңдегі білім берудегі рөлін зерттеу адамның азаматтық қалыптасуына, жеке тұлғаның әлеуметтенуіне ықпал ете алады деген болжамға келеміз. Бұл тұтас, алдыңғы буындардың тәжірибесіне сүйене отырып жасалған. Қоғам дамуының жаңа әлеуметтік-саяси жағдайында пайда болған қазақ халқының рухани құндылықтарымен, оның ұлттық мәдениетімен, дәстүрлерімен жастарды мұқият, тереңірек таныстыру қажеттілігін қанағаттандыруға болады. XVIII- XIX ғасырлардағы қазақ ағартушылары құрған халықтық педагогика идеялары негізінде оқыту мен тәрбиелеудің негізі қалыптасады.
Зерттеудің мақсаты, гипотезасы, объектісі мен пәні келесі міндеттерді алдын-ала анықтады:
1. Халықтық педагогика ұғымының құрамдас бөліктерін зерттеу.
2. 18 ғасырдың бірінші жартысы - 19 ғасырдың ортасына дейін Қазақстандағы педагогикалық ойдың, білім мен мектептегі білімнің пайда болуы мен дамуының әлеуметтік-тарихи және әлеуметтік-мәдени алғышарттарын зерттеу.
3. Қазақ педагогикасының тарихи даму жолын зерттеу.
4. Қазақстан педагогикасының дамуын кезеңдерге бөлу.
5. Қазіргі қазақ педагогика ғылымын дамытудың əдіснамалық негіздерін қарастыру.
6. Қазіргі отандық педагогиканың ұлттық ерекшеліктерін ашып көрсету.
7. Алынған мәліметтер бойынша қорытынды жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - өткен дәуірдің прогрессивті мәдени мұрасы, халықтардың рухани қазынасындағы ұлттық және интернационалдық өзара әрекеттесуі туралы Республика үкіметінің нұсқаулықтары туралы философиялық, әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық идеялар. Қазақстан, Білім туралы Қазақстан Республикасы Заңының жаңа редакциясында тұжырымдалған ережелер мен тұжырымдар.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: оның материалдарын халықтық педагогика тарихы бойынша оқу бағдарламалары мен оқу құралдарын, сондай-ақ халық педагогикасы бойынша тиісті бөлімдер мен мұғалімдердің мәдени деңгейін көтеруге байланысты оқыту курстарын әзірлеу кезінде қолдануға болатындығында, сондай-ақ жоғары оқу орындарының студенттері үшін арнайы курстар өткізуде де қолдануға кеңес беріледі.
Зерттеу көздері: педагогика бойынша әдебиеттер, басылымдар, мақалалар.
Курстық жұмыс: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақ даласында педагогикалық ойлардың пайда болуы
Қазақ халқының рухани мəдениетінің даму тарихында XIX ғасырдың екінші жартысы өзгерістерге толы болды. Соған байланысты дəл осы кезде Қазақстанда ағартушылық мəдениеті пайда болып, дамиды. Адам ойының жəне ғылымның даму жолында дін тұрған жерде ағартушылық дүниетаным пайда болады. Бұл қазақ ойларының тарихындағы өте ғажайып феномен болды десек, қателеспейміз.
Əр халықтың өз заманының ойшылдары дүниенің, болмыстың, өмірдің, адамның жай-күйін жете түсінуге ұмтылғаны, əрине, белгілі. Бірақ олардың ойларына сол бір кезеңде қалыптасқан дүниетаным мен жалпы өркениеттік өзгерістер əсер тигізгені де қазіргі таңда біз үшін айдан анық болып тұр. Міне, осыған байланысты, ХІХ ғасырда Қазақстанда қалыптасқан, адамдар санасын өзгерту, халықтың басым көпшілігінің əлемдік өркениет үлгісімен рухани жаңару процесінің күрделі сипатын ашып көрсетуде ағартушылықтың маңызы, əрине, зор. Себебі сонау Жаңа дəуірде қалыптасқан бұл дүниетанымдық ағым қоғамдағы өзгерістермен ұштасып, олардың негізінде ізгілік, əділеттілік идеялары мен ғылыми таным-білім негіздерін тарату жолдары арқылы қоғам кемшіліктерін түзетуге, оның талғам-талаптарын, саясатын, тұрмысын өзгертуге болады деген идеяны ұстанып, қоғам өміріне көп өзгерістерді енгізуге ықпал етуде болды.
Қазіргі таңда елімізде болып жатқан өзгерістер, əрине, бірден қалыптасқан жоқ. Оған алдыңғы қатардағы адамдар да өз септігін тигізді деп айтуға болады. Сондықтан да болар, Елбасшымыз Қазақстанның келер ғасырдағы басты даму бағдарын белгілеп, берген стратегиялық жоспарларында халықтың рухани жаңаруына ерекше көңіл аударады. Оның айтуынша: Адамның ой-санасын бір сəтте өзгерту мемлекеттің қолынан келмейді. Бірақ мемлекет өзгерістер процесін объективті тенденцияларды түсіндіру, маңызды ақпаратты халыққа жеткізу жолымен жəне де, ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған əлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жолымен жеделдетуге қабілетті. Адамдардың жаңа дүниетанымы қалыптасқанша ондаған жылдар қажет болады [1]. Сол жыдардың өту барысында қазақ қоғамдық өмірінде ағартушылық көзқарастардың ерекшелігі мен маңыздылығы өте жоғары.
Қазақстанда ағартушылық ойдың мəнін түсінуде қазіргі отандық ғылымда келесі теориялық жəне əдіснамалық қағидалар қалыптасқан:
* Біріншіден, қарастырылып отырған ағартушылық идеология нақты-тарихи шындық болып табылады. Ресейге қосылу, оның мəдениетімен кең танысу жəне сол арқылы еуропалық өркениетпен сусындау -- Ресейге бодан кезеңінің нəтижесі болып табылғанымен, қазақ ағартушылығы дүниежүзілік ағартушылық ойдан оқшауланбай, керісінше, онымен ортақтастықта -- XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы жалпы ресейлік қозғалыстың ықпалы тиген дербес құбылыс ретінде дамыды. Сондықтан Қазақстандағы ағартушылық идеологияны зерттеуде жалпы ағартушылық құбылысқа тəн белгілермен қатар, оны тудырған мəдени-əлеуметтік ортаның ерекшелігіне де баса назар аудару қажет.
* Екіншіден, осы ағартушылық идеологияның басты ерекшелігі -- оның азаттыққа, бостандық пен теңдікке ұмтылыс ниетіндегі кеңес өкіметіне дейін жəне сол өкімет тұсында өз мəнін жоймаған негізгі идеялық бағыт ретінде сақталуында (М.Дулатов Оян, қазақ!, М.Жұмабаев Тəңір, Мен кім, Тез барам т.б., А.Байтұрсынов Қазақ өкпесі, Тəні саудың жаны сау, Қазақша оқу жайынан, Ə. Бөкейханов, Ш.Құдайбердиев, М.Шоқаев, Ж.Аймауытов т.б.). Патша өкіметі мен сталиндік қуғын-сүргіннің зардабын басынан өткізіп, əділет пен шындық жолында халқының мұң- мұқтажын жоқтаған қазақ зиялыларының халықты оянуға, білімге, оқу-ағартуға шақырған еңбектері халық бостандығы мен теңдігі жолындағы күреспен тығыз байланысты болды.
* Үшіншіден, қазақ ағартушылығы күрделі де қайшылыққа толы эволюциялық даму сатысынан өтті. Ол өз дамуында керітартпа идеялық бағыттармен күреске толы болды. XIX ғасырдың екінші жартысы -- XX ғасырдың алғашқы кезеңінде ағартушылар кейбір діни түп негізшіл-клерикалды идеологиямен жəне əр түрлі діни-мистикалық бағыттармен келісімде болмады. Қоғамдық-саяси өмірдің маңызды бағыттары мен ілімдері де жеткілікті болатын. Оларға XIX ғасырдың орта тұсында пайда болған дəстүрлі-консервативті Тəңіршілдік бағытын, Ресейдің мұсылман халықтарының арасында кең тараған панисламизм мен пантюркизм ілімдерін жатқызуға болады. Қарастырып отырған рухани құбылыстың рөлі мен мəні нақтылы идеялық күрестің аясында көрінетіндіктен, берілген бағыттар мен ілімдердің табиғатын жете ұғыну қажеттілік пайда болады.
* Төртіншіден, Қазақстандағы ағартушылық ойдың қалыптасуына XIX ғасырдың 40 - 60- жылдарындағы орыс ағартушыларының, əсіресе батысшылдарының, славянофилдердің қайсыбір мұраттары қазақ ағартушыларының жанына жақын келді. Олар (Ш. Уəлиханов, А. Құнанбаев, Ы. Алтынсарин) Ф. Достоевскийдің, Н. Добролюбовтың, А. Герценнің, В. Белинскийдің еңбектерімен, ал кейбірі (Ш. Уəлиханов, А. Құнанбаев) олардың авторларымен таныс болатын. Халықшылдықты тəжірибелік іс-əрекетке жетекші етіп, идеялық бағдарға ала отырса да, нақты- тарихи жағдайда халық бұқарасының екіжақты, яғни, əлеуметтік жəне ұлттық қанаушылық пен жалпы аймақтық артта қалушылық себептеріне байланысты қазақ ойшылдары тұтас алғанда типтік ағартушылық тұғырды ұстанды. Яғни, белгілі қоғамдық топқа, дəлірек бұқара халыққа, бағытталып, қоғамдық прогресті саны басым топтың мүддесі үшін күреспен байланыстырған революцияшыл демократтарға қарағанда қазақ ағартушылары XVIII ғасырдағы Еуропадағы ешбір тап пен сословиені бөле-жармай, жалпы ұлттың атынан сөйледі. Бұл, бір жағынан, көрсетілген кезеңде берілген аймақтың қоғамдық қатынастарының пісіп-жетілгенін аңғартса, екіншіден, осындай ерекше жағдайда жалпы халықтық прогресс идеясы өзекті болғанын жəне оның аса маңызды қоғамдық қажеттілікті бейнелегенін көрсетеді.
* Бесіншіден, қазақ ойшылдары ағартушылық тұғырда қалғанымен, аңсаған қоғамды ұлт- азаттық күрес жолымен орнату əдістерін де жоққа шығармаған. Əйтсе де негізінде барлығы еркін, азат қоғам құрудың бейбіт жолын таңдады: жоғарғылардың реформасы көмегімен немесе əділ, таза білім мен басқару жəне ағарту, ғылым-білім арқылы өз халқының көзін ашып, санасы мен көңілін оятып, өздерін-өздеріне танытып, ескіліктен, езгіден арылтпақ болды. Бұдан тарихи құрылымы мен қоғамдық күштердің жіктелуі əлдеқайда өзгеше орыс революционер-демократтары секілді төңкеріс жолын қуаттап, оған бірден-бір шешуші əдіс, айқын жол деп шақырмауын кемшілікке жатқызу орынсыз болар еді. Керісінше, рух пен тəн арасындағы, жалпы аспан астындағы үйлесімділікті іздеп, сол жолда, бойды сезімге емес, ақылға жеңдіртіп, мəселенің шеті мен шегіне ауытқымай негізгі ортасын ұстануды үйрететін дана Шығыс философиясының көрінісін аңғарамыз.
* Алтыншыдан, қазақ ағартушыларына қоғамдық прогресс жолындағы күресті француз немесе орыс ағартушылары сияқты феодализмнің немесе крепостнойлық тəртіптің ыдырауы жағдайында емес, үзілмей жалғасып келе жатқан дəстүрлі қауымдық қатынас үстемдігі кезеңінде жүргізуге тура келді. Осыған байланысты олардың көзқарастарында қоғамдық прогресс идеялары ұлтаралық ынтымақ, достық, орыс халқы мəдениетінің жетістіктері мен игі əсері жайлы ойлармен астасып жатты [2].
Жалпы, ағартушылық феномені Жаңа дəуірде Еуропада пайда болғаны белгілі. Онда рационалистік парадигма үстемдік етті, адамзат ғылым мен білім ұстанымы бірінші қатарға қойылды. Осындай жалпыға бірдей тəртіптен Қазақстан да тыс қалмады. Дегенмен, Еуропа жəне Ресеймен салыстырғанда ағартушылық феноменінің себептері мен қызметтері бізде басқаша болды. Сонымен қатар, Қазақстанда ХІХ ғ. қазақ мəдениетінде де, саяси-экономикалық өмірінде де көптеген тенденциялар орныға басталғаны бəрімізге белгілі. Бұл үрдістің, əсіресе, халық ағарту саласындағы өсуі айқын сезілді. Ал оның түпкі тамырын да, тарихын да ұлы ойшылдар мен жеке тұлғаларсыз көзге елестету мүмкін емес.
Сондықтан еліміздегі алғашқы ағартушылық ойлардың ерекшеліктерін, саяси мазмұнын бағалау үшін, əр бір ойшылдардың көзқарастарына тоқталу қажеттілік туындатып отыр. Бұл жолда қазақтың ірі əдебиетші-ғалымы, қоғам қайраткері, жазушы М. Əуезовтың келесі пікірін ескерсек, қателеспейміз: Қазақ ССР тарихының өткен ғасырын еске алсақ, көзге толық, көңілге медеу үш адамды алдымен айтамыз. Олар кең Қазақстанның шалғай жатқан өлкелерінен шықса да бір туғандай сезілетін асыл жандар. Олар -- үшеуі үш мұнарадай болған: Шоқан, Ыбырай, Абай [3].
Қазақстандағы XIX ғ. қоғамдық-саяси, философиялық жəне ағартушылық ой - пікірінің бірінші өкілі Ш. Уəлиханов (1835 - 1865) өз дəуірінің белгілі ғалымы, ағартушы-демократы болды. Шоқан Уəлиханов Қазақстандағы ағартушылық ойдың басында тұрды. Ол бірінші болып ХІХ ғасырдың ортасындағы қазақ қауымның дамуына сəйкес ағартудың саяси, философиялық жəне социологиялық принциптерін негіздеді.
Оны қазақ ағартушылық идеологиясының негізін салушы деп санауға болады. Отандық ғалым Мұрат Өрленбайұлы Насимовтың айтуынша: Қазақ ойшылы, этнографы, тарихшысы, географы, ғұлама ғалымы жəне ағартушысы Шоқан Уəлихановтың ғылыми еңбектері мен қоғамдық көзқарастары бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жоғалтпайды. Оның Абылай, Шаман дінінің қазақ арасындағы қалдықтары, Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы туралы записка, Жоңғария очерктері атты мақалалары халқымыздың қалыптасуы мен дамуы туралы баяндайды [4].
XIX ғ. екінші жартысында Уəлихановтың ағартушылық дəстүрлерін Ыбырай Алтынсарин мен Абай Құнанбаев əрі қарай дамытты.
Ыбырай Алтынсарин (1841 - 1889) -- қазақ халқының аса көрнекті ағартушысы, жазушысы, қоғам қайраткері. Қазақ мектептерін Еуропа жолына, өнер жолына бұрып бастаған ең тұңғыш жаңашыл оқытушы, тарихта өшпестей із қалдырған педагог, ақын, жазушы Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметке қосқан үлесі мен еңбегі зор. Ыбырай жастарды оқу-білім, өнерге ұмтылуға кеңес бергенде құрғақ насихатқа ұрынбайды, қайта өз ойын нақтылықпен дəлелдеуге ұмтылады [4], -- деген пікірмен келісе отырып, оның өмірі мен шығармашылығы Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейінгі кезеңмен байланысты болғанын атап өтуге болады.
Ағартушы өзіндік білім алумен мықтап айналысып əжептəуір табысқа жетеді. Оны педагогика да, əдебиет те, философия да қызықтырды. Осының əсерінен ол сол кездегі бай Орынбор кітапханасына жиі барып барлық күрделі əдебиеттерді қызыға оқыды. Оның рухани əлеміне сол кезде өлкеде тарала бастаған алдыңғы қатарлы ойшылдардың, соның ішінде Ресейдегі революциялық-азаттық қозғалыстың өкілдерінің идеялары əсер етпей қойған жоқ. Оның жеке кітапханасында көрнекті орыс педагогтарының жəне жазушыларының шығармаларымен қатар, Современник журналы жəне Чернышевскийдің, Добролюбовтың, Белинскийдің шығармаларының болуы кездейсоқ емес. Жəне де осыған байланысты оның бірқатар идеялары мен ойлары осы ойшылдардың пікірлерімен сəйкес келді. Шетел авторларынан Шекспирдің, Руссоның, Гегельдің шығармалары да қазақ ағартушысының ағартушылық идеялары мен демократиялық көзқарастарының қалыптасуына жағымды ықпал еткенін айта кеткен жөн.
XIX ғ. қазақ ағартушыларының келесі ірі өкілінің бірі, əрине, көрнекті ақын Абай Құнанбаев (1845 - 1904) болып табылады. Оның шығармашылық еңбектері саяси сипатта болды. Ол ғылым мен білімнің, адамдардың өзіндік қасиеттерін қалыптастыратынын, өзі, ақиқат пен əділдік үшін күресуге шақыратынын айтқан болатын. Ал оның іс-əрекеті халықты қанаудан сақтау болатын. Осы жағдайда ол билікті білімді адамдарға беру керек деген тұжырымға келеді. Ойшыл білімді билеуші мен білімді халықтың концепциясын негіздеушілердің бірі. Оның пікірінше, қазақтарды дұрыс жолға қойғысы келетін адам билікке ие болуы тиіс. Халықтың қоғамдық өміріндегі билік пен басқарудың күші, маңызы жəне орны ерекше екенін атап көрсетті. Егер менің қолымда билік болса, мен адам түзелмейді дегендердің барлығының тілін кесер едім, -- дейді ол. Жəне ойшылдың қоғамдық өмірде бірқатар нəрсе мемлекеттік лауазымдағы адамдардың ерік-жігеріне байланысты деген ойы бізді қызықтырмай қоймайды. Осыдан ақын-демократ саяси биліктің күштілігін мойындайды деген пікірге келеміз.
Жоғарыда көрсеткендей, қазақ халқының рухани мəдениетінің даму тарихында XIX ғасырдың екінші жартысында ағартушылық ерекше тарихи құбылыс пайда болды. Оның негізінде отандық ағартушылар өздерінің көптеген еңбектерінде қазақ қоғамының артта қалуын шаруашылық өмірдің дамыған болмағанымен байланыстырды. Қазақ ағартушыларының пікірінше, ең негізгісі мəселе -- ол қазақ қоғамның прогреске бейімділігімен байланысты болды. Осы сұраққа жауап іздеу барысында, халқымыздың ұлы ағартушылары артта қалған елдердің өзіндік дамуы үшін, дамыған елдердің мəдениетін бойларына сіңіру керек деген тұжырымды жасады. Олар отаршыл əкімшіліктің тонаушылық саясатын əшкерелеп сынға алды. Бұл қазақ жəне орыс қоғамының алдыңғы қатарлы өкілдеріне патша өкіметінің реакциялық билігін терең ұғынуға көмектесті.
Қазақ үкіметтің мүдделерін ескеруі, ағартушылардың ойынша, көптеген қоғамдық қайшылықтардан сақтанға мүмкіндік береді. Сондықтан да олар Ресей үкіметінің қазақ қоғамда жасаған жағдайын терең зерттеуіне мүдделі болды. Олар өркениетті орыс халқының өз қол астындағы елге қоғамдық дамуда көмек беретініне сенімді еді. Бұл сенім Қазақстандағы патша өкіметінің өкілдеріне көптеген өтініштермен сұраулар жасауға итермеледі. Бірақ та халықтың өмірін жақсарту жолындағы бұндай күрес жолы қазақтардың қоғамдық-саяси құрылымын қайта қарастыруға деген сенімді ақтаған жоқ.
Сонымен, қазақ ағартушылығының басты ерекшелігі -- оның феодалдық құрылыстың дағдарысы нəтижесінде табиғи түрде пайда болуы емес, өлкенің Ресейге қосылуының идеялық бейнесі ретінде пайда болуы. Еуропалық жəне ресейлік ағартушылыққа қарағанда өзінің идеялық мазмұны бойынша, қазақ ағартушылығы əлсіз дамыған халықтардың артта қалушылығын жою мəселелерін теориялық негіздеу төңірегінде дамыды.
Ағартушылық дəуірдегі болашақ қоғамдық құрылыс мəселесіне байланысты қазақ ойшылдарының мұраты батыс ағартушылары өкілдерінің мұратымен сай келмеді. Батыс ағартушылары өздерінің сенімдеріне қарамастан, өз қоғамының сұранысына жауап беретін нарықтық құрылысты объективті идеализацияласа, қазақ ағартушылары қоғамның барлық мүшелері сауаттандырылған, толық еркіндік пен əділдік жəне адамдардың өз елінің саяси өміріне толық араласуын қамтамасыз еткен, білімге негізделген тəуелсіз тəртіп орнату үшін күресті. Олардың мұраттары дəл біздің кезеңімізде орныға түсті деп айта аламыз.
Қорыта айтқанда, қазақ ағартушылық Қазақстанның XIX ғасырдың екінші жартысындағы жағдайында əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени прогресс жолындағы мықты қозғалыс беруші күшке айналып, орыс өркениетіне бейімделу жолында дамыды. Сонымен қатар отандық ағартушылар осы прогреске жету жолда өз мүмкіндігінше жағдай жасауға тырысты. Жалпы алғанда, Абайдың жəне басқа алғашқы қазақ ағартушыларының адамның ақыл-парасатын дəріптеуінің, надандықты, ескілікті, діни əдет-ғұрыптарды сынап-мінеуінің, сондай-ақ қажетті саяси-əлеуметтік өзгерістерді қазақ даласына енгізу қажеттілікті жəне басқа ағартушылық идеяларының зор прогресшіл маңызы болғанына толық сенім білдіреміз.
1.2 Қазақстан педагогикасының даму кезеңдері
Қазақ педагогикасының өзіндік төл ерекшелігі оның ізгілендіру мен парасаттылықты, адамгершілік пен адами құндылықтарды жоғары қоятын бай халықтық педагогика мұраларымен айрықша орын алады.
Егер де біз қазақ педагогика ғылымын дамыту барысында тағы да батыстық үлгімен кетсек, қателесетініміз анық. Біз түркілік төл дәстүрімізді сақтай отырып, ұлттық ойлау, ұлттық болмыс өзгешелік-ерекшеліктерімізді нығайта түсіп, қазақ педагогикасын шығыс педагогикасының үлкен бір саласы ретінде қалыптастыру деңгейіне қол жеткізуіміз керек.
Қазақтың болмысы түрлі мәдениеттің тоғысында қалыптасқан, ал қазақ педагогикасы рухани мәдениет дамуының қалыптасқан белгілі бір бағдары, деңгейі болып табылады. Қазақ педагогика ғылымының қалыптасуын зерттеу барысында мынадай екі талапты басшылыққа алу керек:
- тарихи-педагогикалық танымның әдіснамасы;
- тарихи-педагогикалық ілімнің құрылымы.
Осы уақытқа дейін қазақ педагогикасының әдіснамасының жасалмауы мен оның теориялық деңгейде толық зерделенбеуі қазақ этнопедагогикасы мен қазақ педагогикасын бір мағынада қабылдауға алып келгені ақиқат. Оған қазақ педагогикасы нысанының, мазмұндық құрылымы мен пәндік ерекшелігінің анықталмауы себеп болып отыр.
Қазақ этнопедагогикасы өзіндік ұлттық сипаты бар педагогиканың бір саласы болып табылса, қазақ педагогикасы адам тәрбиелеудің жалпыадамзаттық құндылықтарын қамтитын әлемдік педагогиканың құрамдас бөлігі болып саналады.
Бүгінгі таңда қазақ педагогикасын бірден ұлттық тарихтың немесе ұлттық сананың, тәжірибенің үлгісі ретінде қараушылық айқын. Мұның өзі оның өз алдына дербес ғылым ретінде қалыптасуына, әрі дамуына кедергі жасап отыр. Сондықтан қазақ педагогика ғылымының әдіснамасын жасауда мынадай мәселелер өз шешімін табу керек деп есептейміз:
1. Қазақ педагогика ғылымы қалыптасуының тарихи кезеңдерін, әлеуметтік тегін талдау, оның басқа ғылымдармен өзара ықпалдастығы мен байланысын ашып көрсету.
2. Қазақ педагогикасының негізгі идеялары мен рухани бастауларын көркемдік - философиялық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан талдау.
3. Қазақ педагогикасының қайнар көздері көшпелілер мәдениеті мен түркі өркениетінен нәр алатынын ғылыми тұрғыдан негіздеу.
4. Қазақ педагогикасы қазақ халқының тарихы мен мәдениетінің ұлттық деңгейі мен көрінісін қамти отырып, жалпыадамзаттың рухани мұқтажын өтеуге қызмет ететіндігін дәлелдеу.
5. Қазақ педагогикасы ғылымының әдіснамасы мен оның мазмұндық құрылымын жасау.
6. Қазақ педагогикасының келешегін айқындау, яғни болашаққа қызмет етуін қамтамасыз ету.
Қазақ педагогикасы тарих пен мәдениеттің өткен кезеңдерінің мәселелерімен ғана шектелінбейді, ол халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі бүгінгі тәжірибесін, тіпті оның болашаққа жету бағдарын да қамтып тұжырымдауға бейім болуы және соған қызмет етуі шарт. Жасыратыны жоқ, қазақ педагогикасы дегенде өткен тарихқа көңіл аудару, оның тарихи алғышарттарына назар аудару басым.
Қазақ педагогикасының әзірге болашаққа қызмет ететін әдіснамасы жасалмағаны анық. Сондықтан да қазіргі кезде қазақ педагогика ғылымын мойындамаушылар, оның табиғатына күмәндана қараушылар аз емес екені шындық.
Ұлттық ұстаным - халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі мол тәжірибесін, педагогикалық ілімін пайдалануға, оның өсіп-өркендеп дамуына еліміздің тәуелсіздігі мүмкіндік беретіні айдан анық. Мұның өзі қазақ педагогика ғылымын өз деңгейіне көтеру, оның әлемдік педагогикадағы өлшемін айқындау және ұлттық тұжырымдамасын жасауға күш салу міндеттерін алға қояды.
Қазақ педагогикасы ғылыми білімдер жүйесінде арнайы ғылым болып табылады деуге толық негіз бар. Ғылым болу үшін оның зерттеу нысаны мен пәні, зерттеу әдістері мен ұғымдық аппараты болу керектігі мәлім. Сондықтан қазақ педагогикасын ғылымның басқа салаларымен тығыз байланыста қарастыра отырып, оның дербес ғылым саласы ретінде орнын анықтаудың маңызы зор.
Қазақ педагогикасы ең алдымен, түркі өркениетінен бастау алатын қазақ халқының ұрпақты тәрбиелеу, білім беру, оқыту мәселелерімен айналысады, қазақ ағартушыларының педагогикалық идеялары мен тұжырымдамалары негізінде педагогика ғылымының заңдары мен заңдылықтарын, бағыттары мен ағымдарын, іргелі педагогикалық теориялары мен қағидаларын айқындайды, сонымен бірге қазақ халқының ұлттық болмысына сай педагогика ғылымындағы барлық ғылыми жетістіктер мен педагогикалық мұраларды қоғамдық құбылыстармен, ғылымдармен, идеологиямен, т.с.с. байланыста зерттейді. Басқа кез келген ғылымдар сияқты, қазақ педагогика ғылымы да фактілерді тек ашып қана қоймайды, оларды түсінуге мүмкіндік жасайды. Ғылымға тән нағыз шынайы ерекшелік оның табиғаттың, қоғамның және ойлаудың даму заңдарына қатысты болуы, оларды ашу және танып-білу болып табылады.
Философияда заң, заңдылықтар деп объективті, мәнді, тұрақты және қайталанатын себеп-салдар байланысты айтатыны белгілі. Осыдан қазақ педагогикасы көшпелі мәдениет пен түркі өркениетінен рухани бастау алатын қазақ халқының ұлттық болмысына, халықтық тәжірибесіне сай балалар мен ересектерді тәрбиелеу, білім беру және оқыту заңдары мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым деген қорытынды жасауға болады.
1-кесте. Қазақ педагогика ғылымының қалыптасуы мен даму кезеңдері
Тәрбие тәжірибесі
Педагогикалық ойлар
Педагогика ғылымы
Қазақтың халық педагогикасы
Қазақ жеріндегі алғашқы педагогикалық ой-пікірлер
Қазақ педагогика ғылымы әлемдік педагогиканың құрамдас бөлігі
1.Қазақ ауызекі шығармашылығындағы тәрбие мазмұны:
- ұлттық ойындар;
- мақал-мәтелдер;
- жаңылтпаштар;
- жұмбақтар;
- шешендік сөздер;
- ертегілер;
- аңыз әңгімелер;
- батырлар жыры;
- эпос;
- айтыс
1.Еуразия даласындағы алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі тәрбие
1.әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари педагогикалық ілімдері (ІХ-ХІ ғ.ғ.)
2. Қазақ музыкалық шығармашылығын-дағы тәрбие мазмұны:
- халық әндері;
- халық күйлері
2.Еуразия құрлығындағы
Сақ империясы дәуіріндегі тәлім-тәрбие
2. А.Иүгінеки, Қ.А.Иассауи, С.Бақырғани, Р.Хорезми, С.Сарай педагогикалық ілімдері (ХІІ-ХІV ғ.ғ.)
3. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнеріндегі тәрбие мазмұны:
- дәстүрлі қолданбалы өнер;
- ою-өрнектер
3.Ғұн империясы мен Үйсін-Қаңлы мемлекет дәуіріндегі тәлім-тәрбие
3. Ө.Тілеуқабылұлы, М.Х.Дулати, Қ.Қ.Жалайыр, т.б. педагогикалық ілімдері (ХV-ХVІІІ ғ.ғ.)
4. Салт-дәстүрлердегі тәрбиелік мазмұн:
- бала тәрбиесіне байланысты;
- тұрмыс-салт;
- ата кәсіп;
- әлеуметтік-мәдени
4.Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттерінің бірі - Шумер тәлім-тәрбиесі мен мектептері
4. Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев, т.б. педагогикалық ілімдері (ХІХ-ХХ ғ.ғ.)
5. Жыраулар мен билердің, шешендердің шығармашылығын-дағы тәрбие мазмұны
5.Ұлы Түркі қағанаты және оның тәлімдік-танымдық мұралары - Орхон-Енисей жазба ескерткіштеріндегі (Күлтегін, Тоныкөк) тәлім-тәрбиелік ойлар, Қорқыт тағылымдары (VІ-ІХ ғ.ғ.)
5.Кеңестік дәуірдегі педагогика ғылымы С.Торайғыров, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, т.б.
С.Қожахметов, Т.Тәжібаев, С.Балаубаев, Р.Г.Лемберг, Қ.Бержанов, Ә.Сембаев, т.б.
6. Қазіргі кездегі қазақ педагогика ғылымы (1991 ж. кейінгі кезең)
Қазақ педагогика ғылымы басқа да кез келген ғылымдар сияқты өзінің тарихымен тығыз байланысты, қазақ педагогикасының тарихы оның ажырамас бөлігі болып табылады.
Бұл тәрбие тәжірибесінен туындап, үнемі молаюдың нәтижесінде алдымен педагогикалық ой-пікірлер, содан кейін тәжірибеге күшті ықпал ететін ғылымның қалыптасатындығын айғақтайды.
Осындай ұстаным қазақ педагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуының кезеңдерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді (1-кесте).
Қазақ педагогика ғылымының заңдары мен заңдылықтары әлемдік педагогикамен тығыз байланысты, мұнда тек ұлттық сана-сезім мен ұлттық ерекшеліктерге байланысты тәрбиенің болмысында өзіндік сипат болады. Әрбір заңдылықтардың арасында өзара мәнді байланыстар айқын көрінеді. Атап айтсақ:
- мектеп пен педагогиканың арасындағы, бір жағынан, қоғамның экономикалық деңгейі, екінші жағынан саяси даму деңгейі тұрғысынан;
- қоғамның саяси жағдайы мен қоғамдық-педагогикалық қозғалыстар, педагогикалық теорияның даму қарқыны мен тәжірибе арасындағы;
- қазақ педагогикасы мен басқа ғылымдар (әсіресе, қазақ философиясы, қазақ психологиясы) арасындағы;
- қоғамның әлеуметтік құрылымы мен қазақ халқының тәрбие жүйесі арасындағы;
- мектеп, білім беру мен тәрбие мазмұны және қоғамдық сананың басқа формалары (мәдениеті, дін және т.с.с.) арасындағы;
- қазақ педагогика ғылымының жетістіктері мен білім беру міндеттері және мазмұнының арасындағы;
- тұлғаны қалыптастыру мен дамытуға ықпал ететін факторлар арасындағы және т.с.с.
Осы заңдылықтардың барлығы өзара тығыз байланыста не себеп, не салдар, не байланыстырушы дәнекер ретінде әрекет етеді, жалпы алғанда, олар қазақ педагогика ғылымының тұтас бірлігін құрайды.
Қазақ педагогика ғылымы өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі ғасырлар сынынан өткен халықтық тәжірибе негізінде қалыптасып, өзіндік дамуға ие болды.
Халық педагогикасындағы озық идеялар қазақ халқының тіршілік тынысымен, ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетіп отырды. Өмірдің әлеуметтік жағдайларының өзгеруімен, қоғам мен тұлға қажеттіліктерінің дамуымен байланысты халық тәжірибесіндегі педагогикалық құндылықтар қайта жасалып, жаңаша сипат алып отырады.
Педагогика тарихында алдыңғы теориялардың мазмұнының кеңейтіліп, тың көзқарастар мен ағымдардың қалыптасуы заңды құбылыс, мұның өзі әлемдік педагогика мазмұнын қазақ педагогика ғылымының жетекші идеяларымен толықтыру қажеттілігін дәлелдейді.
Өйткені құндылық бағдарлар тұлғаның ең басты, ауқымды сипаттамасының бірі ретінде әрекет етеді, ал оларды дамыту ізгілендіру педагогикасының негізгі міндеті және қоғам дамуының маңызды жолы болып табылады.
Қазіргі таңда елін сүйген, өз халқының болашағын ойлаған, жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз деген халық даналығын санасына ұлы қағида ретінде түйген зиялы ойдың иелері қазақ халқының этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар екендігін барша әлемге мойындату үшін күш жұмсауда.
Қазақ халқының арғы тегі Еуразиядағы ең ірі этностардың бірі түркі халықтарының әлемдік руханиятқа үлес қосуына Еуразия құрлығындағы Ұлы даланы мекендеген халықтардың көшпелі мәдениеті мен тәрбие тәжірибесі, ислам дінінің озық тәрбиелік идеялары, ежелгі түрік, византия, араб, парсы, үнді, қытай мәдениеттері тоғысқан Түркістан жеріндегі Қарахан мемлекетінің саяси-экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайлары әсер етіп, барлық адамзат баласын талай ғасырлар бойы толғандырып келе жатқан адам мен оның тәрбиесі туралы ілімнің қыр-сырын зерттеуге жаңа мүмкіндіктер туғызды.
2 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі қазақ педагогика ғылымын дамытудың əдіснамалық негіздері
Тəуелсіз Қазақстандағы жаһандану үдерісі əлеуметтік жəне гуманитарлық ғылымдар алдына түбегейлі реформалау міндетін қойып отыр. Əлемдік өркениетке ену жағдайында түбірлі əлеуметтік- экономикалық жəне саяси өзгерістердің негізінде ұлттық мəдениет пен руханиятты жаңғыртудың мүмкіндіктерін толық жүзеге асыру қажеттілігі туындап, педагогика ғылымын əрбір халықтың ұлттық ерекшелігіне сай жетілдіру мəселесін қарастыру көзделуде.
Кеңес дəуірінде педагогика ғылымы шектен шыққан идеологиялану нəтижесінде үлкен дағдарысқа ұшырағанын жоққа шығаруға болмайды. Педагогиканың идеологиямен етене теңестіріліп, түгелінен мемлекеттік бола түсуі əлеуметтік шындықтың нақты қайшылықтарын сыни жəне объективті түрде талдау мүмкіндігін шектеді. Педагогика ғылымының тұжырымдамаларын қоғамдық өмірдің ағымын өзгертуге болатын əлеуметтік технология ретінде қолдану бұрынғы кеңес заманындағы педагогикалық білімнің тиісті деңгейде дами алмауына себепші болды.
Педагогика ғылымы саласындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz