Мұқағали Мақатаевтың экспрессионизмі және поэтикалық ойлауы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: М.Мақатаев прозасындағы психологизм

Қабылдаған:
Орындаған:

2021 жыл

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

3
1 М.Мақатаевтың өмір жолымен поэзиясына әдебиеттік шолу

1.1 М.Мақатаевтың өмірі жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 М.Мақатаев лирикасындағы шығармашылық поэзиялық рефлексияның түрі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2 М. Мақатаев шығармашлығындағы психологизм

2.1 М.Мақатаев шығармашылығына психологиялық талдау ... ... ... ... ... ... .
2.2 Мұқағали Мақатаевтың экспрессионизмі және поэтикалық ойлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 М.Мақатаев поэзиясының экзистенциалдық бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ..

6

6

9

13

13

18
24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі: Соңғы жылдардағы егеменді еліміздің қоғамдық-саяси өмірінде болып жатқан өзгерістер адамгершілік-рухани бағдарлар мен құндылықтардың өзгеруіне еріксіз себеп болды. Енді, міне, мемлекет алдында ұлт тағдырын ойлаған адамдардың бұрын зерттелмеген мұраларын қалпына келтіру міндеті бұрынғыдан да көп тұр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Мәңгілік Ел жолдауында Қазақстан-2050 стратегиясында халықтар бірлігін сақтау үшін жаңғыруды: мемлекет құру және нарықтық экономикаға бетбұрыс жасау керектігін атап көрсетті. , әлеуметтік мемлекеттің негізін құру және қоғамдық сананы өзгерту.
Бүгінгі таңда ата-баба ерліктерін жалғастырушы болып отырған жас ұрпақтың қоғамдық санасын қалыптастырып, дамытуда М.Мақатаев еңбегінің маңызы мен өзектілігі ерекше. Сондықтан ХХ ғасырдағы қазақтың көрнекті ақыны М.Мақатаев шығармашылығының психологиялық ерекшеліктерін зерттеп, ашып көрсету - заман талабы.
Адамның дамуы, біріншіден, оның өмір сүрген уақытына, екіншіден, қоршаған ортаға, үшіншіден, шығу тегіне байланысты деп есептеледі, сондықтан Мұқағали Мақатаев тұлғасының қалыптасуы туралы зерттеуде осы үш фактордың әсерін анықтау өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, М.Мақатаев шығармалары жан-жақты зерттелгенімен, осы уақытқа дейін шығармаларының психологиялық аспектілері қарастырылмаған. Бұл Қазақстанның ұлттық психологиясының ғылым ретінде дамуына мүмкіндік бермейді. Қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі - ұлттық психологияның элементтерін (дәстүр, ұлттық проза, поэзия, т.б.) пайдалана отырып, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу, бірақта ғылыми-зерттеу және педагогикалық-психологиялық жұмыстардың жеткіліксіздігі.
Шығармаларын жастар ықыласпен оқып, құрмет тұтатын бірегей ақындардың бірі, ұлт мақтанышы бүгінгі күнге дейін тек филологиялық тұрғыдан зерттеліп келді. Психологияда бұл бағыттағы еңбектер мен зерттеулердің жоқтығы ақынның жастарды қалыптастыру мен тәрбиелеудегі психологиялық ойлары мен көзқарастарының (оның психологиялық аспектілерін қарастыру) жеткілікті зерттелмегенін көрсетеді.
Көрсетілген қайшылықтар, зерттеу мәселесінің психологиялық маңыздылығы, оның жеткіліксіз өңделуі зерттеу тақырыбының М.Мақатаев шығармаларының психологиялық аспектілері тұрғысынан зерттелуіе анықтады.
Зерттеу нысаны - М.Мақатаевтың шығармашылығы
Зерттеу пәні - Мұқағали Мақатаев шығармаларындағы психологияға қатысты ұғымдар, пікірлер, мәселелер.
Зерттеудің мақсаты - М.Мақатаев шығармаларының психологиялық аспектісін анықтау, оның шығармашылық қызметіндегі ғылым тұрғысынан негіздеу.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- Отандық және шетелдік психологиядағы шығармашылық әрекеттің психологиялық аспектісін, әдіснамалық және теориялық негіздерін анықтау.
- М.Мақатаевтың поэтикалық шығармашылығының ұлттық-психологиялық маңызын анықтау;
- М.Мақатаев еңбектерінде кездесетін психологиялық ұғымдарды ғылыми негіздеу және жүйелеу.
- Контент-талдау көмегімен М.Мақатаев шығармашылығының психологиялық аспектілеріне зерттеу жүргізу, алынған мәліметтер бойынша ақпаратқа сапалы талдау жасау.
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында теориялық (аналитикалық-синтетикалық, салыстырмалы, индуктивті-дедуктивті талдау), эмпирикалық (автобиографиялық, мазмұндық талдау, сауалнама, әңгімелесу) әдістер, ақпаратты өңдеудің математикалық әдісі қолданылады.
Зерттеудің болжамы: М.Мақатаев шығармашылығының психологиялық аспектілері анықталса, оның шығармашылығындағы психологиялық концепциялар мен көріністер ғылыми негізделсе, қазақстандық психологияның теориялық-әдіснамалық негізі жаңа сапаға ие болып, жаңа деректермен толыға түсер еді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
- М.Мақатаевтың ақындық шығармашылығы алғаш рет психология тұрғысынан қарастырылады;
- Шетелдік және отандық психологтардың (С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, А.И.Смирнов, т.б.) еңбектеріндегі ой-пікірлер алғаш рет ұлттық психологиямен ұштастыра отырып, ғылыми тұрғыдан талданады;
- М.Мақатаев шығармаларындағы психологиялық мәселелердің әлеуметтік-психологиялық, ұлттық және тұлғалық ерекшеліктерін талдау негізінде айқындалады;
- Контенттік талдау арқылы М.Мақатаев шығармаларында қолданылған психологиялық ұғымдар мен идеялар жинақталып, жүйеленеді;
Зерттеудің теориялық маңыздылығы - Мұқағали Мақатаев тұлғасының қалыптасуына әсер еткен әлеуметтік-психологиялық факторлар мен оның психологияға қосқан үлесі қазақ психологиясының әдіснамалық-теориялық негіздерінің ең құнды бөлігі болып табылады.
Оның философиялық, психологиялық пайымдаулары нақты, дүниетанымы тереңдігімен таң қалдырады. М.Мақатаев өз шығармаларында өмірдің ең маңызды әлеуметтік-қоғамдық құбылыстары - қоршаған ортаны, танымның барлық салаларын, қоғамдық ойларды, психологияны бейнеледі. Ақынның өзі, оның ішкі дүниесі мен өмірі - дәуір мен адам арасындағы қарым-қатынас мәселесі ретінде психология тұрғысынан қарастырылады. Осы орайда біз зерттеуімізде психологиялық аспектісін теориялық тұрғыдан негіздеп, Мұқағали Мақатаев шығармашылығының психологиялық мәнін ашуға тырыстық.
Зерттеудің практикалық құндылығы. М.Мақатаев мұрасын зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарында психологиялық концепциялар мен процестерді жетілдіруде, арнайы шығармашылық іс-шараларды өткізуде, университеттерде, педагогикалық колледждерде тұлға психологиясының ғылыми, поэтикалық, шығармашылық шеңберін кеңейту үшін пайдалануға болады. және өнер психологиясын жетілдіру.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарында, облыстық, республикалық оқытушылардың біліктілігін арттыру институттарында Жалпы психология, Психология тарихы, Қазақ психологиясының тарихы, Этнопсихология пәндері бойынша дәрістер мен семинарларда қолдануға болады. , бұл ұстаздар мен тәрбиешілердің эрудициясын кеңейтіп, рухани дүниесін байыта түсетін ұстаздардың әдістемелік шеберлігін арттыруға ықпал ететіні сөзсіз.
Курстық жұмыс: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 М.Мақатаевтың өмір жолымен поэзиясына әдебиеттік шолу

1.1 М.Мақатаевтың өмірі жолы

Мұқағали... Бұл есім бүгінде қазақ поэзиясын бейнелейді.
Мұқағали... Бұл есім жан дүниесіндегі қазақ жерінің бейнелерін елестетеді: шексіз дала кеңістігі, айбынды Хантәңірі мен Алатау, тәжінде сыңғырлаған жаз күнінің салқыны жатқан құдіретті ағаштар. Ол табиғаттың шексіздігін түсінудің нұры мен қуанышын алып жүреді.
Мұқағали... Ұлы қазақ жерінің, қазақ халқының сүйіспеншілігіне бөленген біртуар перзенті, өзінен-өзі нұрлы талант.
Мақатаев күнделігіндегі соңғы жазбалардың бірі мынау: Құрметті жолдастарым! Егер сіз шынымен менің өмірбаянымды, менің шығармашылығымды зерттегіңіз келсе, онда мен жазған барлық нәрселерді оқуды ұмытпаңыз, онда мен өзімнің менім арқылы жасырмай, өмірімнің шежіресін өлеңмен жүргіздім. Ендеше ақынның өсиетіне мойынсұнып, оның поэзиясында айнадан көрінетіндей азапты қысқа, драмаға толы өмір жолына бірге аттанайық.
Мақатаев 1931 жылы 9 ақпанда Алматы облысы, Нарынқол (қазіргі Райымбек) ауданы, Қарасаз ауылында дүниеге келген. Қарасаздың ұстамды сұлуы Мұқағалидың ақындық дарынының қайнар бұлағына айналды.
Қарасаз - Мақатаевтың өмірінің ең қиын сәттерінде қол ұшын созған шағын Отаны.
Ақынның толық аты-жөні Мұхаметқали, бірақ жауапкершілік жүгі (Пайғамбар атын көтеру оңай емес) кішкентай сәбидің өмірін қиындатады деп бала күнінен Мұқағали деп еркелеткен. Ол отбасында Сүлеймен және Нағиманның алдындағы балалардың тұңғышы болды. Қарапайым, еңбекқор ақынның әкесі соғысқа бір жыл қалғанда колхоздың төрағасы болды. Алғашында Мақатаевтың балалық шағы бұлтсыз өтті. Туған жер поэмасында Қарасазды айта отырып, оны былайша еске алады: Шыбықтай ат мінгіздім, балық ауладым, өзенде, орманыңда серуендім. Ешкі қуғанда, Терезеден тас лақтырғанда жалаңаяқ бала едік деген балалық шақтағы сезімге байланысты еркелік қана есейген адамның жан дүниесінде қуанышты із қалдыратын. Мақатаев балалық шақтағы дүниені сүйіп: Ой, балалық шағым, сені сағындым! деп шын жүректен аңсаған. Балалық шақ естеліктері оның поэзиясының көптеген образдарын тудырды.
Соғыс Мұқағали өмірінің бәрін өзгертті. Әкесі майданға аттанғанда ол 10 жаста еді, өмірдің барлық ауыртпалығы жасөспірімнің иығына түсті. Әскери буынның барлық ұлдары сияқты ол да әйелдер мен балалар ғана тұратын үйде енді еркек үшін қалғанын түсініп, ерте есейген. Ақын сол кезді еске алып: Бәрі есімде - жерім де, өмірім де, алайда күіп жылағаным есімде жоқ. Менің есімде жоқ - менің балалық шағым болды ма? дейді.
Мақатаевтың әкесі майданда қаза тапты. Міне, содан бері Мұқағали өзінің ішкі отының сөніп-жоғалып кетуіне құқы жоқ екенін ешқашан ұмытқан емес. Бәлкім, дәл осы сәтте оған өлместік туралы бейсаналық түсінік пайда болды, ол кейінірек оның шығармашылығында бейнеленді.
Ақынның анасының естеліктеріне сүйенсек, Мақатаев он төрт жасында поэзияға қатты әуестенген. Ол айналасындағы әлемнен және кітаптардан шабыт алды. Мұқағали Абайды, Әуезовті, Сейфуллинді, Мүсіреповті оқуды қатты ұнататын. Орыс тілін жетік білген (өз бетімен үйренген) орыс әдебиетін, әсіресе Пушкин, Есенин, Блок поэзиясын құмарта оқыды. Шетел әдебиетінен оны Гейне, Гете, Дюма, Гюго, Байрон, Драйзер, Стендаль шығармалары қызықтырды, бірақ бәрібір Бальзак, Лондон, Шекспирге басымдық берді. Мақатаев өзінің бір хатында: Иә, мен әдебиетті жақсы көремін. Мен үшін бұдан артық ештеңе жоқ деп жазған.
Мақатаев 1948 жылы Нарынқолдағы мектеп-интернатты бітірді. Ол бірнеше рет институттарға сәтті түсті: ҚазМУ-дың филология факультетінде, одан кейін Шет тілдер институтында және қайтадан ҚазМУ-ға, бірақ енді заң факультетінде оқыды. 1973 жылы Мәскеудегі М.Горький атындағы Әдебиет институтының студенті болды, бірақ отбасылық жағдайға байланысты бірінші курста оқуын тастап кетті. Мақатаевтың жоғары оқу орындарына оңай түсуі оның асқан қабілетін, білім алуға ұмтылысы білімге құштарлығын айғақтайды. Бұл Мұқағалидың жүрегінде мәңгілік сақталып қалған әке өсиетінен болса керек.
Мақатаев ерте үйленді. Бұл оқиға 1949 жылдың көктемінде болды. Мұқағали болашақ жары Лашын Әлімжановамен сол кезде өзі қызмет еткен Шибұт ауылында танысқан. Балалары: Ләззат, Майгүл, Жұлдыз, Айбар, Алмагүл, Шолпан. Ауылда қалып, Мұқағали кеңседе жұмыс істеді, кейін мектепте орыс тілі пәнінің мұғалімі, аудандық газетте тілші болды. 1962 жылы отбасы Алматыға көшіп келгеннен кейін кәсіби қызметі әдеби шығармашылықпен тығыз байланысты: Қазақ радиосында диктор, Социалистік Қазақстан газетінде журналист, Жұлдыз журналының қызметкері, Жазушылар одағында жастар ісі жөніндегі Кеңес меңгерушісі қызметтерін атқарды.
Сыртқы жағдайлардың өзгеруіне қарамастан, Мақатаев ең бастысы - поэзияға деген риясыз сүйіспеншілікте тұрақты болды. Ол үнемі өлең жазады, журналдар мен газет беттерінде жиі жарияланады. Алғашқы кітабы шыққан 1962 жылдан бастап Мақатаев өмірінің соңғы жылы 1976 жылға дейін ақынның сегіз жыр жинағы жарық көрді. Олардың ішінде Сәлем, достар!, Аққулар ұйықтағанда, Жарығым, Жүрек мұңы, Өмір - өлең т.б. Әдебиеттегі жиырма бес жыл қызметінде Мақатаев 1000-нан астам өлең жазды. Ильич, Райымбек! Райымбек!, Тау қыраны, Қашқын, Мавр, сондай-ақ повестер мен романдар, Қоштасу, махаббат пьесасы, қазіргі қазақ поэзиясы туралы мақалалар. Дантенің Құдай комедиясының бірінші бөлімін аударған. У.Шекспирден, У.Уитменнен, Шығыс ақындарынан, орыстың қазіргі ақындарынан аударма жасаумен айналысқан. Оның әртістік қабілеті жан-жақты болды.

Алғашқы жеке өлеңдер мен поэтикалық кітаптардан-ақ Мақатаевтың қайталанбас үні айқындалды. Тазалық пен мөлдірлік, адамдық сезім мен бастан кешкен тереңді өрнектеудегі қарапайымдылық оның поэзиясының ғажайып сырын шерткен оқырманды таң қалдырады.
Мақатаев махаббат пен достықты, поэзия мен табиғатты жырлады. Бірақ оның шығармашылығында Отан тақырыбы ерекше орын алады. Мақатаев Туған жерден туған ойлар атты өлеңінде өзінің шағын Ғаламының әлемі - Қарасаздың алтын бесігі арқылы үлкен дүниенің есігін ашқанын айтады. Туған жерге деген асқан сүйіспеншілігінің, балапан етіп өсіргенінің, қанат қаққанының айғағы осында туған поэзия.
Мақатаев туған өлкесінің сұлулығына тамсануын тоқтатқан емес. Күнделіктерінде туған табиғатының жан дүниесіне тигізген ықпалын жиі жазады: Уа, жаратқан ием, саған мың алғыс, табиғаттың ұлылығын, сұлулығын алғаш көрдім! Алғашқы махаббатым - бұлақтай таза туған жерім!
Мақатаев поэзиясында отаншылдықтың орасан зор заряды бар, оның негізгі құрамдас бөліктері - өз халқына, туған тіліне деген сүйіспеншілік. Менің Отаным өлеңінде ақын: Атамекенімді - Қазақстанымды жырлаймын дейді. Бұл киелі жерде барлық халықтар (қазақ, орыс, өзбек) бауырлас, дос. Достық пен туыстық даналықты қазаққа ұлы бабалар аманат етіп қалдырған. Мақатаевтың осыдан қырық жылға жуық бұрын, бүгінде, тарихи дамудың жаңа кезеңінде жазылған өлеңі өте заманауи естіледі.
Ақын адам Отан алдында қарыздар және оған жүрегінің отын беруге міндетті деп есептеген. Ал ол өз поэзиясының қызуын Отанға арнады. Жоғары патриотизм оның өлеңдеріндегі абсолютті органикалық қасиет екені таң қалдырады. Мақатаев жанын баққан, рухына айналған Отанын шын қорғауды үйретеді.
Мақатаев туралы замандастарының бірі: Ұлы ақынның жүрегі балаша пәк еді деген екен. Мейірімді де шыншыл, қарапайым да батыл, аңғал да жомарт, ашық та қарапайым, турашыл да әділ ақын: Адамдар бір-бірін түсіну үшін, тату-тәтті өмір сүру үшін туады деп жиі айтатын. Ол адамдарды жақсы көретін және барлығымен ортақ тіл таба алатын. Ол әрқашан көмектесуге ынталы болды.
Ақын және адам Мақатаевтың тағдыры қалай болды? Жауабын оның күнделіктерінен табуға болады. Өзін-өзі мойындау шынайылықты, жанның үлкен еңбегін және, әрине, батылдықты талап етті. Сондықтан күнделіктерде естілген сырлар ақын тағдырын шынайы сезінуге мүмкіндік береді. 1972 жылдың басына қарай Мақатаевтың Алматыда тұрғанына он жыл болды. Осы кезде оған атақ-даңқ келеді, сонымен бірге оның тағдырына қиын сынақтар түседі, бұл ақынның ерте қайтыс болуына маңызды рөл атқарды. Үлкен қызының қайғылы қазасы: он бір жасар Майгүлді мотоцикл қағып кетті. Мақатаевтардың үлкен отбасы ұзақ жылдар бойы жалдамалы пәтерлерді аралап жүрді. Жұмыс жоқ: 7 желтоқсан 1973 жыл. Жаңа жылда жұмыссыз қалғаныма бір жыл болады. 1969 жылдың қарашасында қолжазбалар портфолиосының жоғалуы. Жазушылар ортасындағы қудалау (2 мамыр 1974 ж. Оларға не істедім?), Қазақстан Жазушылар одағының мүшелігінен шығару. Және өзімен, оның әлсіздігімен және қорқынышты, жазылмайтын аурумен күресу. 31 қаңтар, 1975 жыл. Менің санамда қуанышты із қалдырған ең болмағанда бір күн есімде жоқ. Менің бұл дүниеге келгеніме қырық төрт жыл болды, бүкіл өмір соншалықты қорлық, жиіркенішті болып көрінеді, кейде бәрін өз еркімен тастап кеткің келеді. Шынымды айтсам, бұрын денсаулық не, ауру не екенін білмедім. Бұл жағынан тағдырым мені мүмкіндіктен айыра қойған жоқ екен. Мен бұрын білмедім, бірақ қазір барлық ауруларды білуім керек болды.
Мақатаевтың күнделіктерін оқи отырып, оның нәзік жанды ұлы ақын ғана емес екенін түсінесің, сонымен қатар жалғызбасты, азап шегетін адам (10 маусым 1974 жыл. Ақын ретінде мені адамдар еріксіз түсінеді, бірақ адам ретінде ешкім әрең түсінеді, тіпті маған жақын адамдар да. Сондықтан түсініңіз, мен тудым. Адам және бір болып қала бермек, бірақ мен ақын болдым, білесің бе, мен болдым..).
1973 жылғы 20 наурыздағы жазбада ақынның достары мен жолдастарының ол туралы көптеген өсек-аяңдар таратып, кейде деректі әсемдеп, бұрмалағаны туралы толғаулары бар. Адамның бұл әлсіздігін: Айта берсін, - деп кемсітеді. Мақатаев жаратылысынан нәзік жан болғандықтан, оған өмірде екі нәрсе үлкен қиындықпен берілген. Біріншіден, адамды арамдыққа ұшырату, екіншіден, бас тарту, жоқ деп айту қорлық еді. Ал, ақынның азап шегуінің басты себебі де осы болса керек. Жұмсақтық - менің әлсіз жерім. Сондықтан болар, мен жиі сүрінемін деп жазады ақын.
Шығармашылыққа қатысты жазбалар басқа сипатта. Оқырман Мақатаевтың қуаныштары мен ашқан жаңалықтарының куәсі болады, олар оның жан дүниесінің нұры мен жасампаздық бақытын алып жүреді.

1.2 М.Мақатаев лирикасындағы шығармашылық поэзиялық рефлексияның түрі ретінде

М.Мақатаевтың шығармашылық барысы туралы лирикалық толғаулары оның бірқатар өлеңдерінде көрініс тапқан. Оның лирикасындағы ақын тақырыбы мен поэзияның эволюциясы оның үні мен жолын іздеуден биік өзін-өзі растауға дейін барады. Мақатаев үшін бұл мәселеде Абай мен Пушкин рухани жетекші болды. ХХ ғасырдың 2-жартысындағы қазақ ақыны, Пастернак пен Жансүгіров поэзиясының бастауы қоршаған әлемде, табиғатта жатыр. Мақатаевтың поэтикалық толғауларының негізгі құрылымдық-стильдік құралы - қайталау, ол синтаксистік қайталанатын байланыстардың (біртектес сөздердің қайталануынан тұтас сөйлемдерге дейін) тіркесімі болып табылады. Поэзияның тууы және ақынның Мақатаевтың тағайындалу тақырыбы оның лирикасын 19-20 ғасырлардағы орыс және қазақ поэзиясының ең биік үлгілерімен байланыстырады.
Мақатаев поэзиясының тартымды күші сезім мен тәжірибенің биік әлемінің барынша қолжетімді, кемел формада көрінуінде. Оның поэзиясының дүниеге келуі қалай? Осы сауалға өзі жауап іздеген ақынның лирикалық толғауларына жүгінейік. Мақатаевтың поэзияның туу сыры мен осы үдерістегі ақын рөліне байланысты шығармашылық туралы ойлары мен пайымдауларының дамуын қадағалап көрейік.
Мақатаев өз сыйын ерте түсінсе де, үнемі үйрену керек деп есептеді. Пушкин мен Абай оның пұт ұстаздары болды. Олар ол үшін ақындық данышпанның ғана емес, сонымен бірге адамдық қарапайымдылықтың да көрінісі. Бұл қасиетке ие болу ақылды болмай, ақылға салмай, ән саламын дегендерге қажет [1, 399].
Мақатаев ұлы Абайдан баға жетпес тәжірибе алады. Оның рухани мұрасы, ақындық толғау мәдениеті мен халқына жоғары қызметі Мақатаевтың ұмтылған биігін айқындайды. Ақын-ағартушының қазақтың қарапайым сөзін шеберлікпен меңгеруі, жаңа эстетикалық-философиялық тереңдікке ие болуы Мұқағали үшін эталонға айналады. Қарапайым қол жетімді сөздер мен образдарға құрылған лирикалық толғауларының болмысы ақындық жайлауында Мақатаевтың орынды өрнектері бойынша қанатты тұлпарлар жайылған Абайға қарыздар [2, 144]. Оның өлеңдері Абай поэзиясының өшпес нұрын алып келеді.
Қуат алып Абайдың тіл күшінен,
Жыр жазамын Абайдың үлгісімен.
Абай боп табынсам бір кісіге,
Абай болып түңілем бір кісіден. [1, 28]
Мақатаевтың поэтикалық ойды (қарапайым жырларым - менің қарапайым өлеңдерім) өрнектеу жолдарын іздестіру және өзіндік поэтикалық үнін табуы, шығармашылық процеске автордың түпнұсқалық пікірлері [3, 127] деп аталатын ізденістері де Пушкиннің ақындық мектебінен өтті, өйткені. ақынның ертедегі өлеңдері айқын дәлел.
19 жасар Мұқағали Қараңғы түнді жамыла... поэмасында поэзияның туу жолындағы азапты үрдісті шығармашылықты танытатын дәстүрлі таңбалар арқылы жеткізеді. Поэмадағы поэтикалық шығармашылықтың жүзеге асу барысын айқындайтын жоғарыдағы ұғымдардың барлығы, әсіресе соңғы сөз тіркесі Мақатаевтың алғашқы шығармашылығы - А.Пушкин поэзиясының бастауы, атап айтқанда, оның Күз ( Үзінді) өлеңі.
Пушкин үшін түйінді сөз - ақындық жолға түскен Мақатаев үшін де шешуші мәнге ие болған еркіндік сөзінің екі рет қайталанған нұсқалары.
Поэзияның мән-мағынасын ұғыну оның Қайдасың, қайдасың, менің ерке жан серігім?.. атты ертедегі тағы бір өлеңіне арналған. Бұл жерде Мақатаев поэзияны ойнақы қызбен салыстыра отырып, верификациялық рефлексия тәжірибесінде негізінен ойнақы кейіпкерді қамтитын Пушкинге тоқталады [3, 140]. Мақатаевтың осы поэмасындағы қандай бейнелер мен дәйексөздер Пушкинмен, атап айтқанда оның Рифма, звучная подруга... өлеңімен тоғысатынын салыстырайық.
Екі өлең де есте сақтау мәдениетіне негізделген. Пушкин ежелгі дәуірге сілтеме жасай отырып, өз поэмасының гедонистік финалында рифманың тууы туралы нео-миф жасайды. Ол экстраверт. Мақатаев болса, Пушкиннің поэзияның бейқамдығы туралы ойынан бастап, оның көне сюжетінің үзіндісін үзіп, поэзиясына да, өзіне де жол іздейді. Ол әлі де ізденіс үстінде, сондықтан жастық шақтың романтикалық драмасы оның өлеңінің соңғы ертерек едім (жеткізетін) болмаса, осы шақ етістіктеріне тірелген негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Ендеше, екі өлеңнің сыртқы ұқсастығы ішкі айырмашылықты күшейте түседі де, Мақатаев үшін Пушкинге бет бұру соқыр еліктеу емес, өзінен бұрынғы ұлы тұлғалардың тәжірибесін ескере отырып, өз жолын табуға ұмтылыс екенін көрсетеді.
Мақатаевтың өз поэзиясының туу жолдары туралы лирикалық толғауларына Пушкиннің Аполлон құдайы мен Мнемосин құдайының махаббатынан туған рифманың шығуы туралы әңгімесі белгілі бір серпін болса керек. Ақын 1949 жылы жарық көрген алғашқы өлеңіне арнап Тұңғышым поэмасын жазды. Адамның туғанына ұқсас поэзияның туу процесін көрсетеді.
Алғашқы екі шумағындағы табиғилыққа жақын босану суреті келесі екі шумағындағы жаңа өмірдің басталу қуанышы мен қуанышымен алмасады. Бір жағынан өлеңнің тууы сәбидің тууымен бірдей болса, екінші жағынан поэзия - құсқа айналуға жаралған сайраған балапан.
Поэзияны сәбимен, баламен салыстыру Мақатаев лирикасында үнемі кездеседі. Ол жиі қанатты құс түрінде көрінеді.
Мақатаевтың бүкіл поэзиясы арқылы поэзия туралы, оның шығу табиғаты мен мақсаты туралы ойлар өтеді. Поэзияның тууының сыры неде? Ақын өзін қайшылықта, дүниемен дауда туады деп есептейді. Поэзия ол үшін тұтас бір азап пен қуаныш әлемі, ол асыл арман, ол да оның сүйіктісі. Одан ақын тыныштық, қорған табады [4, 88].
Поэзияны дарын ретінде түсінудің толықтығы ақын тұлғасын поэтикалық тұрғыдан түсінуге, оның биік сөз өнерінің тууындағы рөліне жүгіну арқылы жүзеге асады. Поэзияның сиқырлы күшін, оқырманға әсер ету күшін айқындайтын - ақын [4, 230]. Мақатаев шын ақыннан туған поэзия мылқауды сөйлетеді, кереңді естиді, соқырды көреді деп есептейді. Ақиық ақынның азаматтық мұраты - бал мен уды ұштастырған кіршіксіз шыншыл, таза өлеңдері жесір мен жетімді қорғай алатын, жамандық жасағанды тәубе ете алатын [4, 210]. Ақын жолы - армандағы жоқшылық пен сенім, түңілу мен үміт, ашу мен кішіпейілділік қатар жүретін қиын да ұзақ жол. Бұл биік таулар мен шексіз далаларды бағындырудың шексіз жолы, табыс пен құлау жолы. Оны тек өзіне және өзінің қиын тағдырына адал болып қала алатындар ғана өте алады. Мақатаев ақын тағдырын сипаттай отырып, қатал, бірақ өте дәл салыстыруға жүгінеді.
Мақатаевтың 60-жылдардың ортасында басынан өткерген мұндай өлең жолдарында естілетін күйзеліс пен үмітсіздік жеке басының ауыртпалығымен де, көпшіліктің қудалауымен де түсіндірілді. Бірақ бұл оның нағыз салтанат құрған кезі, ақындық үнінің күш-қуаты мен дара ерекшелігіне ие болған кезі еді.
1968 жылы Мақатаев ойының тереңдігі мен ақындық орындау шеберлігін органикалық түрде үйлестірген шығармашылығының шыңы саналатын Поэзия [4, 343] поэмасын жазды. Бұл - ақын мен поэзияның бірлігін жариялаудың бір түрі, ақынның өзін қоршаған дүниеден поэзиялық ізденістері, поэзияны тудыратын қайнар көздерін санамалау. Қазіргі әдебиеттануда ақын мен поэзия туралы әр түрлі бағдарламалық манифесттерді, бағдарламалық өлеңдерді шығармашылық толғау деп атауға болады [3,129].
Өлең 25 жолдан тұрады және осы мәтінді жүйелеудің негізгі стратегиялық құралы болып табылатын қайталау эстетикасына негізделген.
Өлеңнің басы экспрессивті графикалық формаға ие. Атаулы сөйлем түріндегі үндеу Поэзия! тұтас жарты жолдың графикалық кеңістігінің орнын алуымен, осылайша ырғақты-интонациялық дербестікті, екпінді арттыруға ұмтылуымен ерекшеленеді [6, 370]. И.И.Ковтунова номинативті сөйлемдер есебінен мәтін предикативтілігінің деңгейін арттыру туралы айтады [7, 153]. Графикалық түрде ерекшеленген өлеңнің алғашқы екі жолы өзіне назар аударып, келесі декламациялық өлеңге қозғалысты белгілеп, графикалық жағынан біртекті және біріктірілген қайталаулар жүйесіне құрылған. Жаңадан деформацияланған екі жол өлеңді аяқтайды, поэтикалық жолдардың негізгі бөлігі берілген форманың инерциясынан қағылды. Графикалық тәртіпті бұзу - ақын мен поэзия егіз деген негізгі ойға тоқталудың бір түрі.

2 М. Мақатаев шығармашлығындағы психологизм

2.1 М.Мақатаев шығармашылығына психологиялық талдау

Психоанализ сияқты поэзия да тіл табиғатына, әсіресе поэзияның өмір тәжірибесіне байланысты түрлі сезімдерді тудыру қабілетіне байланысты болғандықтан мүмкін. Поэзияның бұл потенциалдық мүмкіндіктері адамның өзіне, оны қоршаған ортасына және қарым-қатынас тіліне тікелей байланысты. Бұл белгілер болмаса, поэзия да, психоанализ де болмас еді. Тілге деген бұл көзқарас поэзияны әлі жеткілікті зерттелмеген психоаналитикалық шығармалар ретінде қарастыруға ықпал етеді. Бұл саланы ары қарай зерттеу үшін М.Мақатаевтың сөздің сезімді, қиялды ояту қабілетін айқын аңғартатын өлеңіне тоқталайық. Осыдан кейін адамның сөзге енгізетін мағынасына байланысты сөздердің төл табиғатын, қандай резонанс, эмоция тудыратынын нақтылау мақсатында тілдің дамуындағы тұлғааралық процестер зерттеледі. Тіл мен вербальды формаға қатысты бұл көзқарас сөйлеудің және жүректен жүрекке сөйлесудің емдік процестерінің психоанализге қаншалықты қатысы барын, оның ішінде адамдар бір-бірімен қарым-қатынаста болған және ешбір тіл сипаттай алмайтын сөйлеу мүмкіндіктерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Азия. Басқаша айтқанда, аналитиктің жұмысы - сөздің мүмкіндіктерін жұмылдыра алатын және адамға өмірдегі өмір тәжірибесіне жаңаша көзқараспен қарауға, жадында сақталған оқиғаларды қайта бағалауға көмектесетін тіл жасау, яғни пациентті өз тілін де жасай алатын ақын.
Психоанализ сөйлеу және тыңдау кезінде пайда болатын вербальды және тілдік процестердің емдік әсерін нақты түсіндіре алмасақ та, сөз арқылы жүзеге асырылады. Өкінішке орай, психоанализді емдеуге деген сенім сумен сұйылтылған сиқыр сияқты сөздерге сенуді қажет етеді, өйткені біз сөйлеуде тілдің емдік қасиеттері мен мүмкіндіктерін әлі жеткілікті түрде ашқан жоқпыз. Біз сөйлеуді, ең алдымен, психоанализ құралы ретінде, содан кейін емдеу процесіне қатысатын механизм ретінде қарастырамыз.
Бір жағынан, сөйлеуді емдік әсері бар тұлға аралық әрекет ретінде қарастырғанда, біз көбінесе тілдің сөйлеудегі рөлін елемейміз. Әйтсе де, әдебиетімізде тілдің емдік әсерін терең ұғынатын оазистерді кездестіруге болады. Менің ойымша, бүгінгі таңда психоанализдегі тілдің рөлі туралы ең жанды пікірталастар поэзияға вербальды терапия процесін ашуға мүмкіндік беретін пікірталастар болып табылады. Поэзия сөзден басқа ештеңе емес. Поэзияның сезім тудыратын және түсінікті өзгертетін сөзсіз күші психоанализдің күшімен салыстыруға болады. Қарапайым адамға тән мен санадағы патологиялық бұзылуларды қарапайым сөзбен қалай емдеуге болатынын түсіну, әрине, қиын. Ол өзінен бір ғажайыпқа сену сұралады деп ойлайды. Бұл адамды мүлде қате деп айтуға болмайды, өйткені күнделікті өмірде қолданып жүрген сөздеріміздің емдік күші жоқ.
Поэзия мен психоанализ арасындағы көптеген байланыс нүктелерінің ішінен мен поэзияның бізге ашатын сөздердің табиғатына, әсіресе сөздердің естеліктерді ояту және сезімдерді белсендіру қабілетіне назар аударамын, онсыз поэзия мен психоанализдің болуы мүмкін емес. Шынында да, ақынның өнерге көтерген сөздері емдік әрекеттің қайнар көзі бола отырып, психоанализде үнемі өз қызметін атқарады. Пациенттермен жұмыс істеудің соншалықты поэтикалық емес және таңғажайып жағдайларын пайдалана отырып, мен поэзия ашатын тілдің таңғажайып табиғатының арқасында мүмкін болатын сөздердің емдеу процесіне қосқан үлесі қаншалықты маңызды екенін көрсетуге тырысамын. Қазақпын дейтіндердің бәрі қазақтың құдіретті ақыны Мұқағали Мақатаевты біледі.
Оқушы кезімде ақын өлеңдерінің жас жаныма емдік әсері болғаны оның психологияның ғана емес, қазақ жанының білгірі екенін дәлелдей түседі. Бұл Мұқағали Мақатаев шығармашылығының психологиялық қырларын, оның таланты мен дарындылығын, оның бойындағы ой, сезім мен ерік-жігерді зерделеу ғылыми жұмыстың алғашқы қадамы болады деген ойға түрткі болды. Психологияның бірнеше салалары бар. Оның ішінде біздің зерттеу тақырыбымызға тікелей қатысты өнер терапиясы мен поэзия терапиясы. Поэзияны зерттеу барысында шетелдік ғалымдардың поэзияны емдік мақсатта қолданғанын байқадым.
Поэзияда қандай тіл әрекет ететінін білу үшін М.Мақатаевтың Шыда, Шыда [1] өлеңін оқуыңызды сұраймын:
Шыда, шыда, шыдай түс, шыда тағы,
Шыдамдыны мына өмір ұнатады,
Өмірдің құлан иек құла таңы,
Әйтеуір бір атады, бір атады.
М.Мақатаевтың поэмасы басынан өткен жайттарды сөз арқылы айқын бейнелейді. Психоанализде сөйлеушінің өз сөзіне дауыс ырғағы, мимика, дене тұрысы және ым-ишара арқылы беретін әсер ету күшін бағалаймыз. Сөйлеу әрекеті айтылған сөздің мағынасын ғана емес, кейде тіпті сөздердің мағынасына қарама-қарсы мағынаны білдіретінін білеміз. Поэзия бізді сөздердің экспрессиялық күші туралы ойлауға шақырады. Өлеңді өзімізге оқысақ, өз дауысымызды естімейміз, оның мимикасы мен ым-ишарасын көреміз деп алдымызда тұрып оқып беретін адам жоқ. Дегенмен, біз әлі де естіп, көріп, сезінеміз. Поэзия сөздердің, тіпті бұл сөздерді айтатын адам болмаса да, бізді қоздыратын дыбыстар екенін түсінуге көмектеседі.
Белгілі бір мағынаны білдіруде талапқа сай тілді икемді түрде қолдана білу және сонымен бірге тілдің экспрессивтік мүмкіндіктерімен ұтымдылықты дұрыс үйлестіре білу ақындық дарындылықпен қатар ақыл-ой жетілгендіктің белгісі. Сөз тәжірибенің есту аспектісін көрсетеді. Бұл сөз тәжірибеден пайда болғандықтан, кейінірек бұл тәжірибені әртүрлі сезімдермен тудыруы мүмкін. Белгілі бір сөздердің адамда сезім тудыруы оның балалық шағынан бастап дүниені қабылдауының өзіне тән тәсілін көрсетеді. Өлең ақында ерекше сезім тудыратыны сияқты, біз де баспа сөздерді ерекше көреміз, айтылған сөздердің дыбысын ерекше ести аламыз.
Профессор Қ.Б. Жарықбаев Ұлттық психология салаларынан арнаулы даристер (Ұлттық психология салаларының арнайы лекциялары) атты еңбегінде шығармашылық психологиясын, оның ішінде ақындық шығармашылықты тұлға психологиясымен тікелей байланыста қарастырған [3].
Поэзияның психологиядағы рөлін ашқан украин жазушысы И.Франко Психологияның поэтикалық шығармашылығының сырлары атты еңбегінде поэтикалық шабыттың, шығармашылықтың сезімдік сенсациясының әр алуан мәселелерін қарастырған [4].
Автордың айтуынша, Ақындар - ерекше адамдар. Ақынның жүрегі - оның даналығында. Шабыт, оның ойынша, шығармашылық ойдың ең жоғарғы күйі. Ақын ақындық творчество кезінде бар назарын басқа тақырыпқа аудармай, бір тақырыпқа аударады. Дәл осындай пікірді Ж.Аймауытов: Ақын өзге сезбегенді сезінеді, басқалар көрмегенді көреді, оқиғаларды болжайды... [5] - деп айтқан.
Өлеңнің мазмұны, үні, пішіні дұрыс болса, оның интерпретациясы жанымызда болады. Көріп отырғанымыздай, әрбір жеке тұлғаның дамуы тек сөз мағынасына ғана емес, оның сезіміне, ойына, сөзбен жеткізуге болатын түйсіктеріне, сөзбен не істей алатынына, не істей алмайтынына да өз ізін қалдырады. Ақын психоаналитикалық әңгімені басынан өткергендіктен, оның тілдің өзі туралы ойлары өзгеріп, сөздік контекст пен сөздік форманың әлеуетті ауқымы кеңеюі мүмкін.
Демек, психоанализ науқастың бұрын айта алмаған жайттарды айтуына мүмкіндік туғызып қана қоймайды, психоанализ ақынның тіл мүмкіндіктерін пайдалана білу қабілетін нығайтады, яғни сөздің эмпирикалық негіздерін қолданып, жаңа сөздерді жұмылдырады. сөздік формалар. , жаңа мағына тудыру.Психоанализ және поэзия тілде жаңа мағына тудыру қабілетіне байланысты. Плат тілі, талдаудағы ең ерекше қызметінде, поэзиядағы сияқты, тіл бұрын белгілі және айтылмаған құбылыстарды, контексттерді, байланыстар мен сезімдерді көрсету үшін алынған шығармашылық әрекет болып табылады. Сөздер тудыратын және жасай алатын сезімдерді білдіру үшін түрлендіруге болады. Сөздер адамның эгосын басқа адамдармен, ойларын сезіммен, бүгінін өткенмен, бүгінін болашақпен байланыстыра алады. Дұрыс және қажетті сөздер бастан кешкен сәтке сәйкес олардың эмпирикалық негіздерін қажетті дәрежеде оятады. Семантика мен дыбыс сөзде ерекше түрде біріктіріліп, тәжірибе мен сезім тудырады. Тіл әрқашан әрекет болғандықтан, психоанализ мен поэзия мағына мен түсіну арасындағы тұлғааралық қатынасты дамытады. Талантты түрде жазылған өлеңді тыңдағанда, біз басқа адамның аузынан шыққан, оның жеке күйін білдіретін өзіміз туралы жаңа нәрсені көреміз. Жақсы тілді естуден болатын бұл өзгерісті біз инсайт деп атаймыз. Жарықтандыру тек бір нәрсені білу ғана емес. Ол басқа адамның заттарға деген көзқарасымен резонанс жасайды.
Профессор С.М. Жақыпов жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктерін, іс-әрекет субъектісін адам психологиясының негізі ретінде, интеллектуалдық қабілет пен мағына құрылымдары болып табылатын интегралдық қасиет ретінде қарастырды [7].
Қабілеттер жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктерінің морфологиялық ерекшеліктерін анықтаса, мағына құрылымдары функционалдық ерекшеліктерін анықтайды. Тұлға қасиеттері мен мағыналық құрылымдар арасындағы күрделі қатынастарды зерттеу субъект-субъектілік қатынас тұрғысынан және бірлескен іс-әрекет контекстінде мүмкін болады. Бұл жеке тұлғаның интеллектуалдық қабілеттері мен құрылымдарының бірлескен диалогтық, таныстыру әрекетінің қалыптасуы мен дамуы жағдайындағы зерттеудің дұрыстығын растайды. Қазақ жерінде әдеби шығармашылық психологиясы, оның тетіктері, бейнелеу тәсілдері, стилі, автордың тұлғалық, шығармашылық жолы, мінез-құлық ерекшеліктері, сезім-сезімі, қиял-ғажайып шабыты, ақыл-ойы әлі де жеткіліксіз зерттелген.
М.Мақатаев поэзиясындағы сана, тәрбиелік ықпалдар, таным рөлі, ақын жанының психологиялық процестері, шабыт, қиял, психикалық ауруға көмектесудегі жан-жақты қарастыру осы жұмыстың нысанасы болып табылады. Мұқағалидың психологиялық ерекшелігі - талант иесі, ерекше мінезді, өз күйіне, қарым-қатынасына қарай өзін өзгертуге бейқам, өмірде де, шығармашылықта да қайталанбас соқпақпен ғана жүретін құдіретті ақын ретінде суреттейді. Оның жеке адамдық ерекшелігі - сананың иесі, абстрактілі ойлау қабілеті, басқа адамның жан дүниесін терең тесіп өтуі. Ж.Аймауытов: Асыл ақын - қоғамның шешені, жаратылысынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.