ФИЛОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ПАРАДИГМАЛАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе.
Негізгі бөлім

ЖАЛПЫ ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНА ТҮСІНІК

1. 1. Күрделі морфологиялық нысандарды сатылы талдау

Синтаксистік бірліктерді құрылымдық және коммуникативтік аспектіде талдау ерекшеліктері

Мәтін талдау парадигмаларыКөркем мәтінді талдау

Қорытынды

Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

Жұмыстың мақсаты: Филологиялық талдаудың маңыздылығы мен ерекшеліктері, оның практика барысында қолданылуы және тиімді жолдарын көрсету.

Жұмыс белгіленген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешуді көздейді:

Талдау ұғымына шолу жасай отырып, тіл білімі салаларындағы қолданысын айқындау;
Тілдік талдаудың тарихына сүйене отырып, тілдік талдаудың маңызды шарттарын анықтау;
Филологиялық талдаулардың үлгілері, олардың қажеттілігі мен маңызын саралау;
Филологиялық талдау үлгілерінің ретін, тәртібін көрсету;

Тілдік анализ немесе тілдік талдау - тіл білімінде ауқымы кең ғылыми термин. Тіпті, жай тілдік талдау дегеннің өзіне, мәселен, синтаксистік, лексика-семантикалық, морфемдік-морфологиялық және фонетика-фонологиялық деген сатыларда талданатын талдаулардың өзіне тән әдістері мен принциптері бар.

«Та лда у» те рминіне энциклопе диялық сөздікте мына да й түсінікте ме бе ріле ді: «Та лда у те рмині» күрде лі мәсе ле ні же ке ле рге, а са қа ра па йым кіші мәсе ле ле рге бөлуде н тұра тын зе ртте у рәсімін сипа тта у үшін, сода н ке йін жа лпы мәсе ле ні құруға, жина қта уға мүмкіндік бе ре тін, ола рды ше шу үшін сәйке с ке ле тін а рна йы әдісте рді па йда ла нға нда қолда ныла ды» [1, 23-б. ] . Та лда у де п бе лгілі бір ныса нды жа н-жа қты та лда п, зе ртте уді а йта мыз.

Тілдік та лда у жүргізу а рқылы үйре нуші а на литика лық ойла у қа біле тін қа лыпта стыра ды. Күрде лі мәсе ле ле рді же ке ле рге бөлуде н тұра тын бұл зе ртте у тәсілі жа ңа ны қа лыпта стыруға не ме се мәсе ле ге жа ңа ша қырына н қа ра уға көме кте се ді. Тілдік та лда удың та рихы ме н қа за қ тіл білімінде ұсынылға н тілдік та лда у үлгіле рі жа й ға на үлгі не ме се сызба ре тінде қа былда нба уы тиіс.

Тілдік та лда удың ма ңызды ша ртта рының бірі - же ңілде н күрде ліге қа ра й ба ғытта луы. Дүние та нымына жа қын ұғым-түсінікте рде н ба ста п оны күрде ле ндіру ғылыми а қпа ра тты қа былда уды ме йілінше же ңілде те ді. Ке з ке лге н та лда у жүйе лілікті қа же т е те ді. Мәсе ле н, морфологиялық та лда уды өтпе с бұрын синта ксистік та лда уға көше а лма ймыз, се бе бі а ра да ғы логика лық ба йла ныс үзіле ді. Тілге ба йла нысты та лда у жұмыста ры не ғұрлым дәйе кті және жүйе лі жүргізілсе, үйре нушіле рдің гра мма тика да н а лға н білімі соғұрлым а йқын бола ды.

Қа за қ тіл білімінде өзе кті мәсе ле ле ріге на за р а уда рып, тілді те ориялық және пра ктика лық тұрғыда н та лда п, е ңбе к жа зға н ға лымда рымыз ба р. А лға ш тіл білімінде гі та лда ула рға көңіл бөлге н тілші-ға лым - А . Ба йтұрсынов. Ға лымның 3 бөлімне н тұра тын «Тіл құра л» а тты кіта бы қа за қ тілінің фоне тика сы ме н гра мма тика сына а нықта ма бе ріп, тұңғыш ғылыми тұрғыда н зе ртте п, жа ңа те рминде рді тіл біліміне қосқа н е ңбе к ре тінде ба ға лы. Дыбыс, әріп, буынна н ба ста п, сөз тұлға ла ры - тұбір ме н қосымша да н сөз та пта рына де йін, синта ксис мәсе ле ле рін қа мтып, жікте п жүйе ле п бе рді. Тілдік та лда уға қа тысты әдісте ме лік оқыту жүйе сі тіл білімінде гі а лға шқы ба спа лда қ болып, көпте ге н зе ртте уші-ға лымда р сүйе ніп, өз е ңбе кте ріне а рқа у е тті. «Тіл - құра лда » біріншіде н, те ориялық мәліме тті жа н-жа қты түсіндіріп, оны пра ктика лық жа ғына н ұғындыруда «да ғдыла ндыру» бөлімінде мәтінме н, жа ттығула рме н жұмысты қа мтып, ке ле сі « сына у» бөлімінде білімді бе кітуге та псырма ла р бе рілге н.

Тілдік та лда уды зе ртте у обье ктісіне а лып, оның үлгіле рі ме н жүргізілу ре тін ба рынша толық сипа тта йтын. Те ориялық-әдісна ма лық не гізін қа лыпта стырға н е ңбе кте р қа за қ тіл білімінде көп е ме с. Осы күрде лі мәсе ле ні а лға шқыла рдың бірі болып на за рына а лға н тілші-ға лым С. Иса е в болды. А втордың «Сөйле мде гі гра мма тика лық та лда удың тәсілде рі» е ңбе гі үйре нушіле р үшін тілдік та лда уды не гізді, жүйе лі түрде зе ртте лге н .

Қа за қ тілінде та лда удың өзе ктілігі ме н е ре кше лігіне қа тысты С. Иса е втың «Ме кте пте болсын, жоға ры оқу орында рында болсын қа за қ тілі пәніне н те ориялық ма те риа лды жа қсы ұғынып, а лынға н білімді тұра қта ндырып, оқушының ол тура лы пра ктика лық да ғдысын қа лыпта стырудың бірде н-бір жолы - сөйле м та лда у, өйтке ні ол та лда у а рқылы өтілге н тілдік құбылысқа ба йла нысты ма те риа лды оқушының құр е ре же ні ға на өтілге н тілдік құбылысқа ба йла нысты ма те риа лды оқушының құр е ре де ні ға на жа тта п е ме с, са на лы түрде қа былда п, түсіне а лға ны, а лға н білімін өз бе тінше пра ктика да қолда на білу да ғдысы ба йқа ла ды. Е ге р оқушы сөздің морфологиялық құра мын, яғни сөз қа нда й бөлше кте рде н тұра а ла тынын, сөйле м мүше ле рінің а нықта ма ла ры ме н сұра қта рын а ғызып а йтып тұрға ныме н, сөйле мді дұрыс та лда й білме с, же ке ле ге н сөзде рдің морфологиялық құра мын (түбіріні, қосымша ла рын, түрле рін) а нық а жыра та а лма са, сөйле мде гі сөзде рдің ба йла нысын дұрыс та ба а лма й, сөйтіп, сөзге сұра қты дұрыс қоя а лма й қа лса, ола рдың е ре же ле рін қа нша жа қсы білге німе н, оқушының білімі же ткілікті де й а лма ймыз. Де ме к, сөйле мді гра мма тика лық жа ғына н дұрыс та лда й білу тілдік құбылыста рдың мәнін оқушының на қты түсінуіме н, гра мма тика лық да ғдысының пра ктика лық жа ғына н қа лыпта суына ба йла нысты» де ге н пікірі де дұрыс а йтылға н. Үйре нушінің ба р жина қта ға н те ориялық білімі пра ктика ба рысында көріне ді. Тілдік та лда уды пра ктика ке зінде шыңда ма са, а ра да ғы ба йла ныс үзіліп, білімді бе кітіп, қа лыпта стыра а лма йды.

С. Иса е в орында лу тәсіліне қа ра й тілдік та лда удың а уызша және жа зба ша форма сын а та п көрсе те ді. «А уызша та лда у - көбіне се сыныпта, дәрісха на да жүргізіле ді, жа зба ша та лда у не гізіне н үйге та псырма ре тінде бе ріле ді де, сыныпта а уызша әңгіме ле не ді. А уызша та лда у көбіне оқушыла рдың білімі әбде н же тілге н ке зде, да ғдысы қа лыпта сқа н ке зде жүргізіле ді» [BOOK]

Үйре нушінің білімін да мытуда сызба ла рдың а тқа ра тын қызме ті зор. Ке сте де бе лгіліде н бе лгісіздікке қа ра й та бу әдісі қолда нылып, оқушының зе йіні ме н ойла у логика сын қа ра й ба ғытта лға н. Мұнда й ке сте ле р көбіне де ре ксіз ұғымда р ме н қа тына ста рды бе йне ле уде тиімді бола ды. Бе лгісіз ба ға нда рды толтыру а рқылы шәкірт білме йтін тұста рын а нықта п, ізде нушілікке де ге н ынта -ықыла сы ояна ды.

Тілдік та лда уды жа н-жа қты зе ртте п, же тілдіру жолда рын ізде стіруде са тылы құрылымдық не гізге жуықта йтын үлгіні ұсынға н ға лым - М. Доста нов. Зе ртте уші-ға лымның «Қа за қ тілі сөзде рінің фоне тика -ле ксика лық және гра мма тика лық е ре кше лікте ріне қа та р та лда у әдісте рі» де ге н е ңбе гінде та лда удың дәстүрлі үлгісі бе рілге н және студе нтте рдің те ориялық, гра мма тика лық е ре же ле рді түсінуін же ңілде ту үшін тіре к сызба ла р бе рілге н.

Е ңбе кте жа зылға нда й, оқытуда ғы бірде н-бір ке мшілікте рдің бірі - оқулықта рда да йын мыса лда рдың бе рілуі. Сол се бе пті оқулықта рда студе нтте рдің ойла нуына, те ориялық білімде рін па йда ла нуға се п бола а ла тын мыса лда рдың болға нын қа ла йды.

Ға лым бұрынғы оқулықта рда бе рілге н мыса лда рдың ке м тұста рын көрсе те отырып: «Қа за қ тілін оқыту ме тодика сына а рна лға н е ңбе кте рде гра мма тика лық та лда у үлгіле рі бе рілге н: « үйдің - за т е сім, ілік жа лға уында тұр, іші - көме кші е сім, ша й - за т е сім». Оқушыда н осында й ға на қа біле т та ла п е ту дәстүрлі ме тодика ның сіле мі. А л, қа зіргі та ла п ба сқа ша . За т е сім ка те гориясының програ мма лық онда ға н е ре кше лікте ріне н әлгі көрсе ткіште рді ға на қа мту шәкірттің ой-өрісі да муын те же йді» [BOOK] -де ге н пікіріне н а втор та лда уды толық, ке ң үлгісін үйре туді жөн көре ді.

С. Иса е в, М. Доста е в та лда у ба рысында қа ра ма -қа рсы қою әдісін қолда на ды:

К- да уысты е ме с, да уыссыз;

О - да уыссыз е ме с, да уысты;

Л- да уысты е ме с, да уыссыз.

М. Доста новта :

1) Ә - ме ха ника лық дыбыс е ме с, тілдік дыбыс.

2) Ә - дыбыста уда ке де ргіге ұшыра ма у, әріптік та ңба сын оқыға нда, қоса лқы дыбыс қосылма й а йтылу е ре кше лігіне қа ра й да уысты дыбыс. Бұл әдіс а рқылы оқушының білімі тұра қта лып, та лда уда қа те ле спе уге да ғдыла ндыра ды. Біздің пікірімізде, бұл тәсілді ме кте п тәжірибе сінде жа ттықтыру ма қса тында қолда нуға бола ды, біра қ жоға ры оқу орны үшін қа же ттіліге а зда у, се бе бі уа қыт шығында ла ды және да мытушылық ма қса ты жоқ.

М. Доста нов тілдік фа ктіле рді фоне тика -ле ксика лық және гра мма тика лық жа ғына н қа та р та лда у әдісте рін ұсына ды. Мұнда ғы е ске ре тін бір жа йт, бе лгілі бір та лда уды фоне тика лық та лда уды фоне тика лық та лда у, морфологиялық та лда у т. б. де п же ке да ра жүргізуге бола ды, а л қа та р та лда удың бірде н-бір ұтымды тұста рының бірі ма те риа лды бе лгілі бір тұта стықтықтың көле мінде құра стыра ды әрі тілдік бірлікте рдің бір-біріме н өза ра ба йла нысын көрсе те ді. Мұны са ба қта стық, өза ра жа лға стық принципі ре тінде қа ра стырға нымыз дұрыс.

Тілші-ға лым С. Иса е в та лда удың дәстүрлі үлгісіне н ба ста п, көпте ге н сызба ла рды ұсынып, ба рынша тиімді тілдік та лда у үлгісін қа лыпта стыруға ба р күш-жіге рін жұмса ға н. А втордың «Сөйле мде гі гра мма тика лық та лда удың тәсілде рі» де ге н әдісте ме лік е ңбе гінің ма змұндық құрылымы мына да й бөлімде рге жікте лге н:

Фоне тика лық та лда у
Гра мма тика лық та лда у

а ) морфологиялық та лда у

б) синта ктистік та лда у

С. Иса е в тілдің фоне тика лық бөліміне н ба ста п, гра мма тика ға де йін қа мтып өте ді. Бұл е ңбе кте көбіне гра мма тика жа ғы қозға лға ндықта н, ле ксика лық та лда у үлгіле ріне тоқта лма йды. Тілдік та лда ула рды тізіп, ба йла ныстырып, та лда у үлгіле рін ұсына ды. Мыса лы, сөзге фоне тика лық та лда у жа са удың тәртібінде : « Сөзде рді фоне тика лық жа ғына н та лда у де ге н - оның (сөздің) құра мында ғы дыбыста рды а жыра тып, е ре кше лікте рді көрсе ту, дыбыста рдың да уыс қа тысына қа ра й, жа са лу жолы ме н орнына қа ра й түрле рін а йқында у, сонда й-а қ ке йде сөз құра мында болып отыра тын бір дыбыстың әсе ріне н е кінші дыбыстың өзге руін көрсе ту». Яғни дыбыс үнде стігі сөзде ке зде ссе ға на та лда на ды. Та лда у ба рысында қа та ң са қта лға н тәртіп жоқ, те к мыса лға а лынға н сөздің бойында ғы е ре кше лікте рді а нықта у оқытушының түрткі, де ме у сұра қта ры а рқылы а нықта лып тұра ды.

Әдіске р-ға лым Н. Ора за хынова «Са тыла й ке ше нді те хнологиясы» е ңбе гі бойынша фоне тика лық та лда уды е кі түрлі жолме н та лда та ды.