ФИЛОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ПАРАДИГМАЛАРЫ
ФИЛОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ПАРАДИГМАЛАРЫ
ЖОСПАР
I. Кіріспе.
II. Негізгі бөлім
1. ЖАЛПЫ ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНА ТҮСІНІК
1.1. Күрделі морфологиялық нысандарды сатылы талдау
1.2. Синтаксистік бірліктерді құрылымдық және коммуникативтік аспектіде талдау ерекшеліктері
2. Мәтін талдау парадигмалары
2.2. Көркем мәтінді талдау
III. Қорытынды
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Филологиялық талдаудың маңыздылығы мен ерекшеліктері, оның практика барысында қолданылуы және тиімді жолдарын көрсету.
Жұмыс белгіленген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
oo Талдау ұғымына шолу жасай отырып, тіл білімі салаларындағы қолданысын айқындау;
oo Тілдік талдаудың тарихына сүйене отырып, тілдік талдаудың маңызды шарттарын анықтау;
oo Филологиялық талдаулардың үлгілері, олардың қажеттілігі мен маңызын саралау;
oo Филологиялық талдау үлгілерінің ретін, тәртібін көрсету;
Тілдік анализ немесе тілдік талдау - тіл білімінде ауқымы кең ғылыми термин. Тіпті, жай тілдік талдау дегеннің өзіне, мәселен, синтаксистік, лексика-семантикалық, морфемдік-морфологиялық және фонетика-фонологиялық деген сатыларда талданатын талдаулардың өзіне тән әдістері мен принциптері бар.
Та лда у те рминіне энциклопе диялық сөздікте мына да й түсінікте ме бе ріле ді: Та лда у те рмині күрде лі мәсе ле ні же ке ле рге , а са қа ра па йым кіші мәсе ле ле рге бөлуде н тұра тын зе ртте у рәсімін сипа тта у үшін, сода н ке йін жа лпы мәсе ле ні құруға , жина қта уға мүмкіндік бе ре тін, ола рды ше шу үшін сәйке с ке ле тін а рна йы әдісте рді па йда ла нға нда қолда ныла ды [1, 23-б.].Та лда у де п бе лгілі бір ныса нды жа н-жа қты та лда п, зе ртте уді а йта мыз.
Тілдік та лда у жүргізу а рқылы үйре нуші а на литика лық ойла у қа біле тін қа лыпта стыра ды. Күрде лі мәсе ле ле рді же ке ле рге бөлуде н тұра тын бұл зе ртте у тәсілі жа ңа ны қа лыпта стыруға не ме се мәсе ле ге жа ңа ша қырына н қа ра уға көме кте се ді. Тілдік та лда удың та рихы ме н қа за қ тіл білімінде ұсынылға н тілдік та лда у үлгіле рі жа й ға на үлгі не ме се сызба ре тінде қа былда нба уы тиіс.
Тілдік та лда удың ма ңызды ша ртта рының бірі - же ңілде н күрде ліге қа ра й ба ғытта луы. Дүние та нымына жа қын ұғым-түсінікте рде н ба ста п оны күрде ле ндіру ғылыми а қпа ра тты қа былда уды ме йілінше же ңілде те ді. Ке з ке лге н та лда у жүйе лілікті қа же т е те ді. Мәсе ле н, морфологиялық та лда уды өтпе с бұрын синта ксистік та лда уға көше а лма ймыз, се бе бі а ра да ғы логика лық ба йла ныс үзіле ді. Тілге ба йла нысты та лда у жұмыста ры не ғұрлым дәйе кті және жүйе лі жүргізілсе , үйре нушіле рдің гра мма тика да н а лға н білімі соғұрлым а йқын бола ды.
Қа за қ тіл білімінде өзе кті мәсе ле ле ріге на за р а уда рып, тілді те ориялық және пра ктика лық тұрғыда н та лда п, е ңбе к жа зға н ға лымда рымыз ба р. А лға ш тіл білімінде гі та лда ула рға көңіл бөлге н тілші-ға лым - А .Ба йтұрсынов. Ға лымның 3 бөлімне н тұра тын Тіл құра л а тты кіта бы қа за қ тілінің фоне тика сы ме н гра мма тика сына а нықта ма бе ріп, тұңғыш ғылыми тұрғыда н зе ртте п, жа ңа те рминде рді тіл біліміне қосқа н е ңбе к ре тінде ба ға лы. Дыбыс, әріп, буынна н ба ста п, сөз тұлға ла ры - тұбір ме н қосымша да н сөз та пта рына де йін, синта ксис мәсе ле ле рін қа мтып, жікте п жүйе ле п бе рді. Тілдік та лда уға қа тысты әдісте ме лік оқыту жүйе сі тіл білімінде гі а лға шқы ба спа лда қ болып, көпте ге н зе ртте уші-ға лымда р сүйе ніп, өз е ңбе кте ріне а рқа у е тті. Тіл - құра лда біріншіде н, те ориялық мәліме тті жа н-жа қты түсіндіріп, оны пра ктика лық жа ғына н ұғындыруда да ғдыла ндыру бөлімінде мәтінме н, жа ттығула рме н жұмысты қа мтып, ке ле сі сына у бөлімінде білімді бе кітуге та псырма ла р бе рілге н.
Тілдік та лда уды зе ртте у обье ктісіне а лып, оның үлгіле рі ме н жүргізілу ре тін ба рынша толық сипа тта йтын. Те ориялық-әдісна ма лық не гізін қа лыпта стырға н е ңбе кте р қа за қ тіл білімінде көп е ме с. Осы күрде лі мәсе ле ні а лға шқыла рдың бірі болып на за рына а лға н тілші-ға лым С.Иса е в болды. А втордың Сөйле мде гі гра мма тика лық та лда удың тәсілде рі е ңбе гі үйре нушіле р үшін тілдік та лда уды не гізді, жүйе лі түрде зе ртте лге н .
Қа за қ тілінде та лда удың өзе ктілігі ме н е ре кше лігіне қа тысты С.Иса е втың Ме кте пте болсын, жоға ры оқу орында рында болсын қа за қ тілі пәніне н те ориялық ма те риа лды жа қсы ұғынып, а лынға н білімді тұра қта ндырып, оқушының ол тура лы пра ктика лық да ғдысын қа лыпта стырудың бірде н-бір жолы - сөйле м та лда у, өйтке ні ол та лда у а рқылы өтілге н тілдік құбылысқа ба йла нысты ма те риа лды оқушының құр е ре же ні ға на өтілге н тілдік құбылысқа ба йла нысты ма те риа лды оқушының құр е ре де ні ға на жа тта п е ме с, са на лы түрде қа былда п, түсіне а лға ны, а лға н білімін өз бе тінше пра ктика да қолда на білу да ғдысы ба йқа ла ды. Е ге р оқушы сөздің морфологиялық құра мын, яғни сөз қа нда й бөлше кте рде н тұра а ла тынын, сөйле м мүше ле рінің а нықта ма ла ры ме н сұра қта рын а ғызып а йтып тұрға ныме н, сөйле мді дұрыс та лда й білме с, же ке ле ге н сөзде рдің морфологиялық құра мын (түбіріні, қосымша ла рын, түрле рін) а нық а жыра та а лма са , сөйле мде гі сөзде рдің ба йла нысын дұрыс та ба а лма й, сөйтіп, сөзге сұра қты дұрыс қоя а лма й қа лса , ола рдың е ре же ле рін қа нша жа қсы білге німе н, оқушының білімі же ткілікті де й а лма ймыз. Де ме к, сөйле мді гра мма тика лық жа ғына н дұрыс та лда й білу тілдік құбылыста рдың мәнін оқушының на қты түсінуіме н, гра мма тика лық да ғдысының пра ктика лық жа ғына н қа лыпта суына ба йла нысты де ге н пікірі де дұрыс а йтылға н. Үйре нушінің ба р жина қта ға н те ориялық білімі пра ктика ба рысында көріне ді. Тілдік та лда уды пра ктика ке зінде шыңда ма са , а ра да ғы ба йла ныс үзіліп, білімді бе кітіп, қа лыпта стыра а лма йды.
С.Иса е в орында лу тәсіліне қа ра й тілдік та лда удың а уызша және жа зба ша форма сын а та п көрсе те ді. А уызша та лда у - көбіне се сыныпта , дәрісха на да жүргізіле ді, жа зба ша та лда у не гізіне н үйге та псырма ре тінде бе ріле ді де , сыныпта а уызша әңгіме ле не ді. А уызша та лда у көбіне оқушыла рдың білімі әбде н же тілге н ке зде , да ғдысы қа лыпта сқа н ке зде жүргізіле ді [BOOK]
Үйре нушінің білімін да мытуда сызба ла рдың а тқа ра тын қызме ті зор. Ке сте де бе лгіліде н бе лгісіздікке қа ра й та бу әдісі қолда нылып, оқушының зе йіні ме н ойла у логика сын қа ра й ба ғытта лға н. Мұнда й ке сте ле р көбіне де ре ксіз ұғымда р ме н қа тына ста рды бе йне ле уде тиімді бола ды. Бе лгісіз ба ға нда рды толтыру а рқылы шәкірт білме йтін тұста рын а нықта п, ізде нушілікке де ге н ынта -ықыла сы ояна ды.
Тілдік та лда уды жа н-жа қты зе ртте п, же тілдіру жолда рын ізде стіруде са тылы құрылымдық не гізге жуықта йтын үлгіні ұсынға н ға лым - М.Доста нов. Зе ртте уші-ға лымның Қа за қ тілі сөзде рінің фоне тика -ле ксика лық және гра мма тика лық е ре кше лікте ріне қа та р та лда у әдісте рі де ге н е ңбе гінде та лда удың дәстүрлі үлгісі бе рілге н және студе нтте рдің те ориялық, гра мма тика лық е ре же ле рді түсінуін же ңілде ту үшін тіре к сызба ла р бе рілге н.
Е ңбе кте жа зылға нда й, оқытуда ғы бірде н-бір ке мшілікте рдің бірі - оқулықта рда да йын мыса лда рдың бе рілуі. Сол се бе пті оқулықта рда студе нтте рдің ойла нуына , те ориялық білімде рін па йда ла нуға се п бола а ла тын мыса лда рдың болға нын қа ла йды.
Ға лым бұрынғы оқулықта рда бе рілге н мыса лда рдың ке м тұста рын көрсе те отырып: Қа за қ тілін оқыту ме тодика сына а рна лға н е ңбе кте рде гра мма тика лық та лда у үлгіле рі бе рілге н: үйдің - за т е сім, ілік жа лға уында тұр, іші - көме кші е сім, ша й - за т е сім. Оқушыда н осында й ға на қа біле т та ла п е ту дәстүрлі ме тодика ның сіле мі. А л, қа зіргі та ла п ба сқа ша . За т е сім ка те гориясының програ мма лық онда ға н е ре кше лікте ріне н әлгі көрсе ткіште рді ға на қа мту шәкірттің ой-өрісі да муын те же йді [BOOK] - де ге н пікіріне н а втор та лда уды толық, ке ң үлгісін үйре туді жөн көре ді.
С.Иса е в, М.Доста е в та лда у ба рысында қа ра ма -қа рсы қою әдісін қолда на ды:
К- да уысты е ме с, да уыссыз;
О - да уыссыз е ме с, да уысты;
Л- да уысты е ме с, да уыссыз.
М.Доста новта :
1) Ә - ме ха ника лық дыбыс е ме с, тілдік дыбыс.
2) Ә - дыбыста уда ке де ргіге ұшыра ма у, әріптік та ңба сын оқыға нда , қоса лқы дыбыс қосылма й а йтылу е ре кше лігіне қа ра й да уысты дыбыс. Бұл әдіс а рқылы оқушының білімі тұра қта лып, та лда уда қа те ле спе уге да ғдыла ндыра ды. Біздің пікірімізде , бұл тәсілді ме кте п тәжірибе сінде жа ттықтыру ма қса тында қолда нуға бола ды, біра қ жоға ры оқу орны үшін қа же ттіліге а зда у, се бе бі уа қыт шығында ла ды және да мытушылық ма қса ты жоқ.
М.Доста нов тілдік фа ктіле рді фоне тика -ле ксика лық және гра мма тика лық жа ғына н қа та р та лда у әдісте рін ұсына ды. Мұнда ғы е ске ре тін бір жа йт, бе лгілі бір та лда уды фоне тика лық та лда уды фоне тика лық та лда у, морфологиялық та лда у т.б. де п же ке да ра жүргізуге бола ды, а л қа та р та лда удың бірде н-бір ұтымды тұста рының бірі ма те риа лды бе лгілі бір тұта стықтықтың көле мінде құра стыра ды әрі тілдік бірлікте рдің бір-біріме н өза ра ба йла нысын көрсе те ді. Мұны са ба қта стық, өза ра жа лға стық принципі ре тінде қа ра стырға нымыз дұрыс.
Тілші-ға лым С.Иса е в та лда удың дәстүрлі үлгісіне н ба ста п, көпте ге н сызба ла рды ұсынып, ба рынша тиімді тілдік та лда у үлгісін қа лыпта стыруға ба р күш-жіге рін жұмса ға н. А втордың Сөйле мде гі гра мма тика лық та лда удың тәсілде рі де ге н әдісте ме лік е ңбе гінің ма змұндық құрылымы мына да й бөлімде рге жікте лге н:
1. Фоне тика лық та лда у
2. Гра мма тика лық та лда у
а ) морфологиялық та лда у
б) синта ктистік та лда у
С.Иса е в тілдің фоне тика лық бөліміне н ба ста п, гра мма тика ға де йін қа мтып өте ді. Бұл е ңбе кте көбіне гра мма тика жа ғы қозға лға ндықта н, ле ксика лық та лда у үлгіле ріне тоқта лма йды. Тілдік та лда ула рды тізіп, ба йла ныстырып, та лда у үлгіле рін ұсына ды. Мыса лы, сөзге фоне тика лық та лда у жа са удың тәртібінде : Сөзде рді фоне тика лық жа ғына н та лда у де ге н - оның (сөздің) құра мында ғы дыбыста рды а жыра тып, е ре кше лікте рді көрсе ту, дыбыста рдың да уыс қа тысына қа ра й, жа са лу жолы ме н орнына қа ра й түрле рін а йқында у, сонда й-а қ ке йде сөз құра мында болып отыра тын бір дыбыстың әсе ріне н е кінші дыбыстың өзге руін көрсе ту. Яғни дыбыс үнде стігі сөзде ке зде ссе ға на та лда на ды. Та лда у ба рысында қа та ң са қта лға н тәртіп жоқ, те к мыса лға а лынға н сөздің бойында ғы е ре кше лікте рді а нықта у оқытушының түрткі, де ме у сұра қта ры а рқылы а нықта лып тұра ды.
Әдіске р-ға лым Н.Ора за хынова Са тыла й ке ше нді те хнологиясы е ңбе гі бойынша фоне тика лық та лда уды е кі түрлі жолме н та лда та ды.
1.
2. Дыбыста рға ма те ма тика лық тәсілме н міне зде ме бе ру
3. Сөзге фонологиялық та лда у жа са у
Фонологиялық та лда уды мына да й ре тпе н бе ре ді:
а ) Сөзде рдің а йтылу, жа са лу, жа зылу жолда ры;
ә) Буын және оның түрле рі;
б) Е кпін;
в) Үнде стік за ңы, буын үнде стігі;
г) Дыбыс үнде стігі КНИГА
Ға лым Н.Ора за хынова өз е ңбе гінде са тылы ке ше нді та лда у те хнологиясы бойынша дыбыстық міне зде ме ні фонологиялық та лда уда н ке йін ма те ма тика лық тәсіл а рқылы бе ре ді және та лда у ке зінде мына да й ша ртты бе лгіле рді не гізге а ла ды. Бұда н ба йқа йтынымыз, Н.Ора за хынова көп сөзділікті, ұзын сона р түсіндірме ні қолда нба й, ма те ма тика лық е се п се кілді үйре нушіге ша ртты бе лгіле р а рқылы на қтылық пе н жүйе лі ойла уына әсе р е те ді.
М.Доста нов дыбыс үнде стігі ме н буын үнде стігін бір са тыда қа ра стыра ды. Н.Ора зыха нова ола рды же ке са тыла рға бөле ді. Соңғы са тысында фонологиялық та лда уды ша ртты бе лгіле рдің не гізінде ықша мда у принципіме н көрсе те ді. Уа қытты үне мде у ме н гра фика лық моде льде у үйре нушіле рдің қызығушылығын а рттыруме н бірге өзіндік үлгі-нұсқа ла рды ойла п та буына да түрткі болуы әбде н мүмкін.
Фоне тика лық та лда уда н ке йін морфологиялық та лда у жүзе ге а сырыла ды.
С.Иса е в морфологиялық та лда уды е кі ыңға йда та лда п көрсе те ді. Сөзді құра мына қа ра й және сөз та пта рына қа ра й та лда п бөле ді. А втор ...сөздің не гізгі түбір я туынды сөз және қа нда й жұрна қ а рқылы жа са лға нын көрсе тіп, қа й сөз та бына жа та тынын а нықта п, сол сөз та бының ма ғына лық жа ғына н, тұлға лық түрле нуі жа ғына н түрле рін е ске түсіру үшін қа й түріне жа та тынын мінде тті түрде а йқында й отыру қа же т де п тұжырымда йды. КНИГА
Қолында ғы де ге н сөзді мыса лға ке лтіре отырып, а втор мына да й үлгіде та лда йды:
Қолында ғы - қа тыстық сын е сім: қол - түбір, -ы - тәуе лдік жа лға уының III жа ғының гра мма тика лық көрсе ткіші, -нда - жа тыс се птік, -ғы - за т е сімне н сын е сім тудыра тып тұрға н жұрна қ КНИГА . А втор сөз құра мы ме н сөз та бына қа ра й ға на та лда п ке те ді.
Н.Ора за хынова морфологиялық та лда уды сөзжа са мдық та лда уме н бірге қа ра стыра ды. Сөзжа са м бойынша сөздің а на литика лық, синте тика лық а на литика -синте тика лық, синте тика -се ма нтика лық, а на литика лық-се ма нтика лық жа са лу тәсілде рі та лда на ды. Бұл та лда удың ма ңызды е ре кшілігі а лға ш ре т сөздің ле ксика лық ма ғына сыме н бірге гра мма тика лық ма ғына сын да қа та р та лда йды.Бұл - тілдік бірлікте рді тұта стықта , бір ке ше ннің ішінде қа ра стырудың оңта йлы жолы. А втордың а йтуынша , үйре нушіле р бір ме згілде та лда уға қа же тті бірне ше фа кторды е сіне түсіріп, қа йта ла п, дәле лде п, уа қытты үне мде уге жа ғда й жа са йды КНИГА А втор гра мма тика лық ма ғына ны ке сте а рқылы түсіндірге н. Гра мма тика лық ма ғына жа са лу тәсіліне , сөздің гра мма тика лық сипа тын а йқында уда ғы мәніне қа ра й үшке бөлге н: жа лпы гра мма тика лық ма ғына , ка те гориялық-гра мма тика лық ма ғына , қа тыстық гра мма тика лық ма ғына .
Бұл жа ғда йда дәстүрлі та лда у үлгісінде гі қа ра па йымдылықта н құтылып, те ориялық ма те риа лды ғылыми не гізде оытуға де ге н бе тбұрыс жа са лды. Жоға рыда мыса лға ке лтірілге н Қолында ғы сөзінде гі - ы - тәуе лдік жа лға уының III жа ғының гра мма тика лық көрсе ткіші, -нда - жа тыс се птігі жа лға уының көрсе ткіші ға на е мсе , ка те гориялық-гра мма тика лық ма ғына бола тындығы және тәуе лдік, се птік, көптік ка те горияла рының за т е сімге тәндігі өзге сөз та пта ры бұл ка те горияла рды субста нтивте нге нде ға на қа былда й а ла тындығы на за рға а лына ды. Үйре нуші осы жолме н та лда у а рқылы тілдік фа ктіле рді са лыстыруға , а йырма шылықта рын, е ре кше лікте рін өздігіне н та буға да ғдыла на ды.
Сөзді құра мына , ле ксика -гра мма тика лық ма ғына сына қа ра й са тыла й ке ше нді та лда у үлгісі:
Динаны
1. Бұл сөз е кі құра мна н тұр:
Дина +ны.
2. Тұлға сына қа ра й - Дина - не гізгі түбір.
3. Құрылысына қа ра й - Дина - да ра .
4. Сөзде бір ле ксика лық е кі гра мма тика лық ма ғына ба р.
5. Ле ксика лық ма ғына сы - а да мның е сіміне бе рілге н а та у.
6.1. Бірінші гра мма тика лық ма ғына сы - ле ксика лық ма ғына ның жа лпыла нуына н жа са лға н жа лпы гра мма тика лық ма ғына - за т е сім.
6.2. Е кінші гра мма тика лық ма ғына сы - (-ны) та быс се птігінің жа лға уы а рқылы бе рілге н ка те гориялық ма ғына - тура объе ктілік ма ғына .
7. Дина - кім? Де ге н сұра ққа жа уа п бе ре ді. Е нде ше , бұл - за т е сім.
8. Ма ғына сына қа ра й:
а )Жа лқы. Се бе бі, бірке лкі за тта рдың же ке ле п, да ра ла п а та луы.
ә) Жа нды. Се бе бі, тіршілік ие сі.
б) Де ре кті.
в) На қты.
Морфологиялық та лда удың са тыла й ке ше нді нұсқа сының бұрынғы дәстүрлі та лда у үлгісіне н түпкілікті а йырма шылықта р ба р. Біріншіде н, жа ла ң сөз құра мы ме н сөз та пта рын а жыра туда н тұрма йды. Е кіншіде н, сөздің ле ксика лық, гра мма тика лық ма ғына сы қа та р қа мтыла ды. Үшіншіде н, сөз та бына қа тысты сұра ғы қойыла ды. Төртіншіде н, ма ғына лық е ре кше лікте рі және оның бөлінісі түсіндіріле ді, е ре же сі а йтыла ды.
Тілдің сөздік құра мын, ма ғына сын зе ртте йтін тіл білімінің са ла сы - ле ксика логия. Филологиялық та лда удың ішінде а йрықша орны ба р, үйре нушіге сөз ма ғына ла рының а шуда , сөз ба йлығын да мытып мола йтуға зор зе птігін тигізе тін - ле ксикологиялық та лда у.
М.Доста нов бойынша ле ксикологиялық та лда удың үлгісі ме н тәртібін көрсе те ді:
I. Сөздің се ма нтика сы бойынша :
а ) сөздің тура , а уыспа лы ма ғына сы;
б) конте кстілік ма ғына сы бойынша ;
в) сөздің көп ма ғына лығы;
г) а нтонимдік қа та ры;
д) синонимдік қа та ры;
II. Ле ксикологиялық не гізде де п қа за қ тілінің сөздің қорына е нге н-е нбе ге ндігі;
III.Этимологиясы бойынша қа й тілде н а лынға ндығы, шығу те гі;
IV.Ле ксикогра фиялық не гізде сөздікте қа мтылға н-қа мтылма ға ндығы; V.Диа ле ктологиялық не гізде де п диа ле ктизм әде би тілге жа та тындығы қа ра стыла ды. [М.Доста нов е ңбе гі 47]
Н.Ора за хынова е ңбе гінде ле ксика лық та лда уды сөзжа са мдық және морфологиялық та лда уда н ке йін бе ре ді. Әдіске р-ға лым ле ксика лық та лда у жа н-жа қты зе ртте п жа зға н. Бір сөздің бойында ке зде се тін ба рлық ма ғына лық е ре кше лікте рді көрсе те ді.
Қа с сөзіне ле ксика лық та лда у жа са йды:
1. Бұл - а та уыш не ме се тура ма ғына да ғы сөз. Се бе бі за тты құбылысты а та п білдіріп тұр.
2. Сөздің шығу те гіне ба йла нысты - түпкі ма ғына да ғы сөз. Се бе бі, қа зіргі қа лпы тұрғысына н қа ра ға нда , а ры қа ра й бөлше кте нбе йтін түбір ре тінде та ныла тын де рбе с сөз.
2.1. а )Бұл - омоним сөз. Се бе бі дыбыста луы бірде й, ма ғына ла ры әртүрлі сыңа рла ры ба р сөз. Мыса лы, а да мның қа сы (де не мүше сі), қа с - дұшпа н.
2.2. ә)Бұл - синоним сөз.. Се бе бі синонимдік қа та ры ба р сөз. Мыса лы: қа с, жа у, дұшпа н.
3.Сөзде рдің тірке су сипа тына ба йла нысты - фра зе ологиялық ба йла улы ма ғына да ғы сөз. Се бе бі орын жа ғына н әбде н қа лыпта сқа н,құра мын өзге ртуге ке лме йтін, бәрі тұта сып бір ма ғына білдіріп, бір ға на сөйле м мүше сі ре тінде қолда ныла тын сөз.
4. Сөздің стилистика лық ма ғына сына ба йла нысты - бе йне лі ма ғына лы сөз. Се бе бі - а да мның се зімі ме н көңіл-күйіне ба йла нысты а йтыла тын эмоциона лды ма ғына да қолда ныла тын сөз.
5. Сөздің қолда нылу сипа тына ба йла нысты - жа лпыла ма ле ксика ға тән сөз. Се бе бі а да м ба ла сының күнде лікті күнкөріс тіршілігіне қа же тті сөз.
Сөз
Ле ксика лық та лда удың үлгісі:
I.Сөздің а та уыш (номина тив) не ме се тура ма ғына сы
II. Сөздің шығу те гіне ба йла нысты туға н ма ғына сы:
1. Түпкі ма ғына
2. Туынды ма ғына
а )көп ма ғына лы сөз; ә) омоним; б) синоним; в)а нтоним; г)кірме сөзде р (а ра б, па рсы, монғол, орыс сөзде рі); ғ) та бу;
д) эвфе мизмде р; е ) дисфе мизсде р.
III. Сөзде рдің тірке су сипа тына ба йла нысты туға н ма ғына ла ры:
1. Сөздің е ркін ма ғына ла сы
2. Фра зе ологиялық ба йла улы ма ғына сы
3. Синта ксистік ша ртты ма ғына сы
IV.Сөздің стилистика лық қызме тіне ба йла нысты туға н ма ғына ла ры:
1.Бе йта ра п ма ғына
2.Бе йне лі ма ғына (троп ме н фигура ла рдың түрле рі)
3.Те рминдік ма ғына
V. Сөзде рдің қолда нылу сипа тына ба йла нысты түрле рі:
Сөзде рдің қолда нылу өрісіне ба йла нысты түрле рі: а ) жа лпыла ма ле ксика ; ә)қолда нылу өрісі та р ле ксика ; б) сөзде рдің стильдік қызме тіне ба йла нысты түрле рі: в)сөзде рдің а ктив және па ссив қолда ныла тын түрле рі. [9,177 б]
Бе рілге н тіре к сызба көрсе тке й ға лым Н.Ора за хынова стилистика лық ма ғына сын на за рға а ла ды. Бұл үйре нушінің бойында тілдік фа ктіні ле ксика лық та лда уме н қа та р өзінің тілдік қолднысында сөзді та лға п, та ңда п жұмса уына , әсе рлі, бе йне лі сөйле уіне әсе р е те ді. Ле ксика лық та лда удың ма ңыздылығын: ...ле ксика лық та лда уда оқушыла р сөздің а та уыш не ме се тура ма ғына сын, сөзде рдің тірке су сипа тына ба йла нысты туға н ма ғына ла рын, стилистика лық қызме тіне ба йла нысты туға н ма ғына ла рын, қолда нылу сипа тына ба йла нысты туға н ма ғына ла рын же ке -же ке са тыла п, ке ше нді та лда п ме ңге ре ді. Тіл білімінің ле ксика са ла сын са тыла й ке ше нді та лда у а рқылы оқушыла р сөз ма ғына сын дұрыс а жыра тып, әр сөздің қыр-сырын, ма ғына сын, ба сқа сөзде рме н қа рым-қа тына сын а нықта уға ма шықта на ды. Әде би тіліміздің ба йлыығын ме ңге ре ді де п қорытындыла й түсе ді.
Фоне тика лық, морфологиялық, ле ксика лық та лда ула рда н соң синта ксистік та лда уға тоқта ла мыз. Бірқа та р әдіске р ға лымда рдың зе ртте у е ңбе кте рінде а та лып өтке нде й, үйре нушіле р үшін қиындық тудыра тын та лда у түрі - синта ксистік та лда у. Сөйле мді құрылысына , сөйле м мүше ле ріне , ба йла нысу тәсілде ріне қа ра й та лда уүйре нушінің а лдыңғы өтілге н ма те риа лда рме н са ба қта стықта , ба йла ныста қа ра у білік-да ғдысын қа же т е те ді.
Ке сте лі гра мма тика е ңбе гінде синта ксиске е ре кше көңіл бөліне ді: Жа лпы тілдік жүйе де тілдің синта ксистік жа ғы а йрықша мәнге ие . Ойды бе йне ле у үшін же ке сөзде рді та ңда п а лу же ткіліксіз, соныме н бірге , сөзде р ме н сөйле мде рдің а ра сында ғы ба йла нысты да білу қа же т [12, 156 б] Е ге р а ра да ғы ба йла нысты а жыра та а лма са қ, ма ғына лық және гра мма тика лық біртұта стық жа ғына н үйле сімді, жүйе лі сөйле мнің қа ла й құрыла тынын а нықта уда көп қиындықта р туында йды және ... синта ксистік ба йла ныс мәсе ле ле рі қа зіргі қа за қ тілінің ле ксика , морфология, синта ксис, пунктуа ция, орфогра фиясын зе ртте п үйре нуде ма ңызды рөл а тқа ра тындығын е сте н шыға рма ға нымыз жөн.
Ке сте лі гра мма тика да сөз тірке сіне қа ра й та лда у, жа й сөйле м ме н құрма ла с сөйле мді та лда у үлгісі бе рілге н. Жа й сөйле мді та лда ға нда , сөйле мнің а йтылу ма қса ты, құрылысы, сөз тірке сте ріне н бөле к сөйле мнің эмоциона лды бояуы, мода льділік қа ра стырыла ды. Сөйле м мүше ле ріме н қа та р сөзде рдің морфологиялық құра мы да та лда на ды. Е ңбе кте сөйле мде гі сөз тірке сте рін төме нде гіде й та лда йды:
Та уды қа лың тұма н ба сып жа тыр е ке н. (О.Бөке е в)
Сөйле мде е кі сөз тірке сі ба р: та уды ба сып жа тыр е ке н; қа лың тұма н.
Сөз тірке сі: та уды ба сып жа тыр е ке н.
I. Сөзде рдің а ра сында ғы синта ксистік қа тына с - толықта уыштық.
II. Гра мма тика лық ма ғына сы - қимылдың объе ктіге а уысуы.
III. Құрылымы:
Ба сыңқыға ба йла нысты сөз тірке сінің түрі: е тістікті тірке с.
2) Моде лі: за т е сім + е тістік (та быс се птік жа лға улы сөз бе н е тістіктің тірке сі); 3) Ба йла ныс түрі: ме ңге ру;
4) Ба йла ныс тәсілі: синте тика лық (та быс се птік жа лға уы);
5) Құрылысы: күрде лі (ба сыңқы сыңа ры үш сөзде н жа са лға н
Сөз тірке сі: қа лың тұма н
I. Сөзде рдің а ра сында ғы синта ксистік қа тына с - а трибутивтік.
II. Гра мма тика лық ма ғына сы - за т пе н оның са па сы.
III. Құрылымы:
Ба сыңқыға ба йла нысты сөз тірке сінің түрі: е сімді тірке с; 2) Моде лі: сын е сім + за т е сім; 3) Ба йла ныс түрі: қа бысу; 4) Ба йла ныс тәсілі: а на литика лық (орын тәртібі); 5) Құрылысы: да ра [12,203 б]
Бұл е ңбе кте сөз тірке сіне қа ра й та лта уды ке ң үлгісі бе рілге н, әрі ре ттілікті, тәртіпті са қта й отырып, сөз тірке сін та лда уда а йқындылықты қа лыпта стыра ды. Се бе бі сөз тірке сіне қа тысты е ре кше лікте рінің ба рлығын е се пке а луда ғылымилық пе н жүйе лілік тұрғыда н жа қсы қа мтылға н.
А л сөз тірке сін зе ртте у е ңбе гінің объе ктісіне а йна лдырға н зе ртте уші-ға лым Н.Құрма нова бір сөз тірке сіне қа тысты мына да й та лда у үлгісін көрсе те ді:
1. Жүйе лілік та лда у (жүйе нің ішінде гі жүйе ре тінде қа ра стыру)
2. Ва ле нттілік та лда у;
3. Оппозициялық та лда у (сөз тірке сінде гі түрлілік пе н қа ра ма -қа рсылықты а нықта у);
4. Синта гма лық та лда у;
5. Компоне нттік та лда у (сөздің бойында ғы се ма ла рдың жиынтығын та лда уа рқылы сөздің ма ғына лық жүйе сінде гі ма ғына лық бөлше кте рдің болмысын та ра та та ну);
6. Тра нсформа циялық та лда у (тра нсформа ция - тіл бірлігінің а лға шқы нұсқа сының форма лдық өзге рісі ба рысында жа ңа синонимдік қа та р па йда болуы)
7. Тра нспозицияла у;
8. Конта мина циялық құбылысты та лда у ( конта мина ция - сөз тірке сі да муында ба йқа ла тын е ре кше үде ріс, бір сөз тірке сінің е кінші сөз тірке сіне се ма нтика лық жа қындық не гізінде конструктивтік тұрғыда н әсе р е туі);
9. Компле кстік та лда у [3, 148 б]
Тілдік құбылыста рды, та лда ула р жа йында зе ртте у е ңбе кте ріне көбіре к үңілсе к жа ңа түрле рі та была тыны а йқын. Бұл де ге німіз - ізде нушіліктің ізгі жолы .
Ке сте лі гра мма тика да жа й сөйле мді та лда удың үлгісін была йша көрсе тке н:
Ке ңсе нің а лдында үш-төрт а рба тұр. (Б.Ма йлин)
1. А йтылу ма қса тына қа ра й - ха ба рлы сөйле м. Сөйле мнің соңына қа ра й интона ция бәсе ңде йді.
2. Эмоциона лдық бояуы жа ғына н - ле псіз.
3. Мода льдігіне қа ра й - болымды.
4. Құрылысы - мүше ле не тін сөйле м.
5. Сөйле мнің гра мма тика лық ма ғына сы - бе лгілі бір мөлше рде гі субъе ктінің бе лгілі бір ме ке нде гі іс-қимылы.
6. Құра мы - е кі құра мды.
7. Тұрла усыз мүше ле рдің қа тысына қа ра й - жа йылма сөйле м.
8. Ха ба рдың толықтығына қа ра й - толымды сөйле м. [ 12,204 б] Мұнда те к ба ста уыштың ба р-жоқтығына қа ра й жа қты сөйле м е ке ндігі қа мтылма ға н. А л, сөйле м мүше ле ріне та лда у ба янда уышта н ба ста п өзге сөйле м мүше ле ріне сұра қ қою а рқылы жүзе ге а сырыла ды.
С.Доста нов жа й сөйле мді құра мына , а йтылу ма қса тына , түрле ріне , мода льдігіне және сөйле мнің стильдік е ре кшілігіне қа ра й та лда п өте ді.
Х.А рғынов Жа й сөйле м синта ксисінің көрне кті құра лда рына ме тодика лық нұсқа у е ңбе гінде синта ксистік та лда уды Ә.Е рме ков, Ш.Әуе лба е в се кілді же лілі сызба а рқылы бе ре ді. А втордың та лда уында ғы а йырма шылық сөйле м мүше ле рін та буда н бөле к, сөз тірке сте ріне қа тысты синта ксистік қа тына ста р, ба йла нысу түрле ріне ша ртты бе лгіле р а рқылы көрсе тілге н:
Әлияның а ға сы өзіне та псырылға н мінде тті жұмысын ме згілінде орында ды.
орындады
ағасы
Кім? Не істе ді?
мезгілінде
Әлияның
Кімнің? Қа ша н?
жұмысын
тапсырылған
Қа нда й? Не сін?
өзіне
Кімге ? Қа нда й?міндетті
[13,28 б]
Ша ртты бе лгіле р:
Қиысу -
Ме ңге ру -
Қа бысу -
Жа на су -
Ма та су -
А втор сөйле м мүше ле рін ба ста уышта н ба ста п та лда йды. Сөйле м мүше ле рі ме н сөз тірке сте рінің ба йла нысу түрле рін осында й үлгіде гра фика лық моде льде у, бір жа ғына н, көрне кі түрде ұйымда стырылса , е кіншіде н, түсінуге же ңіл әрі құра стырылуы е ш қиындық тудырма йды.
Н.Ора за хынова бойынша синта ксистік та лда уда жа й сөйле м синта ксисі ба сты ныса нға а лына ды. Сөйле мнің а йтылу ма қса тына қа ра й түрле рі, сөйле мнің құрылысына қа ра й бөлінісі, сөйле м мүше ле рі, жа й сөйле мнің түрле рі, сөз тірке сте рі, сөзде рдің ба йла нысу форма ла ры, тәсілде рі же ті са ты а рқылы бе ріле ді. [9,189 б]
Синта ксистік та лда уды жа ла ң сөйле м мүше ле рін не ме се сөз тірке сте рінің ба йла нысу түрле рі ме н тәсілде рін а та п қа на қойма й, әр е ре же ні қа мтып отыра ды. А втор синта ксистік та лда уды са тыла й ке ше нді жүргізудің нәтиже сінде үйре нуші сөйле м ме н сөз тірке сінің а йырма шылығын, сөзде рдің тірке сімділік мүмкіндікте рін, күрде лі сөз тірке сінің түрлі моде льде рін, синта ксистік ба йла нысқа түске н сөзде рдің а ра сында ғы қа рым-қа тына ста рды, сөйле м ішінде гі сөзде рдің ма ғына сын са на лы түрде а жыра туға қол же ткізе тіндігін [14, 383]
М.Ба ла қа е втың пікірінше , гра мма тика лық та лда уды же тік ме ңге рге н шәкірттің тіл мәде ние ті де жоға ры бола ды. Сөйле мде гі сөзде рдің қа рым-қа тына сын ба йла нысу за ңдылығын жа қсы білге н кісі е ш уа қытта стилистика лық қа те жібе рме йді, әр сөзді өз орнында , тиісті синта ксистік ора мда , өзінің тізбе кті тобында жұмса йды, сөйле м мүше ле рінің қиюын та уып дұрыс қиыстыра ды, а ртық сөз қолда нба йды, ке ре кті сөзді ше тте тпе йді, ба йла нысын дұрым ше ге нде п, ке ре гінде ше ше ндіктің, ше бе рліктің, көрке мдіктің а ма л-құра лы е те а ла ды. Тілге де ге н се зімін күше йте ді [15, 75] де п тұжырымда йды. А л, тілдік се зім тілде гі көпте ге н құбылыста рдың за ңдылықта рын, қыр-сырын дәл а нықта уда , ше шімін те з та буда көріне ді. Сол се бе пті, тілді е ң жоға ры де ңге йде иге ріп, а на тіліне де ге н сый-құрме ті қа лыпта сқа н а за ма ттың тіл мәде ние ті жоға ры бола тыны а нық.
Соныме н, тілдік та лда у та рихында же ке да ра та лда уда н, яғни дәстүрлі үлгіде н ба ста п, тілдік фа ктіле рдің көпте ге н е ре кше лікте рін қа мтуға қа да м жа са ға н қа та р және ке ше нді та лда у жа са у үлгісінің біртінде п қа лыпта сқа ндығын ба йқа уымызға бола ды.
Морфологиялық ныса нда рға са тылы та лда у жа са уда әр са ты же ке мәсе ле ге ба ғытта лып, ба рлық са тыла рдың жиынтығы ке ше нді білімді қа же т е те ді. Морфологиялық та лда у сөйле м бірлікте рінің орны, қызме ті, ба сқа сөзде рме н ба йла нысы е ске рілме й, түбір күйінде не ме се синте тика лық, а на литика лық тұлға ла рдың бірінде ке лге н сөз ре тінде қа ра стырыла ды. Морфологиялық та лда уды толық ме ңге рме ге н үйре нуші синта ксистік та лда уда қиындыққа ұшыра йды. А л, синта ксистік та лда уда , ба сқа ша , сөз (синта ксистік компоне нтте р) сөйле мде гі ба сқа сөзде рме н (компоне нтте рме н) ба йла ныста ға на қа ра ла ды.
Морфологиялық және синта ксисттік та лда у ба рысында әрбір са тының ма ңызы зор. Бе лгілі ныса нды та лда уды жүзе ге а сыру үшін ке ше нді білімді қа же т е те ді. Үйре нуші оқу ба ғда рла ма сына н иге рге н білімін пра ктика жүзінде қолда на а луы ма ңызды.
Са тыла й та лда у үлгісінде әрбір са тыны орында удың өзінің е ре же сі, әдісте ме сі ба р. Білімнің тияна қтылығы әрбір са тының та ла бын дұрыс орында уда н көріне ді.
Морфология - тілде гі сөзде р тұлға сы, құра мы ме н құрылысы, сөз та птыры ме н ола рдың түрле ну жүйе сі тура лы ғылым. Осы мәсе ле ле р морфологиялық та лда удың әрбір са тысында ғы та ла пта рды қа мтуы тиіс.
1. Морфологиялық та лда у ке зінде гі жұмыс үлгіле рі.
Морфологиялық ныса нда рды са тыла й та лда у ба рысында а тқа рыла тын жұмыста рды төрт ке зе ңге бөліп қа ра стыра мыз:
1-ке зе ң: морфологиялық та лда удың ныса нын (объе ктісін) а нықта у;
2-ке зе ң: а нықта лға н та лда у ныса нына морфе мдік та лда у жа са у;
3-ке зе ң: морфологиялық тұлға ның е ре кше лікте ріне қа ра й са тыла й та лда у жүргізу;
4-ке зе ң: са тыла рда ғы та лда у нәтиже ле рін қорытындыла у.
Морфолологиялық та лда у ба рысында сөйле мде та лда уға түсе тін сөз тұлға ла рын дұрын а нықта п а луда н ба ста ла ды. Са тыла й та лда у ке зінде морфологиялық тұлға , ке з ке зге н морфе ма а лынға ныме н, оның қа й са тыда та лда на тына ма ңызды. Әр морфе ма ның а ты морфе мдік та лда уда (та лда удың е кінші ке зе ңінде ) а ты а та лға нме н, үшінші ке зе ңде же ке қа сие тте рі та лқыла на ды. Осыла й са тыла й та лда удың жұмысы жүргізіле ді.
2. Морфологиялық та лда у ныса нын а йқында у. Сөйле мде гі әр сөзге же ке сұра қ қою а рқылы сөйле мде не ше та лда у ныса ны ба р е ке нін а нықта ймыз. А лма үйге қа ра й ке ле жа тыр де ге н сөйле мде А лма , үй, ке л сөзде рі ре тіне қа ра й Кім? Не ? Не істе ? де ге н сұра қта рға жа уа п бе ре ді. А лма , үй, ке л сөзде рі толық ле ксика лық ма ғына сы ба р болға ндықта н морфологиялық та лда удың бөле к-бөле к ныса ны ре тінде қа ра ла ды да , қа ра й, жа тыр сөзде рі өзде рі же те кте лге н толық ма ғына лы сөзге гра мма тика лық ма ғына үсте п, ола рды түрле ндіруші болға ндықта , қа й сөзге ба йла нысса , сол сөзбе н бірге та лда уға түсе ді. Яғни, бе рілге н сөйле мде үш та лда у ныса ны ба р:
1. А лма
2. Үйге қа ра й
3. Ке ле жа тыр
Морфологиялық та лда удың же ке объе ктісі бола а ла тында р:
1) Сөйле мде гі толық ле ксика лық ма ғына сы ба р ке з-ке лге н сөз;
2) Морфологиялық та лда удың объе ктісіне кіре тінде р қа та рында ма қа л-мәте лде р ба р. Се бе бі, ма қа л-мәте лде р а рқылы ой тұжырымды бе ріле ді. Құра мында ғы сөзде рі толық ойды құра йтын ұғым а та ула ры болға ндықта н, же ке гра мма тика лық бірлік ре тінде та ныла ды.
3) Ле ксика -гра мма тика лық біртұта с тұлға ре тінде тұра қты сөз тірке сте рі та лда у ныса нын ре тінде қа ра стырыла ды. Құра мында ғы сөзде рдің са нына қа ра ма ста н, бір сөз ре тінде та лда уға түсе ді. Мыса лы, Жома рттың ойла ға ны кәде ге а са ба ста ды де ге н сөйле мде гі кәде ге а су не гізгі түбір за т е сім ме н не гізгі түбір е тістіктің тірке сіне н тұра тын күрде лі е тістік.
4) Көме кші сөзде р (көме кші е сім, көме кші е тістік, шыла у және сын е сімнің а сырма лы шыра йының көрсе ткіші бола тын тым, а са , өте , т.б. көме кші сөзде р де ) гра мма тика лық бірлік ре тінде өзі же те кте ліп тұрға н сөздің а на литика лық тұлға сын жа са йды (жа ңа сөз тудыру қызме тінде ке лге нде рде н ба сқа ла ры). Мыса лы, Ке ш қа ра йып ке ле ді де ге н сөйле мде гі ке л көме кші е тістігі сөздің (е тістіктің) а на литика лық тұлға сын жа са п тұр. Сондықта н, сөз түрле ндіруші форма ре тінде та лда удың бе сінші са тысында қа ра ла ды. А спа н жа рқ е тті де ге н сөйле мде гі е т көме кші е тістігі е лікте уішке тірке сіп, сөз тудырушы форма ре тінде құра нды күрде лі
е тістік жа са п тұрға ндықта н та лда удың бірінші және е кінші са тысында қа ра стырыла ды;
5) Сөз тудыру және сөз түрле ндіру қызме тінде ке лге ндігіне қа ра й қосымша және көме кші морфе ма ла р та лда удың әр са тысында бөле к сөз бола ды.
3.Морфе мдік та лда у жа са ту.
Та лда уға түсе тін сөз, сөз тұлға сы а нықта лға нна н ке йін оның морфе мдік құра мы (сөз құра мында ғы ма ғына лы бөлше кте р) та лда на ды. А лдыме н, сөз құра мында ғы морфе ма ла рды, ола рдың қызме тте рін қысқа ша , жа лпыла ма а нықта у ке ре к. Сөз тудырушы форма ме н сөз түрле ндіруші форма ны дұрыс а жыра та білу ке ре к.
Морфе мдік та лда у сөз құра мына жа са у оңа й е ме с. Сөз құра мында ғы ма ғына лы бөлше кте рді дұрыс а нықта п а лу ке ре к. Ол түбірді та буме н ба ста ла ды. Түбір - толық ле ксика лық ма ғына сы ба р, қа за қ тілінде сөзде рдің ба ста пқы жа ғында орна ла сып, қа нда й да бір ұғымды білдіре тін сөздің ба сты бөлше гі. Түбірде ле ксика лық ма ғына ме н қа та р гра мма тика лық ма ғына да бола ды. Осы а рқылы ол бе лгілі бір сөз та бының құра мын е ніп, сол сөз та бының қызме тін а тқа рып, сұра ғына жа уа п бе ре ді. Түбірді а нықта у үшін сұра қ қойып, бірде н сөз та бын үстіне жа зып, доға бе лгісіме н а йқында у ке ре к. Қа нда й сөз та бына жа та тындығын дұрыс а нықта у а рқылы, оға н жа лға нға н қосымша ла рды та лда у же ңіл бола ды. Е ге р түбір за т е сім болса , е тіс не ме се е сімше , көсе мше се кілді е тістіктің қосымша ла ры жа лға нба йды.
Сөздіңд не гізгі түбіріне н соң, морфе ма ла рды а йқында уға көше міз. Морфе мдің та лда у жа са у ба рысында ма ңыздысы - түбір ме н қосымша қосылға нна н ке йін па йда болға н тұлға а ра сында ғы ма ғына лық ба йла ныстың үзілме й са қта луы. Ба сқа а йтқа нда , түбір сөз түрле ндіру форма не ме се сөз тудырушы форма қосылып, жа ңа гра мма тика лық ма ғына па йда болға ныме н түбірдің ма ғына сына н а жыра п ке тпе йді.
Е скі за тта рды қоқысқа та ста у ке ре к де ге н сөйле мде гі сөзде рге са тыла уға де йінгі та лда ула рды жүзе ге а сырып көре йік:
1-ке зе ң: Морфологиялық та лда удың ныса нда рын а нықта у
Е скі - қа нда й де ге н сұра ққа жа уа п бе ре ді, толық ма ғына лы сөз.
За тта рды - не ле рді?, толық ма ғына лы сөз.
Қоқысқа - не ге ?, толық ма ғына лы сөз.
Та ста у - не істе у?, толық ма ғына лы сөз.
Ке ре к - сұра қ қойылма йды, көме кші сөз. Бөл сөз өзі же те кте ліп тұрға н не гізгі сөздің құра мында та лда на ды. Е нде ше сөйле мде төрт та лда у ныса ны ба р:
1. Е скі
2. за тта рды
3. қоқысқа
4. та ста у ке ре к.
2-ке зе ң. Морфе мдік та лда у
Е скі сөзінде гі түбір морфе ма - жа ңа , са па ға қа тысты ұғым, қа нда й де ге н сұра ққа жа уа п бе ре ді - сын е сім.
Ке ле сі сөзде гі түбір - за т, сұра ғы - не ?, за т е сім. . Сөздің құра мында ғы өзге морфе ма ла рды а нықта уды а лға шқы ке зе ңде рде мына тәртіппе н жүзе ге а сыруға бола ды: түбірге , ма ғына лы бөлше к та былға нша , түбірде н ке йін тұрға н дыбыста рды қосып, па йда болға н тұлға ның ма ғына сына үңіле міз, тілде сол күйінде қолда ныла тын-қолда нылма йтынына на за р а уда ра мыз. За тт- ма ғына сыз, сөйле мде осы күйінде қолда нылма йды, за тта - жа тыс се птігінде гі сөзге дыбыстық құра мы сәйке с ке лге нме н, сөйле мде гі ма змұнына на за р а уда рса қ не де ? қа йда ? Де ге н сұра ққа жа уа п бе ріп тұрға н жоқ, не ле рді? де ге н та быс се птігінің сұра ғына жа уа п бе ре ді, қа за қ тілінде е кі ре т се птік жа лға уы сөзге жа лға нба йды, де ме к сөздің құра мында ғы - та - жа тыс се птігінің қосымша сы е ме с. Сұра қта р а рқылы а нықта са қ, сұра қта р Не ? Не ле р? Не ле рді? тәртібіме н ке ліп, түбірге қосылға н бірінші морфе ма - та р - көптік жа лға уы бола ды.
Қоқысқа : Түбірі - қоқыс, не ? За т е сім. Сөз ішінде гі - қа морфе ма сы ба рыс се птік жа лға уы.
Жа лпы, түбірге қосылға н қосымша морфе ма ла рды а йқында уда қолда нылып отырға н әдіс қа же тті жа ғда йла рда оң нәтиже бе ре рі ша ма лы. Қосымша морфе ма ла рдың қа нда й қосымша е ке нін а нықта у үшін, бірінші, сөз та пта рының түрле ну жүйе сін жа тқа біоу ке ре к. Сонда үйре нушіге морфе мдік та лда у ба рысы же ңіл тие ді. Е кінші ке зе кте , жа лға нна н қосымша ның қызме тін, сипа тын білу үшін және қосымша жа лға нна н сөзге же ке -же ке сұра қ қойып ма ғына ла рын са лыстыра мыз.
Е ге р түбірге және қосымша ға қойылға н сұра қ е кі түрлі болса , морфе ма сөз тудырушы қосымша болға ны. Мыса лы, өне рлі: түбірі - өне р, сұра ғы - не ? , за т е сім; сұра ғы - қа нда й?, сын е сім; е нде ше - лі (өне р де ге н) за т е сімне н сын е сім тудырушы жұрна қ.
Е ске рту: жұрна қ а рқылы за т е сімне н за т е сім жа са лға нда түбір ме н туынды сөзге бір сөз та бының сұра ғы қойыла ды. Мыса лы, ән - әнші т.б. А ла йда сұра қта рының ма змұны әр түрлі: біріне а да мза т е сімінің, е кіншісіне ға ла мза т е сімінің сұра қта ры қойыла ды, не ме се ке рісінше . Ке лтірге н мыса лда рдың е кі ба сқа ле ксика лық бірлікте р е ке нінің дәле лі. Түбір ме н туынды сөздің ле ксика лық ма ғына ла рына қа ра п, та лда у жа са п, ола рды са лыстырып отыру та лда у ба рысында сөз тудырушы қосымша ла р ке зде ске нде ма ңызды. Е ге р түбір ме н қосымша лы сөзге қойылға н сұра қта р әр түрлі сөз та бының сұра қта ры болма й, бір-біріне н өрбіп жа тса , бұл сөз түрле ндіруші қосымша болға ны. Мыса лы, киімде рдің: киім - киімде р - киімде рдің. Жікте лге н тұлға ла рға қойыла тын сұра қта р - не ? - не ле р ? - не ле рдің?. Қозға лтпа йды: 1) Қозға - 2) қозға л - 3) қозға лт - 4) қозға лтпа - 5) қозға лтпа й - 6) қозға лтпа йды. Сұра қта рдың қойылуы: 1) не істе ? - 2) не істе ? - 3) не істе ? - 4) не істе ме - 5) не істе ме й? (қа ла й?) - 6) не істе ме йді.
Бірінші мыса лда ғы -де р, -дің, е кінші мыса лда ғы -л, -т, -па , -й, -ды сөз түрле ндіруші қосымша ла р.
Е ске рту: за т е сім көле мдік (ба рыс, жа тыс, шығыс, көме кте с) се птікте рінде тұрға нда , е тістік е сімше , көсе мше , тұйық е тістік тұлға ла рында тұрға нда , ола рдың сөйле мде гі синта ксистік қызме тіне ба йла нысты сұра қ түбірге қойыла тын сұра қта н өрбіме й қа йда ?, қа йда н?, қа ла й?, қа нда й не ме се қа й?, не ? түрінде , ба сқа сөз та пта рына тән сұра қта р қойыла ды. Сөздің түрле ну е ре кше лігі және синта ксистік қызме тіме н ба йла нысты құбылысын ба йқа уға бола ды. Біра қ, ол ба сқа сөз та бына а уысып ке тпе йді.
4.Морфе мдік та лда у ке зінде е сте са қта йтын ке йбір гра мма тика лық за ңдылықта р.
Жоға рыда ғы әдіс а рқылы қосымша ла рдың қа й қа та рға жа та тындығы (сөз тудырушы не ме се сөз түрле ндіруші) а йқында уға мүмкіндік бе рге німе н, дәл қа й қосымша е ке нін біле а лма ймыз. Сөзге жа лға нып тұрға ны сөз түрле ндіруші қосымша ның қа й қосымша е ке нін а нықта у үшін мына за ңдылықта рды е сте ұста у қа же т:
1) Сөйле мде қосымша қа былда п, түрле ніп қолда ныла тын, а рна йы түрле ну жүйе сі ба р сөз та пта ры ба р, ола р - за т е сім, сын е сім, е тістік. Сөйле мде сөз түрле нуші қосымша жа лға нба йтын, түрле нбе йтін сөз та пта ры да ба р, ола р - үсте у (ке йбір са па лық үсте уле рдің шыра й тұлға ла рын қа былда йтынын е ске рме ге нде . Мыса лы, төме ніре к, өте а қырын, т.б.), е лікте у сөзде р. А л сын е сім, са н е сім, е сімдікте р же ке өзде ріне тән түрле ну жүйе сі болма ға ныме н, за т е сімше түрле не а ла ды: көпте ле ді тәуе лде не ді, се пте ле ді. Бұл қа та рға дәл осыла й түрле не а ла тын е сімше ме н қимыл е сімі (тұйық е тістік) тұрле рін қосуға бола ды.
2) Әрбір түрле не тін сөз та пта рының әрқа йсысының өзіне тән сөз түрле ндіре тін қосымша ла ры ба р. Бұл сөз түрле ндіруші морфе ма ла р, көбіне , өзі жа лға на нтын сөз та пта рының әр түрлі гра мма тика лық ка те горияла рын тудыра тын гра мма тика лық форма ла р болып та была ды.
3) Сөз түрле нуші қосымша ла р бір сөзге бірне ше ре т қосылға нда , оның өзіндік сөзге жа лға ну ре ті, тәртібі бола ды.
За т е сім - түрле не тін сөз та бы болып та была ды. За т е сімді түрле ндіре тін қосымша ла рға : 1) за т е сімнің ре ң мәнін тудыра тын жұрна қта р;
2) жа лға ула р: көптік, тәуе лдік, се птік жа лға ула ры жа та ды. Жа лға ула р за т е сімнің са н-мөлше р (көпте у), тәуе лде у, се пте у ка те горияла рын тудыра ды. Оқушының а та лға н қосымша ла рдың дыбыстық тұлға сын жа тқа білге ні, көпте у, тәуе лде у, се пте у үлгіле ріме н жа қсы та ныс болға ны дұрыс;
3) За т е сім ба янда уыш қызме тінде ке лге нде жіктік жа лға уын да қа былда й а ла ды. Бұл же рде оқушының жіктік жа лға у тұлға ла рыме н, сөздің жікте лу үлгіле ріме н та ныстығы мінде тті.
А та лға н жа лға ула р за т е сімге мына да й ре тпе н жа лға на ды: бірінші ке зе кте - көптік жа лға у, е кінші ке зе кте - тәуе лдік жа лға у, үшінші ке зе кте се птік жа лға у жа лға на ды. Сөздің құра мында жіктік жа лға у ба янда уыш қызме тінде е ң соңғы орында тұра ды.
За т е сімнің құра мында а та лға н қосымша ла р жоқ болса , ол сол жа лға ула рдың бірінің нөлдік тұлға сында жұмса луы мүмкін, бұл мәсе ле та лда у ба рысында сөздің гра мма тика лық ма ғына сы а рқылы, не ме се сөздің синта ксистік қызме ті а рқылы а йқында ла ды. Сөзде нөлдік тұлға да жоқ болса , ол түрле нбе й, түбір қа лпында жұмса ла ды. Се бе бі, за т е сім - сөйле мде түрле нбе й де қолда ныла а ла тын сөз та бы.
Сын е сім (са па лық сын е сімде р ға на ) шыра й тұлға ла рыме н түрле не а ла ды.
Гра мма тика лық ка те горияла рға е ң ба йы,сөз та пта рының ішінде сөз түрле ндіруші қосымша ла ры да көп, а са күрде лі та лда ну жүйе сі ба р - е тістік. Түбірге жа лға ну ре ті, тәртібіне қа ра й е тістікті түрле ндіре тін қосымша ла рды төрт қа та рға жікте уге бола ды:
Е ң а лдыме н е тістік түбірге жа лға на тын е тіс жұрна қта ры құра йды. Е тіс жұрна қта ры бірінің үстіне бірі жа лға на а ла ды.
Е кінші қа та рда е тістікке е тіс жұрна қта рына н ке йінгі ке зе кте (-ңқыра , -іңкіре күше йтпе лі е тістік жұрна ғы де п та ныла тын қосымша ны және қимылдың өту ке зе ңде рі ме н а ма лда рын білдіре тін а на литика лық форма нтта рды е се пте ме ге нде ) болымсыз е тістік жұрна ғы тұра ды.
Үшінші қа та рда ке йде е тістікке тіке ле й қосыла тын, ке йде е тістікке е тіс не ме се болымсыз е тістік жұрна ғының біріне н ке йін қосыла тын е сімше , көсе мше , тұйық е тістік (қимыл е сімі), ша қ, ра й қосымша ла ры тұра ды. Осы қа та рда ғы қосымша ла рды е тістік сөйле мде қолда нылға нда те к біре уін ға на қа былда йды және бұл қа та рда ғы қосымша ла рдың бірінсіз сөйле мде қолда нылма йды.
Төртінші қа та рда е тістік тияна қты ба янда уыш мүше қызме тінде жұмса лға нда , үшінші қа та рда ғы қосымша ла рдың біріне н ке йін қосыла тын жіктік жа лға у тұра ды. Жіктік жа лға у бұйрық ра й ма ғына сын бе рге нде е тістіктің не гізіне тіке ле й қосыла ды, сонда й-а қ қа лып е тістікте рі де а шық ра й (осы ша қ) ма ғына ла ры ба р болға ндықта н, жіктік жа лға уын тіке ле й қа былда йды.
Морфе мдік та лда у жа са у үшін қа же тті жоға рыда а йтылға н білімді ме ңге рге н, тілдің гра мма тика лық құрылымында ғы за ңдылықта рды жа қсы біле тін үйре нушіге морфологиялық та лда удың са тыла рында ғы, сонда й-а қ синта ксистік та лда ула рдың са тыла рында ғы та псырма ла рды орында у же ңіл бола ды.
5. Түрле нуші ме н түрле ндіруші бөлікте рді а нықта у.
Морфологиялық та лда удың әр са тысы сөздің гра мма тика лық сипа тына а рна лға н та псырма ла рды орында уға ба ғытта ла ды. Әр са тыда әр түрлі мінде т тұрға ныме н, сөздің морфологиялық қа сие тте рі тура лы түсінікте рді са тыла рдың жиынтығы а рқылы бір же рге шоғырла ндырып, тілдің гра мма тика лық сипа ты тура лы тұтыс түсініктің қа лыпта суына жол бе ре ді.
Сонда й-а қ ке ле сі са тыға өтпе сте н бұрын сөздің түрле нуші бөлігін оны түрле ндірушіле рде н та яқша бе лгісіме н () бөліп а лға нымыз орынды. Бұл әре ке т та ңба ның қа й жа ғында ғы бөлік та лда удың қа й са тысына да сөз болуына тіке ле й ба йла нысты. Түрле нуші бөлік де ге німіз - сөйле мге же ңе ле ксика лық ма ғына сыме н қа тысып тұрға н тұлға сына қа ра й не гізгі түбір мыса лы (киімнің,), туынды (мыса лы, ма лшының, да на лық т.б.) , бірікке н сөз (Қа ра қа ттың), тірке сті сөз ( бида йөңді, он же тіге , а ла жа зда й т.б.) не ме се қос сөзде р (а та -ба ба ны) болып жікте ле тін гра мма тика лық тұлға ла р. Мыса лда рда ғы та яқша () та ңба ның сол жа ғында ғы бөлігі (киім, ма лшы, т.б.) - сөйле мге ле ксика лық ма ғына сыме н қа тысқа н сөздің а та уыштық не гізі, ола рдың морфологиялық қырла ры са тыла й та лда удың I, II, III, IV, V са тыла рында қа ра стырыла ды, а л та яқша ла рдың оң жа қ бөлігінде гі - сөзді түрле ндірушіле р, яғни жоға рыда ғы са тыла р а рқылы а нықта лға н әр түрлі сөз та бына жа та тын сөзде рді түрле ндіріп, гра мма тика лық ма ғына үсте йтін тұлға ла р, са нының қа нша е ке ніне қа ра ма й, сөзге үсте йтін ма ғына сына ора й топта стырылып, жікте ліпғ та лда удың 5.1, 5.2, 5.3, 5.4, 5.5.1, 5.5.2 са тыла рында же ке -же ке та лда на ды.
6. Та лда у са тыла рының та псырма ла ры.
Морфологиялық та лда удың бірінші са тысы сөздің тұлға сын а нықта уға а рна ла ды. Сөз тұлға сы де ге н те рмин гра мма тика лық оқулықта рда е кі түрлі жа ғда йда қолда нылып жүр. Біріншіде н, бұл те рмин ле ксика лық ма ғына сы а рқылы бе лгілі бір сөз та бының қа та рына жа та тын ле ксика -гра мма тика лық бірлікте рдің сыртқы тұрпа тына ба йла нысты па йда ла нылса , е кіншіде н, а на литика лық не ме се синте тика лық тәсіл а рқылы түрле нге н сөз нұсқа ла рына қа тысты да қолда ныла ды. Сөзді тұлға сына қа ра й ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
I. Кіріспе.
II. Негізгі бөлім
1. ЖАЛПЫ ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНА ТҮСІНІК
1.1. Күрделі морфологиялық нысандарды сатылы талдау
1.2. Синтаксистік бірліктерді құрылымдық және коммуникативтік аспектіде талдау ерекшеліктері
2. Мәтін талдау парадигмалары
2.2. Көркем мәтінді талдау
III. Қорытынды
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Филологиялық талдаудың маңыздылығы мен ерекшеліктері, оның практика барысында қолданылуы және тиімді жолдарын көрсету.
Жұмыс белгіленген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
oo Талдау ұғымына шолу жасай отырып, тіл білімі салаларындағы қолданысын айқындау;
oo Тілдік талдаудың тарихына сүйене отырып, тілдік талдаудың маңызды шарттарын анықтау;
oo Филологиялық талдаулардың үлгілері, олардың қажеттілігі мен маңызын саралау;
oo Филологиялық талдау үлгілерінің ретін, тәртібін көрсету;
Тілдік анализ немесе тілдік талдау - тіл білімінде ауқымы кең ғылыми термин. Тіпті, жай тілдік талдау дегеннің өзіне, мәселен, синтаксистік, лексика-семантикалық, морфемдік-морфологиялық және фонетика-фонологиялық деген сатыларда талданатын талдаулардың өзіне тән әдістері мен принциптері бар.
Та лда у те рминіне энциклопе диялық сөздікте мына да й түсінікте ме бе ріле ді: Та лда у те рмині күрде лі мәсе ле ні же ке ле рге , а са қа ра па йым кіші мәсе ле ле рге бөлуде н тұра тын зе ртте у рәсімін сипа тта у үшін, сода н ке йін жа лпы мәсе ле ні құруға , жина қта уға мүмкіндік бе ре тін, ола рды ше шу үшін сәйке с ке ле тін а рна йы әдісте рді па йда ла нға нда қолда ныла ды [1, 23-б.].Та лда у де п бе лгілі бір ныса нды жа н-жа қты та лда п, зе ртте уді а йта мыз.
Тілдік та лда у жүргізу а рқылы үйре нуші а на литика лық ойла у қа біле тін қа лыпта стыра ды. Күрде лі мәсе ле ле рді же ке ле рге бөлуде н тұра тын бұл зе ртте у тәсілі жа ңа ны қа лыпта стыруға не ме се мәсе ле ге жа ңа ша қырына н қа ра уға көме кте се ді. Тілдік та лда удың та рихы ме н қа за қ тіл білімінде ұсынылға н тілдік та лда у үлгіле рі жа й ға на үлгі не ме се сызба ре тінде қа былда нба уы тиіс.
Тілдік та лда удың ма ңызды ша ртта рының бірі - же ңілде н күрде ліге қа ра й ба ғытта луы. Дүние та нымына жа қын ұғым-түсінікте рде н ба ста п оны күрде ле ндіру ғылыми а қпа ра тты қа былда уды ме йілінше же ңілде те ді. Ке з ке лге н та лда у жүйе лілікті қа же т е те ді. Мәсе ле н, морфологиялық та лда уды өтпе с бұрын синта ксистік та лда уға көше а лма ймыз, се бе бі а ра да ғы логика лық ба йла ныс үзіле ді. Тілге ба йла нысты та лда у жұмыста ры не ғұрлым дәйе кті және жүйе лі жүргізілсе , үйре нушіле рдің гра мма тика да н а лға н білімі соғұрлым а йқын бола ды.
Қа за қ тіл білімінде өзе кті мәсе ле ле ріге на за р а уда рып, тілді те ориялық және пра ктика лық тұрғыда н та лда п, е ңбе к жа зға н ға лымда рымыз ба р. А лға ш тіл білімінде гі та лда ула рға көңіл бөлге н тілші-ға лым - А .Ба йтұрсынов. Ға лымның 3 бөлімне н тұра тын Тіл құра л а тты кіта бы қа за қ тілінің фоне тика сы ме н гра мма тика сына а нықта ма бе ріп, тұңғыш ғылыми тұрғыда н зе ртте п, жа ңа те рминде рді тіл біліміне қосқа н е ңбе к ре тінде ба ға лы. Дыбыс, әріп, буынна н ба ста п, сөз тұлға ла ры - тұбір ме н қосымша да н сөз та пта рына де йін, синта ксис мәсе ле ле рін қа мтып, жікте п жүйе ле п бе рді. Тілдік та лда уға қа тысты әдісте ме лік оқыту жүйе сі тіл білімінде гі а лға шқы ба спа лда қ болып, көпте ге н зе ртте уші-ға лымда р сүйе ніп, өз е ңбе кте ріне а рқа у е тті. Тіл - құра лда біріншіде н, те ориялық мәліме тті жа н-жа қты түсіндіріп, оны пра ктика лық жа ғына н ұғындыруда да ғдыла ндыру бөлімінде мәтінме н, жа ттығула рме н жұмысты қа мтып, ке ле сі сына у бөлімінде білімді бе кітуге та псырма ла р бе рілге н.
Тілдік та лда уды зе ртте у обье ктісіне а лып, оның үлгіле рі ме н жүргізілу ре тін ба рынша толық сипа тта йтын. Те ориялық-әдісна ма лық не гізін қа лыпта стырға н е ңбе кте р қа за қ тіл білімінде көп е ме с. Осы күрде лі мәсе ле ні а лға шқыла рдың бірі болып на за рына а лға н тілші-ға лым С.Иса е в болды. А втордың Сөйле мде гі гра мма тика лық та лда удың тәсілде рі е ңбе гі үйре нушіле р үшін тілдік та лда уды не гізді, жүйе лі түрде зе ртте лге н .
Қа за қ тілінде та лда удың өзе ктілігі ме н е ре кше лігіне қа тысты С.Иса е втың Ме кте пте болсын, жоға ры оқу орында рында болсын қа за қ тілі пәніне н те ориялық ма те риа лды жа қсы ұғынып, а лынға н білімді тұра қта ндырып, оқушының ол тура лы пра ктика лық да ғдысын қа лыпта стырудың бірде н-бір жолы - сөйле м та лда у, өйтке ні ол та лда у а рқылы өтілге н тілдік құбылысқа ба йла нысты ма те риа лды оқушының құр е ре же ні ға на өтілге н тілдік құбылысқа ба йла нысты ма те риа лды оқушының құр е ре де ні ға на жа тта п е ме с, са на лы түрде қа былда п, түсіне а лға ны, а лға н білімін өз бе тінше пра ктика да қолда на білу да ғдысы ба йқа ла ды. Е ге р оқушы сөздің морфологиялық құра мын, яғни сөз қа нда й бөлше кте рде н тұра а ла тынын, сөйле м мүше ле рінің а нықта ма ла ры ме н сұра қта рын а ғызып а йтып тұрға ныме н, сөйле мді дұрыс та лда й білме с, же ке ле ге н сөзде рдің морфологиялық құра мын (түбіріні, қосымша ла рын, түрле рін) а нық а жыра та а лма са , сөйле мде гі сөзде рдің ба йла нысын дұрыс та ба а лма й, сөйтіп, сөзге сұра қты дұрыс қоя а лма й қа лса , ола рдың е ре же ле рін қа нша жа қсы білге німе н, оқушының білімі же ткілікті де й а лма ймыз. Де ме к, сөйле мді гра мма тика лық жа ғына н дұрыс та лда й білу тілдік құбылыста рдың мәнін оқушының на қты түсінуіме н, гра мма тика лық да ғдысының пра ктика лық жа ғына н қа лыпта суына ба йла нысты де ге н пікірі де дұрыс а йтылға н. Үйре нушінің ба р жина қта ға н те ориялық білімі пра ктика ба рысында көріне ді. Тілдік та лда уды пра ктика ке зінде шыңда ма са , а ра да ғы ба йла ныс үзіліп, білімді бе кітіп, қа лыпта стыра а лма йды.
С.Иса е в орында лу тәсіліне қа ра й тілдік та лда удың а уызша және жа зба ша форма сын а та п көрсе те ді. А уызша та лда у - көбіне се сыныпта , дәрісха на да жүргізіле ді, жа зба ша та лда у не гізіне н үйге та псырма ре тінде бе ріле ді де , сыныпта а уызша әңгіме ле не ді. А уызша та лда у көбіне оқушыла рдың білімі әбде н же тілге н ке зде , да ғдысы қа лыпта сқа н ке зде жүргізіле ді [BOOK]
Үйре нушінің білімін да мытуда сызба ла рдың а тқа ра тын қызме ті зор. Ке сте де бе лгіліде н бе лгісіздікке қа ра й та бу әдісі қолда нылып, оқушының зе йіні ме н ойла у логика сын қа ра й ба ғытта лға н. Мұнда й ке сте ле р көбіне де ре ксіз ұғымда р ме н қа тына ста рды бе йне ле уде тиімді бола ды. Бе лгісіз ба ға нда рды толтыру а рқылы шәкірт білме йтін тұста рын а нықта п, ізде нушілікке де ге н ынта -ықыла сы ояна ды.
Тілдік та лда уды жа н-жа қты зе ртте п, же тілдіру жолда рын ізде стіруде са тылы құрылымдық не гізге жуықта йтын үлгіні ұсынға н ға лым - М.Доста нов. Зе ртте уші-ға лымның Қа за қ тілі сөзде рінің фоне тика -ле ксика лық және гра мма тика лық е ре кше лікте ріне қа та р та лда у әдісте рі де ге н е ңбе гінде та лда удың дәстүрлі үлгісі бе рілге н және студе нтте рдің те ориялық, гра мма тика лық е ре же ле рді түсінуін же ңілде ту үшін тіре к сызба ла р бе рілге н.
Е ңбе кте жа зылға нда й, оқытуда ғы бірде н-бір ке мшілікте рдің бірі - оқулықта рда да йын мыса лда рдың бе рілуі. Сол се бе пті оқулықта рда студе нтте рдің ойла нуына , те ориялық білімде рін па йда ла нуға се п бола а ла тын мыса лда рдың болға нын қа ла йды.
Ға лым бұрынғы оқулықта рда бе рілге н мыса лда рдың ке м тұста рын көрсе те отырып: Қа за қ тілін оқыту ме тодика сына а рна лға н е ңбе кте рде гра мма тика лық та лда у үлгіле рі бе рілге н: үйдің - за т е сім, ілік жа лға уында тұр, іші - көме кші е сім, ша й - за т е сім. Оқушыда н осында й ға на қа біле т та ла п е ту дәстүрлі ме тодика ның сіле мі. А л, қа зіргі та ла п ба сқа ша . За т е сім ка те гориясының програ мма лық онда ға н е ре кше лікте ріне н әлгі көрсе ткіште рді ға на қа мту шәкірттің ой-өрісі да муын те же йді [BOOK] - де ге н пікіріне н а втор та лда уды толық, ке ң үлгісін үйре туді жөн көре ді.
С.Иса е в, М.Доста е в та лда у ба рысында қа ра ма -қа рсы қою әдісін қолда на ды:
К- да уысты е ме с, да уыссыз;
О - да уыссыз е ме с, да уысты;
Л- да уысты е ме с, да уыссыз.
М.Доста новта :
1) Ә - ме ха ника лық дыбыс е ме с, тілдік дыбыс.
2) Ә - дыбыста уда ке де ргіге ұшыра ма у, әріптік та ңба сын оқыға нда , қоса лқы дыбыс қосылма й а йтылу е ре кше лігіне қа ра й да уысты дыбыс. Бұл әдіс а рқылы оқушының білімі тұра қта лып, та лда уда қа те ле спе уге да ғдыла ндыра ды. Біздің пікірімізде , бұл тәсілді ме кте п тәжірибе сінде жа ттықтыру ма қса тында қолда нуға бола ды, біра қ жоға ры оқу орны үшін қа же ттіліге а зда у, се бе бі уа қыт шығында ла ды және да мытушылық ма қса ты жоқ.
М.Доста нов тілдік фа ктіле рді фоне тика -ле ксика лық және гра мма тика лық жа ғына н қа та р та лда у әдісте рін ұсына ды. Мұнда ғы е ске ре тін бір жа йт, бе лгілі бір та лда уды фоне тика лық та лда уды фоне тика лық та лда у, морфологиялық та лда у т.б. де п же ке да ра жүргізуге бола ды, а л қа та р та лда удың бірде н-бір ұтымды тұста рының бірі ма те риа лды бе лгілі бір тұта стықтықтың көле мінде құра стыра ды әрі тілдік бірлікте рдің бір-біріме н өза ра ба йла нысын көрсе те ді. Мұны са ба қта стық, өза ра жа лға стық принципі ре тінде қа ра стырға нымыз дұрыс.
Тілші-ға лым С.Иса е в та лда удың дәстүрлі үлгісіне н ба ста п, көпте ге н сызба ла рды ұсынып, ба рынша тиімді тілдік та лда у үлгісін қа лыпта стыруға ба р күш-жіге рін жұмса ға н. А втордың Сөйле мде гі гра мма тика лық та лда удың тәсілде рі де ге н әдісте ме лік е ңбе гінің ма змұндық құрылымы мына да й бөлімде рге жікте лге н:
1. Фоне тика лық та лда у
2. Гра мма тика лық та лда у
а ) морфологиялық та лда у
б) синта ктистік та лда у
С.Иса е в тілдің фоне тика лық бөліміне н ба ста п, гра мма тика ға де йін қа мтып өте ді. Бұл е ңбе кте көбіне гра мма тика жа ғы қозға лға ндықта н, ле ксика лық та лда у үлгіле ріне тоқта лма йды. Тілдік та лда ула рды тізіп, ба йла ныстырып, та лда у үлгіле рін ұсына ды. Мыса лы, сөзге фоне тика лық та лда у жа са удың тәртібінде : Сөзде рді фоне тика лық жа ғына н та лда у де ге н - оның (сөздің) құра мында ғы дыбыста рды а жыра тып, е ре кше лікте рді көрсе ту, дыбыста рдың да уыс қа тысына қа ра й, жа са лу жолы ме н орнына қа ра й түрле рін а йқында у, сонда й-а қ ке йде сөз құра мында болып отыра тын бір дыбыстың әсе ріне н е кінші дыбыстың өзге руін көрсе ту. Яғни дыбыс үнде стігі сөзде ке зде ссе ға на та лда на ды. Та лда у ба рысында қа та ң са қта лға н тәртіп жоқ, те к мыса лға а лынға н сөздің бойында ғы е ре кше лікте рді а нықта у оқытушының түрткі, де ме у сұра қта ры а рқылы а нықта лып тұра ды.
Әдіске р-ға лым Н.Ора за хынова Са тыла й ке ше нді те хнологиясы е ңбе гі бойынша фоне тика лық та лда уды е кі түрлі жолме н та лда та ды.
1.
2. Дыбыста рға ма те ма тика лық тәсілме н міне зде ме бе ру
3. Сөзге фонологиялық та лда у жа са у
Фонологиялық та лда уды мына да й ре тпе н бе ре ді:
а ) Сөзде рдің а йтылу, жа са лу, жа зылу жолда ры;
ә) Буын және оның түрле рі;
б) Е кпін;
в) Үнде стік за ңы, буын үнде стігі;
г) Дыбыс үнде стігі КНИГА
Ға лым Н.Ора за хынова өз е ңбе гінде са тылы ке ше нді та лда у те хнологиясы бойынша дыбыстық міне зде ме ні фонологиялық та лда уда н ке йін ма те ма тика лық тәсіл а рқылы бе ре ді және та лда у ке зінде мына да й ша ртты бе лгіле рді не гізге а ла ды. Бұда н ба йқа йтынымыз, Н.Ора за хынова көп сөзділікті, ұзын сона р түсіндірме ні қолда нба й, ма те ма тика лық е се п се кілді үйре нушіге ша ртты бе лгіле р а рқылы на қтылық пе н жүйе лі ойла уына әсе р е те ді.
М.Доста нов дыбыс үнде стігі ме н буын үнде стігін бір са тыда қа ра стыра ды. Н.Ора зыха нова ола рды же ке са тыла рға бөле ді. Соңғы са тысында фонологиялық та лда уды ша ртты бе лгіле рдің не гізінде ықша мда у принципіме н көрсе те ді. Уа қытты үне мде у ме н гра фика лық моде льде у үйре нушіле рдің қызығушылығын а рттыруме н бірге өзіндік үлгі-нұсқа ла рды ойла п та буына да түрткі болуы әбде н мүмкін.
Фоне тика лық та лда уда н ке йін морфологиялық та лда у жүзе ге а сырыла ды.
С.Иса е в морфологиялық та лда уды е кі ыңға йда та лда п көрсе те ді. Сөзді құра мына қа ра й және сөз та пта рына қа ра й та лда п бөле ді. А втор ...сөздің не гізгі түбір я туынды сөз және қа нда й жұрна қ а рқылы жа са лға нын көрсе тіп, қа й сөз та бына жа та тынын а нықта п, сол сөз та бының ма ғына лық жа ғына н, тұлға лық түрле нуі жа ғына н түрле рін е ске түсіру үшін қа й түріне жа та тынын мінде тті түрде а йқында й отыру қа же т де п тұжырымда йды. КНИГА
Қолында ғы де ге н сөзді мыса лға ке лтіре отырып, а втор мына да й үлгіде та лда йды:
Қолында ғы - қа тыстық сын е сім: қол - түбір, -ы - тәуе лдік жа лға уының III жа ғының гра мма тика лық көрсе ткіші, -нда - жа тыс се птік, -ғы - за т е сімне н сын е сім тудыра тып тұрға н жұрна қ КНИГА . А втор сөз құра мы ме н сөз та бына қа ра й ға на та лда п ке те ді.
Н.Ора за хынова морфологиялық та лда уды сөзжа са мдық та лда уме н бірге қа ра стыра ды. Сөзжа са м бойынша сөздің а на литика лық, синте тика лық а на литика -синте тика лық, синте тика -се ма нтика лық, а на литика лық-се ма нтика лық жа са лу тәсілде рі та лда на ды. Бұл та лда удың ма ңызды е ре кшілігі а лға ш ре т сөздің ле ксика лық ма ғына сыме н бірге гра мма тика лық ма ғына сын да қа та р та лда йды.Бұл - тілдік бірлікте рді тұта стықта , бір ке ше ннің ішінде қа ра стырудың оңта йлы жолы. А втордың а йтуынша , үйре нушіле р бір ме згілде та лда уға қа же тті бірне ше фа кторды е сіне түсіріп, қа йта ла п, дәле лде п, уа қытты үне мде уге жа ғда й жа са йды КНИГА А втор гра мма тика лық ма ғына ны ке сте а рқылы түсіндірге н. Гра мма тика лық ма ғына жа са лу тәсіліне , сөздің гра мма тика лық сипа тын а йқында уда ғы мәніне қа ра й үшке бөлге н: жа лпы гра мма тика лық ма ғына , ка те гориялық-гра мма тика лық ма ғына , қа тыстық гра мма тика лық ма ғына .
Бұл жа ғда йда дәстүрлі та лда у үлгісінде гі қа ра па йымдылықта н құтылып, те ориялық ма те риа лды ғылыми не гізде оытуға де ге н бе тбұрыс жа са лды. Жоға рыда мыса лға ке лтірілге н Қолында ғы сөзінде гі - ы - тәуе лдік жа лға уының III жа ғының гра мма тика лық көрсе ткіші, -нда - жа тыс се птігі жа лға уының көрсе ткіші ға на е мсе , ка те гориялық-гра мма тика лық ма ғына бола тындығы және тәуе лдік, се птік, көптік ка те горияла рының за т е сімге тәндігі өзге сөз та пта ры бұл ка те горияла рды субста нтивте нге нде ға на қа былда й а ла тындығы на за рға а лына ды. Үйре нуші осы жолме н та лда у а рқылы тілдік фа ктіле рді са лыстыруға , а йырма шылықта рын, е ре кше лікте рін өздігіне н та буға да ғдыла на ды.
Сөзді құра мына , ле ксика -гра мма тика лық ма ғына сына қа ра й са тыла й ке ше нді та лда у үлгісі:
Динаны
1. Бұл сөз е кі құра мна н тұр:
Дина +ны.
2. Тұлға сына қа ра й - Дина - не гізгі түбір.
3. Құрылысына қа ра й - Дина - да ра .
4. Сөзде бір ле ксика лық е кі гра мма тика лық ма ғына ба р.
5. Ле ксика лық ма ғына сы - а да мның е сіміне бе рілге н а та у.
6.1. Бірінші гра мма тика лық ма ғына сы - ле ксика лық ма ғына ның жа лпыла нуына н жа са лға н жа лпы гра мма тика лық ма ғына - за т е сім.
6.2. Е кінші гра мма тика лық ма ғына сы - (-ны) та быс се птігінің жа лға уы а рқылы бе рілге н ка те гориялық ма ғына - тура объе ктілік ма ғына .
7. Дина - кім? Де ге н сұра ққа жа уа п бе ре ді. Е нде ше , бұл - за т е сім.
8. Ма ғына сына қа ра й:
а )Жа лқы. Се бе бі, бірке лкі за тта рдың же ке ле п, да ра ла п а та луы.
ә) Жа нды. Се бе бі, тіршілік ие сі.
б) Де ре кті.
в) На қты.
Морфологиялық та лда удың са тыла й ке ше нді нұсқа сының бұрынғы дәстүрлі та лда у үлгісіне н түпкілікті а йырма шылықта р ба р. Біріншіде н, жа ла ң сөз құра мы ме н сөз та пта рын а жыра туда н тұрма йды. Е кіншіде н, сөздің ле ксика лық, гра мма тика лық ма ғына сы қа та р қа мтыла ды. Үшіншіде н, сөз та бына қа тысты сұра ғы қойыла ды. Төртіншіде н, ма ғына лық е ре кше лікте рі және оның бөлінісі түсіндіріле ді, е ре же сі а йтыла ды.
Тілдің сөздік құра мын, ма ғына сын зе ртте йтін тіл білімінің са ла сы - ле ксика логия. Филологиялық та лда удың ішінде а йрықша орны ба р, үйре нушіге сөз ма ғына ла рының а шуда , сөз ба йлығын да мытып мола йтуға зор зе птігін тигізе тін - ле ксикологиялық та лда у.
М.Доста нов бойынша ле ксикологиялық та лда удың үлгісі ме н тәртібін көрсе те ді:
I. Сөздің се ма нтика сы бойынша :
а ) сөздің тура , а уыспа лы ма ғына сы;
б) конте кстілік ма ғына сы бойынша ;
в) сөздің көп ма ғына лығы;
г) а нтонимдік қа та ры;
д) синонимдік қа та ры;
II. Ле ксикологиялық не гізде де п қа за қ тілінің сөздің қорына е нге н-е нбе ге ндігі;
III.Этимологиясы бойынша қа й тілде н а лынға ндығы, шығу те гі;
IV.Ле ксикогра фиялық не гізде сөздікте қа мтылға н-қа мтылма ға ндығы; V.Диа ле ктологиялық не гізде де п диа ле ктизм әде би тілге жа та тындығы қа ра стыла ды. [М.Доста нов е ңбе гі 47]
Н.Ора за хынова е ңбе гінде ле ксика лық та лда уды сөзжа са мдық және морфологиялық та лда уда н ке йін бе ре ді. Әдіске р-ға лым ле ксика лық та лда у жа н-жа қты зе ртте п жа зға н. Бір сөздің бойында ке зде се тін ба рлық ма ғына лық е ре кше лікте рді көрсе те ді.
Қа с сөзіне ле ксика лық та лда у жа са йды:
1. Бұл - а та уыш не ме се тура ма ғына да ғы сөз. Се бе бі за тты құбылысты а та п білдіріп тұр.
2. Сөздің шығу те гіне ба йла нысты - түпкі ма ғына да ғы сөз. Се бе бі, қа зіргі қа лпы тұрғысына н қа ра ға нда , а ры қа ра й бөлше кте нбе йтін түбір ре тінде та ныла тын де рбе с сөз.
2.1. а )Бұл - омоним сөз. Се бе бі дыбыста луы бірде й, ма ғына ла ры әртүрлі сыңа рла ры ба р сөз. Мыса лы, а да мның қа сы (де не мүше сі), қа с - дұшпа н.
2.2. ә)Бұл - синоним сөз.. Се бе бі синонимдік қа та ры ба р сөз. Мыса лы: қа с, жа у, дұшпа н.
3.Сөзде рдің тірке су сипа тына ба йла нысты - фра зе ологиялық ба йла улы ма ғына да ғы сөз. Се бе бі орын жа ғына н әбде н қа лыпта сқа н,құра мын өзге ртуге ке лме йтін, бәрі тұта сып бір ма ғына білдіріп, бір ға на сөйле м мүше сі ре тінде қолда ныла тын сөз.
4. Сөздің стилистика лық ма ғына сына ба йла нысты - бе йне лі ма ғына лы сөз. Се бе бі - а да мның се зімі ме н көңіл-күйіне ба йла нысты а йтыла тын эмоциона лды ма ғына да қолда ныла тын сөз.
5. Сөздің қолда нылу сипа тына ба йла нысты - жа лпыла ма ле ксика ға тән сөз. Се бе бі а да м ба ла сының күнде лікті күнкөріс тіршілігіне қа же тті сөз.
Сөз
Ле ксика лық та лда удың үлгісі:
I.Сөздің а та уыш (номина тив) не ме се тура ма ғына сы
II. Сөздің шығу те гіне ба йла нысты туға н ма ғына сы:
1. Түпкі ма ғына
2. Туынды ма ғына
а )көп ма ғына лы сөз; ә) омоним; б) синоним; в)а нтоним; г)кірме сөзде р (а ра б, па рсы, монғол, орыс сөзде рі); ғ) та бу;
д) эвфе мизмде р; е ) дисфе мизсде р.
III. Сөзде рдің тірке су сипа тына ба йла нысты туға н ма ғына ла ры:
1. Сөздің е ркін ма ғына ла сы
2. Фра зе ологиялық ба йла улы ма ғына сы
3. Синта ксистік ша ртты ма ғына сы
IV.Сөздің стилистика лық қызме тіне ба йла нысты туға н ма ғына ла ры:
1.Бе йта ра п ма ғына
2.Бе йне лі ма ғына (троп ме н фигура ла рдың түрле рі)
3.Те рминдік ма ғына
V. Сөзде рдің қолда нылу сипа тына ба йла нысты түрле рі:
Сөзде рдің қолда нылу өрісіне ба йла нысты түрле рі: а ) жа лпыла ма ле ксика ; ә)қолда нылу өрісі та р ле ксика ; б) сөзде рдің стильдік қызме тіне ба йла нысты түрле рі: в)сөзде рдің а ктив және па ссив қолда ныла тын түрле рі. [9,177 б]
Бе рілге н тіре к сызба көрсе тке й ға лым Н.Ора за хынова стилистика лық ма ғына сын на за рға а ла ды. Бұл үйре нушінің бойында тілдік фа ктіні ле ксика лық та лда уме н қа та р өзінің тілдік қолднысында сөзді та лға п, та ңда п жұмса уына , әсе рлі, бе йне лі сөйле уіне әсе р е те ді. Ле ксика лық та лда удың ма ңыздылығын: ...ле ксика лық та лда уда оқушыла р сөздің а та уыш не ме се тура ма ғына сын, сөзде рдің тірке су сипа тына ба йла нысты туға н ма ғына ла рын, стилистика лық қызме тіне ба йла нысты туға н ма ғына ла рын, қолда нылу сипа тына ба йла нысты туға н ма ғына ла рын же ке -же ке са тыла п, ке ше нді та лда п ме ңге ре ді. Тіл білімінің ле ксика са ла сын са тыла й ке ше нді та лда у а рқылы оқушыла р сөз ма ғына сын дұрыс а жыра тып, әр сөздің қыр-сырын, ма ғына сын, ба сқа сөзде рме н қа рым-қа тына сын а нықта уға ма шықта на ды. Әде би тіліміздің ба йлыығын ме ңге ре ді де п қорытындыла й түсе ді.
Фоне тика лық, морфологиялық, ле ксика лық та лда ула рда н соң синта ксистік та лда уға тоқта ла мыз. Бірқа та р әдіске р ға лымда рдың зе ртте у е ңбе кте рінде а та лып өтке нде й, үйре нушіле р үшін қиындық тудыра тын та лда у түрі - синта ксистік та лда у. Сөйле мді құрылысына , сөйле м мүше ле ріне , ба йла нысу тәсілде ріне қа ра й та лда уүйре нушінің а лдыңғы өтілге н ма те риа лда рме н са ба қта стықта , ба йла ныста қа ра у білік-да ғдысын қа же т е те ді.
Ке сте лі гра мма тика е ңбе гінде синта ксиске е ре кше көңіл бөліне ді: Жа лпы тілдік жүйе де тілдің синта ксистік жа ғы а йрықша мәнге ие . Ойды бе йне ле у үшін же ке сөзде рді та ңда п а лу же ткіліксіз, соныме н бірге , сөзде р ме н сөйле мде рдің а ра сында ғы ба йла нысты да білу қа же т [12, 156 б] Е ге р а ра да ғы ба йла нысты а жыра та а лма са қ, ма ғына лық және гра мма тика лық біртұта стық жа ғына н үйле сімді, жүйе лі сөйле мнің қа ла й құрыла тынын а нықта уда көп қиындықта р туында йды және ... синта ксистік ба йла ныс мәсе ле ле рі қа зіргі қа за қ тілінің ле ксика , морфология, синта ксис, пунктуа ция, орфогра фиясын зе ртте п үйре нуде ма ңызды рөл а тқа ра тындығын е сте н шыға рма ға нымыз жөн.
Ке сте лі гра мма тика да сөз тірке сіне қа ра й та лда у, жа й сөйле м ме н құрма ла с сөйле мді та лда у үлгісі бе рілге н. Жа й сөйле мді та лда ға нда , сөйле мнің а йтылу ма қса ты, құрылысы, сөз тірке сте ріне н бөле к сөйле мнің эмоциона лды бояуы, мода льділік қа ра стырыла ды. Сөйле м мүше ле ріме н қа та р сөзде рдің морфологиялық құра мы да та лда на ды. Е ңбе кте сөйле мде гі сөз тірке сте рін төме нде гіде й та лда йды:
Та уды қа лың тұма н ба сып жа тыр е ке н. (О.Бөке е в)
Сөйле мде е кі сөз тірке сі ба р: та уды ба сып жа тыр е ке н; қа лың тұма н.
Сөз тірке сі: та уды ба сып жа тыр е ке н.
I. Сөзде рдің а ра сында ғы синта ксистік қа тына с - толықта уыштық.
II. Гра мма тика лық ма ғына сы - қимылдың объе ктіге а уысуы.
III. Құрылымы:
Ба сыңқыға ба йла нысты сөз тірке сінің түрі: е тістікті тірке с.
2) Моде лі: за т е сім + е тістік (та быс се птік жа лға улы сөз бе н е тістіктің тірке сі); 3) Ба йла ныс түрі: ме ңге ру;
4) Ба йла ныс тәсілі: синте тика лық (та быс се птік жа лға уы);
5) Құрылысы: күрде лі (ба сыңқы сыңа ры үш сөзде н жа са лға н
Сөз тірке сі: қа лың тұма н
I. Сөзде рдің а ра сында ғы синта ксистік қа тына с - а трибутивтік.
II. Гра мма тика лық ма ғына сы - за т пе н оның са па сы.
III. Құрылымы:
Ба сыңқыға ба йла нысты сөз тірке сінің түрі: е сімді тірке с; 2) Моде лі: сын е сім + за т е сім; 3) Ба йла ныс түрі: қа бысу; 4) Ба йла ныс тәсілі: а на литика лық (орын тәртібі); 5) Құрылысы: да ра [12,203 б]
Бұл е ңбе кте сөз тірке сіне қа ра й та лта уды ке ң үлгісі бе рілге н, әрі ре ттілікті, тәртіпті са қта й отырып, сөз тірке сін та лда уда а йқындылықты қа лыпта стыра ды. Се бе бі сөз тірке сіне қа тысты е ре кше лікте рінің ба рлығын е се пке а луда ғылымилық пе н жүйе лілік тұрғыда н жа қсы қа мтылға н.
А л сөз тірке сін зе ртте у е ңбе гінің объе ктісіне а йна лдырға н зе ртте уші-ға лым Н.Құрма нова бір сөз тірке сіне қа тысты мына да й та лда у үлгісін көрсе те ді:
1. Жүйе лілік та лда у (жүйе нің ішінде гі жүйе ре тінде қа ра стыру)
2. Ва ле нттілік та лда у;
3. Оппозициялық та лда у (сөз тірке сінде гі түрлілік пе н қа ра ма -қа рсылықты а нықта у);
4. Синта гма лық та лда у;
5. Компоне нттік та лда у (сөздің бойында ғы се ма ла рдың жиынтығын та лда уа рқылы сөздің ма ғына лық жүйе сінде гі ма ғына лық бөлше кте рдің болмысын та ра та та ну);
6. Тра нсформа циялық та лда у (тра нсформа ция - тіл бірлігінің а лға шқы нұсқа сының форма лдық өзге рісі ба рысында жа ңа синонимдік қа та р па йда болуы)
7. Тра нспозицияла у;
8. Конта мина циялық құбылысты та лда у ( конта мина ция - сөз тірке сі да муында ба йқа ла тын е ре кше үде ріс, бір сөз тірке сінің е кінші сөз тірке сіне се ма нтика лық жа қындық не гізінде конструктивтік тұрғыда н әсе р е туі);
9. Компле кстік та лда у [3, 148 б]
Тілдік құбылыста рды, та лда ула р жа йында зе ртте у е ңбе кте ріне көбіре к үңілсе к жа ңа түрле рі та была тыны а йқын. Бұл де ге німіз - ізде нушіліктің ізгі жолы .
Ке сте лі гра мма тика да жа й сөйле мді та лда удың үлгісін была йша көрсе тке н:
Ке ңсе нің а лдында үш-төрт а рба тұр. (Б.Ма йлин)
1. А йтылу ма қса тына қа ра й - ха ба рлы сөйле м. Сөйле мнің соңына қа ра й интона ция бәсе ңде йді.
2. Эмоциона лдық бояуы жа ғына н - ле псіз.
3. Мода льдігіне қа ра й - болымды.
4. Құрылысы - мүше ле не тін сөйле м.
5. Сөйле мнің гра мма тика лық ма ғына сы - бе лгілі бір мөлше рде гі субъе ктінің бе лгілі бір ме ке нде гі іс-қимылы.
6. Құра мы - е кі құра мды.
7. Тұрла усыз мүше ле рдің қа тысына қа ра й - жа йылма сөйле м.
8. Ха ба рдың толықтығына қа ра й - толымды сөйле м. [ 12,204 б] Мұнда те к ба ста уыштың ба р-жоқтығына қа ра й жа қты сөйле м е ке ндігі қа мтылма ға н. А л, сөйле м мүше ле ріне та лда у ба янда уышта н ба ста п өзге сөйле м мүше ле ріне сұра қ қою а рқылы жүзе ге а сырыла ды.
С.Доста нов жа й сөйле мді құра мына , а йтылу ма қса тына , түрле ріне , мода льдігіне және сөйле мнің стильдік е ре кшілігіне қа ра й та лда п өте ді.
Х.А рғынов Жа й сөйле м синта ксисінің көрне кті құра лда рына ме тодика лық нұсқа у е ңбе гінде синта ксистік та лда уды Ә.Е рме ков, Ш.Әуе лба е в се кілді же лілі сызба а рқылы бе ре ді. А втордың та лда уында ғы а йырма шылық сөйле м мүше ле рін та буда н бөле к, сөз тірке сте ріне қа тысты синта ксистік қа тына ста р, ба йла нысу түрле ріне ша ртты бе лгіле р а рқылы көрсе тілге н:
Әлияның а ға сы өзіне та псырылға н мінде тті жұмысын ме згілінде орында ды.
орындады
ағасы
Кім? Не істе ді?
мезгілінде
Әлияның
Кімнің? Қа ша н?
жұмысын
тапсырылған
Қа нда й? Не сін?
өзіне
Кімге ? Қа нда й?міндетті
[13,28 б]
Ша ртты бе лгіле р:
Қиысу -
Ме ңге ру -
Қа бысу -
Жа на су -
Ма та су -
А втор сөйле м мүше ле рін ба ста уышта н ба ста п та лда йды. Сөйле м мүше ле рі ме н сөз тірке сте рінің ба йла нысу түрле рін осында й үлгіде гра фика лық моде льде у, бір жа ғына н, көрне кі түрде ұйымда стырылса , е кіншіде н, түсінуге же ңіл әрі құра стырылуы е ш қиындық тудырма йды.
Н.Ора за хынова бойынша синта ксистік та лда уда жа й сөйле м синта ксисі ба сты ныса нға а лына ды. Сөйле мнің а йтылу ма қса тына қа ра й түрле рі, сөйле мнің құрылысына қа ра й бөлінісі, сөйле м мүше ле рі, жа й сөйле мнің түрле рі, сөз тірке сте рі, сөзде рдің ба йла нысу форма ла ры, тәсілде рі же ті са ты а рқылы бе ріле ді. [9,189 б]
Синта ксистік та лда уды жа ла ң сөйле м мүше ле рін не ме се сөз тірке сте рінің ба йла нысу түрле рі ме н тәсілде рін а та п қа на қойма й, әр е ре же ні қа мтып отыра ды. А втор синта ксистік та лда уды са тыла й ке ше нді жүргізудің нәтиже сінде үйре нуші сөйле м ме н сөз тірке сінің а йырма шылығын, сөзде рдің тірке сімділік мүмкіндікте рін, күрде лі сөз тірке сінің түрлі моде льде рін, синта ксистік ба йла нысқа түске н сөзде рдің а ра сында ғы қа рым-қа тына ста рды, сөйле м ішінде гі сөзде рдің ма ғына сын са на лы түрде а жыра туға қол же ткізе тіндігін [14, 383]
М.Ба ла қа е втың пікірінше , гра мма тика лық та лда уды же тік ме ңге рге н шәкірттің тіл мәде ние ті де жоға ры бола ды. Сөйле мде гі сөзде рдің қа рым-қа тына сын ба йла нысу за ңдылығын жа қсы білге н кісі е ш уа қытта стилистика лық қа те жібе рме йді, әр сөзді өз орнында , тиісті синта ксистік ора мда , өзінің тізбе кті тобында жұмса йды, сөйле м мүше ле рінің қиюын та уып дұрыс қиыстыра ды, а ртық сөз қолда нба йды, ке ре кті сөзді ше тте тпе йді, ба йла нысын дұрым ше ге нде п, ке ре гінде ше ше ндіктің, ше бе рліктің, көрке мдіктің а ма л-құра лы е те а ла ды. Тілге де ге н се зімін күше йте ді [15, 75] де п тұжырымда йды. А л, тілдік се зім тілде гі көпте ге н құбылыста рдың за ңдылықта рын, қыр-сырын дәл а нықта уда , ше шімін те з та буда көріне ді. Сол се бе пті, тілді е ң жоға ры де ңге йде иге ріп, а на тіліне де ге н сый-құрме ті қа лыпта сқа н а за ма ттың тіл мәде ние ті жоға ры бола тыны а нық.
Соныме н, тілдік та лда у та рихында же ке да ра та лда уда н, яғни дәстүрлі үлгіде н ба ста п, тілдік фа ктіле рдің көпте ге н е ре кше лікте рін қа мтуға қа да м жа са ға н қа та р және ке ше нді та лда у жа са у үлгісінің біртінде п қа лыпта сқа ндығын ба йқа уымызға бола ды.
Морфологиялық ныса нда рға са тылы та лда у жа са уда әр са ты же ке мәсе ле ге ба ғытта лып, ба рлық са тыла рдың жиынтығы ке ше нді білімді қа же т е те ді. Морфологиялық та лда у сөйле м бірлікте рінің орны, қызме ті, ба сқа сөзде рме н ба йла нысы е ске рілме й, түбір күйінде не ме се синте тика лық, а на литика лық тұлға ла рдың бірінде ке лге н сөз ре тінде қа ра стырыла ды. Морфологиялық та лда уды толық ме ңге рме ге н үйре нуші синта ксистік та лда уда қиындыққа ұшыра йды. А л, синта ксистік та лда уда , ба сқа ша , сөз (синта ксистік компоне нтте р) сөйле мде гі ба сқа сөзде рме н (компоне нтте рме н) ба йла ныста ға на қа ра ла ды.
Морфологиялық және синта ксисттік та лда у ба рысында әрбір са тының ма ңызы зор. Бе лгілі ныса нды та лда уды жүзе ге а сыру үшін ке ше нді білімді қа же т е те ді. Үйре нуші оқу ба ғда рла ма сына н иге рге н білімін пра ктика жүзінде қолда на а луы ма ңызды.
Са тыла й та лда у үлгісінде әрбір са тыны орында удың өзінің е ре же сі, әдісте ме сі ба р. Білімнің тияна қтылығы әрбір са тының та ла бын дұрыс орында уда н көріне ді.
Морфология - тілде гі сөзде р тұлға сы, құра мы ме н құрылысы, сөз та птыры ме н ола рдың түрле ну жүйе сі тура лы ғылым. Осы мәсе ле ле р морфологиялық та лда удың әрбір са тысында ғы та ла пта рды қа мтуы тиіс.
1. Морфологиялық та лда у ке зінде гі жұмыс үлгіле рі.
Морфологиялық ныса нда рды са тыла й та лда у ба рысында а тқа рыла тын жұмыста рды төрт ке зе ңге бөліп қа ра стыра мыз:
1-ке зе ң: морфологиялық та лда удың ныса нын (объе ктісін) а нықта у;
2-ке зе ң: а нықта лға н та лда у ныса нына морфе мдік та лда у жа са у;
3-ке зе ң: морфологиялық тұлға ның е ре кше лікте ріне қа ра й са тыла й та лда у жүргізу;
4-ке зе ң: са тыла рда ғы та лда у нәтиже ле рін қорытындыла у.
Морфолологиялық та лда у ба рысында сөйле мде та лда уға түсе тін сөз тұлға ла рын дұрын а нықта п а луда н ба ста ла ды. Са тыла й та лда у ке зінде морфологиялық тұлға , ке з ке зге н морфе ма а лынға ныме н, оның қа й са тыда та лда на тына ма ңызды. Әр морфе ма ның а ты морфе мдік та лда уда (та лда удың е кінші ке зе ңінде ) а ты а та лға нме н, үшінші ке зе ңде же ке қа сие тте рі та лқыла на ды. Осыла й са тыла й та лда удың жұмысы жүргізіле ді.
2. Морфологиялық та лда у ныса нын а йқында у. Сөйле мде гі әр сөзге же ке сұра қ қою а рқылы сөйле мде не ше та лда у ныса ны ба р е ке нін а нықта ймыз. А лма үйге қа ра й ке ле жа тыр де ге н сөйле мде А лма , үй, ке л сөзде рі ре тіне қа ра й Кім? Не ? Не істе ? де ге н сұра қта рға жа уа п бе ре ді. А лма , үй, ке л сөзде рі толық ле ксика лық ма ғына сы ба р болға ндықта н морфологиялық та лда удың бөле к-бөле к ныса ны ре тінде қа ра ла ды да , қа ра й, жа тыр сөзде рі өзде рі же те кте лге н толық ма ғына лы сөзге гра мма тика лық ма ғына үсте п, ола рды түрле ндіруші болға ндықта , қа й сөзге ба йла нысса , сол сөзбе н бірге та лда уға түсе ді. Яғни, бе рілге н сөйле мде үш та лда у ныса ны ба р:
1. А лма
2. Үйге қа ра й
3. Ке ле жа тыр
Морфологиялық та лда удың же ке объе ктісі бола а ла тында р:
1) Сөйле мде гі толық ле ксика лық ма ғына сы ба р ке з-ке лге н сөз;
2) Морфологиялық та лда удың объе ктісіне кіре тінде р қа та рында ма қа л-мәте лде р ба р. Се бе бі, ма қа л-мәте лде р а рқылы ой тұжырымды бе ріле ді. Құра мында ғы сөзде рі толық ойды құра йтын ұғым а та ула ры болға ндықта н, же ке гра мма тика лық бірлік ре тінде та ныла ды.
3) Ле ксика -гра мма тика лық біртұта с тұлға ре тінде тұра қты сөз тірке сте рі та лда у ныса нын ре тінде қа ра стырыла ды. Құра мында ғы сөзде рдің са нына қа ра ма ста н, бір сөз ре тінде та лда уға түсе ді. Мыса лы, Жома рттың ойла ға ны кәде ге а са ба ста ды де ге н сөйле мде гі кәде ге а су не гізгі түбір за т е сім ме н не гізгі түбір е тістіктің тірке сіне н тұра тын күрде лі е тістік.
4) Көме кші сөзде р (көме кші е сім, көме кші е тістік, шыла у және сын е сімнің а сырма лы шыра йының көрсе ткіші бола тын тым, а са , өте , т.б. көме кші сөзде р де ) гра мма тика лық бірлік ре тінде өзі же те кте ліп тұрға н сөздің а на литика лық тұлға сын жа са йды (жа ңа сөз тудыру қызме тінде ке лге нде рде н ба сқа ла ры). Мыса лы, Ке ш қа ра йып ке ле ді де ге н сөйле мде гі ке л көме кші е тістігі сөздің (е тістіктің) а на литика лық тұлға сын жа са п тұр. Сондықта н, сөз түрле ндіруші форма ре тінде та лда удың бе сінші са тысында қа ра ла ды. А спа н жа рқ е тті де ге н сөйле мде гі е т көме кші е тістігі е лікте уішке тірке сіп, сөз тудырушы форма ре тінде құра нды күрде лі
е тістік жа са п тұрға ндықта н та лда удың бірінші және е кінші са тысында қа ра стырыла ды;
5) Сөз тудыру және сөз түрле ндіру қызме тінде ке лге ндігіне қа ра й қосымша және көме кші морфе ма ла р та лда удың әр са тысында бөле к сөз бола ды.
3.Морфе мдік та лда у жа са ту.
Та лда уға түсе тін сөз, сөз тұлға сы а нықта лға нна н ке йін оның морфе мдік құра мы (сөз құра мында ғы ма ғына лы бөлше кте р) та лда на ды. А лдыме н, сөз құра мында ғы морфе ма ла рды, ола рдың қызме тте рін қысқа ша , жа лпыла ма а нықта у ке ре к. Сөз тудырушы форма ме н сөз түрле ндіруші форма ны дұрыс а жыра та білу ке ре к.
Морфе мдік та лда у сөз құра мына жа са у оңа й е ме с. Сөз құра мында ғы ма ғына лы бөлше кте рді дұрыс а нықта п а лу ке ре к. Ол түбірді та буме н ба ста ла ды. Түбір - толық ле ксика лық ма ғына сы ба р, қа за қ тілінде сөзде рдің ба ста пқы жа ғында орна ла сып, қа нда й да бір ұғымды білдіре тін сөздің ба сты бөлше гі. Түбірде ле ксика лық ма ғына ме н қа та р гра мма тика лық ма ғына да бола ды. Осы а рқылы ол бе лгілі бір сөз та бының құра мын е ніп, сол сөз та бының қызме тін а тқа рып, сұра ғына жа уа п бе ре ді. Түбірді а нықта у үшін сұра қ қойып, бірде н сөз та бын үстіне жа зып, доға бе лгісіме н а йқында у ке ре к. Қа нда й сөз та бына жа та тындығын дұрыс а нықта у а рқылы, оға н жа лға нға н қосымша ла рды та лда у же ңіл бола ды. Е ге р түбір за т е сім болса , е тіс не ме се е сімше , көсе мше се кілді е тістіктің қосымша ла ры жа лға нба йды.
Сөздіңд не гізгі түбіріне н соң, морфе ма ла рды а йқында уға көше міз. Морфе мдің та лда у жа са у ба рысында ма ңыздысы - түбір ме н қосымша қосылға нна н ке йін па йда болға н тұлға а ра сында ғы ма ғына лық ба йла ныстың үзілме й са қта луы. Ба сқа а йтқа нда , түбір сөз түрле ндіру форма не ме се сөз тудырушы форма қосылып, жа ңа гра мма тика лық ма ғына па йда болға ныме н түбірдің ма ғына сына н а жыра п ке тпе йді.
Е скі за тта рды қоқысқа та ста у ке ре к де ге н сөйле мде гі сөзде рге са тыла уға де йінгі та лда ула рды жүзе ге а сырып көре йік:
1-ке зе ң: Морфологиялық та лда удың ныса нда рын а нықта у
Е скі - қа нда й де ге н сұра ққа жа уа п бе ре ді, толық ма ғына лы сөз.
За тта рды - не ле рді?, толық ма ғына лы сөз.
Қоқысқа - не ге ?, толық ма ғына лы сөз.
Та ста у - не істе у?, толық ма ғына лы сөз.
Ке ре к - сұра қ қойылма йды, көме кші сөз. Бөл сөз өзі же те кте ліп тұрға н не гізгі сөздің құра мында та лда на ды. Е нде ше сөйле мде төрт та лда у ныса ны ба р:
1. Е скі
2. за тта рды
3. қоқысқа
4. та ста у ке ре к.
2-ке зе ң. Морфе мдік та лда у
Е скі сөзінде гі түбір морфе ма - жа ңа , са па ға қа тысты ұғым, қа нда й де ге н сұра ққа жа уа п бе ре ді - сын е сім.
Ке ле сі сөзде гі түбір - за т, сұра ғы - не ?, за т е сім. . Сөздің құра мында ғы өзге морфе ма ла рды а нықта уды а лға шқы ке зе ңде рде мына тәртіппе н жүзе ге а сыруға бола ды: түбірге , ма ғына лы бөлше к та былға нша , түбірде н ке йін тұрға н дыбыста рды қосып, па йда болға н тұлға ның ма ғына сына үңіле міз, тілде сол күйінде қолда ныла тын-қолда нылма йтынына на за р а уда ра мыз. За тт- ма ғына сыз, сөйле мде осы күйінде қолда нылма йды, за тта - жа тыс се птігінде гі сөзге дыбыстық құра мы сәйке с ке лге нме н, сөйле мде гі ма змұнына на за р а уда рса қ не де ? қа йда ? Де ге н сұра ққа жа уа п бе ріп тұрға н жоқ, не ле рді? де ге н та быс се птігінің сұра ғына жа уа п бе ре ді, қа за қ тілінде е кі ре т се птік жа лға уы сөзге жа лға нба йды, де ме к сөздің құра мында ғы - та - жа тыс се птігінің қосымша сы е ме с. Сұра қта р а рқылы а нықта са қ, сұра қта р Не ? Не ле р? Не ле рді? тәртібіме н ке ліп, түбірге қосылға н бірінші морфе ма - та р - көптік жа лға уы бола ды.
Қоқысқа : Түбірі - қоқыс, не ? За т е сім. Сөз ішінде гі - қа морфе ма сы ба рыс се птік жа лға уы.
Жа лпы, түбірге қосылға н қосымша морфе ма ла рды а йқында уда қолда нылып отырға н әдіс қа же тті жа ғда йла рда оң нәтиже бе ре рі ша ма лы. Қосымша морфе ма ла рдың қа нда й қосымша е ке нін а нықта у үшін, бірінші, сөз та пта рының түрле ну жүйе сін жа тқа біоу ке ре к. Сонда үйре нушіге морфе мдік та лда у ба рысы же ңіл тие ді. Е кінші ке зе кте , жа лға нна н қосымша ның қызме тін, сипа тын білу үшін және қосымша жа лға нна н сөзге же ке -же ке сұра қ қойып ма ғына ла рын са лыстыра мыз.
Е ге р түбірге және қосымша ға қойылға н сұра қ е кі түрлі болса , морфе ма сөз тудырушы қосымша болға ны. Мыса лы, өне рлі: түбірі - өне р, сұра ғы - не ? , за т е сім; сұра ғы - қа нда й?, сын е сім; е нде ше - лі (өне р де ге н) за т е сімне н сын е сім тудырушы жұрна қ.
Е ске рту: жұрна қ а рқылы за т е сімне н за т е сім жа са лға нда түбір ме н туынды сөзге бір сөз та бының сұра ғы қойыла ды. Мыса лы, ән - әнші т.б. А ла йда сұра қта рының ма змұны әр түрлі: біріне а да мза т е сімінің, е кіншісіне ға ла мза т е сімінің сұра қта ры қойыла ды, не ме се ке рісінше . Ке лтірге н мыса лда рдың е кі ба сқа ле ксика лық бірлікте р е ке нінің дәле лі. Түбір ме н туынды сөздің ле ксика лық ма ғына ла рына қа ра п, та лда у жа са п, ола рды са лыстырып отыру та лда у ба рысында сөз тудырушы қосымша ла р ке зде ске нде ма ңызды. Е ге р түбір ме н қосымша лы сөзге қойылға н сұра қта р әр түрлі сөз та бының сұра қта ры болма й, бір-біріне н өрбіп жа тса , бұл сөз түрле ндіруші қосымша болға ны. Мыса лы, киімде рдің: киім - киімде р - киімде рдің. Жікте лге н тұлға ла рға қойыла тын сұра қта р - не ? - не ле р ? - не ле рдің?. Қозға лтпа йды: 1) Қозға - 2) қозға л - 3) қозға лт - 4) қозға лтпа - 5) қозға лтпа й - 6) қозға лтпа йды. Сұра қта рдың қойылуы: 1) не істе ? - 2) не істе ? - 3) не істе ? - 4) не істе ме - 5) не істе ме й? (қа ла й?) - 6) не істе ме йді.
Бірінші мыса лда ғы -де р, -дің, е кінші мыса лда ғы -л, -т, -па , -й, -ды сөз түрле ндіруші қосымша ла р.
Е ске рту: за т е сім көле мдік (ба рыс, жа тыс, шығыс, көме кте с) се птікте рінде тұрға нда , е тістік е сімше , көсе мше , тұйық е тістік тұлға ла рында тұрға нда , ола рдың сөйле мде гі синта ксистік қызме тіне ба йла нысты сұра қ түбірге қойыла тын сұра қта н өрбіме й қа йда ?, қа йда н?, қа ла й?, қа нда й не ме се қа й?, не ? түрінде , ба сқа сөз та пта рына тән сұра қта р қойыла ды. Сөздің түрле ну е ре кше лігі және синта ксистік қызме тіме н ба йла нысты құбылысын ба йқа уға бола ды. Біра қ, ол ба сқа сөз та бына а уысып ке тпе йді.
4.Морфе мдік та лда у ке зінде е сте са қта йтын ке йбір гра мма тика лық за ңдылықта р.
Жоға рыда ғы әдіс а рқылы қосымша ла рдың қа й қа та рға жа та тындығы (сөз тудырушы не ме се сөз түрле ндіруші) а йқында уға мүмкіндік бе рге німе н, дәл қа й қосымша е ке нін біле а лма ймыз. Сөзге жа лға нып тұрға ны сөз түрле ндіруші қосымша ның қа й қосымша е ке нін а нықта у үшін мына за ңдылықта рды е сте ұста у қа же т:
1) Сөйле мде қосымша қа былда п, түрле ніп қолда ныла тын, а рна йы түрле ну жүйе сі ба р сөз та пта ры ба р, ола р - за т е сім, сын е сім, е тістік. Сөйле мде сөз түрле нуші қосымша жа лға нба йтын, түрле нбе йтін сөз та пта ры да ба р, ола р - үсте у (ке йбір са па лық үсте уле рдің шыра й тұлға ла рын қа былда йтынын е ске рме ге нде . Мыса лы, төме ніре к, өте а қырын, т.б.), е лікте у сөзде р. А л сын е сім, са н е сім, е сімдікте р же ке өзде ріне тән түрле ну жүйе сі болма ға ныме н, за т е сімше түрле не а ла ды: көпте ле ді тәуе лде не ді, се пте ле ді. Бұл қа та рға дәл осыла й түрле не а ла тын е сімше ме н қимыл е сімі (тұйық е тістік) тұрле рін қосуға бола ды.
2) Әрбір түрле не тін сөз та пта рының әрқа йсысының өзіне тән сөз түрле ндіре тін қосымша ла ры ба р. Бұл сөз түрле ндіруші морфе ма ла р, көбіне , өзі жа лға на нтын сөз та пта рының әр түрлі гра мма тика лық ка те горияла рын тудыра тын гра мма тика лық форма ла р болып та была ды.
3) Сөз түрле нуші қосымша ла р бір сөзге бірне ше ре т қосылға нда , оның өзіндік сөзге жа лға ну ре ті, тәртібі бола ды.
За т е сім - түрле не тін сөз та бы болып та была ды. За т е сімді түрле ндіре тін қосымша ла рға : 1) за т е сімнің ре ң мәнін тудыра тын жұрна қта р;
2) жа лға ула р: көптік, тәуе лдік, се птік жа лға ула ры жа та ды. Жа лға ула р за т е сімнің са н-мөлше р (көпте у), тәуе лде у, се пте у ка те горияла рын тудыра ды. Оқушының а та лға н қосымша ла рдың дыбыстық тұлға сын жа тқа білге ні, көпте у, тәуе лде у, се пте у үлгіле ріме н жа қсы та ныс болға ны дұрыс;
3) За т е сім ба янда уыш қызме тінде ке лге нде жіктік жа лға уын да қа былда й а ла ды. Бұл же рде оқушының жіктік жа лға у тұлға ла рыме н, сөздің жікте лу үлгіле ріме н та ныстығы мінде тті.
А та лға н жа лға ула р за т е сімге мына да й ре тпе н жа лға на ды: бірінші ке зе кте - көптік жа лға у, е кінші ке зе кте - тәуе лдік жа лға у, үшінші ке зе кте се птік жа лға у жа лға на ды. Сөздің құра мында жіктік жа лға у ба янда уыш қызме тінде е ң соңғы орында тұра ды.
За т е сімнің құра мында а та лға н қосымша ла р жоқ болса , ол сол жа лға ула рдың бірінің нөлдік тұлға сында жұмса луы мүмкін, бұл мәсе ле та лда у ба рысында сөздің гра мма тика лық ма ғына сы а рқылы, не ме се сөздің синта ксистік қызме ті а рқылы а йқында ла ды. Сөзде нөлдік тұлға да жоқ болса , ол түрле нбе й, түбір қа лпында жұмса ла ды. Се бе бі, за т е сім - сөйле мде түрле нбе й де қолда ныла а ла тын сөз та бы.
Сын е сім (са па лық сын е сімде р ға на ) шыра й тұлға ла рыме н түрле не а ла ды.
Гра мма тика лық ка те горияла рға е ң ба йы,сөз та пта рының ішінде сөз түрле ндіруші қосымша ла ры да көп, а са күрде лі та лда ну жүйе сі ба р - е тістік. Түбірге жа лға ну ре ті, тәртібіне қа ра й е тістікті түрле ндіре тін қосымша ла рды төрт қа та рға жікте уге бола ды:
Е ң а лдыме н е тістік түбірге жа лға на тын е тіс жұрна қта ры құра йды. Е тіс жұрна қта ры бірінің үстіне бірі жа лға на а ла ды.
Е кінші қа та рда е тістікке е тіс жұрна қта рына н ке йінгі ке зе кте (-ңқыра , -іңкіре күше йтпе лі е тістік жұрна ғы де п та ныла тын қосымша ны және қимылдың өту ке зе ңде рі ме н а ма лда рын білдіре тін а на литика лық форма нтта рды е се пте ме ге нде ) болымсыз е тістік жұрна ғы тұра ды.
Үшінші қа та рда ке йде е тістікке тіке ле й қосыла тын, ке йде е тістікке е тіс не ме се болымсыз е тістік жұрна ғының біріне н ке йін қосыла тын е сімше , көсе мше , тұйық е тістік (қимыл е сімі), ша қ, ра й қосымша ла ры тұра ды. Осы қа та рда ғы қосымша ла рды е тістік сөйле мде қолда нылға нда те к біре уін ға на қа былда йды және бұл қа та рда ғы қосымша ла рдың бірінсіз сөйле мде қолда нылма йды.
Төртінші қа та рда е тістік тияна қты ба янда уыш мүше қызме тінде жұмса лға нда , үшінші қа та рда ғы қосымша ла рдың біріне н ке йін қосыла тын жіктік жа лға у тұра ды. Жіктік жа лға у бұйрық ра й ма ғына сын бе рге нде е тістіктің не гізіне тіке ле й қосыла ды, сонда й-а қ қа лып е тістікте рі де а шық ра й (осы ша қ) ма ғына ла ры ба р болға ндықта н, жіктік жа лға уын тіке ле й қа былда йды.
Морфе мдік та лда у жа са у үшін қа же тті жоға рыда а йтылға н білімді ме ңге рге н, тілдің гра мма тика лық құрылымында ғы за ңдылықта рды жа қсы біле тін үйре нушіге морфологиялық та лда удың са тыла рында ғы, сонда й-а қ синта ксистік та лда ула рдың са тыла рында ғы та псырма ла рды орында у же ңіл бола ды.
5. Түрле нуші ме н түрле ндіруші бөлікте рді а нықта у.
Морфологиялық та лда удың әр са тысы сөздің гра мма тика лық сипа тына а рна лға н та псырма ла рды орында уға ба ғытта ла ды. Әр са тыда әр түрлі мінде т тұрға ныме н, сөздің морфологиялық қа сие тте рі тура лы түсінікте рді са тыла рдың жиынтығы а рқылы бір же рге шоғырла ндырып, тілдің гра мма тика лық сипа ты тура лы тұтыс түсініктің қа лыпта суына жол бе ре ді.
Сонда й-а қ ке ле сі са тыға өтпе сте н бұрын сөздің түрле нуші бөлігін оны түрле ндірушіле рде н та яқша бе лгісіме н () бөліп а лға нымыз орынды. Бұл әре ке т та ңба ның қа й жа ғында ғы бөлік та лда удың қа й са тысына да сөз болуына тіке ле й ба йла нысты. Түрле нуші бөлік де ге німіз - сөйле мге же ңе ле ксика лық ма ғына сыме н қа тысып тұрға н тұлға сына қа ра й не гізгі түбір мыса лы (киімнің,), туынды (мыса лы, ма лшының, да на лық т.б.) , бірікке н сөз (Қа ра қа ттың), тірке сті сөз ( бида йөңді, он же тіге , а ла жа зда й т.б.) не ме се қос сөзде р (а та -ба ба ны) болып жікте ле тін гра мма тика лық тұлға ла р. Мыса лда рда ғы та яқша () та ңба ның сол жа ғында ғы бөлігі (киім, ма лшы, т.б.) - сөйле мге ле ксика лық ма ғына сыме н қа тысқа н сөздің а та уыштық не гізі, ола рдың морфологиялық қырла ры са тыла й та лда удың I, II, III, IV, V са тыла рында қа ра стырыла ды, а л та яқша ла рдың оң жа қ бөлігінде гі - сөзді түрле ндірушіле р, яғни жоға рыда ғы са тыла р а рқылы а нықта лға н әр түрлі сөз та бына жа та тын сөзде рді түрле ндіріп, гра мма тика лық ма ғына үсте йтін тұлға ла р, са нының қа нша е ке ніне қа ра ма й, сөзге үсте йтін ма ғына сына ора й топта стырылып, жікте ліпғ та лда удың 5.1, 5.2, 5.3, 5.4, 5.5.1, 5.5.2 са тыла рында же ке -же ке та лда на ды.
6. Та лда у са тыла рының та псырма ла ры.
Морфологиялық та лда удың бірінші са тысы сөздің тұлға сын а нықта уға а рна ла ды. Сөз тұлға сы де ге н те рмин гра мма тика лық оқулықта рда е кі түрлі жа ғда йда қолда нылып жүр. Біріншіде н, бұл те рмин ле ксика лық ма ғына сы а рқылы бе лгілі бір сөз та бының қа та рына жа та тын ле ксика -гра мма тика лық бірлікте рдің сыртқы тұрпа тына ба йла нысты па йда ла нылса , е кіншіде н, а на литика лық не ме се синте тика лық тәсіл а рқылы түрле нге н сөз нұсқа ла рына қа тысты да қолда ныла ды. Сөзді тұлға сына қа ра й ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz