Қазақ халқының гидронимдері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Факультеті: «География және табиғатты пайдалану»

Кафедра: «Картография және геоинформатика»

Мамандығы: «Геодезия және картография»

СӨЖ

Тақырыбы:«Қазақ халқының гидронимдері»

Орындаған : Балтабай Д.

Тексерген : Тумажанова С. О.

Жоспар

1. Кіріспе

2. Негізгі бөлім

I. Жамбыл облысының гидронимдері

II. Талас өзені

III. Шу өзені

3. Қорытынды

4. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Гидронимы (от др. -греч. ὕδωρ - вода + ὄνομα - аты) бір сынып топонимов - атауы су объектілері (өзендер, көлдер, теңіздер, шығанақтардың, төгілуін, каналови т. б.

Адамдар әлемді атаулар мен атаулар арқылы қабылдайды, бірақ олардың қалай пайда болғандығы және нені білдіретіні туралы сирек ойлайды. Әсіресе гидронимдер бізге көп нәрсені айта алады. Қазақстан Республикасының гидронимия жүйесінде ежелгі дәуірдегі этникалық, көші-қон процестері, тарихи оқиғалар, шаруашылық құрылымының ерекшелігі, адамдардың жеке есімдері, жердің географиялық жағдайлары, флора мен фаунаның қазіргі және бұрынғы болуы көрініс тапты. Сондықтан гидронимияны зерттеу және сипаттау өткен және қазіргі уақытта ҚР территориясын мекендеген және мекендеген халықтардың тарихын, этникалық мәдениетін зерттеуде өзектілігі мен ғылыми маңыздылығына ие болады.

Сырдария өзені Орта Азия аумағында ағып өтеді, Нарын және Қарадария өзендерінің қосылуынан пайда болады, бұрын Арал теңізіне құятын, соңғы 20 жыл ішінде барлық су экономикалық қажеттіліктерге жұмсалады. Ежелгі уақытта өзен "Яксарт" деп аталды, бұл туралы жазба деректерде біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырдан бері кездеседі және "інжу өзені"деп аударылады. Шынында да, зерттеушілердің көпшілігі Сырдария дәл "інжу өзені"дегенді білдіреді. Осы мағынамен Орхон-Енисей мәтіндерінде "Йенчу-Угуз" деп аталатын түркі дереккөздерінде кездестіруге болады. Қытайда Ежелгі уақытта "Сырдария" атауы "Інжу өзені" дегенді білдіретін "Чжэнчжух"болған. Кейінгі Иран дереккөздерінде "Яхша өнері" атауы "керемет інжу"дегенді білдіреді. Айта кету керек, Шығыста, әсіресе Орта Азияда, Сырдария ағып жатқан жерлерде інжу ешқашан болған емес. Бірақ топонимистер бұл аударманы дұрыс емес деп түсіндіруге ешқандай себеп жоқ дейді. Сырдария "інжу өзені" деп аталды, өйткені онда бұл асыл тастар болған жоқ, бірақ інжу өте жоғары бағаланғандықтан, ол ең әдемі және тіпті емдік тастардың бірі болып саналды. Яғни, өзенге поэтикалық атау оның жағалауларында тұратын адамдардың сүйіспеншілікке, сүйіспеншілікке және құрметке байланысты, бұл сусыз аймақта емдік ылғал береді. Қазіргі атау тек XIX ғасырдан бері жазылған, бір нұсқасы бойынша, бұл ирандық "сары" сөзінің шығу тегімен түсіндіріледі, ол шамамен "мол, көп"дегенді білдіреді. Бірақ бұл нұсқа аз негізделген деп саналады.

Ақсу (қырғыз. Ақ-Суу, қаз. Ақсу өзені) - Қырғызстан мен Қазақстандағы өзен, Шу өзенінің сол саласы.

Ұзындығы 155 км, алабының ауданы 483 км2. Қырғыз жотасының солтүстік беткейлерінен бастау алады. Тасөткел су қоймасына құяды. Оның жалпы ұзындығы 70 км болатын 5 шағын саласы бар, өзен аңғарында жалпы ауданы 4, 2 км2 болатын бірнеше шағын көлдер бар. Тамақтану снегово-ледниковое. Судың орташа жылдық шығыны-4, 74 мб/с. су тұщы, минералдануы - 0, 13-0, 14 г / л.

Жамбыл облысындағы негізгі ұзын өзендердің бірі болып саналатын өзендердің бірі ол Талас өзені болып табылады. Талас өзені тек Жамбыл облысы мен ғана емес бүкіл Қазақстандағы үлкен өзендер қатарына жатады.

Талас (Талас) - Қырғыз Республикасы жерінен өтіп, Қазақстан Республикасына келетін өзен. Ұзындығы 661 шақырым, Қырғыз тауларынан бастау алып, Талас даласыарқылыағып, Мойынқұмқұмына сіңіп кетеді. Жазба ескерткіштерде Талас өзені V ғасырдан белгілі. Өзен бойына қала салынып, VI ғасырдан бастап жазба ескерткіштерде Тараз деген атпен белгілі болады. Зерттеуші ғалымдар Тараз атауы Талас өзені атауының дыбыстық (фонетикалық) тұрғыдан өзгерген түрі екенін дəлелдеді. Яғни сонор үнді л дыбысы сонор үнді р дыбысына қатаң дауыссыз с дыбысы ұяң дауыссызз дыбысына алмасқан. Тілдік табиғаты тұрғысынан Талас атауы дербес мағыналы: тал жəне ас сөздерінің бірігуі арқылы жасалған. Оның тал сыңары түркі-моңғол тілдерінде дыбыстық жағынан мағыналас екен.

Гидронимдердің топонимкикадағы алатын орны ерекше болып табылады. Себебі ежелден бері келе жатқан өзендердің атаулары өзгеріп заманауи атауға ие болғаны мен олардың ежелгі атауларын да ұмытпаған да жөн болады.

Гидронимдерге қатысты трансонимдену нəтижесінде қойылған елді мекен атауларын гидроойконимдер деп атаймыз. Жамбыл облысында Ақсу (Шу ауд. ), Ақкөл (Талас ауд. ), Аспара (Меркі ауд. ), Талас (ауд. ), Теріс (Жуалы ауд. ), Билікөл (Жуалы ауд. ), Сарысу (Сарысу ауд. ), Мыңарал (Мойынқұм ауд. ), Терісащыбұлақ (Жуалы ауд. ), Көлқайнар (Жамбыл ауд. ), Күркіреусу (Жамбыл ауд. ), Көкқайнар (Шу ауд. ), Көлбастау (Жуалы ауд. ), Қашқантеңіз (Мойынқұм ауд. ), Қасқабұлақ (Талас ауд. ), Қарасу (Байзақ, Меркі, Қордай ауд. ), Қамқалы (Мойынқұм ауд. ), Шу (Шу ауд. ), Жайлаукөл (Сарысу ауд. ) т. б. гидроойконимдер кездеседі.

Ономастиканың топонимика, антропонимика, гидроним, этноним, зооним, ойконимт. б. . Сондықтандабіз, жұмысымызда Жамбыл облысы ойконимдерін тілдік құрылымдары мен заңдылықтарын қазіргі сөзжасамдық, фоно-морфологиялық негізде талдап, зерттеуді жөн көрдік. Бұл - бүгінгі күн талаптарына сай тақырыптың маңыздылығын арттырса керек.

Арыстанды-Қазақстандағы өзен, Түркістан және Жамбыл облыстарының аумағымен ағып өтеді. Арыс-Түркістан каналына құяды.

Арыстанды өзені Жамбыл облысы Сарысу ауданы аумағындағы Қаратау жотасының солтүстік-батыс бөлігінен бастау алады. Оңтүстік-батысқа қарай Түркістан облысы Бәйдібек ауданы аумағы арқылы Шақпақ және жүзімдік елді мекендерінің жанынан ағып өтеді. Қызылжар ауылының маңында Арыс-Түркістан каналына құяды.

Өзен ұзындығы 92 км - ді құрайды. Судың орташа шығыны 0, 64 м3/с. қар, жаңбыр және жер асты. Наурыз айының басында ашылады, желтоқсанның аяғында қатып қалады. Өзен суы суару үшін қолданылады. Арыстанды өзені арнасының бойымен Қарабас жел соғады.

Шу - Қырғызстан мен Қазақстан жеріндегі өзен. Ұзындығы 1186 км (Қазақстан аумағында 600 км), су жиналатын алабы 148000 км ² (Қазақстан аумағында 62500 км ² ) .

Теріскей Алатауы мен Қырғыз Алатауынан бастау алатын Жуанарық және Қошқар өзендерінің қосылған жерінен бастап Чүй (Шу) аталады.

Қар, жаңбыр, жер асты суларымен толығады. Қазақстан жерінде Тасөткел бөгені бар. Бойында егін суару мақсатында Шығыс және Батыс Үлкен Шу, Шу каналы, Сортөбе, Георгиевка, Атбашы, т. б. каналдар, шағын СЭС салынған. Жылдық ағынының 14, 8%-ы көктемде, 58, 3%-ы жаз-күз айларында, 26, 9%-ы қыста байқалады. Шілде-тамыз айларында тасып, желтоқсан - наурызда қатады. Ағыны реттелетіндіктен су режимі табиғи қалпынан өзгеріп кеткен. Көп жылдық орташа су ағымы Амангелді ауылы тұсында 77 м ³ /с. Алабындағы 60 мың га-дан астам егістікті суаруға Шу өзені суының 55%-ы пайдаланылады

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.