АЙ СӨЗІНІҢ ЭТНОСЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

«АЙ» СӨЗІНІҢ ЭТНОСЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ (ЭТНОГРАФ ЗЕЙНОЛЛА СӘНІК ЗЕРТТЕУЛЕРІ БОЙЫНША)

Амантұрдықызы А., ЖенПУ, II курс магистранты

Жетекші: ф. ғ. д., проф. Т. Н. Ермекова.

Күнтізбе біздің алдымызда әлемнің құрылымын түсіну, оның циклдік сипатын түсіну тәсілі ретінде пайда болады. Ежелгі уақытта күнтізбенің пайда болуы қасиетті деп саналды. Сондықтан уақытты өлшеу, күнтізбелерге байланысты әртүрлі есептеулер барлық халықтарда тек діни қызметкерлер болды.

Адамдар ежелгі заманда уақытты санауды үйренді. Уақытты өлшеудің алғашқы бірліктері күн мен айлар болды, өйткені адам күннің шығуы мен батуын, Жаңа Ай мен толық айды байқай алды. Көптеген халықтар күнді екіге бөлді: күндізгі және түнгі, бірақ уақытты есептеу әртүрлі болды. Сонымен, вавилондықтар мен парсылар күнді күн сәулесінен, еврейлер, ежелгі гректер мен римдіктер, галлдар, немістер - күн батқаннан, арабтар - түстен бастады. Айдың уақытын жалған деп санаған зороастралықтар бұл күн күннің шығуы арасындағы уақыт кезеңі деп есептейді.

Ай - бұл ежелгі уақыт бірлігі және жас айдың пайда болуын бақылау кезінде оңай орнатылды. Күнтізбенің кейбір зерттеушілері көптеген тілдерде «ай», «өлшеу» сөздерінің ортақ түбірі бар деп санайды, мысалы латын тілінде: «mensis» (ай) және «mensura» (Өлшем), грек тілінде «мэнэ» (Ай) және «мэн» (ай), ағылшынша «moon» (Ай) және «month» (ай) .

Қазақ тілінде ай аттарының бірнеше нұсқасы сақталған. Қазіргі қолданыстағы ай аттары әр жүйенің ішінен құрастырылған жиынтық деуге келеді. Мысалы, мамыр айы кеңес дәуірі кезінде әдеби тілде май делінді. М. Мақатаев шығармаларында Мамылжыған мамырдан май тамып тұр деген жолдар кездеседі. Ал Зейнолла Сәнік еңбектерінде мамыр айы үшінші ай деп жазылды. «Көктемнің ең сұлу кезі. Жер бусынып, табиғат құлпырады. Мамыр айы - тоқшылық, мамырлап, маужырап, мал қолдана бастаған, адам көктемгі мал төлдету қарбаластығынан ес жиған кез болып есептеледі. Бұл кезде қой қырқу, жылқы күзеу, түйе жүндеу басталады. «Қымызмұрындыққа» шақыру да осы айдың еншісіне кірген», - деген ақпараттар жазған [1, 126] .

Ай аттарына байланысты шыққан еңбектерде мамыр айы шаруалар тілінде «сәуір», ал аңшылар тілінде «құралай айы» деп аталатындығы көрсетіледі.

Жыл басы наурыздан басталатын жүйедегі ай аттары мыналар: наурыз, көкек, мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек, қазан, қараша, желтоқсан, қаңтар, ақпан .

Маусымды - отамалы, тамызды - сарша, көкекті - сәуір деп атау қажеттігі туралы да пікірдің барлығын айтқан жөн. Зейнолла Сәнік өз еңбектерінде Маусым айы төртінші ай, жаздың алғашқы айы деп жазады. «Маусым үндінің «маусын» деген жұлдыз атауынан шыққан екен, кейін түркі елдерінің тіліне енген» деген жорамал бар екендігін айтады. З. Сәнік те бұл айдың кейде «отамалы» деп аталатындығын атап кеткен. Бұның жер отының молайып, нәрленіп, малға жұғымының артуына байланысты шыққандығын жаза кеткен. Ал тамыз айына көне Сирия, ежелгі еврейлердің «туммұз» деген сөзінен шыққандығын жазып, біздің елімізде, тілімізде «сары» деген ұғымды білдіретінін айтқан. Қазақтар бұл айды «саршатамыз» деп те атайды. Сары сарша - сарғаю, яғни жердің қуаң тартып, өсімдіктердің сарғайған кезін білдіреді. Бұл кезде жайлау «сары жұт» аталады [1, 127] .

Зейнолла Сәнік көкек айын - көкектің алғаш шақыра бастаған айы деп атады. «Көкектің алғаш шақыра бастаған айы болғандықтан осылай аталған» деседі халық. Бұл мезгілде қар еріп, су тасиды, күн жылына бастайды. «Наурыз келмей жаз болмас, сәуір болмай мәз болмас» дегендей, бұл айды кейбір жерлерде «сәуір айы» деп те атайды. Бұл айдың аяқ шенінде (25-28 күндері) қара суық қайталанады. Мұны «тобылғыжарғанның суығы» дейді. Осы кезден бастап тобылғы бүр жара бастайды. Осы айда туғандарға осы айдың аты қойылады деген дерек қалдырған [1, 125] .

Ай атауының барша түркі тілінде, байырғы заман ескерткіштерінде мән-мағынасы, дыбыс формасы өзгеріссіз сақталған. Әртүрлі тілдердің семантикалық құрылымы үстірт құрылыммен салыстырғанда жақын болып келеді.

Ай ұғымы фразеологиялық тіркестердің бойына етене сіңіп, өзінің тура мағынасынан басқа жанама, ауыспалы мағыналарынан туындаған мазмұнда тұрақты сақталып, қолданысқа еніп кетті. Ежелден бері Ай сөзі қыздың сұлулығын бейнелеу, бүгінгі фразеологиялық бірліктердің бойында қыз сұлулығын сипаттау мағынасында кең қолданыс тауып отыр. Әсіресе, толған ай мен туған айдың сұлулығы ерекше. Ай сөзін тіркестіре отырып жастарға, кішкентай сәбиге, қыздарға, аналарға айтылатын көркем тілде жазылған тіркестер бар. Мәселен, Ай десе аузы бар, Күн десе көзі бар, Ай қабақ, алтын кірпік, айдай сұлу, Ай мен Күндей, толған айдай дидар деген сияқты тіркестерді айтуға болады [2, 72] .

Қазақ халқының айға табынуға байланысты наным-сенімдерді біршама деуге болады. Соның ішіндегі өте жиі айтылатыны Ай көрдім, аман көрдім, бұрынғыдай заман көрдім, ескі ай есірке, жаңа ай жарылқа! деп айға қарап бата тілегендерін аңғаруға болады. Осы орайда Шоқан Уәлихановтың айға табынуға байланысты наным