Орта ғасырлардағы Африка елдері (Судан, Эфиопия, Шығыс және Тропикалық Азия)

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

Тақырыбы: Орта ғасырлардағы Африка елдері (Судан, Эфиопия, Шығыс және
Тропикалық Азия)

Орындаған: Базарбаев Дәулет

Қабылдаған: Жұмаділдаев Мәулен

2020-2021 оқу жылы
Кіріспе.

Африка империялары — орта ғасырларда Африка құрлығында құрылған мемлекеттер
мен мемлекеттік бірлестіктер. Ежелгі Африка елдерінің тарихы бұрын жүйелі
де түбегейлі зерттелген жоқ. Солтүстік Африканың, әсіресе, Мысыр тарихы
біршама тәуір зерттелгенімен, Сахараның оңтүстігі ндегі халықтар тарихы әлі
де толық мәлім емес. 20 ғасырдың 50 — 60 жылдарында жүргізілген
археологиялық және палеонтропологиялық зерттеулердің нәтижесінде Африка
құрлығынан таңғаларлық жаңалықтар ашылды. Ағылшын ғалымы
Л.Лики Танзаниядағы (Шығыс Африка) Эяси көліне таяу жердегі Олдовай
шатқалынан адам тәрізді тіршілік иесінің қаңқасын тапты
(қазақша Африкантроп). Тым қарапайым еңбек құралдарын пайдаланған бұл
тіршілік иелері. Шығыс Африка, Солтүстік Африка, Кения аймақтарында,
Сахарада осыдан шамамен 1 млн. жыл бұрын өмір сүрген. Бұл жаңалық әлем
ғалымдарына Африканы адамзат баласының алғаш дүниеге келген, эвол. жолмен
жетілген мекені деп есептеуіне негіз болды. Солтүстік Африкадан тас
дәуіріндегі дамудың барлық кезеңіне тән мәдени ошақтар ашылды.

20 ғасырдың басында неміс этнографы және антропологы Ф.Лушан бұл құрлықтың
тұрғындары темір қорыту өнерін ерте меңгерген деген пікір айтты. Көне заман
тарихының тағы бір айғағы — тасқа салынған таңбалар (ат жеккен арбаның
суреті) б.з.б. 2-мыңжылдықтың орта кезін мегзейді. Б.з.б. 4-мыңжылдықта Ніл
аңғарында Ежелгі Мысыр мемлекеті қалыптаса бастады. Оның мәдениетінің түп-
негізі Африканың өз топырағынан нәр алған. Бірақ өркендей келе ол құрлықтың
өзге елдерінің мәдени болмысынан оқшауланып, Алдыңғы Азия, Жерорта
теңізі елдері мәдениетінің тарихымен тұтасып кеткен. Б.з.б. 2-мыңжылдықта
қазіргі Судан Республикасының аумағында Куш мемлекеті құрылды. Ол б.з.б. 8
ғасырда Мысырды жаулап алды; оның үстемдігі ХХV (эфиопиялық) әулет деген
атпен тарихта қалды. Б.з.б. 7 ғасырда ассириялықтар Мысырдан ығыстырғаннан
кейін олар астанасын әуелгі — Напатуға, содан соң Мероэға көшірді, осында
1000 жыл мемлекет болып тұрған. Оны б.з-дың 4 ғасырында Аксум мемлекетінің
(Эфиопия, Нумбия) патшасы Эзанның әскерлері жойды. 7 — 8 ғасырда Мысыр пен
бүкіл Солтүстік Африканы арабтар жаулап алып, Араб халифатының құрамына
енгізді. Мұсылман дінін ала келген арабтар іс басқаруды өз тілдерінде
жүргізді де, жергілікті тілді ығыстырды. Бұл процесс 14 ғасырға дейін
созылды.

Х―ХV ғасырлардағы тропикалық Африка. Орталық жəне Батыс
Суданның халықтары ежелден егін-
шілікпен айналысты, сахараның Оңтүс тік шекарасында көшіп-
қонып жүретін малшы берберлер тайпасымен айырбас жасап
отырды. Батыс Суданның солтүстігінде, Сахель зона сында VІІ―VІІІ
ғасырларда халықтардың саяси бірлес тіктерінің орталықтарына
айналған сауда пункттері ― Аукар, Мали, Томбукту, Уалата, Гас
қалыптасты. Бұл қалалардың бəрі Батыс Судан аудандарын бір-
бірімен байланыстыратын керуен жолд арының маңызды буындары
болды. Нигер, Сенегал, Гамбия, Гуль бин, Сокото, Камадугу өзендері
де маңызды көлік-сауда жолдары болды.
Айырбастың басты заттары ауыл шаруашылығы мен мал
шаруашылығының өнімдері, тұз, алтын болды. Ал Батыс Суданның
Оңтүстігі алтын мен кола жаңғағына бай болды. Батыс Судандағы
айырбастың  құралы  кауридің  қабыр шығы,  мыс  жəне  мата
қиындылары болды.
Нигер өзенінің жоғарғы жəне орта ағысы бассейнінде Гана,
Мали, Сонгай мемлекеттік құрылымдар бірлестіктері қалыптасты.
Сенегал бассейнінде волоф, серер, т укулер, фульбе халықтары мен
тайпаларының мемлекеттік бірлестіктері пайда бола бастады. Чад
көлінің солтүстік жəне батыс жағалауында ортағасырлық Борну,
Канем мемлекеттері жəне Хаустың қала мемлекеттері құрылды.
Судан ― Африканың Солтүстік ендіктегі 8° дейінгі тарихи
облысы. Ол Атлант мұхитынан Эфиопия тауларына дейінгі аралықты
алып жатыр. Жалпы көлемі 5 млн. Км.
Батыс Суданның Атлант мұхиты жағалауы мен Гвиней шығанағы
ауданына түйісіп жатқан жерінде ерте орта ғасырларда Иоруба,
Бенин, Дагомея, Ашанти мемлекеттері қалыптасты.
Гана мемлекеті туралы алғашқы мəлім ет VІІІ ғасырға жа-
тады. Оның этникалық негізін сонинк е халқы құрды. Астанасы ―
Кумби ― Сале қаласы болды. ІХ ғасырда Гана сауда керуендерін
тонап, тыныштық бермейтін көршілері ― көшпелі берберлермен
жиі соғысып отырды. Берберлердің ле мтун тайпасының көсемі
Тилутан Батыс Сахараның барлық берберлерін біріктірді. 919 жылы
Лемтундар билігі құлаған соң басшылық зенега тайпасына көшті.
990 жылы Гана зенегаларды жеңіп, олардың басты қаласы, маңызды
сауда орталығы Аудагосты алды.
Х ғасырдың басында Гананың саяси қуаты шырқау шегіне
жетті. 1054 жылы Мароккандық Альморавидтер мемлекеті Ганадан
Аудагост қаласын басып алды. Бірақ бұл Гананың Батыс Судандағы
үстемдік жағдайына нұқсан келтірген жоқ. Гананың 200 мыңдық
əскері болды, оның 40 мыңы садақшылар мен атты əскер еді.
Гана барлық Батыс Суданның Магриб е лдерімен саудасындағы
үстемдігін сақтады. Оның аумағы арқылы сол кездегі барлық белгілі
сауда жолдары өтетін. Бірде-бір бер -берлер мен араб көпестерінің
керуендері Ганаға соқпай кете алмай тын. Саудаға түсетін бұйымдар
азық-түліктер, негізінен мыс, каур раковинасы, тұз, мата, финик еді.
Гана қазіргі Мавританияның Оңтүстік аудандарымен жүргізілетін
саудаға да бақылау орнатты. Гана үкіметі өз аумағы арқылы өтетін
барлық сауда керуендерінен кедендік салық жинап отырды. Араб
саяхатшылары мен көпестері Гана патшаларының байлығы туралы
таңғажайып аңыздар таратты.
Альморавид қазіргі Мавритания, Батыс Сахара, Оңтүстік
Морокко сұлтаны Абу ибн-Омар Батыс Суданның Солтүстік
бөлігін басып алуға, сөйтіп онда Ислам дінін енгізуге тырысты. 1076
жылы ол Гананың астанасын басып ала алды. Қала талан-таражға
салынды. Көптеген тұрғындары тұтқын ға əкетілді. Гана тункасы
патшасы Менен өзін Альморавидке тəуелді деп мойындады, жыл
сайын салық төлеп тұрды. Мароккондықтар алтын өндірілетін
Бамбук ауданын басып алды.
Мароккандықтардың Ганадағы үстемдігі қысқа болды. 1087 жылы
Адрар ауданында көтеріліс басталды. Ол көтерілісті басу кезінде
Абу-Бекр өлді. Мароккандықтар Ганадан əскерінің басым көпшілігін
шығаруға  мəжбүр  болды.  Бірақ  ше т  ел  басқыншылары  Гана
державасына ауыр соққы болып тиді. Мароккандықтар қуылғаннан
кейін Гананың аумағы Аукар жəне Бассикуну облыстарымен ғана
шектелді.
Батыс Суданда тəуелсіз мемлекеттер пайда болды. Солардың
бірі Каньяга болды. Ол ХІІ ғасырда Гананың біраз жерін тартып
алып, қуатты Сосо мемлекетін құрды. Бұл мемлекет, күшейіп келе
жатқан Мали патшалығы сияқты, Ганаға қауіп төндіріп тұрды. Гана
Суданның Солтүстік бөлігінің сауда байланыстарының орталығы
болудан қалды. 1203 жылы Сосо патшалығы Гана аумағын толық
жаулап алды. 1230 жылы Батыс Судандағы ең ірі мемлекетке
айналып, барлық сауда керуен жолдарын өз бақылауына алды. 1224
жылы сауда жолдарының қиылысында үл кен Уалата қаласы салына
бастады.
Сосо мемлекетінің қауіпті бақталасы Мали болды. Мали
мемлекетінің қалыптасуы VІІІ ғасырғ а жатады. Малидің шека-
расы алғаш Шығыста Нигердің жоғарғы ағысымен, солтүстікте ―
Белдугу, батысында ― Бакай өзенінің жоғарғы ағысымен шектелді.
Мемлекеттің негізгі ядросы тароре, конате, кейта рулары
орналасқан солтүстік аудан болды. ХІ ғасырда билік құрып тұрған
əулет ислам дінін қабылдады. Бірақ халықтың басым көпшілігі
бұрынғы діндерінде қала берді. Араб тар мен берберлердің мұсылман
көпестері Малиге жиі қатынасып тұрды жəне үкімет тарапынан
қолдаушылыққа ие болып отырды.
Малидің экономикалық жəне саяси қуа тының күшеюі ХІІ
ғасырдың екінші жартысына жатады. Бұл кезде Малидегі өкімет
билігі кейт руының қолына көшті. Бұ л рудың көрнекті мемлекеттік
қайраткері, қолбасшысы Сундиата 1230―1255 жылдары патшалық
құрды. Оның кезінде қатаң тəртіпке бағынған күшті армия құрылды.
Алғашқы басқыншылық жорық нəтижесінде Мали өзіне Санкаран
мен Фута-Джаллон облыстарын қосып алды. Сонан соң Сундиата
Шығысқа жорық жасады. Оның барысында Нигер мен Бауле
өзендерінің аралығын жаулап алды.
Сундиата Сосо патшалығымен оның Оңтүстігін басып алу
үшін соғысты. Сундиата Белдугу мен Киринуды, Нигердің оң
жағасындағы Кениенко ауданын жаулап алды. 1235 жылы Кирине
маңындағы шайқаста Сосо əскері талқандалды. Сөйтіп, Сосо жерінің
едəуір  бөлігі  Малиге  қосылды.  1 240  жылға  қарай  Сундиатаның
қол астына барлық Сосо жері көшті. Сундиата ме млекеттің жаңа
астанасы ― Ниани қаласын салғызды. Ол Санкарани өзенінің оң
жағасында салынды қазіргі Ниора қаласының маңында.
Мали Батыс Судандағы ең күшті мемлекетке айналды. ХІІ
ғасырдың екінші жартысында Мали бас қыншылық соғыстарын
жалғастырып, аумағын онан сайын кеңейтті. Көптеген əскери
қолбасшылар жаулап алынған жерлерде қалып, вассалдық
патшасымақтарға айналды. Мали импер иясының құрамына Батыс
Суданның ірі сауда жəне мəдени орталықтары ― Уалата мен
Томбукту да кірді.
Малидың басқа елдермен сыртқы байланысы кеңейді. Магриб
Тунис ― Алжир ― Марокко пен Египет мемлекеттерімен жүйелі
сауда айырбасы қалыптасты. Малидың сыртқы саяси байланысы
да кеңейді. Марокко сұлтандарымен дипломатиялық қатынас
орнатылды.
ХІV ғасырдың екінші жартысындағы Ма ли тарихы мемлекеттік
төңкерістерге, ішкі талас-тартыстар ға толы болды. Бұл жағдайды
оның көршілері пайдаланып қалуға тырысты.
Малидің басты бақталастыры Сонгай мемлекеті мен Моси
тайпасының мемлекеті ― Ятенга болды. Мали мемлекетіндегі
қоғамның негізгі ячейкасы патриархалды отбасы болды.
Оның құлдары мен ерікті қызметкерле рі де отбасы мүшесі деп
есептелді. Осындай бірнеше отбасы ауылдық қауым-дугаға бірікті.
Патриархалды отбасының басшысы үстемдік етті. Онан соң кіші
отбасыларының иелері келесі сатыда тұрды. Ерікті қолөнершілер
мен диқандар қауымының қатардағы мү шелері саналды.
Қоғамдық иерархияның ең төменгі сатысында құлдар тұрды.
Құлдың  келесі  ұрпақтары  ерікті   қызметкерлер  қатарына  қосыла
беретін. Қауымның қатардағы мүшелер і, құлдар мен еркімен
жүргендер аптасына 5 күн патриархалды отбасының иелігінде
жұмыс істеуге тиіс болды. Қалған екі күнді өз үлестерінде істейтін.
Ол үлесінен түскен өнім өзінде қала тын. Жер бөлу, сот биліктері
патриархалды отбасының қолында болды. Қызметтері үшін
əскербасылары, жауынгерлер ел басшыларынан алтын, жер алып
отырды. Жері үшін қызмет атқаруға міндетті болды.
Ортағасырлық Малидің шаруашылығы натуралды болды. Мали
қауымдарында қолөнершілер тобы болғанымен, басқа қауымдармен
тауар айырбасы қажет болмады. Жергілікті рыноктар болғанымен
олар шағын аудандар көлемімен шекте лді. Томбукту мен Дженне
— Малидің маңызды сауда жəне қолөнері орталықтары болды.
Қалаларда солтүстік африкалық көпестер мен мұсылман-діндарлар
да тұрды. Олар жеке кварталдарда тұрып, өздерін-өздері басқарды.
Сонгай мемлекеті.  Мали мемлекеті əлсіреген кезде Сонгай
мемлекеті күшейе түсті. Сонгайлықтар Малидың шығысында тұрды.
Бірнеше ғасырлар бойы Мали патшалығ ына алым-салық төлеп
келді. ХV ғасырдың басында сонгайлы қтар Малиден тəуелсіздігін
алды. Көрші тайпаларды бағындырып, сонгайлықтар өз биліктерін
Дженнеге дейінгі Нигер өзенінің орта ағысындағы аумаққа орнатты.
Мемлекет басында берберлік əулет тұрды.
Сонгай  мемлекетінің  күшеюі  ХV  ғ асырдың  ортасына,  Али
Бер билігі 1464 1465―1492 жж. кезіне жатады. 1468 жылы Али
Томбуктуды басып алды. Жеті жылдан кейін ол ірі сауда орталығы
Дженнені басып алды. Али Бер 1492 жылы кезекті бір соғыс кезінде
қаза тапты. Оның баласы Бакари-Даан ың билігі ұзаққа созылмады.
Али Бердің əскер қолбасшысы, Сонинк е тайпасының өкілі Мухаммед
Туре Бакари-Дааға қарсы шықты. Ол 1 493 жылы Ангоо маңындағы
шайқаста Бакари ― Дааның əскерін жеңді. Сонгай астанасына кіріп,
өзін І-Мухаммед 1493―1528 деген атпен патша деп жариялады.
Мухаммед күшті кəсіпқой армия құрды . Енді шаруалардың
жұмыстан қол үзуінің қажеті болмады . 1494 жылы Сонгай Диага
патшалығын қосып алды. Көп кешікпей Мухаммед Малидің ірі
провинциясы ― Багануды Сонгайға қос ып алды. 1513 жылы
хаусандық Кацина мемлекеті жаулап алынды. Келесі бір хаусандық
мемлекет ― Кеббимен бітім жасады. 1515 жылы Агадес қаласы мен
оның облысы басып алынды.
Жаулап алынған жерлердің халықтары Сонгай үстемдігіне
қарсы көтеріліс жасап отырды. 1517 жылы Баганада бұрынғы Мали
патшасының əкімі Кама Кейт басқарған көтеріліс болды. Ол өте
қатаңдықпен басып тасталды.
Сонгай державасының қоғамдық құрылы сы құлдықтан
феодализмге өту кезеңінде болды. Ел басшылары өз иеліктерінде
200―300 құлдан 1000 құлға дейін ұстады. Бірте-бірте бұл құлдар
басыбайлы шаруаларға айналып, өз қожайындарына натуралды
рента төлеп тұрды. Құлдардың 3―4-ші ұрпақтары ерікті шаруаларға
айналып отырды. Бірақ өзінің қожасына белгілі бір мөлшерде тəуелді
болды.
Қала тұрғындары еріктілер болды. Со нгай мемлекетінің астанасы
― Гао қаласында шамамен 75 мың адам тұрды. Тарих аль-феташ
деген Сонгай жылнамасының мəліметі бойынша Томбуктуда
əрқайсысында 50 жұмысшысы бар 26 те рі илеу, т.б. шеберханалары
болған. Тіпті 100-ге жуық жұмысшыла ры бар шеберханалары
жұмыс істеген.
Моси тайпалары құрған мемлекеттер. ХІ ― ғасырда Вольта
өзенінің  бассейнінде  өмір  сүрген   моси  тайпаларының  Уагадугу,
Ятенга, Фада-и-Гурма деген мемлекеттері құрылды.
Уагадугу мемлекеті 16 провинциядан құрылды. Уагадугу
мемлекетінің басшысына 5 провинция тікелей бағынды. Қалған
11 провинцияның басында жергілікті көсемдер тұрды. Өкімет
басшысының жанынан 16 кеңесшіден тұ ратын Кеңес құрылды.
Уагадугу, Ятенга жəне басқа да ірі елді мекендерде құлдар сататын
рыноктар болды. Құлдарды тек ауыр жұмыстарға ғана емес, ірі
əкімшілік қызметтерде де пайдаланды.
Моси тайпаларының екінші ірі мемлекеті Ятенга ХІІ ғасырда
құрылды. Оның негізін бұрынғы Уагадугуға вассалдық тəуелділікте
болған Зандома князьдығы құрды. ХІІІ―ХІV ғасырларда ол Сонгай
империясы мен Мали мемлекетінің тарапынан өз аумағын ұлғайтты.
Ятенганың астанасы Груси тауында болды Ятенга қаласы.
Ятенганың мемлекеттік, қоғамдық құр ылысы Уагадугудағы
құрылысқа ұқсас болды. Əкімшілік аппараты Уагадугудың аппара-
тынан едəуір көп болды. Провинцияла рдың əкімдерін орталық
өкімет тағайындады. Ол қызмет əкеде н балаға мұра ретінде қалып
отыратын. Провинциялардың бастықтар ы мосаи тайпасының
өкілдерінен ауылдардың бастықтарын тағайындады. Басып алын-
ған жерлерде сондай ауыл бастықтары нан басқа жергілікті ру
көсемдері де қосымша бастықтар болы п тағайындалатын. Олар
жер иелері, жер қожалары деп те айтылатын.
Ятенгада тұрақты салық жүйесі қалыптасты. Салықты тек
бағынышты нионьосе, само, диула, фульбе тайпалары ғана төледі.
Мосиліктер салықтан босатылды. Салы қтар, сауда керуендерінен
алынатын кедендік алымдар астық, тұз, мал түрінде жиналатын.
Текрур, Джолоф, Фута-Торо мемлекеттері. Сенегалдың орта
жəне төменгі ағыстарындағы облыстар мен қазіргі Мавритания-
ның оңтүстік бөлігі ежелден волоф жəне серер халықтарымен
қоныстанған болатын. Кейінірек мұнда фульбе тайпасы мен соларға
туыстас тукулерлер пайда болды. VІІІ ғасырда осы аумақта өз
билігін Футо-Торо облыстарына жəне волофтар мен серерлер
қоныстанған аудандарға таратқан Тек рур мемлекеті құрылды. VІІІ
ғасырдың аяғына дейін Текрурде Саль əулеті билік құрды. Сол кезде
Текрур аумағында қалалық сауда орталықтары қалыптасты. Ол:
Атлант мұхитының жағасындағы Авлиль тұз бен балық рыногы,
Сенегал өзені бойындағы Сенеган. Бұл қала Текрур мемлекетінің
астанасы болды. Бұл қалада мата тоқу ісі дамыды.
ІХ ғасырдың басында Текрурде үкімет басына фульбалық Дьяго
əулеті  келді.  Фульбелердің  Текру рдегі  билігі  ХІ  ғасырға  дейін
созылды. Тукулерлер көтерілісінің нəтижесінде өкімет басына
Манн  əулеті  келді.  Бұл  əулет  И слам  дінін  енгізді.  Текрур  өкім еті
Альморавидтермен  одақ  жасасып,  о ларға  əскери  отрядтар  беріп
отырды. Сөйтіп Мароккандықтардың Га наға қарсы соғыстарын
қолдап отырды.
ХІІІ ғасырда Мали патшасы Сундиата Сосо патшалығын
талқандаған соң 1250 жылға қарай сосолықтар Текрурге барып
паналады. Өкіметке қарсы тұрған күштерге сүйене отырып,
сосолықтар 1250 жылы Текрур мемлеке тіндегі билікті басып алып,
оны жүз жыл қолында ұстады.
1350  жылы  Текрурде  Ндьядьян  Ндь яйе  басқарған  волофтар
көтерілісі болды. Волофтар тəуелсіз Джолофтар мемлекетін құрды.
Əлсіреген Текрурмен соғыстың нəтижесінде волофтар бүкіл Фута-
Торо облысын өз мемлекетіне қосып а лды. Джолоф мемлекеті өзінің
Сенегалдағы үстемдігін ХVІ ғасырға дейін сақтады.
1520  жылы  Фута-Торолық  Фульбе  Д жолофтың  билігіне  қарсы
көтеріліс жасады. Олар тəуелсіздігін жеңіп алды. Үкімет басына
келісімен көтеріліс басшысы Коли Га ладио Бамбук патшалығының
алтынға бай ауданын басып алуға тырысты. Бірақ жеңіліп қалды.
Сонан кейін ол серерлерді Джолофтарға қарсы көтеріліске шығарды.
Джолофтар жеңілді. Галадио əулеті ф уто Тороны 1776 жылға дейін
биледі.
Ортағасырлық Текрур, Джолоф, Футо-Торо ерте феодал-дық,
қауымдық қалдықтардан айырылмаған м емлекеттер болды.
Қоғамның негізгі ячейкасы үлкен патриархалды отбасы болды.
Мұндай  отбасылары  аумақтық  қауым дарға  бірікті.  Ал  қауымдар
натуралды шаруашылық жүргізді. Бұл мемлекеттерде волофтар
мен серерлер тайпалары егіншілікпен , ал фульбе мен тукурерлер
тайпалары мал шаруашылығымен айналысып, бір-бірімен азық-
түлік айырбасын жүргізіп отырды. Бұл мемлекеттердегі аумалы-
төкпелі жағдайдың басты себептері əр діндегі отырықшылар мен
көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын тайпалар арасындағы
қайшылықтар болды.
Хаусандық мемлекеттер. Сонгай мемле кетінің Шығыс
шекарасынан Чад көлінің Батыс жағалауына дейінгі ұланғайыр
аумақта хауса тайпалары тұратын. Оларда таптық құрылыс
қалыптасты. Қолөнері егіншіліктен бөлініп шықты. Сауда да-
мыды. Хаусандық қолөнері жоғары дəр ежеде дамыды, əсіресе мата
тоқу  ісіндегі  шеберлік  өте  жоға ры  болды.  Хаусан  маталары  мен
теріден тігілген киім-кешек т.б. бұйымдары бүкіл Батыс Африкаға
тарап, Гвинея жағалауына дейін жетт і. Хаусандық мемлекеттердің
əлеуметтік құрылымында структура құл иеленушілік кең орын
алды. Құлдар еңбегі тек егіншілікте ғана емес, қолөнерінде де
қолданылды. Сонымен қатар Хаусандық қоғамда рулық құрылыстың
да қалдықтары сақталды.
Хаусандық жылнамалар жеке мемлекетт ердің құрылуын VІІІ―Х
ғасырларға жатқызады. Хаусандар тарихында Даура, Кано, Зария,
Гобир, Кацина, Кебби, Вангара мемлекеттері елеулі рөл атқарды.
Хаусандық мемлекеттердің ішіндегі е ң ірілерінің, экономикалық
жағынан  жоғары  дəрежеде  дамығанд арының  бірі  Кано  болды.
Ол маңызды сауда жолдарының қиылысына орналасқан еді. Кано
тек Солтүстік Африкадағы Тунис, Ливиямен ғана емес, сондай-ақ
Оңтүстік Африка елдерімен де Гана, Оңтүстік Нигерия қызу сауда
байланысын  орнатты.  Əсіресе  Гонд жа  мемлекетімен  қазір  Гана
аумағында кола жаңғағымен сауда кең орын алды.
Хаусан жылнамасы Кано мемлекетінің құрылуын ХІ
ғасырға жатқызады. ХІV ғасырда Кано мен басқа да Хаусандық
мемлекеттерде Ислам діні тарады. Ислам дінін негізінен үкімет
басшылары мен қала тұрғындарының біраз бөлігі қабылдады.
Ауылдық жерлерде анимистік сенім сақталып қала берді. ХІV
ғасырдағы Кано патшалығы басқыншылық соғыстар жүргізді.
Мысалы, Яджи 1349―1385 патша коророфа тайпасына бірнеше
жорықтар жасады. Канаджеджи тұсында 1390―1410 Кано əскері
біраз уақытқа Хаусандық мемлекеттің бірі ― Зарияны басып алды.
ХV ғасырдың бірінші жартысында Кано Борну сұлтанына
уақытша тəуелділікке түсіп қалды. Б ірақ сол ғасырдың екінші
жартысында Жақып патшалық құрған 1452―1463 кезде, кейін
Римфа патшаның 1463―1490 тұсында Кано тəуелсіздігін қайтарып
алды. Бұл кезде Каноның экономикалық қуаты арта түсті. Жаңа
астана тұрғызылды. Зəулім сарайлар мен мешіттер салынды. Кано
тас дуалмен қоршалды.
Римфа патша Кацина мемлекетін басып алуға əрекет жасады.
Бұл екі мемлекет арасындағы соғыс үзілістермен 70 жылға созылды.
Бұл соғыстарды Сонгай патшалығы пайдалана қалды. Ол еш
қиыншылықсыз Кацина мен Зарияны ғана емес, Каноның өзін де
басып алды. Бұл үш мемлекет жарты ғасыр бойы Сонгайға алым-
салық төлеп тұруға мəжбүр болды.
Кацина Нил алқабынан Мали патшалығына баратын керуен
жолының бойындағы маңызды сауда пун кті болды. Мемлекеттің
құрылуы ХІ ғасырға жатады. Кацинаның өте ыңғайлы да маңызды
экономикалық жағдайы үшін Мали оған бақылау орнатуға тырысты.
Бұл əрекет, əсіресе ХІV ғасырда күшейді. Осы кезде елге ислам діні
ене бастады. ХV ғасырда Кацина Борнудың басқыншылық саясатына
ұшырады. Кацина патшасы Цага Рана 1431―1480 Борну үстемдігін
мойындап, жыл сайын 100 құл беріп отыруға міндеттенді.
Кацина Каномен, Кеббимен, Джукунмен ұзақ соғыстар жүргізді.
Саудадағы бақталасы Каноның əлсіреуі Кацинаның бүкіл Орталық
Судандағы саудада үстемдік жағдайға ие болуына мүмкіндік берді.
1469 жылы Кацина патшасы Рана Хасан Каномен соғыста жеңіске
жетіп, Джукун Коророф патшалығымен бейбіт бітім жасады.
Халқы сонгай мен хаус метистерінен тұратын Кебби патшалығы
Нигер өзенінің сол жағасында Замфара мен Денди аралығында
орналасты. Кебби Сонгай патшалығына қарсы күресте қалыптасты.
1515 жылы Канте деген көсем Сонгай аскиі əскер басы Мұхаммед-
тің отрядтарын талқандады. Кеббидің күшті армиясы құрылды. Ол
ХVІ ғасырда Борну сұлтанының армияс ын жеңіп, ХІХ ғасырдағы
1805 ж. фульбе басып алушылығына дейін өз тəуелсіздігін
сақтады.
Хаусандық қала-мемлекеттердің қауіп ті қарсыластары Сонгай
патшалығы мен Борну сұлтанаты болды. Бұл екі мемлекет
жекелеген Хаусан патшасымақтарының арасындағы сауда жəне
саяси бақталастықтарды шебер пайдаланып отырды. Əсіресе Кебби
мен басқа Хаусандық мемлекеттер арасындағы бақталастық ұзақ та
бітіспес болды. Бұл күресте Кебби Х ауыстың басты жауы ― Сонгай
патшалығы жағында болды. Тек ХVІ ғасырда Сонгай патшалығы
құлдырай бастағанда, Хаусандық мемл екеттер өз тəуелсіздіктерін
толық қалпына келтірді. Бұл жеңіске хаусан тайпаларының біркелкі
халық болып біріге бастауы да үлес қосты.
Канем жəне Борну мемлекеттері. Чад көлінің маңы Африканың
ежелгі өркениетінің ошағы болды. Ол өркениетті жасауда канембу
мен канури халықтары басты рөл атқарды.
Канембу көлдің шығыс жағасында, ал канури ― батыс жағасында
тұрды. Канембу халқы құрған Канем мемлекеті VІІІ ғасырда еске
алынады. Бұл мемлекеттің астанасы Нджими қаласы болды. ХІ
ғасырдың аяғында Канемнің басшылары ислам дінін қабылдады.
Осы ғасырда Канем патшаларының жаул ап алушылық саясаты
басталды. Олар күшті армия құрды. Жаяу əскермен қатар атты
əскер құрылды. Чад көлінің маңындағы басқа этникалық топтарды
жаулап алу Канем мемлекетінің аумағын ұлғайтты.
ХІІІ ғасырда Канем саяси қуатының ең жоғарғы шегіне жетті.
Канемнің  30  мыңдық  атты  əскері көрші  тайпалар  үшін  алып-
жойқын күш болды. Канемнің аумағы солтүстікте Феццанаға
Ливия, оңтүстікте Дикоаға, шығыста Ваданга, батыста ― Нигерге
дейін созылды.
Канемнің басқыншылық саясаты бағынд ырылған халықтардың
қарсылығын туғызып отырды. Канур жəне Теда тайпалары
көтеріліс жасады. Булала тайпасы Канемнің шығыс шекарасына
шабуыл жасап отырды. ХІV ғасырдың аяғында олар тіпті Канемнің
астанасы Нджимиді де басып алды. Онар патша 1394―1398 Канем
аумағын тастап, Чад көлінің батысына барып орналасуға мəжбүр
болды. Мемлекеттің орталығы Борну п ровинциясы болды. Оның
аты мемлекеттің атына айналды.
Иоруба мемлекеттері. Нигерия мен Да гомеяның оңтүстігі
Африканың ежелгі мəдени орталықтары болды. Еуропалықтар
келгенше бұл облыс өз бетімен дамыды. ХІ ғасырда Иорубаның
қоғамдық құрылысында алғашқы қауымд ық қоғамның да, құлдық
қоғамның да, феодалдық қатынастардың да белгілері болды.
Иоруба экономикасының негізі егінші лік болды. Қолөнері
жоғары дəрежеде дамыды. Иоруба мемл екеттерінің бұйымдары
бүкіл Гвинея жағалауына тарап жатты. Əсіресе мата тоқу, тері-
терсек илеу, əйнектен, металлдан бұйымдар жасау кең өріс алды.
Иоруба мемлекеттерінің ішіндегі ірі сі Ойо болды. Оның құрылуы
ІХ-Х ғасырлар ортасына жатады. Мемлекеттің негізін қалаушы,
жалпы йорубалықтар тұқымының арғы атасы Одудва деп есептеледі.
Ол тіпті құдайға да теңелген.
Иоруба көсемдерінің бірі Одеде алаф ин үй иесі, қожасы деген
атақ  алды.  Оның  қасында  ақсүйек тер  кеңесі  құрылып,  билікке
араласып отырды. Кеңес əкімшілік жəне заң шығарушылық, сот
биліктерін бірдей атқарды. Қалалард ы екі жылға тағайындалатын
əкімдер басқарды. Олар ауыл бастықтарын тағайындап отырды.
Қала əкімінің қасында да Кеңес құрылып, билікке араласты.
Ойода тұрақты салық жүйесі қалыптасты. Мемлекеттің табысы
шаруалардан, қолөнершілерден жиналатын салық пен рынокта
сатылатын тауарлардан түсетін.
Эфиопия. Х ғасырда Шығыс Африкадағы ірі мемлекеттің бірі
Эфиопия болды. Мұнда ХІІ ғасырға дейін Фалаш əулеті билік құрды.
Ал ХІІ ғасырда өкімет билігі христиан дініндегі Загва əулетіне
көшті. Астанасы ― Ласта қаласы, патшалары ― Негус деп аталды.
Х ғасырда Эфиопияның ежелгі астанасы ― Аксум қираған болатын.
Аксум патшалығы өмір сүруін тоқтатты. Орталық Африкадағы
билік жаңа əулеттің қолына көшті. Бұл иудей дінін ұстаушы фалаш
əулеті ХІІ ғасырға дейін билік құрды.
ХІІ ғасырда өкімет билігі христиан дініндегі Загва əулетіне көшті.
Ол Ласта провинциясының тұрғындары болатын. Мемлекеттің
астанасы сонда көшірілді. Бұл əулет бір ғасыр бойы билік құрды.
Оның  ішінде,  əсіресе  Лалибала  е рекше  белгілі.  Ол  жартастардан
христиан шіркеулерін қашап салғызған.
ХІІІ  ғасырда  өкімет  басына  Соло мондар  əулеті  келді.  Оның
бірінші патшасы Йекун Амлак 1270―1285 тұсында астанасы Шоа
провинциясындағы Анкобер қаласына к өшірілді. Ортағасырлық
Эфиопияның саяси құрылысы феодалдық иерархияға негізделді.
Эфиопия шығысында мұсылмандық Сомали мемлекетімен шектесіп
жатты. Батысындағы шекарасы ― Тан к өлі болды. ХІV ғасырдан
бастап Сомали мен Харар эмираты Эфиопияға жиі-жиі шабуыл
жасап тұрды.
Əрбір мемлекеттік чиновник ― провинция ба стығы растан
бастап, кішігірім ауыл басшысына дейін феодалдар болды.
Провинция, округ басшылары əскери б илікті сот жəне əкімшілік
биліктерімен бірге атқарды.
Эфиопияда да рулық қатынастар белгісі сақталды. Феодализмнің
даму барысында қауымдық жер иелігі ыдырай бастады. Қауымдық
жер  адди деп аталды. Жер үлестерін ықпалды отбасылары жеке
меншіктеріне айналдыра бастады. Аддиде қауым мүшелерінен басқа
келіп-кететіндерге араналған жерлер де болды. Жер шаруаларымен
қоса жеке адамдарға беріле бастады. Ол үшін жер иеленуші негусқа
немесе ірі феодалға белгіленген салық төлеп, міндеткерлік атқарып
отыруға тиіс болды.
Барлық жердің иесі негус деп саналд ы. Феодалдық бы-
тыраңқылық кезінде мұндай құқтармен растар пайдаланды.
Негустар мен растар ірі феодалдық жер иеленушілер болды.
Эфиоптық шіркеу де ірі жер иесі бол ды. Ол жерді негізінен құлдар
өңдеді. Феодалдар жерлері жалгер ша руалар күшімен өңделетін.
Құлдар еңбегі де пайдаланылды. Феодалдар шаруаларды əр төрт
күннің бірінде өздеріне жұмыс істеуге, жол құрылыстарын салуға,
жүк тасуға жұмсауға құқылы болды.
Эфиопияда тұрақты салық жүйесі болды. Сонымен қатар дерго
деген міндеткерлік болды. Ол мемлек еттік аппараттың қызметкерін
күтіп алу, тамақ, көлікпен тегін қамтамасыз ету міндеті болды.
Жеке феодалдар үйлерінде құлдар еңбегін де пайдаланды. Құл-
дар қолөнершілікпен айналысып, феодалдарға қажетті бұйымдар
жасаумен шұғылданды. Құлдар еңбегі рынок үшін шығарылатын
өнімдерге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.