Физика тарихынан лекциялар курсы
Бердалиева Т.Д.
Абдулаева Ж.А.
Баубекова М.К.
Физика тарихынан
лекциялар курсы
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Бердалиева Т.Д.
Абдулаева Ж.А.
Баубекова М.К.
Физика тарихынан лекциялар курсы
5В011000 – Физика мамандығының
студенттері үшін оқу құралы
Шымкент
2015
Физика тарихынан лекциялар курсы
5В011000 – Физика мамандығының студенттері үшін оқу құралы
Жоғары кәсіби білім Бакалавриат
Рецензенттер:
Саидахметов П.А. – ф-м.ғ.к., М.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің Физиканы оқытудың
теориясы мен әдістемесі кафедрасының меңгерушісі
Д.Рахымбек. - п.ғ.д., ОҚМПИ Физика-математика кафедрасының прфессоры,
академигі
Рамазанова С.А. - ф-м.ғ.к., ОҚМПИ Физика-математика кафедрасының доценті
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтының оқу-әдістемелік
кеңесімен баспаға ұсынылды (№ 5 хаттама, 05.06.2015ж.)
Бұл жұмыс оқу құралы ретінде физикадан болашақ мұғалімдер үшін
арналған. Оқу құралында лекциялардың жоспарлары, тақырыпты бекітуге
арналған сұрақтар, сонымен қатар өзіндік жұмыс орындау үшін тақырыптар
берілген. Оқу құралы кредиттік технология бойынша оқытуға қолданылуы
мүмкін.
ISBN 9965-697-79-7
МАЗМҰНЫ
I Кіріспе
№1 дәріс Физика тарихы курсына кіріспе
II Физиканың пайда болуы (ежелден Ньютонға дейін)
№2 дәріс Ежелдегі физика
№3 дәріс Ортағасырдағы физика
№4 дәріс Әлемнің гелиоцентрлік жүйесі үшін күрес
№5 дәріс Эксперименталды және математикалық әдістердің пайда
болуы
III Классикалық физиканың негізгі бағыттарының дамуы
№6 дәріс XVIII ғасырдағы ғылыми революцияның дамуы
№7 дәріс XIX жүзжылдықтағы механиканың және толқындық оптиканың
дамуы
№8 дәріс XIX жүзжылдықтағы механиканың және толқындық оптиканың
дамуы (жалғасы)
IV XX ғасырда физикадағы ғылыми революцияның негізгі бағыттары
№9 дәріс Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы
№10 дәріс Атомдық және ядролық физиканың пайда болуы мен дамуы
№11 дәріс Кеңес физикасының құрылуы
№12 дәріс Кванттық механиканың пайда болуы
№13 дәріс Ядролық физиканың дамуы
№14 дәріс Ядролық физиканың дамуы (жалғасы)
V Қорытынды
№15 дәріс Физика ғылымының ұлы жолы
Өзіндік жұмысқа арналған тақырыптар
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
№1 дәріс
Дәріс тақырыбы: Физика тарихы курсына кіріспе
Дәріс жоспары
1. Физика тарихының пәні
2. Физика тарихының басқа ғылымдармен байланысы
3. Физика ғылымының даму тарихы
1. Физика тарихының пәні
Адамзат өзі тұратын туралы білімді бірден және дайын, аяқталған күйде
алмайды. Мәселен, бұрыннан әрбір оқушыға Ньютон заңдары деген атпен
белгілі қозғалыстың заңдары жайлы білімдер танымның ұзақ жолын талап етті,
яғни мың жылға созылды. Ньютон заңдарының әмбебап емес екендігін және өте
үлкен жылдамдықта қозғалатын денелер мен өлшемдері айтарлықтай кішкентай
денелер (бөлшектер) дәлелдеулерді қажет ететіндігін түсіну үшін екі жүз
жылдай уақыт қажет болды. Адамзат баласы сауатсыздықтан білімділікке ұзақ
және қиын жолдардан өтті және әлі де өтіп жатыр. Сонымен, білім тарихи,
яғни ғылымда да тарих бар.
Әрбір зерттеуші зерттеп отқан сұрақтың оған дейін не нәрселер
жасалғаны жайлы хабардар болып және оның алдында алынған нәтижелерді сыни
тұрғыда бағалауы керек, яғни тарихшының жұмысын атқаруы қажет.
Былайша босқа жасалған жұмыстар жоқ, әрбір жаңа буын өкілдері алдыңғы
буын өкілдерінің келіп тоқтаған жерінен бастап, жасалған жұмыстарды келесі
буынға табыстайды. Евклид пен Архимедсіз Ньютон болмас еді, Ньютонсыз
Эйнштейн мен Бор болмас еді. Танымның даму үдерісін зерттеу ерекше ғылымның
– ғылым тарихының ерекше мақсатын құрайды. Физика тарихы – бұл физикалық
ғылымның дамуын зерттеумен айналысатын ғылым тарихының бөлімі.
Кез келген ғылымның негізгі мақсаты – сол ғылым саласы айналысатын
облыста қолданылатын заңдарды ашу. Ғылым тарихының негізгі мақсаты –
ғылымның дамуын басқаратын заңдарды табу болып табылады. Бірінші қарағанда
ондай заңдар жоқ сияқты болып көрінеді. Архимед, Ньютон, лобачевскилердің
пайда болуын алдын – ала болжауға және ғалымдардың ойлауы мен
шығармашылығын басқаруға болмайды. Ғылым – сөзсіз адам баласының аса қиын
қызметінің жемісі: танымдық, шығармашылық. Бірақ ғылымның дамуы маңызды рөл
атқаратын белгілі тарихи шарттар негізінде болады және бұл шарттар ғылыми
талдауға түсінікті. Ғылымның өзінің пайда болуы экономикалық дамудың
белгілі бір сатысында ғана мүмкін болады.
Ғылым дамуындағы айрықша ашық қоғамдық өндірістің рөлі заманауи тарихи
кезеңде орындалады. Заианауи ғылым өзінің дамуы үшін орасан зор қоғамдық
әдіс – тәсілдерді, амалдарды талап етеді. Атомдық физика мен ядролық
энергетиканың дамуы изотоптарды бөлуге арналған арнайы кәсіпорындардың
ашылуын, реакторлар мен үдеткіштердің құрылысының салынуын және аса қымбат
құралдардың жасалуын талап етті. Орасан зор жабдықтарды заманауи ғарыштық
ғылым саласы да қажет етеді. Сонымен қатар ғылымның дамуы үшін өте көп
жоғары білімді, білікті мамандар қажет. Сонымен, қарымды экономикалық
заманауи ғылым дамуының кепілі болып табылады. Сондай – ақ, ғылымның
дамуына әсер ететін т.б. ішкі факторлар бар: ғылыми білімнің жағдайы,
мәселенің өзектілігі, жеке қызығушылықтар мен қабілеттіліктер және т.с.с.
Ғылым дамуының, сонымен қатар физиканың заңдылықтарын зерттеудің
мақсаты – белгілі мән мен үлкен ғылыми мағынаға ие. Ғылым дамуының заңдарын
зерттеу өмірге жаңа ғылым – ғылымтануды алып келген өзекті мәселе болып
отыр. Ғылым тарихы – ғылым жайлы ғылымдар негізі. Ғылым тарихын, ғылыми
ұғымдардың дамуын зерттеу таным теориясын және ғылымның өзін де байытады.
Ғылым тарихының негізгі ғылыми мәні осында.
Ғылым тарихы маңызды әдістемелік және тәрбиелік мәнге ие. Білімді
жеткізудің жиі кездесетін, әрі тиімді жолы – тарихи жол болып табылады.
Сондықтан физика пәнінің мұғалімі үшін физика тарихын білу қажет және
маңызды, ол мұғалімді әдістемелік және ғылыми жағынан қаруландырады. Ғылым
тарихы ғылымға деген сүйіспеншілікке, құрметке тәрбиелейді, дұрыс
көзқарасты, адамдағы адамгершілік сапаны қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Ғылым тарихын оқып – үйрену білім алушылардың ғылыми және мәдени
дүниетанымын кеңейтеді.
Сонымен, ғылым тарихын оқып – үйрену болашақ физика пәні
мұғалімдерінің дайындығының ғылыми және кәсіби деңгейін жоғарылатуға
мүмкіндік береді. Білім беруде ғылым тарихын оқытудың маңызы күмән
келтірмейді.
2. Физика тарихының басқа ғылымдармен байланысы
Бірінші кезекте физика тарихының физикамен байланысын атап өткен жөн.
Физика тарихын оқу барысында келесі негізгі сұрақтар қарастырылады:
- Ғылыми білімдердің пайда болуы;
- Физиканың философиядан бөлініп шығуы;
- Физикалық теорияларды қалыптастыру;
- Ғалымның ғылыми көзқарастары;
- Ғалымдардың өмірі мен қызметінен мағлұматтар;
- Әлемнің физикалық көрінісінің қалыптасуы жайлы мәліметтер;
- Тарихи физикалық тәжірибелер;
- Физиканы оқыту барысындағы физика тарихының рөлі;
- Физика тарихының болашақ мұғалімдерге көмегі және т.б.
Физика математикамен тікелей байланысты. Ерте заманнан – ақ физикада
математикалық әдістер кеңінен қолданылған. Кейбір ғалымдар барлық
құбылыстарды, үдерістерді сандардың көмегімен түсіндіруге болады деп
ойлады. Математикалық әдістерді қолдану барысында теориялық физика пайда
болды.
Физика тарихының астрономиямен байланысы ерте заманнан басталатыны
белгілі. Ғалымдар астрономиялық құбылыстарды физикалық заңдардың көмегімен
түсіндіруге болатынын байқады. Физика мен астрономияның тығыз байланыста
екендігіне астрофизика ғылымы дәлел бола алады.
3. Физика ғылымының даму кезеңдері
Физика ғылымының дамуын шартты түрде 3 үлкен кезеңге бөлуге болады:
I кезең – Физиканың пайда болуы (ежелден Ньютонға дейін).
Бұл кезеңде физиканың дамуының келесі негізгі кезеңдерін атап
көрсетуге болады:
- Ежелгі физика;
- Орта ғасырдағы физика;
- Гелиоцентрлік жүйе үшін күрес;
- Тәжірибелік және математикалық әдістердің пайда болуы.
II кезең – Классикалық физиканың негізгі бағыттарының дамуы (XVIII-XIX
ғ.ғ.)
- XVIII ғасырдағы ғылыми революцияның аяқталуы;
- XIX ғасырдағы физиканың негізгі бағыттарының дамуы.
III кезең – XX ғасырдағы физикадағы ғылыми революцияның негізгі
бағыттары.
- Электрондық теория және қозғалыстағы ортаның электродинамикасы;
- Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы;
- Атомдық және ядролық физиканың пайда болуы;
- Физикадағы революцияның бірінші кезеңі;
- Резерфорд – Бордың атомы;
- Кеңестік физиканың қалыптасуы;
- Кванттық механиканың пайда болуы;
- Ядролық физиканың дамуы.
??Тақырыпты бекітуге арналған сұрақтар:
1. Ньютон заңдарын пайдалану тарихы.
2. Ғалымның зерттеу жұмысы неден басталады?
3. Ғылым тарихы нені зерттейді?
4. Физика тарихы немен айналысады?
5. Физика тарихының пәні.
6. Физика тарихының мақсаты.
7. Физика тарихы қандай ғылымдармен тығыз байланысты?
8. Физика тарихын оқу барысында қарастырылатын негізгі сұрақтар.
9. Физика ғылымының даму кезеңдері.
II. Физиканың пайда болуы (ежелден Ньютонға дейін)
№2 дәріс
Дәріс тақырыбы: Ежелгі физика
Дәріс жоспары
1. Ғылыми білімнің пайда болуы
2. Антикалық ғылымның бастапқы кезеңі
3. Атомистиканың пайда болуы
4. Аристотель
5. Архимед
1. Ғылыми білімнің пайда болуы.
Адамзат өзін қоршаған әлем жайлы білімдерді өмір сүру үшін қатал
күресте алды. Қорғаныс пен тамақ табу үшін кездейсоқ сойыл мен тастарды
пайдаланып, құралдар жасауға көшті. Адам баласының ұлы жетістіктерінің бірі
отты алу және пайдалану болды. Адам табиғат туралы діни ұғымдармен қатар
аспан жарқыраулары жайлы, өсімдіктер мен жануарлар жайлы, қозғалыстар мен
күштер жайлы және метеорологиялық құбылыстар жайлы нақты білімдерін
байытты. Жинақталған білімдер мен практикалық дағдылар ұрпақтан ұрпаққа
беріліп, болашақ ғылымның алғашқы фонын құрады.
Егіншіліктің пайда болуы қоғамда шешуші рөл ойнады. Бір жерден жылдан
– жылға тұрақты егін алу үшін жағдай жасалған жерде қоныс – мекендер,
қалалар, одан кейін мемлекеттер құрыла бастады. Мұндай жағдайлар Солтүстік
Африкада Ніл аңғарында пайда болды, мұнда жыл сайынғы су тасқындары егін
даласында құнарлы лай қалдырып отырды. Осылай Тигр және Ефрат өзендерінің
арасында б.э.д. IV мыңжылдықта заманауи ғылымның бесігіне айналған ежелгі
құлиеленуші мемелекеттер құрыла бастады.
Қоғамдық қажеттіліктер жазу әліппесінің (Египеттегі иероглиф,
Вавилондағы сына жазулар), астрономиялық және математикалық білімдердің
пайда болуына алып келді. Осы күнге дейін сақталған Египеттегі ұлы
пирамидалар б.э.д. III мыңжылдықта мемелекет көп адамдарды ұйымдастырып,
материалдар есебін, жұмсалған жұмыс күші мен еңбекті жүргізгендіктерінің
дәлелі бола алады. Бұл мақсаттар үшін арнайы адамдар мен ақыл – ой
еңбегінің жұмысшылары қажет болды.
Ніл өзенінің тасу уақытын анықтау үшін мұқият астрономиялық бақылаулар
қажет болған. Египеттіктер 30 күннен тұратын 12 айлық күнтізбе жасап
шығарды, күнтізбеде қосымша 1 жылға тағы 5 күн қосылды. Айлар үш он
күндікке, тәулік 24 сағатқа бөлінді.
Вавилондық математика және астрономия жоғары дәрежеге жетті.
Вавилондықтар Пифагор теоремасын білді, квадрат және квадрат түбірлерді,
куб және кубтық түбірлерді есептеп шығарды, теңдеулер жүйесі мен квадрат
теңдеулерді шығара алды. Тарихшылардың ойынша вавилондық математика
египеттік математикаға қарағанда жоғары дәрежеде болған. Бірақ геометрия
аумағында вавилондықтарға қарағанда египеттіктер өте жоғары дәрежеде
болған.
Астрономия жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі алғашқы ғылым саласы
болды. Астрономияның дамуы үшін математика қажет болған, ал құрылыс
практикасы механиканың дамуына себепкер болды. Құрылыс жұмыстары кезінде
қарапайым механизмдер құрамасы: рычагтар, катоктар (асфальт тегістейтін
каток), көлбеу жазықтықтар қолданыс таба бастады. Яғни практикалық
қажеттіліктер өмірге ғылыми білімнің: арифметика, геометрия, астрономия,
механиканың және т.б. жаратылыстану ғылымдарының нышанын алып келді.
Ғылым тарихы және мәдениет ұғымдарының бастапқы кезеңдері аса жоғары
екендігін атап өткен жөн. Тарихшылар египеттік және вавилондық математикаға
кездейсоқ үлкен мән бермеген. Мұнда математиканың нышаны геометрияның
негізі қаланған. Египет пен Вавилонда адамдар алғаш рет жұлдызды аспанды,
Күн, Ай және аспан денелерінің қозғалысын, аспан жарқырауларын бақылауды
үйреніп, уақыт өлшемінің негізін жасап, алфавиттік жазудың негізін қалаған.
2. Антикалық ғылымның бастапқы кезеңі
Ертедегі Шығыстың ғылымға қосқан үлкен үлестеріне қарамастан, заманауи
ғылымның түпнұсқасы Ежелгі Грекия болды. Дәл осы жерде әлем туралы ұғымды
дамытатын теориялық ғылым пайда болды. Заманауи ғылым өзінің пайда болғаны
үшін кімге қарыздар екенін жақсы біледі. Бұл туралы келесідей ғылымдардың
атаулары айғақ бола алады: математика, механика, физика, биология,
география және т.б., грек тілінен алынған, грекиядан шыққан ғылыми
терминдер (масса, атом, электрон, изотоп және басқалары), грекиялық
әріптерді формулаларда қолдану және ғылыми әдебиеттерде сақталған грек
ғалымдарының есімдері: Фалес, Пифагор, Демокрит, Аристотель, Архимед,
Птолемей, Евклид және басқалары.
Аристотельдің айтуынша ежелгі Грекияда адамдар ғылыммен қажет болған
соң ғана емес, ғылымға деген қызығушылық болғандықтан және танымның
қуанышын сезініп айналысқан дейді. Алғашқы ғалымдарды философтар деп
атаған, яғни даналықты сүюшілер деген мағынаны білдіреді. Грекиялық
қоғамда даналық мұғалімдері қажет болды, осыған орай ғалымдар мен
мұғалімдік мамандықтары пайда болды.
Платон академиясы мен Аристотель лицейі әлемдегі алғашқы оқу – ғылыми
мекемелердің бірі болып, қазіргі жоғары мектептердің бастамасы болды.
Ежелгі Грекияда бірте – бірте тар шеңберлі мамандықтар пайда бола бастады:
инженерлер, дәрігерлер, астрономдар, математиктер, географтар және
тарихшылар.
Сонымен, Ежелгі Грекияда жүйелі ғылыми зерттеулер, ғылыми білім беру,
ғалым – мамандар мен ғылыми ақпараттар пайда болды.
Грекиялық ғылым қарқынды политехникалық және экономикалық өмір
ахуалында туындады. Ол Шығыс елінен келе жатқан сауда жолдарынан шыққан.
Грек ғылымының негізін салушы Фалес Милетский (шамамен б.э.д. 624-547
ж.ж.) және басқа да Ионийстік мектептің өкілдері: Анаксимандр (шамамен
б.э.д. 610-546 ж.ж.), Анаксимен (шамамен б.э.д. 585-525 ж.ж.) барлық
заттардың материалдық негізі жайлы және барлық заттар осы негізден дамитыны
жайлы идеяны ұсынған. Фалес мұндай негізді су деп санаса, Анаксимандр –
апейрон, Анаксимен – ауа деп санады. Сонымен, әлемді ештеңеден құдіретті
күшпен жасау жайлы діни ұсыныстарға қарсы грек ойшылдары мәңгілік
идеяларын, диалектикалық даму идеясын және әлемнің жасалмайтынын ұсынды.
Иоництердің материалистік түсініктерімен қатар философияда Пифагор
(шамамен б.э.д. 580-500 ж.ж.) және оның шәкірттері дамытқан идеалистік
бағыт пайда болды. Пифагордың жеке тұлғасын аңыздар тұманы басқан. Көптеген
ғылымның және философияның тарихшылары Пифагорды аңыз адам деп санаған.
Бірақ дәл сол Пифагор жайлы биографиялық жинақтар жеткілікті көлемде
сақталған. Пифагор аристократиялық әулеттен шыққан, өзінің шыққан тегін
мифтік Гераклдан алған. Ол Самос аралының тұрғыны, аристократтардың саяси
күресіне және аристократия жағындағы демократияға қатысқан. Сосын ол
Италияға қашып кетіп, сол жақта құпия одақ құрған. Саяси күресте одақ
құлатылып, ал Пифагор қуғында жүріп өмірден өткен. Бірақ пифагорлық мектеп
өзі қайтыс болған соң да өз жұмысын жалғастыра берді. Филолая, Сократ,
Аристарх және Самосскийдің есімдері мектеппен байланысты.
Пифагор философиясының орталық пункті – әлемді басқаратын сияқты
сандардың құдіретті рөлі жайлы оқыту болды. Олар кез келген затты, әлемдегі
кез келген құбылысты сандармен түсіндіруге болады деп жорамалдады. Әрине
пифагорлықтардың сандық көзқарастарының маңызы жайлы идеясында табиғатта
рационалдық дән бар: сандық талдау, математикалық қатынастар табиғатты
сипаттаудың ғылыми негізін құрайды. Пифагорлықтардың маңызды сіңірген
еңбектерінің бірі – Жердің шар тәріздес екендігін және оның қозғалысын
ұсынғандықтары болды.
Сонымен, ғылым дамуының алғашқы кезеңінде – ақ әлемнің құрылуы мен
шығуы жайлы, қозғалыстың себебі жайлы, табиғаттағы сандық көзқарастардың
(қатынастардың) рөлі жайлы терең сұрақтар қойылды. Осы сұрақтарға жауап
беру мақсатында ертедегі ғалымдар табиғаттың теориялық талдауларына,
әлемнің ғылыми көрінісінің дамуына негіз салды. Бұл алғашқы әрекеттерде көп
аңғырттық, қияли өтіріктер болды және де ғылыми болжамды тексеру болмады
және тәжірибелер мен математикалық талдауларды ұсыну болған жоқ. Бірақ
материяның мәңгілік екендігі жайлы, жаратылыстанудың себебінен әлемнің
дамуы жайлы нақты идеялар айтылған және Ғаламның алғашқы үлгілері жасалды.
Әлемнің пайда болуы, құрылуы жайлы діни және мифтік ұсыныстардың орнына
ғылым келді.
3. Атомистиканың пайда болуы.
Ежелгі гректердің азапты ойлары Ғалам құрылған элементтердің
тұжырымдамасын алдыңғы қатарға шығарды. Бұл тұжырымдаманы алғаш Эмпидокл
(шамамен б.з.д. 490-430 ж.ж.) ұсынды, ол Сицилия аралындағы Акрагант
қаласында тұрған. Эмпидокл төрт нақты элементтерді жорамалдады, дәлірек
айтсақ: от, ауа, су және жер. Бұл элементтер өмірлік болып тұрып, біріктіру
және бөлу жолдары арқылы олар саны мен шамасы жағынан өзгереді. Эмпидокл
бойынша заттардың алуан түрлілігі төрт түрлі элементтің үйлесуінен
сәйкестендірілген, ал табиғаттағы өзгерістердің себебін өзіне тартатын және
өзінен кері итеретін күштердің әрекеті деп санады, Эмпидокл мұндай
әрекеттерді - Махаббат пен Өшпенділік деп атаған. Эмпидокл сақталудың жалпы
бастауын нақтылықпен орнатуы шамадан тыс елеулі. Ешнәрсе ештеңеден пайда
болмайды және ол еш себепсіз жоғалып кетпейді. Қазіргі физикада іргелі рөл
ойнайтын сақталу заңдарының тарихы Эмпидоклдың осы тұжырымдамасынан бастау
алған.
Б.з.д. V ғасырдан бастап грек ғылымынң орталығы Афиныға көшті. Мұнда
алғашқы ғылыми мектептер, даналық ұстаздары пай болды. Афиныда өнер мен
әдебиет жоғары дәрежеге жетті. Перикл дәуірінде атақты Акрополь құрылды,
әйгілі мүсінші Фидиенің басшылығымен мүсіндер тұрғызылды, грек драматургі
Софокл трагедиялар жазды және осы трагедиялар грек театрларының
сахналарында қойылды, Аристофон ойдан комедиялар жазды. Грек ғылымының
көрнекті өкілдері Афиныға келді. Математик Геппократ, философ, әрі физик
Анаксагор (шамамен б.з.д. 500-420 ж.ж.) осында оқыған.
Египеттіктер және гректер ғажайып табиғатты Ай, Күн, планеталар мен
жұлдыздар деп есептеді, ал Анаксагор Афиныдан қуылып, өмірі Кіші Азияда
аяқталды.
Анаксагор атомистиканың негізін қалаушылар Ливкипп пен Демокриттің
(шамамен б.з.д. 460-370ж.ж.) замандасы болған. Демокрит Абдера қаласында
туылған. Демокриттің көп саяхаттағандығы жайлы мәліметтер сақталған, ол
Египетте, Вавилонда, Персияда болған және ғылымның әр саласынан көптеген
туындылар жазған. Бірақ оның туындылары бізге жетпеген және оның туындылары
жайлы басқа авторлардың кітаптарынын білеміз. Демокрит теорияларының
негізгі ережелері физика және философия бойынша көптеген қазіргі кітаптарда
сол бір сөзбен қолданылады. Демокрит ережелері төмендегідей:
1. Ештеңеден ешнәрсе пайда болмайды. Бар нәрсе жойылып кетпейді.
Барлық өзгерістер бөлшектердің бірігуі мен жіктелуі салдарынан
болады.
2. Себепсіз ештеңе болмайды, бірақ барлығы да қандай да бір негіздеме
мен қажеттіліктен туындайды.
3. Атомдар мен бос кеңістіктерден басқа ештеңе жоқ, басқаларының
барлығы тек көзқарас.
4. Атомдар саны жағынан шексіз және пішіні жағынан шексіз әртүрлі.
Шексіз кеңістік арқылы мәңгі құлау кезінде жылдам құлайтын үлкен
атомдар кішкентай атомдармен соғылады; осының салдарынан қаптал
қозғалыстар, құйындар пайда болады және біреулері басқаларымен
бірге немесе біреулері басқаларынан кейін қайта жоғалып кетіп
жатады.
5. Заттардың арасындағы айырмашылық олардың атом сандарының,
шамасының, пішінінің және атомдардың орналасу тәртібінің
айырмашылығынан болады; атомдардың арасында сапалық айырмашылықтар
болмайды. Атомда ешқандай ішкі күйлер жоқ; олар бір – біріне
қысым және соққы жолдары арқылы әсер етеді.
6. Жан жіңішке, тегіс және домалақ атомдардан тұрады. Бұл атомдар ең
көшпелі және денеге енген атомдардың қозғалысы өмірлік құбылыстарды
туғызады.
Ғасырлардан өткен атомдық ілім идеализммен қатал күреске төтеп беріп,
барлық қазіргі жаратылыстанудың негізі болды.
Атомистердің ілімі – монистикалық ілім, бұлар арқылы материя мен
қозғалыс – болмыстың негіздері.
4. Аристотель
Аристотель (грекше: Ἀριστοτέλης Aristotélēs) (б.з.д. 384 – б.з.д. 322
жылдар) — грек пәлсапашысы, Платонның шәкірті, Ұлы Александрдың ұстазы. Ол
түрлі-түрлі тақырыптарға зерттеулер жазған, соның ішінде физика,
метафизика, ақындық өнер, театр, музыка, логика, шешендік өнері, саясат,
үкімет, этика, биология және зоология.
Аристотель Халкидика түбегіндегі Стагейра қаласында б.з.д. 384 жылы
туған. Оның әкесі Македония патшасы Аминтастың жеке дәрігері болған.
Аристотель ақсүйектерге лайықты тәрбие және білім алды. Шамамен он жасында
Аристотель Афины қаласына барып, Платон Академиясында білім ала бастады. Ол
сонда шамамен жиырма жыл бойы, б.з.д. 347 жылы Платон қайтыс болғанға дейін
қала берді. Содан соң ол Ксенократпен бірге Кіші Азиядағы Һермиас патшаның
иеліктеріне сапар шекті. Азияда болған кезінде ол Теофрастпен бірге Лесбос
аралына сапар шегіп, екеуі аралдың өсімдік және жануар әлемін зерттеді.
Аристотель Һермиастың қызы (не қарындасы) Питияға үйленді. Ол туған қызды
ол Пития деп атады. Һермиас қайтыс болғаннан кейін Аристотельді Македония
патшасы Филипп өзінің ұлы Александрға тәлімгер болуға шақырды. Ол
Александрды сабап оқытты деседі.
Александрға бірнеше жыл тәлім бергеннен кейін Аристотель Афиныға
қайтып оралды. Б.з.д. 335 жылға дейін ол сонда Лүкейон деп аталатын өзінің
мектебін ашып алған болатын. Афиныда оның әйелі Пития қайтыс болып, ол
Стагейралық Һерпиллида атты бір әйелді кездестіреді. Ол ұл туып, оның атын
Аристотель өз әкесінің құрметіне Никомах деп қояды.
Аристотель көптеген еңбектерін өмірінің осы кезеңінде жазған болуы
мүмкін. Ол тек кейбір бөліктері ғана сақталған диалогтар жазған. Бізге
келіп жеткен еңбектерінің көбі трактат түрінде өзінің шәкірттеріне
арналған оқу құралы ретінде жазылғандықтан көпшілігі жалпы таратуға
арналмаған. Оның ең маңызды еңбектері ретінде Физика, Метафизика,
Никомахтың этикасы, Жан туралы және Поэтика. Бұл еңбектерлдің
арасында өте маңызды байланыстар мен үндестіктер болса да, олардың ситілі
мен тақырыптары жағынан әртүрлі болып келеді.
Пәлсападан эстетика, этика, басқару ғылымы, метафизика, саясат,
психология, шешендік өнері және құдайтанутуралы еңбектер жазды. Ол білім
беру, шетелдердің әдет-ғұрыптарын, әдебиет және поэзияны зерттеді. Оның
шығармаларының толық жинағы ежелгі гректерге белгілі болған білімнің
энциклопедиясы деп атауға болады. Өз заманында белгілі болған ғылыми
мәліметтердің бәрін білген адамдардың ең соңғысы Аристотель болған деген
жорамал жасалған. Александр қайтыс болғаннан кейін Афиныда македондықтарға
қарсы теріс көзқарас қалыптасты. Билеуші Еуромедон Аристотельге құдайларды
қастерлемейсің деген айптау жасады. Аристотель Афинылықтарға пәлсапаға
қарсы екінші рет қиянат жасатпаймын деп анасының Халкидадағы иелігіне бас
сауғалап кетті. Бұндағы оның қиянат деп отырғаны афинылықтардың Сократқа
шығарған әділетсіз сот үкімі болатын. Бірақ бір жыл өтпей ол Еубеяда ауырып
қайтыс болды (б.з.д. 323 жылы). Аристотель соңғы өсиетінде өзін әйелінің
жанында жерлеуді сұрады
Аристотельдің (б.з.б. 384—322 жылдары) философиясы, бір жағынан,
барлық көне грек философиясының қорытындысы іспетті. Ал, екінші жағынан,
Аристотель көзқарасы орта ғасыр мен жаңа дәуірдің ғылыми ілімдерінің қайнар
бастауы болды. Яғни бұл ұлы ойшыл көне грек данышпандары көтерген
мәселелерге жан-жақты талдау жасап, өз заманындағы көкейкесті мәселелерді
шешіп беруге ұмтылды. Ол, сондай-ақ, өзінің өмір сүріп отырған заманы әлі
де күн тәртібіне қоймаған мәселелерді шешемін деп болашаққа ой жүгіртті.
Аристотель философиясында алғаш рет өткен дәуір көзқарасына терең
талдау жасалды. Ол "Метафизика" деп аталатын кітабында философияның негізгі
мәселелерінің бірі — болмысты жан-жақты анықтай отырып, өзіне дейінгі
ойшылдарға, әсіресе, Платонның философиясына сын ескертпелер айтты.
Бұл жерде біз Аристотель мен Платонның арасындағы сабақтастық
байланысқа тоқталып өткеніміз жөн. Иә, Аристотель — Платонның шәкірті.
Ұстазының көзі тірісінде шәкірті, оның шығармаларына сын көзбен қарап,
пікірлерін ашық айтпағаны рас. Бірақ кейін келе, өзінің философия жүйесін
жасау барысында ол Платонның көзқарасына қарсы шықты.
Аристотельдің ойынша, Платон сияқты "идеяларды" өз алдына бөлек болмыс
деп, оларды сезімдік заттар дүниесінен бөліп алудың таным теориясына
ешқандай пайдасы жоқ. Негізінде, сезімдік заттар мен идеялардың болмыс
табиғаты бір ғой.
Ендеше, Платонның бұларды екіге бөліп, сезімдік заттар дүниесі мен
идеялар дүниесі деп атауы ешбір қисынға келмейді. Өйткені, сайып келгенде,
Платонның ойынша, қарама-қарсы идеялардың өзі сезімдік заттар дүниесінің
көшірмесі, егіздің сыңары сияқты емес пе? Олай болса, Платон екіге бөліп
отырған заттардың өзі бір-бірімен бірігудің орнына алшақ келіп, бізге
ешқандай білімнің негізін бермейді.
Сондай-ақ, олар білімнің негізі емес. Платонның айтуынша, "идеяларда"
жалпылық бар. Мұндай жалпылық жекелеген сезімдік заттарға да тән. Ендеше,
осылай бөліне беретін идеяларда мазмұнның болуы неғайбыл. Өйткені сайып
келгенде, жекелеген сезімдік заттарда мазмұн болмай шығады ғой. Айталық,
адам "идеясының" әрбір жеке сезімдік адамның ортақ белгілерінің жиынтығьшан
ешбір айырмашылығы жоқ. Бұл жерде Аристотель өзінің болашақ философиялық
жүйесінің негізгі теориясын айқындап беріп отыр. Өйткені Платон өзінің
философиясында мазмұн (сезімдік заттар дүниесі) жөне форманы (сезімнен тыс
идеялар дүниесі) бір-бірінен бөліп алып, оларды алшақтатып жіберді. Ендеше,
мұндай бір процестің екі жағын бір-біріне қарама-қарсы қою болмыстың мәнін
аша алмайды.
Аристотельдің өзінің ұстазына бағыттаған екінші қарсылығында, "Платон
идеялар дүниесін жеке бөліп альш, оның сезімдік заттар дүниесі мен
арасындағы байланысты үзіп жіберді" деп көрсетеді. Әрине, Платон олардың
арасын қосуға да әрекетгенді. Сондықтан ол сезімдік заттар дүниесі
идеяларға біршама "қатысы" бар деп есептейді. Оның бұл түсіндірмесі баяғы
замандағы пифагоршылардың әдісін қайталағаны. Олар заттардың сандарға
қатысы бар, яғни соларға еліктейді деген болатын. Мұндай ой желісі мәселені
толық шешіп бере алмайды, қайта бұл екі дүниенің арасындағы алшақтықты
қайшылыққа әкеліп ұрындырды. Аристотель Платонның идеяларын талдай келе,
оның логикалық ілімінің қайшылығын да ашты.
Платон идеяларының логикалық арақатынасы жөніндегі пікірі, тіпті,
қисынға келмейді. Біріншіден, "идеялардың" арасындағы логикалық байланыс,
екіншіден, "идеялар" мен сезімдік заттар арасындағы қатынастар қайшылыққа
толы. Идеялар арасындағы байланыс жеке идея мен жалпы идеялардың арасындағы
қатынас арқылы көрініп, жалпы — жекенің мәні деген қорытындыға тіреледі. Ал
идеялар мен сезімдік заттар арасындағы қатынаста зат пен оның идеясы бір-
бірінен бөлек тұратын көрінеді. Бірақ заттар дүниесі, Платонның ойынша,
"идеялар" дүниесінің бейнелеуі ғана ғой. Ендеше, әрбір заттың және оның
идеясының екеуіне де ортақ және жалпы бірдеңе болуы керек. Егер сезімдік
затгарға қатысты "идеялар" дүниесі бар десек, онда осыларға қатысы бар
"идеялардың" жаңа дүниесі де болуы қажет.
Ендеше, бұл — "идеялардың" өзіне тән екінші дүние. Сөйтіп, Платонның
идеялар дүниесін амалсыздан сансыз көбейте беруге болады. Яғни, Аристотель
көрсеткендей, идеялар дүниесінен келіп, "үшінші адам" шықты деуге мәжбүр
етеді. Ол қалай дейсіз ғой? Ол мынандай жағдайға байланысты: "Әуелі жеке
сезімдік адам және оның идеясы бар". Одан соң, осылар бағынатын тағы да бір
"идея" бар. Ендеше, бұл идея бірінші идея мен сезімдік адамның арасындағы
ортақ жалпылықты қамтиды. Олай болса, ол — "үшінші адам".
Сайып келгенде, Платонның идеялар туралы теориясы сезімдік заттар
дүниесін түсіңдіре алмайды, оның қасиеттерін ашуға да дәрменсіз. Бұл
идеялар заттардың шығу тегін, қозғалуы мен қалыптасуын, пайда болуы мен
жойылуын түсіңдіріп, оның мәнін аша алмайды. Өз алдына бөлек тұрған идея
заттардың қайдан пайда болып, не себептен қозғалып дамитынына жауап беруге
дәрменсіз келеді.
Платон идеялар дүниесі арқылы жаратылыстану саласыңдағы себеп-салдарлы
байланысты аша алмады. Сондықтан Аристотельдің ғылыми ілімдерге жете көңіл
бөліп, жаратылыстану саласымен кеңінен айналысуы Платон философиясындағы
қайшылықтардан шығудың жолын іздегендігі деуге әбден негіз бар.
Осы жерде бұл екі ойшылдың көзқарасын бір-біріне тым қарсы қойып,
бірін — материалист, екіншісін — идеалист деуден аулақ болған дұрыс.
Мұндай қағиданы тым асыра дәріптеп жіберуге болмайды. Өйткені
Аристотель Платонды сынап, шын мәніндегі басқа бағытқа карай өтейін деп
отырған жоқ. Керісінше, Аристотель белгілі бір философиялық мәселені шешу
барысында ұстазының қайшылыққа белшесінен батып, одан шыға алмағанын ғана
көре білді. Енді өзі белгілі бір жүйе жасау үшін, осы қайшылықтарды қалайда
шешуге ұмтылды.
Біз Аристотельдің сынын ақтайық деп отырғанымыз жоқ. Бірақ дөл осы
логикалық-диалектикалық, танымдық-теориялық мәселелерді шешуде, көне грек
философиясының алыбы — Аристотель үшін басқадай жол қалмаған еді.
Дегенмен, Платонды сынау арқылы Аристотель көптеген мәселелердің бетін
ашып тастады емес пе?
Мәселенің өзі осы болып тұр. Біреуді "мынаны істемеді, мына мәселені
шешпеді" деп сынау, тағы басқа да себептерді айтып, айыптау оңайырақ. Ал
енді сол мәселелерді шешуге бет алған сыншының өзі қайшылықтарға белшесінен
батып, тұншығып, шыға алмай қалуы мүмкін.
Аристотельдің таным теориясы.
Сөзіміз жалпылама, абстрактылы болмас үшін, мынандай мәселенің қойылуы
және шешілуін алайық. Жоғарыда біз Аристотель Платонға қарсы шыға отырып,
мазмұн мен форма, ягаи материя мен форма мөселесін көтерді, олардың өзара
байланысын ашпақшы болды дедік қой. Ал енді осы екі категорияның ("материя"
мен "форманың") диалектикалық қатынасын талдай отырып, Аристотельдің
философиялық жүйесіне көз жүгіртелік.
Аристотельдің анықтамасындағы "материя" Платонның ұғымындағыдан
әлдеқайда өзгеше. "Материя", Аристотельдің ойынша, "субстрат" (латын
тілінде "негіз", "астар" деген мағына береді). Ол өзінің анықтаушысынан,
формасынан айырылған процесс. Сайып келгенде, бұл материя, субстрат тек
қана мүмкіндік күйінде қалады. Бірақ ол мүмкіндіктен шындыққа айналуға
тиіс. Сонда бұл процесс қалайша бір— біріне өтеді?
Ең алдымен материя белгілі бір формаға ие болады. Бұл процесс
мүмкіндіктің жүзеге асуы, оның шындыққа айналуы. Ендеше, форма жоқтан бар
болмайды, болмыс еместен тумайды. Өйткені болмыс еместен ештеңе де шықпайды
ғой. Ал, екіншіден, форма болмыстан да тумайды екен. Егер ол болмыстан
пайда болса, онда жаңадан болған нәрсенің бұрыннан да бар екендігі даусыз
болар еді.
Сонда Аристотельдің формаға берген анықтамасы, жалпы Платонның
идеясын, яғни идеалдықты елестететін болды ғой. Бәрін былай қойғанда, жаңа
замандағы К.Маркстің тауарды, құнды, қосымша құнды, тағы басқаларын әрі
реалды, әрі идеалды деп анықтағанына ұқсас болып шықты ғой деген ойға
келуіміз де мүмкін.
Ол да рас. Шынында да, болмыстың болмауы және шын мәніндегі болмыс осы
Аристотель айтып отырған форманы көз алдымызға елестетеді. Яғни
Аристотельдің тілімен айтқанда, форма әуелгі кезде болмыс "мүмкіндігі". Ал
оның мүмкіндікген шывдыққа айналуы форма болып шығады.
Бірақ мәселе мынада. Қалайша болмыс болмыс емеске, одан керісінше
айналады, ол ненің әсерінен болады? Оның қайнар көзі қайда жатыр?
Аристотельдің айтуынша, шындық болатын болмыс формасы әуел басында өзінің
бойына мүмкіндікгі сақтайды екен. Өзінің ойын Аристотель былай деп
түсіндіреді. Адам әуелгі кезде сауатсыз еді, енді сауатты болды. Оның
сауатты болғаны, бұрынғы сауатсыздығынан емес, керісінше, адамның сауатты
болғаны, оның бойында сауаттылыққа деген мүмкіндіктің (қабілеттің) бар
болғандығынан.
Ендеше материяның, субстраттың бойында екі жағдай бар. Бірі — онда әлі
"форма жоқ", ол кейін пайда болады, екіншіден, онда болашақта "формаға"
айналатын мүмкіндік бар. Бұл бір процестің екі жағы. Бірі — теріс анықтама,
ал екіншісі — оң анықтама.
Материя деген ұғым, Аристотельдің түсінігі бойынша, бір жағынан
субстрат, яғни негіз, бірдеңенің ішкі астары. Бұл шын мәніндегі таза
мүмкіңдік қана деуге болады. Екінші жағынан материя мүмкшдік қана емес, ол
іске асқан шыңдық. Айталық, егер біз "мраморды" алсақ, ол өз алдына жатқан
"материя", яғни сезімдік зат. Оның осы күйінде химиялық, физикалық,
биологиялық ерекшеліктері, қасиеттері бар. Оларды ешкім жоққа шығара
алмайды. Бұл, Аристотельдің тілімен айтқанда, "соңғы материя" болады.
Ал енді оның осы табиғи қасиеттерінен басқа жағына, оның іске асатын
мүмкіндігіне көңіл бөлсек, оның шындық жағдайы туады. Бұл мүмкіндікті
(ешқандай физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттерімен ғана шектелмейтін)
ешуақытта да, еш жерде де сезім арқылы қабылдауға бол-майды. Ол тек оймен
ғана айқындалады. Осындай жағдайға байланысты, оны "белгісіз субстрат" деп
атайды. Ал Аристотель өзінің философиясында бұған "бірінші материя" деп ат
берді.
Бұл жерде үлкен бір философиялық мән жатыр. Тегі осы "соңғы материя"
мен "бірінші материяның" байланысы диалектикалық болуға тиіс. Бірі сезімнің
химиялық, физикалық, биологиялық ерекшелігімен дараланса, екіншісі басқа да
қасиеттерімен, басқа да сапалық ерекшеліктерімен анықталуға тиіс. Міне, осы
ерекшеліктер мүмкіндіктің шындыққа, материяның формаға айналуын белгілеп
беретін болғаны.
Аристотельдің бұл пікірі бірін-бірі диалектикалық байланыста ұстап
отырған "материя" мен "форма", яғни мүмкіндік пен шындықтың бір-біріне
өтуі, олардың өзара тығыз байланыстылығы басқа бір процестен келіп шығады
ма деген ойға әкеп тірейді.
Сонда ол не болды екен? Мүмкін осының бөрі адамдардың іс-әрекетіне
байланысты шығар? Аристотель өзінің шығармасында мұндай өзара байланысты,
өзара сабақтас ұғымдар тізбегін: мрамор — мүсін — мүсіншіні көрсетіп берді
емес пе? Сонда адам ғой негізгі, оның іс-әрекеті де маңызды рел атқарады
екен ғой.
Біз осы ойды терең талдай отырып, мына пікірге ойысамыз. Айталық,
мрамор — субстрат материалды зат болса, оның бойында табиғи
ерекшеліктерінің бәрі бар. Ал енді осы мрамор мүсіншінің қолына түсті
делік. Одан шебердің қолы арқылы тамаша мүсін пайда болады. Сонда бұл ненің
нәтижесі? Бұған жауап бере келіп, өрине, Платон мен Аристотель мұны күні
бұрын адамның басына ұялаған идеяға байланысты дер еді. Өйткені осы идеяның
негізінде ғана мрамордан салтанатты сарайдың, адамның, жан-жануардың
мүсіндері, әдемі ыдыстардың, тағы басқа да әсем заттардың өзі пайда болады
ғой.
Иә, ол да дұрыс жауап. Дегенмен, Аристотель ұстазы Платонның
абсолюттік идеясынан гөрі басқаша пікір айтып отыр емес пе? Сондықтан ол
осы заттарды, өсем мүсіндер мен салтанатты сарайларды тудыратын адамдардың
идеялары ғана емес, олардың қызметі деп есептейді.
Жаңа заманда, капитализм дәуірінде ғана дүниеге, ойлау процесіне енген
адамдардың қызметі туралы идея сонау көне грек дәуіріндегі Аристотельдің
басына ұялағанына таң қаламыз.
Бірақ ол кезде, яғни көне грек заманында құн ұғымының болмауы
Аристотельдің қайшылыққа тап болуына әкелді де, ол әрі қарай мәселені
талдауды тоқтатады. Ал, шындығында, бір тауар мен екінші тауардың өзара
алмасуының негізі бір нәрсеге байланысты ғой. Ол — адам еңбегі емес пе?
Ендеше, Аристотель материядан формаға, мүмкіндікген шындыққа өту адам
қызметінің нәтижесі деп көрсетсе, оның не артықтығы бар? Дегенмен,
Аристотель тауар құнының формасында еңбекгің барлық турлері бірдей бар
екенін аша алмаған. Яғни, басқаша тілмен айтқанда, тауар құндарының
формасында еңбектің барлық түрлері бірдей және демек, бір-біріне тең адам
еңбегі болатындығын Аристотель құн формасының өзінен шығара алмады, өйткені
грек қоғамы құл еңбегіне негізделген-ді, демек, бұл кемшіліктің табиғи
негізі адамдардың және олардың жұмыс күштерінің теңсіздігінде жатыр еді.
Еңбекгің барлық түрлері тең және бірдей. Өйткені олар жалпы адам еңбегі
болып табылады, құн көрінісінің бұл жасырын сыры адам тендігінің идеясы
халық сезімівде тұрақты орын алған кезде ғана ашылуы мүмкін еді. Ал мұның
өзі тауар формасы еңбек өнімінің жалпы формасына айналған қоғамда, демек,
тауар иелері ретіндегі адамдардың өзара қатынасы үстемдік етуші қоғамдық
қатынас болып табылатын кезде ғана мүмкін болады. Аристотельдің
данышпандығы дәл мынадан көрінеді: тауар құнының көрінісінен ол теңдік
қатынасын ашады. Ол өмір сүрген қоғамның тарихи өрісінің тарлығы ғана бүл
теңдік қатынасының мәні "шындығында" дәл неде екенін ашуға оған кедергі
болды.
5. Архимед
Ғылымдар тарихынан құрметті орын алып, ғасырлар бойы халықтардың
жалынды сүйіспеншілігіне бөленген білім мен ой алыптардың бірі - Архимед.
Архимедтің есімін естімеген адам ілуде біреу-ақ болар. Архимед саны,
Архимед аксиомасы, Архимед ережесі, Архимед заңы, Архимед әдісі, Архимед
теоремасы, Архимед нақылы. Ұлы ғалымның атына байланысты ұғымдар ғылымның
сан алуан саласынан кездеседі.
Архимед біздің жыл санауымыздан 287 жыл бұрын Жерорта теңізіндегі
Сицилия аралының күн шығыс жағасында Сирикуз қаласында туып өскен. Әкесі
Фидий астроном болған. Жасынан математикамен шұғылданған Архимед,
Мысырдағы Александрия қаласына барып, біраз білімін көтеріп қайтқан.
Александрия ғалымы – математик, астроном, географ Эратосфенмен достық қарым-
қатынаста болған.
Сол заманда Рим империясы мен Карфаген мемлекетінің арасында Жерорта
теңізін, оның ішінде, Сиракузды басып алу үшін қанды күрес болады. Осы
қанды күресте қаланы Архимед қорғады. Ол түрлі соғыс машиналарын жасап,
олармен қала халқын қаруландырады. Рим солдаты қолынан қайтыс болады.
Архимедтің есімі ІХ – Х ғасырларда арабтарға жеткен. Архимедтің
еңбектерін араб тілінде аударған, шығармаларына талдау жасалған.
Архимед есімі Қазақстанға физика мен математиканың мектептік
оқулықтары арқылы келді.
Архимед шығармаларына тоқталайық. Ғалымның қанша еңбек жазғаны
белгісіз.
Төменде шығармаларына қысқаша шолу.
1) Механикалық фрагменттер
Архимед алғашқы кезде механика ғылымымен шұғылданған. Механикадан
Тіреу кітабы, Рычагтар туралы, Дененің суда қалқуы кітапшалар жазған.
Олардың түп нұсқалары сақталмаған. Әртүрлі үзінділері ғана (Герон, Евтокий)
еңбектерінде кездеседі.
2) Параболаның квадратурасы
Тік дөңгелек конусты жасаушысына параллель жазықтықпен қиғанда рарбола
деп аталатын қисық сызық пайда болады. (Бұл сызықты қазіргіше
фунуциясының графигін парабола деп атаймыз.)
Парабола тұйықталмаған сызық, оның кез келген екі нүктесін кесінді
арқылы қоссақ, дөңгелек сегменті шығады. Бұны алғаш тапқан Архимед
болатын. Параболаның квадратурасын зерттеу үстінде Архимед шексіз кемімелі
геометриялық прогрессия ұғымына келген. Одан дәлелдеген. Одан әрі
қатарлар теориясы қалыптасқан. Квадратура есептері математикалық анализдегі
анықталған интеграл ұғымына жеткізді.
3) Шар мен цилиндр туралы шығармасы.
Архимед конустың, шардың, цилиндрдің көлемдерін салыстырғанда, конус
пен цилиндрдің табандарының радиустары шардың радиусындай және биіктіктері
шардың диаметріндей болса, конустың, шардың, цилиндрдің көлемдерінің қат
ынастары 1:2:3 қатынастаарындай болатындығын, яғни
теңдіктері орындалатынын дәлелдеген.
4) Коноидтар мен сфероидтар туралы шығармасында Архимед эллипстің,
параболаның және гиперболаның осьтен айналуынан пайда болатын
денелердің көлемдері мен беттерінің аудандарын зерттейді.
5) Көпжақтар туралы шығармасы.
Дұрыс көпжақтардың бес түрі мәлім. Олар: тетраэдр, куб, октаэдр,
додекаэдр және икосаэдр, бұл дұрыс жақтарды Платон зерттеген.
Архимед зерттеген көпжақтар – жақтары әртүрлі көпжақтар.
а) 8 – жақ, 4 жағы – үшбұрыш, 4- жағы алтыбұрыш.
б) 14 – жақ, 6 жағы – квадрат, 8 – жағы алтыбұрыш, т.с.с.
6) Қалқып жүрген денелер
Бұны Архимед заңы деп атайды. Бұл шығармасында 10 теорема бар.
Теоремада сұйықтың меншікті салмағын анықтайды (Ол құрал ареометр).
Архимед еңбектері өте көп. Соның ішінде, натурал сандар қатарындағы
1,2,3,4,5,6,7,8,9,10... сандардың 1-ден кез келген n санына дейінгі жинағын
бірден басталған саты деп атаған, оны былай кескіндеген:
??Тақырыпты бекітуге арналған сұрақтар:
1. Алғашқы ғылыми білімдердің қоры.
2. Алғашқы құлиеленуші мемлекеттердің құрылуы.
3. Египеттік пирамидалардың құрылысы.
4. Жаратылыстану ңылымының дамуы.
5. Ғылым дамуындағы алғашқы кезеңнің мағынасы.
6. Ежелгі Грекиядағы ғылым.
7. Фалес Милетскийдің ғылыми көзқарастары.
8. Пифагордың философиясы.
9. Эмпидоклдың философиялық ұсыныстары.
10. Афина – грекиялық ғылымның орталығы.
11. Анаксагордың аспанденелері жайлы ілімі.
12. Демокриттің негізгі ұстанымдары.
13. Физика ғылымының пайда болуына және дамуына Аристотельдің қосқан
үлесі.
14. Архимедтің өмірі мен еңбектері.
№3 дәріс
Дәріс тақырыбы: Ортағасырдағы Физика
Дәріс жоспары
1. Тарихи ескертпелер
2. Ортағасырдағы Шығыс ғылымының жетістіктері
3. Еуропалық ортағасырдағы ғылым
1. Тарихи ескертпелер
Батыс Еуропадағы феодалдыққа көшу және Рим мемлекетіндегі құл
иеленушіліктің ыдырау процесі қиын ахуалдағы соғыс қақтығысында және таптар
мен халықтардың қозғалысында өтті. Варварлық таптардың қысымынан құлаған
Рим империясы христиандық шіркеудің берік және мықты ұйымынан сақталған осы
таптарға идеологиялық ықпал көрсетті. Кейінірек шіркеу феодализмнің
идеологиялық қорғанына айналды. Феодалдыққа көшу Батыс Еуропаға қарағанда
Шығыста, Қытайда және Үндістанда ертерек болды. Бұл мемлекеттер
экономиканың, мәдениеттің дамуы жағынан Еуропаны басып озды және ғылымның
дамуына әсер етті.
VII ғасырдың басында Араб түбегінде өте маңызды тарихи оқиға болды.
Ондағы көшпелі және жартылай көшпелі таптар жаңа ислам діні атауымен
берікті. Олар Мұхаммедтің басқаруымен аз уақыттың ішінде қуатты жауынгерлік
мемлекет құрып, Иранды, Орталық Шығыс елдерін, Египетті және Периней
түбегіне енген Еуропаны жаулап алды. Арабтар ғылым тарихында маңызды рөл
ойнады. Олар шығыс пен батыс арасындағы мәдениетті, антикалық және
ортағасырлық ғылымды жалғаушы буын болды. Нәтижесінде ерте ортағасырлық
(VII-XI ғ.ғ.) кезеңде ғылымның дамуында жетекші рөлді Шығыс атқарды. XI
ғасырда ғана еуропалық ғылым жандана бастайды, университеттер пайда болып,
ірі ғалымдар шыға бастады. Дамыған феодализмнің дәуірі (XI-XVғ.ғ.) қарқынды
өскен өнімділік күшінің, сауда мен қолөнердің дамуымен, жаңа экономикалық
тұрпат – капитализмге көшу үшін дайындалған негізбен сипатталады.
Феодализмнің ыдырауы және жаңа экономикалық формаға көшу XV ғасырдың
аяғынан бастап шамамен XVII ғасырдың бірінші жартысына дейін болады. Бұл
кезең ғылым тарихында маңызды мәнге ие болды – бұл кезеңде жаңа тәжірибелі
жаратылыстану пайда болды. Сонымен қоғам тарихына сәйкес ортағасырдағы
ғылым тарихы, сонымен қатар физика тарихы үш хронологиялық кезеңге
бөлінеді:
1. Шығыстағы ғылымның даму кезеңі (VII-XI ғ.ғ).
2. Еуропалық феодалдық ғылымның даму кезеңі (XI-XVғ.ғ.).
3. Тәжірибелі жаратылыстанудың пайда болу кезеңі (XV ғасырдың соңы-
XVIIғасырдың бірінші жартысы).
Осы кезеңдерге қысқаша тоқталсақ.
2. Ортағасырлық Шығыстағы ғылымның жетістіктері
Ерте ортағасыр дәуірінде Батыс Еуропа мұңайтатын күйде болды. Сирек
ағаштар және одан да сирек үй-жайлар мен қора-қопсылар бір-бірімен әлсіз
байланысқан жеке әлем болды. Феодал өз басыбайлыларынан қажетті нәрселердің
барлығын алып отырды. Рим, Афины, Александриядағы шулы базарлары, театрлары
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абдулаева Ж.А.
Баубекова М.К.
Физика тарихынан
лекциялар курсы
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Бердалиева Т.Д.
Абдулаева Ж.А.
Баубекова М.К.
Физика тарихынан лекциялар курсы
5В011000 – Физика мамандығының
студенттері үшін оқу құралы
Шымкент
2015
Физика тарихынан лекциялар курсы
5В011000 – Физика мамандығының студенттері үшін оқу құралы
Жоғары кәсіби білім Бакалавриат
Рецензенттер:
Саидахметов П.А. – ф-м.ғ.к., М.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің Физиканы оқытудың
теориясы мен әдістемесі кафедрасының меңгерушісі
Д.Рахымбек. - п.ғ.д., ОҚМПИ Физика-математика кафедрасының прфессоры,
академигі
Рамазанова С.А. - ф-м.ғ.к., ОҚМПИ Физика-математика кафедрасының доценті
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтының оқу-әдістемелік
кеңесімен баспаға ұсынылды (№ 5 хаттама, 05.06.2015ж.)
Бұл жұмыс оқу құралы ретінде физикадан болашақ мұғалімдер үшін
арналған. Оқу құралында лекциялардың жоспарлары, тақырыпты бекітуге
арналған сұрақтар, сонымен қатар өзіндік жұмыс орындау үшін тақырыптар
берілген. Оқу құралы кредиттік технология бойынша оқытуға қолданылуы
мүмкін.
ISBN 9965-697-79-7
МАЗМҰНЫ
I Кіріспе
№1 дәріс Физика тарихы курсына кіріспе
II Физиканың пайда болуы (ежелден Ньютонға дейін)
№2 дәріс Ежелдегі физика
№3 дәріс Ортағасырдағы физика
№4 дәріс Әлемнің гелиоцентрлік жүйесі үшін күрес
№5 дәріс Эксперименталды және математикалық әдістердің пайда
болуы
III Классикалық физиканың негізгі бағыттарының дамуы
№6 дәріс XVIII ғасырдағы ғылыми революцияның дамуы
№7 дәріс XIX жүзжылдықтағы механиканың және толқындық оптиканың
дамуы
№8 дәріс XIX жүзжылдықтағы механиканың және толқындық оптиканың
дамуы (жалғасы)
IV XX ғасырда физикадағы ғылыми революцияның негізгі бағыттары
№9 дәріс Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы
№10 дәріс Атомдық және ядролық физиканың пайда болуы мен дамуы
№11 дәріс Кеңес физикасының құрылуы
№12 дәріс Кванттық механиканың пайда болуы
№13 дәріс Ядролық физиканың дамуы
№14 дәріс Ядролық физиканың дамуы (жалғасы)
V Қорытынды
№15 дәріс Физика ғылымының ұлы жолы
Өзіндік жұмысқа арналған тақырыптар
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
№1 дәріс
Дәріс тақырыбы: Физика тарихы курсына кіріспе
Дәріс жоспары
1. Физика тарихының пәні
2. Физика тарихының басқа ғылымдармен байланысы
3. Физика ғылымының даму тарихы
1. Физика тарихының пәні
Адамзат өзі тұратын туралы білімді бірден және дайын, аяқталған күйде
алмайды. Мәселен, бұрыннан әрбір оқушыға Ньютон заңдары деген атпен
белгілі қозғалыстың заңдары жайлы білімдер танымның ұзақ жолын талап етті,
яғни мың жылға созылды. Ньютон заңдарының әмбебап емес екендігін және өте
үлкен жылдамдықта қозғалатын денелер мен өлшемдері айтарлықтай кішкентай
денелер (бөлшектер) дәлелдеулерді қажет ететіндігін түсіну үшін екі жүз
жылдай уақыт қажет болды. Адамзат баласы сауатсыздықтан білімділікке ұзақ
және қиын жолдардан өтті және әлі де өтіп жатыр. Сонымен, білім тарихи,
яғни ғылымда да тарих бар.
Әрбір зерттеуші зерттеп отқан сұрақтың оған дейін не нәрселер
жасалғаны жайлы хабардар болып және оның алдында алынған нәтижелерді сыни
тұрғыда бағалауы керек, яғни тарихшының жұмысын атқаруы қажет.
Былайша босқа жасалған жұмыстар жоқ, әрбір жаңа буын өкілдері алдыңғы
буын өкілдерінің келіп тоқтаған жерінен бастап, жасалған жұмыстарды келесі
буынға табыстайды. Евклид пен Архимедсіз Ньютон болмас еді, Ньютонсыз
Эйнштейн мен Бор болмас еді. Танымның даму үдерісін зерттеу ерекше ғылымның
– ғылым тарихының ерекше мақсатын құрайды. Физика тарихы – бұл физикалық
ғылымның дамуын зерттеумен айналысатын ғылым тарихының бөлімі.
Кез келген ғылымның негізгі мақсаты – сол ғылым саласы айналысатын
облыста қолданылатын заңдарды ашу. Ғылым тарихының негізгі мақсаты –
ғылымның дамуын басқаратын заңдарды табу болып табылады. Бірінші қарағанда
ондай заңдар жоқ сияқты болып көрінеді. Архимед, Ньютон, лобачевскилердің
пайда болуын алдын – ала болжауға және ғалымдардың ойлауы мен
шығармашылығын басқаруға болмайды. Ғылым – сөзсіз адам баласының аса қиын
қызметінің жемісі: танымдық, шығармашылық. Бірақ ғылымның дамуы маңызды рөл
атқаратын белгілі тарихи шарттар негізінде болады және бұл шарттар ғылыми
талдауға түсінікті. Ғылымның өзінің пайда болуы экономикалық дамудың
белгілі бір сатысында ғана мүмкін болады.
Ғылым дамуындағы айрықша ашық қоғамдық өндірістің рөлі заманауи тарихи
кезеңде орындалады. Заианауи ғылым өзінің дамуы үшін орасан зор қоғамдық
әдіс – тәсілдерді, амалдарды талап етеді. Атомдық физика мен ядролық
энергетиканың дамуы изотоптарды бөлуге арналған арнайы кәсіпорындардың
ашылуын, реакторлар мен үдеткіштердің құрылысының салынуын және аса қымбат
құралдардың жасалуын талап етті. Орасан зор жабдықтарды заманауи ғарыштық
ғылым саласы да қажет етеді. Сонымен қатар ғылымның дамуы үшін өте көп
жоғары білімді, білікті мамандар қажет. Сонымен, қарымды экономикалық
заманауи ғылым дамуының кепілі болып табылады. Сондай – ақ, ғылымның
дамуына әсер ететін т.б. ішкі факторлар бар: ғылыми білімнің жағдайы,
мәселенің өзектілігі, жеке қызығушылықтар мен қабілеттіліктер және т.с.с.
Ғылым дамуының, сонымен қатар физиканың заңдылықтарын зерттеудің
мақсаты – белгілі мән мен үлкен ғылыми мағынаға ие. Ғылым дамуының заңдарын
зерттеу өмірге жаңа ғылым – ғылымтануды алып келген өзекті мәселе болып
отыр. Ғылым тарихы – ғылым жайлы ғылымдар негізі. Ғылым тарихын, ғылыми
ұғымдардың дамуын зерттеу таным теориясын және ғылымның өзін де байытады.
Ғылым тарихының негізгі ғылыми мәні осында.
Ғылым тарихы маңызды әдістемелік және тәрбиелік мәнге ие. Білімді
жеткізудің жиі кездесетін, әрі тиімді жолы – тарихи жол болып табылады.
Сондықтан физика пәнінің мұғалімі үшін физика тарихын білу қажет және
маңызды, ол мұғалімді әдістемелік және ғылыми жағынан қаруландырады. Ғылым
тарихы ғылымға деген сүйіспеншілікке, құрметке тәрбиелейді, дұрыс
көзқарасты, адамдағы адамгершілік сапаны қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Ғылым тарихын оқып – үйрену білім алушылардың ғылыми және мәдени
дүниетанымын кеңейтеді.
Сонымен, ғылым тарихын оқып – үйрену болашақ физика пәні
мұғалімдерінің дайындығының ғылыми және кәсіби деңгейін жоғарылатуға
мүмкіндік береді. Білім беруде ғылым тарихын оқытудың маңызы күмән
келтірмейді.
2. Физика тарихының басқа ғылымдармен байланысы
Бірінші кезекте физика тарихының физикамен байланысын атап өткен жөн.
Физика тарихын оқу барысында келесі негізгі сұрақтар қарастырылады:
- Ғылыми білімдердің пайда болуы;
- Физиканың философиядан бөлініп шығуы;
- Физикалық теорияларды қалыптастыру;
- Ғалымның ғылыми көзқарастары;
- Ғалымдардың өмірі мен қызметінен мағлұматтар;
- Әлемнің физикалық көрінісінің қалыптасуы жайлы мәліметтер;
- Тарихи физикалық тәжірибелер;
- Физиканы оқыту барысындағы физика тарихының рөлі;
- Физика тарихының болашақ мұғалімдерге көмегі және т.б.
Физика математикамен тікелей байланысты. Ерте заманнан – ақ физикада
математикалық әдістер кеңінен қолданылған. Кейбір ғалымдар барлық
құбылыстарды, үдерістерді сандардың көмегімен түсіндіруге болады деп
ойлады. Математикалық әдістерді қолдану барысында теориялық физика пайда
болды.
Физика тарихының астрономиямен байланысы ерте заманнан басталатыны
белгілі. Ғалымдар астрономиялық құбылыстарды физикалық заңдардың көмегімен
түсіндіруге болатынын байқады. Физика мен астрономияның тығыз байланыста
екендігіне астрофизика ғылымы дәлел бола алады.
3. Физика ғылымының даму кезеңдері
Физика ғылымының дамуын шартты түрде 3 үлкен кезеңге бөлуге болады:
I кезең – Физиканың пайда болуы (ежелден Ньютонға дейін).
Бұл кезеңде физиканың дамуының келесі негізгі кезеңдерін атап
көрсетуге болады:
- Ежелгі физика;
- Орта ғасырдағы физика;
- Гелиоцентрлік жүйе үшін күрес;
- Тәжірибелік және математикалық әдістердің пайда болуы.
II кезең – Классикалық физиканың негізгі бағыттарының дамуы (XVIII-XIX
ғ.ғ.)
- XVIII ғасырдағы ғылыми революцияның аяқталуы;
- XIX ғасырдағы физиканың негізгі бағыттарының дамуы.
III кезең – XX ғасырдағы физикадағы ғылыми революцияның негізгі
бағыттары.
- Электрондық теория және қозғалыстағы ортаның электродинамикасы;
- Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы;
- Атомдық және ядролық физиканың пайда болуы;
- Физикадағы революцияның бірінші кезеңі;
- Резерфорд – Бордың атомы;
- Кеңестік физиканың қалыптасуы;
- Кванттық механиканың пайда болуы;
- Ядролық физиканың дамуы.
??Тақырыпты бекітуге арналған сұрақтар:
1. Ньютон заңдарын пайдалану тарихы.
2. Ғалымның зерттеу жұмысы неден басталады?
3. Ғылым тарихы нені зерттейді?
4. Физика тарихы немен айналысады?
5. Физика тарихының пәні.
6. Физика тарихының мақсаты.
7. Физика тарихы қандай ғылымдармен тығыз байланысты?
8. Физика тарихын оқу барысында қарастырылатын негізгі сұрақтар.
9. Физика ғылымының даму кезеңдері.
II. Физиканың пайда болуы (ежелден Ньютонға дейін)
№2 дәріс
Дәріс тақырыбы: Ежелгі физика
Дәріс жоспары
1. Ғылыми білімнің пайда болуы
2. Антикалық ғылымның бастапқы кезеңі
3. Атомистиканың пайда болуы
4. Аристотель
5. Архимед
1. Ғылыми білімнің пайда болуы.
Адамзат өзін қоршаған әлем жайлы білімдерді өмір сүру үшін қатал
күресте алды. Қорғаныс пен тамақ табу үшін кездейсоқ сойыл мен тастарды
пайдаланып, құралдар жасауға көшті. Адам баласының ұлы жетістіктерінің бірі
отты алу және пайдалану болды. Адам табиғат туралы діни ұғымдармен қатар
аспан жарқыраулары жайлы, өсімдіктер мен жануарлар жайлы, қозғалыстар мен
күштер жайлы және метеорологиялық құбылыстар жайлы нақты білімдерін
байытты. Жинақталған білімдер мен практикалық дағдылар ұрпақтан ұрпаққа
беріліп, болашақ ғылымның алғашқы фонын құрады.
Егіншіліктің пайда болуы қоғамда шешуші рөл ойнады. Бір жерден жылдан
– жылға тұрақты егін алу үшін жағдай жасалған жерде қоныс – мекендер,
қалалар, одан кейін мемлекеттер құрыла бастады. Мұндай жағдайлар Солтүстік
Африкада Ніл аңғарында пайда болды, мұнда жыл сайынғы су тасқындары егін
даласында құнарлы лай қалдырып отырды. Осылай Тигр және Ефрат өзендерінің
арасында б.э.д. IV мыңжылдықта заманауи ғылымның бесігіне айналған ежелгі
құлиеленуші мемелекеттер құрыла бастады.
Қоғамдық қажеттіліктер жазу әліппесінің (Египеттегі иероглиф,
Вавилондағы сына жазулар), астрономиялық және математикалық білімдердің
пайда болуына алып келді. Осы күнге дейін сақталған Египеттегі ұлы
пирамидалар б.э.д. III мыңжылдықта мемелекет көп адамдарды ұйымдастырып,
материалдар есебін, жұмсалған жұмыс күші мен еңбекті жүргізгендіктерінің
дәлелі бола алады. Бұл мақсаттар үшін арнайы адамдар мен ақыл – ой
еңбегінің жұмысшылары қажет болды.
Ніл өзенінің тасу уақытын анықтау үшін мұқият астрономиялық бақылаулар
қажет болған. Египеттіктер 30 күннен тұратын 12 айлық күнтізбе жасап
шығарды, күнтізбеде қосымша 1 жылға тағы 5 күн қосылды. Айлар үш он
күндікке, тәулік 24 сағатқа бөлінді.
Вавилондық математика және астрономия жоғары дәрежеге жетті.
Вавилондықтар Пифагор теоремасын білді, квадрат және квадрат түбірлерді,
куб және кубтық түбірлерді есептеп шығарды, теңдеулер жүйесі мен квадрат
теңдеулерді шығара алды. Тарихшылардың ойынша вавилондық математика
египеттік математикаға қарағанда жоғары дәрежеде болған. Бірақ геометрия
аумағында вавилондықтарға қарағанда египеттіктер өте жоғары дәрежеде
болған.
Астрономия жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі алғашқы ғылым саласы
болды. Астрономияның дамуы үшін математика қажет болған, ал құрылыс
практикасы механиканың дамуына себепкер болды. Құрылыс жұмыстары кезінде
қарапайым механизмдер құрамасы: рычагтар, катоктар (асфальт тегістейтін
каток), көлбеу жазықтықтар қолданыс таба бастады. Яғни практикалық
қажеттіліктер өмірге ғылыми білімнің: арифметика, геометрия, астрономия,
механиканың және т.б. жаратылыстану ғылымдарының нышанын алып келді.
Ғылым тарихы және мәдениет ұғымдарының бастапқы кезеңдері аса жоғары
екендігін атап өткен жөн. Тарихшылар египеттік және вавилондық математикаға
кездейсоқ үлкен мән бермеген. Мұнда математиканың нышаны геометрияның
негізі қаланған. Египет пен Вавилонда адамдар алғаш рет жұлдызды аспанды,
Күн, Ай және аспан денелерінің қозғалысын, аспан жарқырауларын бақылауды
үйреніп, уақыт өлшемінің негізін жасап, алфавиттік жазудың негізін қалаған.
2. Антикалық ғылымның бастапқы кезеңі
Ертедегі Шығыстың ғылымға қосқан үлкен үлестеріне қарамастан, заманауи
ғылымның түпнұсқасы Ежелгі Грекия болды. Дәл осы жерде әлем туралы ұғымды
дамытатын теориялық ғылым пайда болды. Заманауи ғылым өзінің пайда болғаны
үшін кімге қарыздар екенін жақсы біледі. Бұл туралы келесідей ғылымдардың
атаулары айғақ бола алады: математика, механика, физика, биология,
география және т.б., грек тілінен алынған, грекиядан шыққан ғылыми
терминдер (масса, атом, электрон, изотоп және басқалары), грекиялық
әріптерді формулаларда қолдану және ғылыми әдебиеттерде сақталған грек
ғалымдарының есімдері: Фалес, Пифагор, Демокрит, Аристотель, Архимед,
Птолемей, Евклид және басқалары.
Аристотельдің айтуынша ежелгі Грекияда адамдар ғылыммен қажет болған
соң ғана емес, ғылымға деген қызығушылық болғандықтан және танымның
қуанышын сезініп айналысқан дейді. Алғашқы ғалымдарды философтар деп
атаған, яғни даналықты сүюшілер деген мағынаны білдіреді. Грекиялық
қоғамда даналық мұғалімдері қажет болды, осыған орай ғалымдар мен
мұғалімдік мамандықтары пайда болды.
Платон академиясы мен Аристотель лицейі әлемдегі алғашқы оқу – ғылыми
мекемелердің бірі болып, қазіргі жоғары мектептердің бастамасы болды.
Ежелгі Грекияда бірте – бірте тар шеңберлі мамандықтар пайда бола бастады:
инженерлер, дәрігерлер, астрономдар, математиктер, географтар және
тарихшылар.
Сонымен, Ежелгі Грекияда жүйелі ғылыми зерттеулер, ғылыми білім беру,
ғалым – мамандар мен ғылыми ақпараттар пайда болды.
Грекиялық ғылым қарқынды политехникалық және экономикалық өмір
ахуалында туындады. Ол Шығыс елінен келе жатқан сауда жолдарынан шыққан.
Грек ғылымының негізін салушы Фалес Милетский (шамамен б.э.д. 624-547
ж.ж.) және басқа да Ионийстік мектептің өкілдері: Анаксимандр (шамамен
б.э.д. 610-546 ж.ж.), Анаксимен (шамамен б.э.д. 585-525 ж.ж.) барлық
заттардың материалдық негізі жайлы және барлық заттар осы негізден дамитыны
жайлы идеяны ұсынған. Фалес мұндай негізді су деп санаса, Анаксимандр –
апейрон, Анаксимен – ауа деп санады. Сонымен, әлемді ештеңеден құдіретті
күшпен жасау жайлы діни ұсыныстарға қарсы грек ойшылдары мәңгілік
идеяларын, диалектикалық даму идеясын және әлемнің жасалмайтынын ұсынды.
Иоництердің материалистік түсініктерімен қатар философияда Пифагор
(шамамен б.э.д. 580-500 ж.ж.) және оның шәкірттері дамытқан идеалистік
бағыт пайда болды. Пифагордың жеке тұлғасын аңыздар тұманы басқан. Көптеген
ғылымның және философияның тарихшылары Пифагорды аңыз адам деп санаған.
Бірақ дәл сол Пифагор жайлы биографиялық жинақтар жеткілікті көлемде
сақталған. Пифагор аристократиялық әулеттен шыққан, өзінің шыққан тегін
мифтік Гераклдан алған. Ол Самос аралының тұрғыны, аристократтардың саяси
күресіне және аристократия жағындағы демократияға қатысқан. Сосын ол
Италияға қашып кетіп, сол жақта құпия одақ құрған. Саяси күресте одақ
құлатылып, ал Пифагор қуғында жүріп өмірден өткен. Бірақ пифагорлық мектеп
өзі қайтыс болған соң да өз жұмысын жалғастыра берді. Филолая, Сократ,
Аристарх және Самосскийдің есімдері мектеппен байланысты.
Пифагор философиясының орталық пункті – әлемді басқаратын сияқты
сандардың құдіретті рөлі жайлы оқыту болды. Олар кез келген затты, әлемдегі
кез келген құбылысты сандармен түсіндіруге болады деп жорамалдады. Әрине
пифагорлықтардың сандық көзқарастарының маңызы жайлы идеясында табиғатта
рационалдық дән бар: сандық талдау, математикалық қатынастар табиғатты
сипаттаудың ғылыми негізін құрайды. Пифагорлықтардың маңызды сіңірген
еңбектерінің бірі – Жердің шар тәріздес екендігін және оның қозғалысын
ұсынғандықтары болды.
Сонымен, ғылым дамуының алғашқы кезеңінде – ақ әлемнің құрылуы мен
шығуы жайлы, қозғалыстың себебі жайлы, табиғаттағы сандық көзқарастардың
(қатынастардың) рөлі жайлы терең сұрақтар қойылды. Осы сұрақтарға жауап
беру мақсатында ертедегі ғалымдар табиғаттың теориялық талдауларына,
әлемнің ғылыми көрінісінің дамуына негіз салды. Бұл алғашқы әрекеттерде көп
аңғырттық, қияли өтіріктер болды және де ғылыми болжамды тексеру болмады
және тәжірибелер мен математикалық талдауларды ұсыну болған жоқ. Бірақ
материяның мәңгілік екендігі жайлы, жаратылыстанудың себебінен әлемнің
дамуы жайлы нақты идеялар айтылған және Ғаламның алғашқы үлгілері жасалды.
Әлемнің пайда болуы, құрылуы жайлы діни және мифтік ұсыныстардың орнына
ғылым келді.
3. Атомистиканың пайда болуы.
Ежелгі гректердің азапты ойлары Ғалам құрылған элементтердің
тұжырымдамасын алдыңғы қатарға шығарды. Бұл тұжырымдаманы алғаш Эмпидокл
(шамамен б.з.д. 490-430 ж.ж.) ұсынды, ол Сицилия аралындағы Акрагант
қаласында тұрған. Эмпидокл төрт нақты элементтерді жорамалдады, дәлірек
айтсақ: от, ауа, су және жер. Бұл элементтер өмірлік болып тұрып, біріктіру
және бөлу жолдары арқылы олар саны мен шамасы жағынан өзгереді. Эмпидокл
бойынша заттардың алуан түрлілігі төрт түрлі элементтің үйлесуінен
сәйкестендірілген, ал табиғаттағы өзгерістердің себебін өзіне тартатын және
өзінен кері итеретін күштердің әрекеті деп санады, Эмпидокл мұндай
әрекеттерді - Махаббат пен Өшпенділік деп атаған. Эмпидокл сақталудың жалпы
бастауын нақтылықпен орнатуы шамадан тыс елеулі. Ешнәрсе ештеңеден пайда
болмайды және ол еш себепсіз жоғалып кетпейді. Қазіргі физикада іргелі рөл
ойнайтын сақталу заңдарының тарихы Эмпидоклдың осы тұжырымдамасынан бастау
алған.
Б.з.д. V ғасырдан бастап грек ғылымынң орталығы Афиныға көшті. Мұнда
алғашқы ғылыми мектептер, даналық ұстаздары пай болды. Афиныда өнер мен
әдебиет жоғары дәрежеге жетті. Перикл дәуірінде атақты Акрополь құрылды,
әйгілі мүсінші Фидиенің басшылығымен мүсіндер тұрғызылды, грек драматургі
Софокл трагедиялар жазды және осы трагедиялар грек театрларының
сахналарында қойылды, Аристофон ойдан комедиялар жазды. Грек ғылымының
көрнекті өкілдері Афиныға келді. Математик Геппократ, философ, әрі физик
Анаксагор (шамамен б.з.д. 500-420 ж.ж.) осында оқыған.
Египеттіктер және гректер ғажайып табиғатты Ай, Күн, планеталар мен
жұлдыздар деп есептеді, ал Анаксагор Афиныдан қуылып, өмірі Кіші Азияда
аяқталды.
Анаксагор атомистиканың негізін қалаушылар Ливкипп пен Демокриттің
(шамамен б.з.д. 460-370ж.ж.) замандасы болған. Демокрит Абдера қаласында
туылған. Демокриттің көп саяхаттағандығы жайлы мәліметтер сақталған, ол
Египетте, Вавилонда, Персияда болған және ғылымның әр саласынан көптеген
туындылар жазған. Бірақ оның туындылары бізге жетпеген және оның туындылары
жайлы басқа авторлардың кітаптарынын білеміз. Демокрит теорияларының
негізгі ережелері физика және философия бойынша көптеген қазіргі кітаптарда
сол бір сөзбен қолданылады. Демокрит ережелері төмендегідей:
1. Ештеңеден ешнәрсе пайда болмайды. Бар нәрсе жойылып кетпейді.
Барлық өзгерістер бөлшектердің бірігуі мен жіктелуі салдарынан
болады.
2. Себепсіз ештеңе болмайды, бірақ барлығы да қандай да бір негіздеме
мен қажеттіліктен туындайды.
3. Атомдар мен бос кеңістіктерден басқа ештеңе жоқ, басқаларының
барлығы тек көзқарас.
4. Атомдар саны жағынан шексіз және пішіні жағынан шексіз әртүрлі.
Шексіз кеңістік арқылы мәңгі құлау кезінде жылдам құлайтын үлкен
атомдар кішкентай атомдармен соғылады; осының салдарынан қаптал
қозғалыстар, құйындар пайда болады және біреулері басқаларымен
бірге немесе біреулері басқаларынан кейін қайта жоғалып кетіп
жатады.
5. Заттардың арасындағы айырмашылық олардың атом сандарының,
шамасының, пішінінің және атомдардың орналасу тәртібінің
айырмашылығынан болады; атомдардың арасында сапалық айырмашылықтар
болмайды. Атомда ешқандай ішкі күйлер жоқ; олар бір – біріне
қысым және соққы жолдары арқылы әсер етеді.
6. Жан жіңішке, тегіс және домалақ атомдардан тұрады. Бұл атомдар ең
көшпелі және денеге енген атомдардың қозғалысы өмірлік құбылыстарды
туғызады.
Ғасырлардан өткен атомдық ілім идеализммен қатал күреске төтеп беріп,
барлық қазіргі жаратылыстанудың негізі болды.
Атомистердің ілімі – монистикалық ілім, бұлар арқылы материя мен
қозғалыс – болмыстың негіздері.
4. Аристотель
Аристотель (грекше: Ἀριστοτέλης Aristotélēs) (б.з.д. 384 – б.з.д. 322
жылдар) — грек пәлсапашысы, Платонның шәкірті, Ұлы Александрдың ұстазы. Ол
түрлі-түрлі тақырыптарға зерттеулер жазған, соның ішінде физика,
метафизика, ақындық өнер, театр, музыка, логика, шешендік өнері, саясат,
үкімет, этика, биология және зоология.
Аристотель Халкидика түбегіндегі Стагейра қаласында б.з.д. 384 жылы
туған. Оның әкесі Македония патшасы Аминтастың жеке дәрігері болған.
Аристотель ақсүйектерге лайықты тәрбие және білім алды. Шамамен он жасында
Аристотель Афины қаласына барып, Платон Академиясында білім ала бастады. Ол
сонда шамамен жиырма жыл бойы, б.з.д. 347 жылы Платон қайтыс болғанға дейін
қала берді. Содан соң ол Ксенократпен бірге Кіші Азиядағы Һермиас патшаның
иеліктеріне сапар шекті. Азияда болған кезінде ол Теофрастпен бірге Лесбос
аралына сапар шегіп, екеуі аралдың өсімдік және жануар әлемін зерттеді.
Аристотель Һермиастың қызы (не қарындасы) Питияға үйленді. Ол туған қызды
ол Пития деп атады. Һермиас қайтыс болғаннан кейін Аристотельді Македония
патшасы Филипп өзінің ұлы Александрға тәлімгер болуға шақырды. Ол
Александрды сабап оқытты деседі.
Александрға бірнеше жыл тәлім бергеннен кейін Аристотель Афиныға
қайтып оралды. Б.з.д. 335 жылға дейін ол сонда Лүкейон деп аталатын өзінің
мектебін ашып алған болатын. Афиныда оның әйелі Пития қайтыс болып, ол
Стагейралық Һерпиллида атты бір әйелді кездестіреді. Ол ұл туып, оның атын
Аристотель өз әкесінің құрметіне Никомах деп қояды.
Аристотель көптеген еңбектерін өмірінің осы кезеңінде жазған болуы
мүмкін. Ол тек кейбір бөліктері ғана сақталған диалогтар жазған. Бізге
келіп жеткен еңбектерінің көбі трактат түрінде өзінің шәкірттеріне
арналған оқу құралы ретінде жазылғандықтан көпшілігі жалпы таратуға
арналмаған. Оның ең маңызды еңбектері ретінде Физика, Метафизика,
Никомахтың этикасы, Жан туралы және Поэтика. Бұл еңбектерлдің
арасында өте маңызды байланыстар мен үндестіктер болса да, олардың ситілі
мен тақырыптары жағынан әртүрлі болып келеді.
Пәлсападан эстетика, этика, басқару ғылымы, метафизика, саясат,
психология, шешендік өнері және құдайтанутуралы еңбектер жазды. Ол білім
беру, шетелдердің әдет-ғұрыптарын, әдебиет және поэзияны зерттеді. Оның
шығармаларының толық жинағы ежелгі гректерге белгілі болған білімнің
энциклопедиясы деп атауға болады. Өз заманында белгілі болған ғылыми
мәліметтердің бәрін білген адамдардың ең соңғысы Аристотель болған деген
жорамал жасалған. Александр қайтыс болғаннан кейін Афиныда македондықтарға
қарсы теріс көзқарас қалыптасты. Билеуші Еуромедон Аристотельге құдайларды
қастерлемейсің деген айптау жасады. Аристотель Афинылықтарға пәлсапаға
қарсы екінші рет қиянат жасатпаймын деп анасының Халкидадағы иелігіне бас
сауғалап кетті. Бұндағы оның қиянат деп отырғаны афинылықтардың Сократқа
шығарған әділетсіз сот үкімі болатын. Бірақ бір жыл өтпей ол Еубеяда ауырып
қайтыс болды (б.з.д. 323 жылы). Аристотель соңғы өсиетінде өзін әйелінің
жанында жерлеуді сұрады
Аристотельдің (б.з.б. 384—322 жылдары) философиясы, бір жағынан,
барлық көне грек философиясының қорытындысы іспетті. Ал, екінші жағынан,
Аристотель көзқарасы орта ғасыр мен жаңа дәуірдің ғылыми ілімдерінің қайнар
бастауы болды. Яғни бұл ұлы ойшыл көне грек данышпандары көтерген
мәселелерге жан-жақты талдау жасап, өз заманындағы көкейкесті мәселелерді
шешіп беруге ұмтылды. Ол, сондай-ақ, өзінің өмір сүріп отырған заманы әлі
де күн тәртібіне қоймаған мәселелерді шешемін деп болашаққа ой жүгіртті.
Аристотель философиясында алғаш рет өткен дәуір көзқарасына терең
талдау жасалды. Ол "Метафизика" деп аталатын кітабында философияның негізгі
мәселелерінің бірі — болмысты жан-жақты анықтай отырып, өзіне дейінгі
ойшылдарға, әсіресе, Платонның философиясына сын ескертпелер айтты.
Бұл жерде біз Аристотель мен Платонның арасындағы сабақтастық
байланысқа тоқталып өткеніміз жөн. Иә, Аристотель — Платонның шәкірті.
Ұстазының көзі тірісінде шәкірті, оның шығармаларына сын көзбен қарап,
пікірлерін ашық айтпағаны рас. Бірақ кейін келе, өзінің философия жүйесін
жасау барысында ол Платонның көзқарасына қарсы шықты.
Аристотельдің ойынша, Платон сияқты "идеяларды" өз алдына бөлек болмыс
деп, оларды сезімдік заттар дүниесінен бөліп алудың таным теориясына
ешқандай пайдасы жоқ. Негізінде, сезімдік заттар мен идеялардың болмыс
табиғаты бір ғой.
Ендеше, Платонның бұларды екіге бөліп, сезімдік заттар дүниесі мен
идеялар дүниесі деп атауы ешбір қисынға келмейді. Өйткені, сайып келгенде,
Платонның ойынша, қарама-қарсы идеялардың өзі сезімдік заттар дүниесінің
көшірмесі, егіздің сыңары сияқты емес пе? Олай болса, Платон екіге бөліп
отырған заттардың өзі бір-бірімен бірігудің орнына алшақ келіп, бізге
ешқандай білімнің негізін бермейді.
Сондай-ақ, олар білімнің негізі емес. Платонның айтуынша, "идеяларда"
жалпылық бар. Мұндай жалпылық жекелеген сезімдік заттарға да тән. Ендеше,
осылай бөліне беретін идеяларда мазмұнның болуы неғайбыл. Өйткені сайып
келгенде, жекелеген сезімдік заттарда мазмұн болмай шығады ғой. Айталық,
адам "идеясының" әрбір жеке сезімдік адамның ортақ белгілерінің жиынтығьшан
ешбір айырмашылығы жоқ. Бұл жерде Аристотель өзінің болашақ философиялық
жүйесінің негізгі теориясын айқындап беріп отыр. Өйткені Платон өзінің
философиясында мазмұн (сезімдік заттар дүниесі) жөне форманы (сезімнен тыс
идеялар дүниесі) бір-бірінен бөліп алып, оларды алшақтатып жіберді. Ендеше,
мұндай бір процестің екі жағын бір-біріне қарама-қарсы қою болмыстың мәнін
аша алмайды.
Аристотельдің өзінің ұстазына бағыттаған екінші қарсылығында, "Платон
идеялар дүниесін жеке бөліп альш, оның сезімдік заттар дүниесі мен
арасындағы байланысты үзіп жіберді" деп көрсетеді. Әрине, Платон олардың
арасын қосуға да әрекетгенді. Сондықтан ол сезімдік заттар дүниесі
идеяларға біршама "қатысы" бар деп есептейді. Оның бұл түсіндірмесі баяғы
замандағы пифагоршылардың әдісін қайталағаны. Олар заттардың сандарға
қатысы бар, яғни соларға еліктейді деген болатын. Мұндай ой желісі мәселені
толық шешіп бере алмайды, қайта бұл екі дүниенің арасындағы алшақтықты
қайшылыққа әкеліп ұрындырды. Аристотель Платонның идеяларын талдай келе,
оның логикалық ілімінің қайшылығын да ашты.
Платон идеяларының логикалық арақатынасы жөніндегі пікірі, тіпті,
қисынға келмейді. Біріншіден, "идеялардың" арасындағы логикалық байланыс,
екіншіден, "идеялар" мен сезімдік заттар арасындағы қатынастар қайшылыққа
толы. Идеялар арасындағы байланыс жеке идея мен жалпы идеялардың арасындағы
қатынас арқылы көрініп, жалпы — жекенің мәні деген қорытындыға тіреледі. Ал
идеялар мен сезімдік заттар арасындағы қатынаста зат пен оның идеясы бір-
бірінен бөлек тұратын көрінеді. Бірақ заттар дүниесі, Платонның ойынша,
"идеялар" дүниесінің бейнелеуі ғана ғой. Ендеше, әрбір заттың және оның
идеясының екеуіне де ортақ және жалпы бірдеңе болуы керек. Егер сезімдік
затгарға қатысты "идеялар" дүниесі бар десек, онда осыларға қатысы бар
"идеялардың" жаңа дүниесі де болуы қажет.
Ендеше, бұл — "идеялардың" өзіне тән екінші дүние. Сөйтіп, Платонның
идеялар дүниесін амалсыздан сансыз көбейте беруге болады. Яғни, Аристотель
көрсеткендей, идеялар дүниесінен келіп, "үшінші адам" шықты деуге мәжбүр
етеді. Ол қалай дейсіз ғой? Ол мынандай жағдайға байланысты: "Әуелі жеке
сезімдік адам және оның идеясы бар". Одан соң, осылар бағынатын тағы да бір
"идея" бар. Ендеше, бұл идея бірінші идея мен сезімдік адамның арасындағы
ортақ жалпылықты қамтиды. Олай болса, ол — "үшінші адам".
Сайып келгенде, Платонның идеялар туралы теориясы сезімдік заттар
дүниесін түсіңдіре алмайды, оның қасиеттерін ашуға да дәрменсіз. Бұл
идеялар заттардың шығу тегін, қозғалуы мен қалыптасуын, пайда болуы мен
жойылуын түсіңдіріп, оның мәнін аша алмайды. Өз алдына бөлек тұрған идея
заттардың қайдан пайда болып, не себептен қозғалып дамитынына жауап беруге
дәрменсіз келеді.
Платон идеялар дүниесі арқылы жаратылыстану саласыңдағы себеп-салдарлы
байланысты аша алмады. Сондықтан Аристотельдің ғылыми ілімдерге жете көңіл
бөліп, жаратылыстану саласымен кеңінен айналысуы Платон философиясындағы
қайшылықтардан шығудың жолын іздегендігі деуге әбден негіз бар.
Осы жерде бұл екі ойшылдың көзқарасын бір-біріне тым қарсы қойып,
бірін — материалист, екіншісін — идеалист деуден аулақ болған дұрыс.
Мұндай қағиданы тым асыра дәріптеп жіберуге болмайды. Өйткені
Аристотель Платонды сынап, шын мәніндегі басқа бағытқа карай өтейін деп
отырған жоқ. Керісінше, Аристотель белгілі бір философиялық мәселені шешу
барысында ұстазының қайшылыққа белшесінен батып, одан шыға алмағанын ғана
көре білді. Енді өзі белгілі бір жүйе жасау үшін, осы қайшылықтарды қалайда
шешуге ұмтылды.
Біз Аристотельдің сынын ақтайық деп отырғанымыз жоқ. Бірақ дөл осы
логикалық-диалектикалық, танымдық-теориялық мәселелерді шешуде, көне грек
философиясының алыбы — Аристотель үшін басқадай жол қалмаған еді.
Дегенмен, Платонды сынау арқылы Аристотель көптеген мәселелердің бетін
ашып тастады емес пе?
Мәселенің өзі осы болып тұр. Біреуді "мынаны істемеді, мына мәселені
шешпеді" деп сынау, тағы басқа да себептерді айтып, айыптау оңайырақ. Ал
енді сол мәселелерді шешуге бет алған сыншының өзі қайшылықтарға белшесінен
батып, тұншығып, шыға алмай қалуы мүмкін.
Аристотельдің таным теориясы.
Сөзіміз жалпылама, абстрактылы болмас үшін, мынандай мәселенің қойылуы
және шешілуін алайық. Жоғарыда біз Аристотель Платонға қарсы шыға отырып,
мазмұн мен форма, ягаи материя мен форма мөселесін көтерді, олардың өзара
байланысын ашпақшы болды дедік қой. Ал енді осы екі категорияның ("материя"
мен "форманың") диалектикалық қатынасын талдай отырып, Аристотельдің
философиялық жүйесіне көз жүгіртелік.
Аристотельдің анықтамасындағы "материя" Платонның ұғымындағыдан
әлдеқайда өзгеше. "Материя", Аристотельдің ойынша, "субстрат" (латын
тілінде "негіз", "астар" деген мағына береді). Ол өзінің анықтаушысынан,
формасынан айырылған процесс. Сайып келгенде, бұл материя, субстрат тек
қана мүмкіндік күйінде қалады. Бірақ ол мүмкіндіктен шындыққа айналуға
тиіс. Сонда бұл процесс қалайша бір— біріне өтеді?
Ең алдымен материя белгілі бір формаға ие болады. Бұл процесс
мүмкіндіктің жүзеге асуы, оның шындыққа айналуы. Ендеше, форма жоқтан бар
болмайды, болмыс еместен тумайды. Өйткені болмыс еместен ештеңе де шықпайды
ғой. Ал, екіншіден, форма болмыстан да тумайды екен. Егер ол болмыстан
пайда болса, онда жаңадан болған нәрсенің бұрыннан да бар екендігі даусыз
болар еді.
Сонда Аристотельдің формаға берген анықтамасы, жалпы Платонның
идеясын, яғни идеалдықты елестететін болды ғой. Бәрін былай қойғанда, жаңа
замандағы К.Маркстің тауарды, құнды, қосымша құнды, тағы басқаларын әрі
реалды, әрі идеалды деп анықтағанына ұқсас болып шықты ғой деген ойға
келуіміз де мүмкін.
Ол да рас. Шынында да, болмыстың болмауы және шын мәніндегі болмыс осы
Аристотель айтып отырған форманы көз алдымызға елестетеді. Яғни
Аристотельдің тілімен айтқанда, форма әуелгі кезде болмыс "мүмкіндігі". Ал
оның мүмкіндікген шывдыққа айналуы форма болып шығады.
Бірақ мәселе мынада. Қалайша болмыс болмыс емеске, одан керісінше
айналады, ол ненің әсерінен болады? Оның қайнар көзі қайда жатыр?
Аристотельдің айтуынша, шындық болатын болмыс формасы әуел басында өзінің
бойына мүмкіндікгі сақтайды екен. Өзінің ойын Аристотель былай деп
түсіндіреді. Адам әуелгі кезде сауатсыз еді, енді сауатты болды. Оның
сауатты болғаны, бұрынғы сауатсыздығынан емес, керісінше, адамның сауатты
болғаны, оның бойында сауаттылыққа деген мүмкіндіктің (қабілеттің) бар
болғандығынан.
Ендеше материяның, субстраттың бойында екі жағдай бар. Бірі — онда әлі
"форма жоқ", ол кейін пайда болады, екіншіден, онда болашақта "формаға"
айналатын мүмкіндік бар. Бұл бір процестің екі жағы. Бірі — теріс анықтама,
ал екіншісі — оң анықтама.
Материя деген ұғым, Аристотельдің түсінігі бойынша, бір жағынан
субстрат, яғни негіз, бірдеңенің ішкі астары. Бұл шын мәніндегі таза
мүмкіңдік қана деуге болады. Екінші жағынан материя мүмкшдік қана емес, ол
іске асқан шыңдық. Айталық, егер біз "мраморды" алсақ, ол өз алдына жатқан
"материя", яғни сезімдік зат. Оның осы күйінде химиялық, физикалық,
биологиялық ерекшеліктері, қасиеттері бар. Оларды ешкім жоққа шығара
алмайды. Бұл, Аристотельдің тілімен айтқанда, "соңғы материя" болады.
Ал енді оның осы табиғи қасиеттерінен басқа жағына, оның іске асатын
мүмкіндігіне көңіл бөлсек, оның шындық жағдайы туады. Бұл мүмкіндікті
(ешқандай физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттерімен ғана шектелмейтін)
ешуақытта да, еш жерде де сезім арқылы қабылдауға бол-майды. Ол тек оймен
ғана айқындалады. Осындай жағдайға байланысты, оны "белгісіз субстрат" деп
атайды. Ал Аристотель өзінің философиясында бұған "бірінші материя" деп ат
берді.
Бұл жерде үлкен бір философиялық мән жатыр. Тегі осы "соңғы материя"
мен "бірінші материяның" байланысы диалектикалық болуға тиіс. Бірі сезімнің
химиялық, физикалық, биологиялық ерекшелігімен дараланса, екіншісі басқа да
қасиеттерімен, басқа да сапалық ерекшеліктерімен анықталуға тиіс. Міне, осы
ерекшеліктер мүмкіндіктің шындыққа, материяның формаға айналуын белгілеп
беретін болғаны.
Аристотельдің бұл пікірі бірін-бірі диалектикалық байланыста ұстап
отырған "материя" мен "форма", яғни мүмкіндік пен шындықтың бір-біріне
өтуі, олардың өзара тығыз байланыстылығы басқа бір процестен келіп шығады
ма деген ойға әкеп тірейді.
Сонда ол не болды екен? Мүмкін осының бөрі адамдардың іс-әрекетіне
байланысты шығар? Аристотель өзінің шығармасында мұндай өзара байланысты,
өзара сабақтас ұғымдар тізбегін: мрамор — мүсін — мүсіншіні көрсетіп берді
емес пе? Сонда адам ғой негізгі, оның іс-әрекеті де маңызды рел атқарады
екен ғой.
Біз осы ойды терең талдай отырып, мына пікірге ойысамыз. Айталық,
мрамор — субстрат материалды зат болса, оның бойында табиғи
ерекшеліктерінің бәрі бар. Ал енді осы мрамор мүсіншінің қолына түсті
делік. Одан шебердің қолы арқылы тамаша мүсін пайда болады. Сонда бұл ненің
нәтижесі? Бұған жауап бере келіп, өрине, Платон мен Аристотель мұны күні
бұрын адамның басына ұялаған идеяға байланысты дер еді. Өйткені осы идеяның
негізінде ғана мрамордан салтанатты сарайдың, адамның, жан-жануардың
мүсіндері, әдемі ыдыстардың, тағы басқа да әсем заттардың өзі пайда болады
ғой.
Иә, ол да дұрыс жауап. Дегенмен, Аристотель ұстазы Платонның
абсолюттік идеясынан гөрі басқаша пікір айтып отыр емес пе? Сондықтан ол
осы заттарды, өсем мүсіндер мен салтанатты сарайларды тудыратын адамдардың
идеялары ғана емес, олардың қызметі деп есептейді.
Жаңа заманда, капитализм дәуірінде ғана дүниеге, ойлау процесіне енген
адамдардың қызметі туралы идея сонау көне грек дәуіріндегі Аристотельдің
басына ұялағанына таң қаламыз.
Бірақ ол кезде, яғни көне грек заманында құн ұғымының болмауы
Аристотельдің қайшылыққа тап болуына әкелді де, ол әрі қарай мәселені
талдауды тоқтатады. Ал, шындығында, бір тауар мен екінші тауардың өзара
алмасуының негізі бір нәрсеге байланысты ғой. Ол — адам еңбегі емес пе?
Ендеше, Аристотель материядан формаға, мүмкіндікген шындыққа өту адам
қызметінің нәтижесі деп көрсетсе, оның не артықтығы бар? Дегенмен,
Аристотель тауар құнының формасында еңбекгің барлық турлері бірдей бар
екенін аша алмаған. Яғни, басқаша тілмен айтқанда, тауар құндарының
формасында еңбектің барлық түрлері бірдей және демек, бір-біріне тең адам
еңбегі болатындығын Аристотель құн формасының өзінен шығара алмады, өйткені
грек қоғамы құл еңбегіне негізделген-ді, демек, бұл кемшіліктің табиғи
негізі адамдардың және олардың жұмыс күштерінің теңсіздігінде жатыр еді.
Еңбекгің барлық түрлері тең және бірдей. Өйткені олар жалпы адам еңбегі
болып табылады, құн көрінісінің бұл жасырын сыры адам тендігінің идеясы
халық сезімівде тұрақты орын алған кезде ғана ашылуы мүмкін еді. Ал мұның
өзі тауар формасы еңбек өнімінің жалпы формасына айналған қоғамда, демек,
тауар иелері ретіндегі адамдардың өзара қатынасы үстемдік етуші қоғамдық
қатынас болып табылатын кезде ғана мүмкін болады. Аристотельдің
данышпандығы дәл мынадан көрінеді: тауар құнының көрінісінен ол теңдік
қатынасын ашады. Ол өмір сүрген қоғамның тарихи өрісінің тарлығы ғана бүл
теңдік қатынасының мәні "шындығында" дәл неде екенін ашуға оған кедергі
болды.
5. Архимед
Ғылымдар тарихынан құрметті орын алып, ғасырлар бойы халықтардың
жалынды сүйіспеншілігіне бөленген білім мен ой алыптардың бірі - Архимед.
Архимедтің есімін естімеген адам ілуде біреу-ақ болар. Архимед саны,
Архимед аксиомасы, Архимед ережесі, Архимед заңы, Архимед әдісі, Архимед
теоремасы, Архимед нақылы. Ұлы ғалымның атына байланысты ұғымдар ғылымның
сан алуан саласынан кездеседі.
Архимед біздің жыл санауымыздан 287 жыл бұрын Жерорта теңізіндегі
Сицилия аралының күн шығыс жағасында Сирикуз қаласында туып өскен. Әкесі
Фидий астроном болған. Жасынан математикамен шұғылданған Архимед,
Мысырдағы Александрия қаласына барып, біраз білімін көтеріп қайтқан.
Александрия ғалымы – математик, астроном, географ Эратосфенмен достық қарым-
қатынаста болған.
Сол заманда Рим империясы мен Карфаген мемлекетінің арасында Жерорта
теңізін, оның ішінде, Сиракузды басып алу үшін қанды күрес болады. Осы
қанды күресте қаланы Архимед қорғады. Ол түрлі соғыс машиналарын жасап,
олармен қала халқын қаруландырады. Рим солдаты қолынан қайтыс болады.
Архимедтің есімі ІХ – Х ғасырларда арабтарға жеткен. Архимедтің
еңбектерін араб тілінде аударған, шығармаларына талдау жасалған.
Архимед есімі Қазақстанға физика мен математиканың мектептік
оқулықтары арқылы келді.
Архимед шығармаларына тоқталайық. Ғалымның қанша еңбек жазғаны
белгісіз.
Төменде шығармаларына қысқаша шолу.
1) Механикалық фрагменттер
Архимед алғашқы кезде механика ғылымымен шұғылданған. Механикадан
Тіреу кітабы, Рычагтар туралы, Дененің суда қалқуы кітапшалар жазған.
Олардың түп нұсқалары сақталмаған. Әртүрлі үзінділері ғана (Герон, Евтокий)
еңбектерінде кездеседі.
2) Параболаның квадратурасы
Тік дөңгелек конусты жасаушысына параллель жазықтықпен қиғанда рарбола
деп аталатын қисық сызық пайда болады. (Бұл сызықты қазіргіше
фунуциясының графигін парабола деп атаймыз.)
Парабола тұйықталмаған сызық, оның кез келген екі нүктесін кесінді
арқылы қоссақ, дөңгелек сегменті шығады. Бұны алғаш тапқан Архимед
болатын. Параболаның квадратурасын зерттеу үстінде Архимед шексіз кемімелі
геометриялық прогрессия ұғымына келген. Одан дәлелдеген. Одан әрі
қатарлар теориясы қалыптасқан. Квадратура есептері математикалық анализдегі
анықталған интеграл ұғымына жеткізді.
3) Шар мен цилиндр туралы шығармасы.
Архимед конустың, шардың, цилиндрдің көлемдерін салыстырғанда, конус
пен цилиндрдің табандарының радиустары шардың радиусындай және биіктіктері
шардың диаметріндей болса, конустың, шардың, цилиндрдің көлемдерінің қат
ынастары 1:2:3 қатынастаарындай болатындығын, яғни
теңдіктері орындалатынын дәлелдеген.
4) Коноидтар мен сфероидтар туралы шығармасында Архимед эллипстің,
параболаның және гиперболаның осьтен айналуынан пайда болатын
денелердің көлемдері мен беттерінің аудандарын зерттейді.
5) Көпжақтар туралы шығармасы.
Дұрыс көпжақтардың бес түрі мәлім. Олар: тетраэдр, куб, октаэдр,
додекаэдр және икосаэдр, бұл дұрыс жақтарды Платон зерттеген.
Архимед зерттеген көпжақтар – жақтары әртүрлі көпжақтар.
а) 8 – жақ, 4 жағы – үшбұрыш, 4- жағы алтыбұрыш.
б) 14 – жақ, 6 жағы – квадрат, 8 – жағы алтыбұрыш, т.с.с.
6) Қалқып жүрген денелер
Бұны Архимед заңы деп атайды. Бұл шығармасында 10 теорема бар.
Теоремада сұйықтың меншікті салмағын анықтайды (Ол құрал ареометр).
Архимед еңбектері өте көп. Соның ішінде, натурал сандар қатарындағы
1,2,3,4,5,6,7,8,9,10... сандардың 1-ден кез келген n санына дейінгі жинағын
бірден басталған саты деп атаған, оны былай кескіндеген:
??Тақырыпты бекітуге арналған сұрақтар:
1. Алғашқы ғылыми білімдердің қоры.
2. Алғашқы құлиеленуші мемлекеттердің құрылуы.
3. Египеттік пирамидалардың құрылысы.
4. Жаратылыстану ңылымының дамуы.
5. Ғылым дамуындағы алғашқы кезеңнің мағынасы.
6. Ежелгі Грекиядағы ғылым.
7. Фалес Милетскийдің ғылыми көзқарастары.
8. Пифагордың философиясы.
9. Эмпидоклдың философиялық ұсыныстары.
10. Афина – грекиялық ғылымның орталығы.
11. Анаксагордың аспанденелері жайлы ілімі.
12. Демокриттің негізгі ұстанымдары.
13. Физика ғылымының пайда болуына және дамуына Аристотельдің қосқан
үлесі.
14. Архимедтің өмірі мен еңбектері.
№3 дәріс
Дәріс тақырыбы: Ортағасырдағы Физика
Дәріс жоспары
1. Тарихи ескертпелер
2. Ортағасырдағы Шығыс ғылымының жетістіктері
3. Еуропалық ортағасырдағы ғылым
1. Тарихи ескертпелер
Батыс Еуропадағы феодалдыққа көшу және Рим мемлекетіндегі құл
иеленушіліктің ыдырау процесі қиын ахуалдағы соғыс қақтығысында және таптар
мен халықтардың қозғалысында өтті. Варварлық таптардың қысымынан құлаған
Рим империясы христиандық шіркеудің берік және мықты ұйымынан сақталған осы
таптарға идеологиялық ықпал көрсетті. Кейінірек шіркеу феодализмнің
идеологиялық қорғанына айналды. Феодалдыққа көшу Батыс Еуропаға қарағанда
Шығыста, Қытайда және Үндістанда ертерек болды. Бұл мемлекеттер
экономиканың, мәдениеттің дамуы жағынан Еуропаны басып озды және ғылымның
дамуына әсер етті.
VII ғасырдың басында Араб түбегінде өте маңызды тарихи оқиға болды.
Ондағы көшпелі және жартылай көшпелі таптар жаңа ислам діні атауымен
берікті. Олар Мұхаммедтің басқаруымен аз уақыттың ішінде қуатты жауынгерлік
мемлекет құрып, Иранды, Орталық Шығыс елдерін, Египетті және Периней
түбегіне енген Еуропаны жаулап алды. Арабтар ғылым тарихында маңызды рөл
ойнады. Олар шығыс пен батыс арасындағы мәдениетті, антикалық және
ортағасырлық ғылымды жалғаушы буын болды. Нәтижесінде ерте ортағасырлық
(VII-XI ғ.ғ.) кезеңде ғылымның дамуында жетекші рөлді Шығыс атқарды. XI
ғасырда ғана еуропалық ғылым жандана бастайды, университеттер пайда болып,
ірі ғалымдар шыға бастады. Дамыған феодализмнің дәуірі (XI-XVғ.ғ.) қарқынды
өскен өнімділік күшінің, сауда мен қолөнердің дамуымен, жаңа экономикалық
тұрпат – капитализмге көшу үшін дайындалған негізбен сипатталады.
Феодализмнің ыдырауы және жаңа экономикалық формаға көшу XV ғасырдың
аяғынан бастап шамамен XVII ғасырдың бірінші жартысына дейін болады. Бұл
кезең ғылым тарихында маңызды мәнге ие болды – бұл кезеңде жаңа тәжірибелі
жаратылыстану пайда болды. Сонымен қоғам тарихына сәйкес ортағасырдағы
ғылым тарихы, сонымен қатар физика тарихы үш хронологиялық кезеңге
бөлінеді:
1. Шығыстағы ғылымның даму кезеңі (VII-XI ғ.ғ).
2. Еуропалық феодалдық ғылымның даму кезеңі (XI-XVғ.ғ.).
3. Тәжірибелі жаратылыстанудың пайда болу кезеңі (XV ғасырдың соңы-
XVIIғасырдың бірінші жартысы).
Осы кезеңдерге қысқаша тоқталсақ.
2. Ортағасырлық Шығыстағы ғылымның жетістіктері
Ерте ортағасыр дәуірінде Батыс Еуропа мұңайтатын күйде болды. Сирек
ағаштар және одан да сирек үй-жайлар мен қора-қопсылар бір-бірімен әлсіз
байланысқан жеке әлем болды. Феодал өз басыбайлыларынан қажетті нәрселердің
барлығын алып отырды. Рим, Афины, Александриядағы шулы базарлары, театрлары
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz