Физика тарихынан лекциялар курсы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 118 бет
Таңдаулыға:

Бердалиева Т. Д.

Абдулаева Ж. А.

Баубекова М. К.

Физика тарихынан

лекциялар курсы

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

Бердалиева Т. Д.

Абдулаева Ж. А.

Баубекова М. К.

Физика тарихынан лекциялар курсы

5В011000 - Физика мамандығының

студенттері үшін оқу құралы

Шымкент

2015

Физика тарихынан лекциялар курсы

5В011000 - Физика мамандығының студенттері үшін оқу құралы

Жоғары кәсіби білім Бакалавриат

Рецензенттер:

Саидахметов П. А. - ф-м. ғ. к., М. Әуезов атындағы ОҚМУ-нің «Физиканы оқытудың теориясы мен әдістемесі» кафедрасының меңгерушісі

Д. Рахымбек. - п. ғ. д., ОҚМПИ «Физика-математика» кафедрасының прфессоры, академигі

Рамазанова С. А. - ф-м. ғ. к., ОҚМПИ «Физика-математика» кафедрасының доценті

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтының оқу-әдістемелік кеңесімен баспаға ұсынылды (№ 5 хаттама, 05. 06. 2015ж. )

Бұл жұмыс оқу құралы ретінде физикадан болашақ мұғалімдер үшін арналған. Оқу құралында лекциялардың жоспарлары, тақырыпты бекітуге арналған сұрақтар, сонымен қатар өзіндік жұмыс орындау үшін тақырыптар берілген. Оқу құралы кредиттік технология бойынша оқытуға қолданылуы мүмкін.

ISBN 9965-697-79-7

МАЗМҰНЫ

I Кіріспе

I Кіріспе: №1 дәріс

: Физика тарихы курсына кіріспе

I Кіріспе: II Физиканың пайда болуы (ежелден Ньютонға дейін)

I Кіріспе: №2 дәріс

: Ежелдегі физика

I Кіріспе: №3 дәріс

: Ортағасырдағы физика

I Кіріспе: №4 дәріс

: Әлемнің гелиоцентрлік жүйесі үшін күрес

I Кіріспе: №5 дәріс

: Эксперименталды және математикалық әдістердің пайда болуы

I Кіріспе: III Классикалық физиканың негізгі бағыттарының дамуы

I Кіріспе: №6 дәріс

: XVIII ғасырдағы ғылыми революцияның дамуы

I Кіріспе: №7 дәріс

: XIX жүзжылдықтағы механиканың және толқындық оптиканың дамуы

I Кіріспе: №8 дәріс

: XIX жүзжылдықтағы механиканың және толқындық оптиканың дамуы (жалғасы)

I Кіріспе: IV XX ғасырда физикадағы ғылыми революцияның негізгі бағыттары

I Кіріспе: №9 дәріс

: Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы

I Кіріспе: №10 дәріс

: Атомдық және ядролық физиканың пайда болуы мен дамуы

I Кіріспе: №11 дәріс

: Кеңес физикасының құрылуы

I Кіріспе: №12 дәріс

: Кванттық механиканың пайда болуы

I Кіріспе: №13 дәріс

: Ядролық физиканың дамуы

I Кіріспе: №14 дәріс

: Ядролық физиканың дамуы (жалғасы)

I Кіріспе: V Қорытынды

I Кіріспе: №15 дәріс

: Физика ғылымының ұлы жолы

I Кіріспе: Өзіндік жұмысқа арналған тақырыптар

I Кіріспе: Әдебиеттер тізімі

Кіріспе

№1 дәріс

Дәріс тақырыбы: Физика тарихы курсына кіріспе

Дәріс жоспары

Физика тарихының пәні
Физика тарихының басқа ғылымдармен байланысы
Физика ғылымының даму тарихы

Физика тарихының пәні

Адамзат өзі тұратын туралы білімді бірден және дайын, аяқталған күйде алмайды. Мәселен, бұрыннан әрбір оқушыға «Ньютон заңдары» деген атпен белгілі қозғалыстың заңдары жайлы білімдер танымның ұзақ жолын талап етті, яғни мың жылға созылды. Ньютон заңдарының әмбебап емес екендігін және өте үлкен жылдамдықта қозғалатын денелер мен өлшемдері айтарлықтай кішкентай денелер (бөлшектер) дәлелдеулерді қажет ететіндігін түсіну үшін екі жүз жылдай уақыт қажет болды. Адамзат баласы сауатсыздықтан білімділікке ұзақ және қиын жолдардан өтті және әлі де өтіп жатыр. Сонымен, білім тарихи, яғни ғылымда да тарих бар.

Әрбір зерттеуші зерттеп отқан сұрақтың оған дейін не нәрселер жасалғаны жайлы хабардар болып және оның алдында алынған нәтижелерді сыни тұрғыда бағалауы керек, яғни тарихшының жұмысын атқаруы қажет.

Былайша босқа жасалған жұмыстар жоқ, әрбір жаңа буын өкілдері алдыңғы буын өкілдерінің келіп тоқтаған жерінен бастап, жасалған жұмыстарды келесі буынға табыстайды. Евклид пен Архимедсіз Ньютон болмас еді, Ньютонсыз Эйнштейн мен Бор болмас еді. Танымның даму үдерісін зерттеу ерекше ғылымның - ғылым тарихының ерекше мақсатын құрайды. Физика тарихы - бұл физикалық ғылымның дамуын зерттеумен айналысатын ғылым тарихының бөлімі.

Кез келген ғылымның негізгі мақсаты - сол ғылым саласы айналысатын облыста қолданылатын заңдарды ашу. Ғылым тарихының негізгі мақсаты - ғылымның дамуын басқаратын заңдарды табу болып табылады. Бірінші қарағанда ондай заңдар жоқ сияқты болып көрінеді. Архимед, Ньютон, лобачевскилердің пайда болуын алдын - ала болжауға және ғалымдардың ойлауы мен шығармашылығын басқаруға болмайды. Ғылым - сөзсіз адам баласының аса қиын қызметінің жемісі: танымдық, шығармашылық. Бірақ ғылымның дамуы маңызды рөл атқаратын белгілі тарихи шарттар негізінде болады және бұл шарттар ғылыми талдауға түсінікті. Ғылымның өзінің пайда болуы экономикалық дамудың белгілі бір сатысында ғана мүмкін болады.

Ғылым дамуындағы айрықша ашық қоғамдық өндірістің рөлі заманауи тарихи кезеңде орындалады. Заианауи ғылым өзінің дамуы үшін орасан зор қоғамдық әдіс - тәсілдерді, амалдарды талап етеді. Атомдық физика мен ядролық энергетиканың дамуы изотоптарды бөлуге арналған арнайы кәсіпорындардың ашылуын, реакторлар мен үдеткіштердің құрылысының салынуын және аса қымбат құралдардың жасалуын талап етті. Орасан зор жабдықтарды заманауи ғарыштық ғылым саласы да қажет етеді. Сонымен қатар ғылымның дамуы үшін өте көп жоғары білімді, білікті мамандар қажет. Сонымен, қарымды экономикалық заманауи ғылым дамуының кепілі болып табылады. Сондай - ақ, ғылымның дамуына әсер ететін т. б. ішкі факторлар бар: ғылыми білімнің жағдайы, мәселенің өзектілігі, жеке қызығушылықтар мен қабілеттіліктер және т. с. с.

Ғылым дамуының, сонымен қатар физиканың заңдылықтарын зерттеудің мақсаты - белгілі мән мен үлкен ғылыми мағынаға ие. Ғылым дамуының заңдарын зерттеу өмірге жаңа ғылым - ғылымтануды алып келген өзекті мәселе болып отыр. Ғылым тарихы - ғылым жайлы ғылымдар негізі. Ғылым тарихын, ғылыми ұғымдардың дамуын зерттеу таным теориясын және ғылымның өзін де байытады. Ғылым тарихының негізгі ғылыми мәні осында.

Ғылым тарихы маңызды әдістемелік және тәрбиелік мәнге ие. Білімді жеткізудің жиі кездесетін, әрі тиімді жолы - тарихи жол болып табылады. Сондықтан физика пәнінің мұғалімі үшін физика тарихын білу қажет және маңызды, ол мұғалімді әдістемелік және ғылыми жағынан қаруландырады. Ғылым тарихы ғылымға деген сүйіспеншілікке, құрметке тәрбиелейді, дұрыс көзқарасты, адамдағы адамгершілік сапаны қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ғылым тарихын оқып - үйрену білім алушылардың ғылыми және мәдени дүниетанымын кеңейтеді.

Сонымен, ғылым тарихын оқып - үйрену болашақ физика пәні мұғалімдерінің дайындығының ғылыми және кәсіби деңгейін жоғарылатуға мүмкіндік береді. Білім беруде ғылым тарихын оқытудың маңызы күмән келтірмейді.

Физика тарихының басқа ғылымдармен байланысы

Бірінші кезекте физика тарихының физикамен байланысын атап өткен жөн. Физика тарихын оқу барысында келесі негізгі сұрақтар қарастырылады:

Ғылыми білімдердің пайда болуы;
Физиканың философиядан бөлініп шығуы;
Физикалық теорияларды қалыптастыру;
Ғалымның ғылыми көзқарастары;
Ғалымдардың өмірі мен қызметінен мағлұматтар;
Әлемнің физикалық көрінісінің қалыптасуы жайлы мәліметтер;
Тарихи физикалық тәжірибелер;
Физиканы оқыту барысындағы физика тарихының рөлі;
Физика тарихының болашақ мұғалімдерге көмегі және т. б.

Физика математикамен тікелей байланысты. Ерте заманнан - ақ физикада математикалық әдістер кеңінен қолданылған. Кейбір ғалымдар барлық құбылыстарды, үдерістерді сандардың көмегімен түсіндіруге болады деп ойлады. Математикалық әдістерді қолдану барысында теориялық физика пайда болды.

Физика тарихының астрономиямен байланысы ерте заманнан басталатыны белгілі. Ғалымдар астрономиялық құбылыстарды физикалық заңдардың көмегімен түсіндіруге болатынын байқады. Физика мен астрономияның тығыз байланыста екендігіне астрофизика ғылымы дәлел бола алады.

Физика ғылымының даму кезеңдері

Физика ғылымының дамуын шартты түрде 3 үлкен кезеңге бөлуге болады:

I кезең - Физиканың пайда болуы (ежелден Ньютонға дейін) .

Бұл кезеңде физиканың дамуының келесі негізгі кезеңдерін атап көрсетуге болады:

Ежелгі физика;
Орта ғасырдағы физика;
Гелиоцентрлік жүйе үшін күрес;
Тәжірибелік және математикалық әдістердің пайда болуы.

II кезең - Классикалық физиканың негізгі бағыттарының дамуы (XVIII-XIX ғ. ғ. )

XVIII ғасырдағы ғылыми революцияның аяқталуы;
XIX ғасырдағы физиканың негізгі бағыттарының дамуы.

III кезең - XX ғасырдағы физикадағы ғылыми революцияның негізгі бағыттары.

Электрондық теория және қозғалыстағы ортаның электродинамикасы;
Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы;
Атомдық және ядролық физиканың пайда болуы;
Физикадағы революцияның бірінші кезеңі;
Резерфорд - Бордың атомы;
Кеңестік физиканың қалыптасуы;
Кванттық механиканың пайда болуы;
Ядролық физиканың дамуы.

??Тақырыпты бекітуге арналған сұрақтар:

Ньютон заңдарын пайдалану тарихы.
Ғалымның зерттеу жұмысы неден басталады?
Ғылым тарихы нені зерттейді?
Физика тарихы немен айналысады?
Физика тарихының пәні.
Физика тарихының мақсаты.
Физика тарихы қандай ғылымдармен тығыз байланысты?
Физика тарихын оқу барысында қарастырылатын негізгі сұрақтар.
Физика ғылымының даму кезеңдері.

II. Физиканың пайда болуы (ежелден Ньютонға дейін)

№2 дәріс

Дәріс тақырыбы: Ежелгі физика

Дәріс жоспары

Ғылыми білімнің пайда болуы
Антикалық ғылымның бастапқы кезеңі
Атомистиканың пайда болуы
Аристотель
Архимед

Ғылыми білімнің пайда болуы.

Адамзат өзін қоршаған әлем жайлы білімдерді өмір сүру үшін қатал күресте алды. Қорғаныс пен тамақ табу үшін кездейсоқ сойыл мен тастарды пайдаланып, құралдар жасауға көшті. Адам баласының ұлы жетістіктерінің бірі отты алу және пайдалану болды. Адам табиғат туралы діни ұғымдармен қатар аспан жарқыраулары жайлы, өсімдіктер мен жануарлар жайлы, қозғалыстар мен күштер жайлы және метеорологиялық құбылыстар жайлы нақты білімдерін байытты. Жинақталған білімдер мен практикалық дағдылар ұрпақтан ұрпаққа беріліп, болашақ ғылымның алғашқы фонын құрады.

Егіншіліктің пайда болуы қоғамда шешуші рөл ойнады. Бір жерден жылдан - жылға тұрақты егін алу үшін жағдай жасалған жерде қоныс - мекендер, қалалар, одан кейін мемлекеттер құрыла бастады. Мұндай жағдайлар Солтүстік Африкада Ніл аңғарында пайда болды, мұнда жыл сайынғы су тасқындары егін даласында құнарлы лай қалдырып отырды. Осылай Тигр және Ефрат өзендерінің арасында б. э. д. IV мыңжылдықта заманауи ғылымның бесігіне айналған ежелгі құлиеленуші мемелекеттер құрыла бастады.

Қоғамдық қажеттіліктер жазу әліппесінің (Египеттегі иероглиф, Вавилондағы сына жазулар), астрономиялық және математикалық білімдердің пайда болуына алып келді. Осы күнге дейін сақталған Египеттегі ұлы пирамидалар б. э. д. III мыңжылдықта мемелекет көп адамдарды ұйымдастырып, материалдар есебін, жұмсалған жұмыс күші мен еңбекті жүргізгендіктерінің дәлелі бола алады. Бұл мақсаттар үшін арнайы адамдар мен ақыл - ой еңбегінің жұмысшылары қажет болды.

Ніл өзенінің тасу уақытын анықтау үшін мұқият астрономиялық бақылаулар қажет болған. Египеттіктер 30 күннен тұратын 12 айлық күнтізбе жасап шығарды, күнтізбеде қосымша 1 жылға тағы 5 күн қосылды. Айлар үш он күндікке, тәулік 24 сағатқа бөлінді.

Вавилондық математика және астрономия жоғары дәрежеге жетті. Вавилондықтар Пифагор теоремасын білді, квадрат және квадрат түбірлерді, куб және кубтық түбірлерді есептеп шығарды, теңдеулер жүйесі мен квадрат теңдеулерді шығара алды. Тарихшылардың ойынша вавилондық математика египеттік математикаға қарағанда жоғары дәрежеде болған. Бірақ геометрия аумағында вавилондықтарға қарағанда египеттіктер өте жоғары дәрежеде болған.

Астрономия жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі алғашқы ғылым саласы болды. Астрономияның дамуы үшін математика қажет болған, ал құрылыс практикасы механиканың дамуына себепкер болды. Құрылыс жұмыстары кезінде қарапайым механизмдер құрамасы: рычагтар, катоктар (асфальт тегістейтін каток), көлбеу жазықтықтар қолданыс таба бастады. Яғни практикалық қажеттіліктер өмірге ғылыми білімнің: арифметика, геометрия, астрономия, механиканың және т. б. жаратылыстану ғылымдарының нышанын алып келді.

Ғылым тарихы және мәдениет ұғымдарының бастапқы кезеңдері аса жоғары екендігін атап өткен жөн. Тарихшылар египеттік және вавилондық математикаға кездейсоқ үлкен мән бермеген. Мұнда математиканың нышаны геометрияның негізі қаланған. Египет пен Вавилонда адамдар алғаш рет жұлдызды аспанды, Күн, Ай және аспан денелерінің қозғалысын, аспан жарқырауларын бақылауды үйреніп, уақыт өлшемінің негізін жасап, алфавиттік жазудың негізін қалаған.

Антикалық ғылымның бастапқы кезеңі

Ертедегі Шығыстың ғылымға қосқан үлкен үлестеріне қарамастан, заманауи ғылымның түпнұсқасы Ежелгі Грекия болды. Дәл осы жерде әлем туралы ұғымды дамытатын теориялық ғылым пайда болды. Заманауи ғылым өзінің пайда болғаны үшін кімге қарыздар екенін жақсы біледі. Бұл туралы келесідей ғылымдардың атаулары айғақ бола алады: математика, механика, физика, биология, география және т. б., грек тілінен алынған, грекиядан шыққан ғылыми терминдер (масса, атом, электрон, изотоп және басқалары), грекиялық әріптерді формулаларда қолдану және ғылыми әдебиеттерде сақталған грек ғалымдарының есімдері: Фалес, Пифагор, Демокрит, Аристотель, Архимед, Птолемей, Евклид және басқалары.

Аристотельдің айтуынша ежелгі Грекияда адамдар ғылыммен қажет болған соң ғана емес, ғылымға деген қызығушылық болғандықтан және «танымның қуанышын» сезініп айналысқан дейді. Алғашқы ғалымдарды философтар деп атаған, яғни «даналықты сүюшілер» деген мағынаны білдіреді. Грекиялық қоғамда даналық мұғалімдері қажет болды, осыған орай ғалымдар мен мұғалімдік мамандықтары пайда болды.

Платон академиясы мен Аристотель лицейі әлемдегі алғашқы оқу - ғылыми мекемелердің бірі болып, қазіргі жоғары мектептердің бастамасы болды. Ежелгі Грекияда бірте - бірте тар шеңберлі мамандықтар пайда бола бастады: инженерлер, дәрігерлер, астрономдар, математиктер, географтар және тарихшылар.

Сонымен, Ежелгі Грекияда жүйелі ғылыми зерттеулер, ғылыми білім беру, ғалым - мамандар мен ғылыми ақпараттар пайда болды.

Грекиялық ғылым қарқынды политехникалық және экономикалық өмір ахуалында туындады. Ол Шығыс елінен келе жатқан сауда жолдарынан шыққан.

Грек ғылымының негізін салушы Фалес Милетский (шамамен б. э. д. 624-547 ж. ж. ) және басқа да Ионийстік мектептің өкілдері: Анаксимандр (шамамен б. э. д. 610-546 ж. ж. ), Анаксимен (шамамен б. э. д. 585-525 ж. ж. ) барлық заттардың материалдық негізі жайлы және барлық заттар осы негізден дамитыны жайлы идеяны ұсынған. Фалес мұндай негізді су деп санаса, Анаксимандр - «апейрон», Анаксимен - ауа деп санады. Сонымен, әлемді ештеңеден құдіретті күшпен жасау жайлы діни ұсыныстарға қарсы грек ойшылдары мәңгілік идеяларын, диалектикалық даму идеясын және әлемнің жасалмайтынын ұсынды.

Иоництердің материалистік түсініктерімен қатар философияда Пифагор (шамамен б. э. д. 580-500 ж. ж. ) және оның шәкірттері дамытқан идеалистік бағыт пайда болды. Пифагордың жеке тұлғасын аңыздар тұманы басқан. Көптеген ғылымның және философияның тарихшылары Пифагорды аңыз адам деп санаған. Бірақ дәл сол Пифагор жайлы биографиялық жинақтар жеткілікті көлемде сақталған. Пифагор аристократиялық әулеттен шыққан, өзінің шыққан тегін мифтік Гераклдан алған. Ол Самос аралының тұрғыны, аристократтардың саяси күресіне және аристократия жағындағы демократияға қатысқан. Сосын ол Италияға қашып кетіп, сол жақта құпия одақ құрған. Саяси күресте одақ құлатылып, ал Пифагор қуғында жүріп өмірден өткен. Бірақ пифагорлық мектеп өзі қайтыс болған соң да өз жұмысын жалғастыра берді. Филолая, Сократ, Аристарх және Самосскийдің есімдері мектеппен байланысты.

Пифагор философиясының орталық пункті - әлемді басқаратын сияқты сандардың құдіретті рөлі жайлы оқыту болды. Олар кез келген затты, әлемдегі кез келген құбылысты сандармен түсіндіруге болады деп жорамалдады. Әрине пифагорлықтардың сандық көзқарастарының маңызы жайлы идеясында табиғатта рационалдық дән бар: сандық талдау, математикалық қатынастар табиғатты сипаттаудың ғылыми негізін құрайды. Пифагорлықтардың маңызды сіңірген еңбектерінің бірі - Жердің шар тәріздес екендігін және оның қозғалысын ұсынғандықтары болды.

Сонымен, ғылым дамуының алғашқы кезеңінде - ақ әлемнің құрылуы мен шығуы жайлы, қозғалыстың себебі жайлы, табиғаттағы сандық көзқарастардың (қатынастардың) рөлі жайлы терең сұрақтар қойылды. Осы сұрақтарға жауап беру мақсатында ертедегі ғалымдар табиғаттың теориялық талдауларына, әлемнің ғылыми көрінісінің дамуына негіз салды. Бұл алғашқы әрекеттерде көп аңғырттық, қияли өтіріктер болды және де ғылыми болжамды тексеру болмады және тәжірибелер мен математикалық талдауларды ұсыну болған жоқ. Бірақ материяның мәңгілік екендігі жайлы, жаратылыстанудың себебінен әлемнің дамуы жайлы нақты идеялар айтылған және Ғаламның алғашқы үлгілері жасалды. Әлемнің пайда болуы, құрылуы жайлы діни және мифтік ұсыныстардың орнына ғылым келді.

Атомистиканың пайда болуы.

Ежелгі гректердің азапты ойлары Ғалам құрылған элементтердің тұжырымдамасын алдыңғы қатарға шығарды. Бұл тұжырымдаманы алғаш Эмпидокл (шамамен б. з. д. 490-430 ж. ж. ) ұсынды, ол Сицилия аралындағы Акрагант қаласында тұрған. Эмпидокл төрт нақты элементтерді жорамалдады, дәлірек айтсақ: от, ауа, су және жер. Бұл элементтер өмірлік болып тұрып, біріктіру және бөлу жолдары арқылы олар саны мен шамасы жағынан өзгереді. Эмпидокл бойынша заттардың алуан түрлілігі төрт түрлі элементтің үйлесуінен сәйкестендірілген, ал табиғаттағы өзгерістердің себебін өзіне тартатын және өзінен кері итеретін күштердің әрекеті деп санады, Эмпидокл мұндай әрекеттерді - Махаббат пен Өшпенділік деп атаған. Эмпидокл сақталудың жалпы бастауын нақтылықпен орнатуы шамадан тыс елеулі. «Ешнәрсе ештеңеден пайда болмайды және ол еш себепсіз жоғалып кетпейді». Қазіргі физикада іргелі рөл ойнайтын сақталу заңдарының тарихы Эмпидоклдың осы тұжырымдамасынан бастау алған.

Б. з. д. V ғасырдан бастап грек ғылымынң орталығы Афиныға көшті. Мұнда алғашқы ғылыми мектептер, даналық ұстаздары пай болды. Афиныда өнер мен әдебиет жоғары дәрежеге жетті. Перикл дәуірінде атақты Акрополь құрылды, әйгілі мүсінші Фидиенің басшылығымен мүсіндер тұрғызылды, грек драматургі Софокл трагедиялар жазды және осы трагедиялар грек театрларының сахналарында қойылды, Аристофон ойдан комедиялар жазды. Грек ғылымының көрнекті өкілдері Афиныға келді. Математик Геппократ, философ, әрі физик Анаксагор (шамамен б. з. д. 500-420 ж. ж. ) осында оқыған.

Египеттіктер және гректер ғажайып табиғатты Ай, Күн, планеталар мен жұлдыздар деп есептеді, ал Анаксагор Афиныдан қуылып, өмірі Кіші Азияда аяқталды.

Анаксагор атомистиканың негізін қалаушылар Ливкипп пен Демокриттің (шамамен б. з. д. 460-370ж. ж. ) замандасы болған. Демокрит Абдера қаласында туылған. Демокриттің көп саяхаттағандығы жайлы мәліметтер сақталған, ол Египетте, Вавилонда, Персияда болған және ғылымның әр саласынан көптеген туындылар жазған. Бірақ оның туындылары бізге жетпеген және оның туындылары жайлы басқа авторлардың кітаптарынын білеміз. Демокрит теорияларының негізгі ережелері физика және философия бойынша көптеген қазіргі кітаптарда сол бір сөзбен қолданылады. Демокрит ережелері төмендегідей:

Ештеңеден ешнәрсе пайда болмайды. Бар нәрсе жойылып кетпейді. Барлық өзгерістер бөлшектердің бірігуі мен жіктелуі салдарынан болады.
Себепсіз ештеңе болмайды, бірақ барлығы да қандай да бір негіздеме мен қажеттіліктен туындайды.
Атомдар мен бос кеңістіктерден басқа ештеңе жоқ, басқаларының барлығы тек көзқарас.
Атомдар саны жағынан шексіз және пішіні жағынан шексіз әртүрлі. Шексіз кеңістік арқылы мәңгі құлау кезінде жылдам құлайтын үлкен атомдар кішкентай атомдармен соғылады; осының салдарынан қаптал қозғалыстар, құйындар пайда болады және біреулері басқаларымен бірге немесе біреулері басқаларынан кейін қайта жоғалып кетіп жатады.
Заттардың арасындағы айырмашылық олардың атом сандарының, шамасының, пішінінің және атомдардың орналасу тәртібінің айырмашылығынан болады; атомдардың арасында сапалық айырмашылықтар болмайды. Атомда ешқандай «ішкі күйлер» жоқ; олар бір - біріне қысым және соққы жолдары арқылы әсер етеді.
Жан жіңішке, тегіс және домалақ атомдардан тұрады. Бұл атомдар ең көшпелі және денеге енген атомдардың қозғалысы өмірлік құбылыстарды туғызады.

Ғасырлардан өткен атомдық ілім идеализммен қатал күреске төтеп беріп, барлық қазіргі жаратылыстанудың негізі болды.

Атомистердің ілімі - монистикалық ілім, бұлар арқылы материя мен қозғалыс - болмыстың негіздері.