АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН МАЗМҰНЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Орынбасарова Қ.Е., Кемалова Ұ.Б., Мұхамбетқалиева К.Е.
Баишев Университеті

АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ ТҮСІНІГІ МЕН МАЗМҰНЫ

Мемлекет конституциялық құрылыстың негіздерін, адамгершілікті, денсаулықты, басқалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін қажет болса, елдің қорғаныс және мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеу құқығын өзіне қалдырады, бірақ бұл тек федералды заң деңгейінде ғана жүзеге асырылуы мүмкін. (Қазақстан Республикасының Конституциясының 29-бабы). Қазақстан Республикасының Конституциясы (18-бап) өмірге, жеке басының қадір-қасиетін, жеке өміріне, ар-намысы мен абыройлы атын қорғауға құқықты шектейтін жағдайларды қоспағанда, мұндай шектеудің мөлшері мен ұзақтығын көрсете отырып, төтенше жағдайдағы құқықтар мен бостандықтарды шектеу мүмкіндігін белгілейді.
Қазіргі қоғамда жəне мемлекетте əрбір адам құқықтық реттеудің қолданысына сүйене отырып, құқықтық қатынастардың қатысушысы болады. Осыған байланысты, заң шығарушы əркім заңның субъектісі бола алатындығын алға тартады. Осы мақсатта мемлекет азаматтарға құқықтық қабілеттілік береді.
Заң әдебиетінде құқық қабілеттілігі мен нақты субъективті құқықтардың арақатынасы туралы мәселені жеке тұлға мен мемлекет арасындағы қарым-қатынас ретінде құқық қабілеттігін сипаттау арқылы шешу әрекеттері жасалды. Әрине, мемлекет жеке тұлғаларға құқықтық қабілет бере отырып, осы арқылы мемлекет пен әрбір жеке тұлға арасында белгілі бір құқықтық байланыс жасайды. Бірақ құқық қабілеттілігі құқық қабілеттілігінің иесі мен барлық басқа тұлғалар арасындағы құқықтық байланысты білдіреді.
Авторлардың көпшілігі құқық қабілеттілігі белгілі бір субъективті құқық екенін мойындайды. Бірақ ғылымда әрбір субъективті құқық құқықтық қатынас құрамында бар екендігі дәлелденген деп танылады. Сонымен, О. С. Иоффе, өркениеттердің көпшілігі "құқықтық қатынастан тыс субъективті құқықтың болуын ойламайды" деп көрсетіп, кез-келген мазмұн белгілі бір формадан тыс мүлдем өмір сүре алмайтынына, ал нысан әрдайым белгілі бір мазмұнның нысаны болып табылатынына, осы құқық пен міндет құқықтық қатынастардан тыс өмір сүре алмайтынына ұқсайды деп жазады.
Н. И. Матузов сондай-ақ азаматқа тиесілі бірде-бір құқық кез келген құқықтық қатынастардан тыс өмір сүре алмайды деп есептейді. Құқықтық қатынастар саласынан субъективті құқықты алып тастау -- оны қоғамдық іс жүзіндегі қатынастардан алып тастау дегенді білдіреді. Субъективті құқық әрқашан және сөзсіз құқықтық қатынастар шеңберінде.
Осылайша, субъективті Азаматтық құқық азаматтық құқықтық қатынастардың құрамында бар екенін мойындау керек. Егер біз азаматтық құқықтық қабілеттілікті субъективті құқық деп тансақ, онда бұл бізді ғылыми логикаға байланысты осы құқықтық қатынастардың мазмұнын ашуға міндеттейді.
Құқықтық қабілеттілік деп - мемлекет танитын жалпы(дерексіз) қабілеттілік, заңда қарастырылған құқықтар мен міндеттерге ие болу, олардың иесі болу мүмкіндігі (яғни нақты меншік емес, бірақ, мүмкіншілігі мен мүмкіндігі түсініледі).
Құқықтық қабілеттіліктің ең бастысы - құқық емес, олардың болу болу мүмкіндігі. Құқықтық қабілеттілік өзі ешқандай нақты пайда əкелмейді, ол тек құқыққа құқық яғни құқыққа ие болу құқығы болып табылады, ал соңғысы қандай да тегке ие болуға, белгілі бір əрекеттерді жасауға жол ашады. Олар: жалпы, салалық жəне арнайы құқық қабілеттілік болып бөлінуі.
Азаматтық құқық қабілеттілік салалық құқық қабілеттілікке жатады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 13-бабы азаматтық құқықтар мен жауапкершіліктерге ие болу мүмкіндіген білдіреді. Құқықтық қабілеттілік адамның табиғи құқықтарымен теңестіруге болмайды, ол табиғатынан оған тиесілі емес, индивид мемлекетке береді, сəйкесінше азаматтық мəселелермен тікелей байланысты.
Құқықтық қабілеттіліктің көлемін мемлекетте анықтайды. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 14- бабында құқықтық қабілеттілік шығу тегіне, мүлік жағдайына, ұлты мен дініне қарамастан барлық азаматтар бірдей мойындалады жəне оның толық сипаттамасы үшін азаматтардың конституциялық нормаларда бекітілген тең құқықтары маңызды мəнге ие. Бұл олардың мазмұнындағы құқықтық қабілеттілігіндегі теңдігін негіздейді, жəне ешкім де құқықтық қабілетке ие болу артықшылығы субъективті құқықтан ажыратылмауы керек. Мүмкіндік дегеніміз - белгілі бір заңды фактілер болған кезде адамның нақты субъективті құқығы бар жалпы негіз. Ол тек заңда көрсетілген құқықтар мен міндеттерге ие болу үшін абстрактілі мүмкіндікті білдіреді, ал субъетивтік құқық нақты адамдарға тиесілі құқық, яғни іске асырылған мүмкіндік болып табылады. Жоғары да, айтылғандай, Қазақстан Республикасының барлық азаматтары бірдей құқық қабілеттілікке ие, жəне əр түрлі азаматтардың субъективті құқықтарының мазмұны деп қолданыстағы заңнамаға сəйкес адамның ие болатын азаматтық құқықтары мен міндетерінің (мүліктік жəне жеке мүліктік емес) жиынтығымен түсіндіріледі.
Азаматтық құқық қабілеттілік адамның өмір сүруінен бөлінбейді. Адам тірі болған кезде оның азаматтық құқығы болады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 13 - бабында азаматтың қабілеттілігі туылған кезде пайда болатындығы жəне өлімімен аяқталатынды белгіленген. Азаматтық құқық қабілеттілігі оның туған сəтінен басталады, яғни ана құрсағынан тірі туып, жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып есептеледі. Мысалы: түсік тірі туа тұрса да, тұлға деп саналмайды, өйткені адам бейнесіне əлі келмеген. Бірақ айтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға санатына қосыла алады. Сонымен, егер сəби тірі туып аз күн болса да өмір сүрсе, онда ол азаматтардың хал актілерін тіркеу органдарына қай кезде шетінегеніне қарамастан туғаны жөніненде тіркеледі.
Азаматтық кодекстің 1044-бабы бойынша мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған жəне мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар мұрагер бола алады, ондайда сəби небəрі бірнеше минут өмір сүрсе де аталған құқықты иеленеді.
Құқық қабілеттілігі адамның - құқық субъектісінің өлуімен бірге қысқартылады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара (жек бастың, жеке отбасылық жағынан) қысқарады, ішінара (мүліктік құқықтар) мұрагеріне көшеді. Өлім - бірқатар құқықтық салдар тудырып кететін факт. Сондықтан, адам туғанда тіркелсе, қайтыс болған азаматты да хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, азаматтың денсаулығы мен психикалық жағдайы оның құқық қабілеттілігіне əсер етпейді. Қазақстан Республикасының Азамат кодексінің 18-бабының 2-тармағында ешкімнің заң қабілетімен немесе қабілетімен шектелуі мүмкін емес, заңда белгіленген жағдайлар мен тәртіптен басқа; егер азаматтың әрекетке қабілеттілігінен немесе құқық қабілеттілігінен толық немесе ішінара бас тартуы және заңмен рұқсат етілмесе, құқық қабілеттілігін немесе қабілеттілігін шектеуге бағытталған басқа да мәмілелер жарамсыз болып табылады.
Құқық қабілеттілігін шектеуге қылмыстық іс бойынша үкімде немесе сот үкімінде белгіленген жаза ретінде:
а) белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
б) ел ішінде еркін жүру құқығынан айыру (шақыру және елден шығару, бірақ заңда белгіленген шектерде белгілі бір мерзімге келуі)
Ескерте кететін жөн, біздің заң бойынша құқықты жою қашан да уақытша сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды. Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандай да бір құқықты алу мүмкіндігінен айыру болып табылады.
Субъективтік құқықтан айыру дегеніміз нақты, іс жүзіндегі құқықтан айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты болмауы мүмкін. Мысалы, ата-ана құқығынан айыру немесе бас тарту (перзентханадан баласын тастап арыз жазу) т.б.
Қазақстан Республикасының азаматтығын алу туралы мәселені қарастырсақ. Неге АҚШ-та туған қазақ балаға Қазақстан азаматтығын беруге бас тартады?
Кәмелетке толмаған баланың АҚШ азаматы екендігіне байланысты Қазақстан Республикасының азаматтығын алуға заңды құқығы жоқ. Ол АҚШ азаматы, өйткені 2015 жылдың сәуір айында Америка Құрама Штаттарында медициналық себептермен дүниеге келген.
Алматылық әйел өзінің баласының Қазақстан азаматтығына құқығын қорғауға Астанаға келді: 2017 жылғы 16 наурызда ол Үкімет ғимаратында жалғыз наразылық акциясын өткізді. Әйелдің сөзіне қарағанда, Вашингтондағы Қазақстан елшілігінің қызметкерлері оны ұлына азаматтық алу 2-3 айға созылатын мәселе деп сендірген, бірақ ана мен бала отанына оралған кезде бәрі қиын болып шықты.
Ресейде, сондай-ақ тағы да басқа елдерде заң бойынша бірнеше азаматтық алуға рұқсат етілген. Ал ересек болғанда ол қайда тұруды және қандай азаматтықты алуды өзі таңдайды. Қазақстанда қос азаматтық алуға тыйым салынады, ал баланың Қазақстан Республикасының азаматы болуы үшін анасы ұлына АҚШ азаматтығынан шығу туралы өтініш беруге міндетті. Бұл талап еліміздің Ішкі істер министрлігінде расталды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-бабының 3-тармағына сәйкес Республика азаматы басқа мемлекеттің азаматтығын мойындамайды
Американдық дипломатиялық миссия АҚШ-тың төлқұжатынан бас тартуға баланың өз келісімінсіз беру мүмкін емес және бала тек 18 жасында ғана АҚШ азамттығынан бас тартуға келісім бере алады.
Америка Құрама Штаттарында туылған және Америка Құрама Штаттарының юрисдикциясындағы барлық балалар туған кезде АҚШ азаматтығын алады. Ата-аналары немесе қамқоршылары АҚШ азаматтығын туылған кезде қабылдаған баланың АҚШ азаматтығынан бас тарта алмайды.
Қазақстан азаматтығын алу үшін балаға АҚШ азаматтығынан шығу керек, баласы тек өзі кәмелет жасында, яғни 18 жылдан кейін бас тарта алады. Осы уақытқа дейін Қазақстан заңдары елдің өз азаматтығына басқа мемлекеттің азаматтығын алған адамды қабылдауға рұқсат бермейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Заңының 33-бабына сәйкес анасы заңды өкілі бола отырып, кәмелетке толмаған ұлының Қазақстан Республикасының азаматтығына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.