Көне және жаңа замандағы тарихи - философиялық ойлар. ХХ ғасырдағы тарих философиясы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Дәріс №1
Тақырыптың атауы: Көне және жаңа замандағы тарихи - философиялық ойлар. ХХ ғасырдағы тарих философиясы.
Дәрістің мақсаты: Магистранттарға "тарих философиясы " ұғымына түсінік бере отырып ғылым ретінде даму барысын, мақсат-міндеттерін, білімдік-тәрбиелік мәнін ашу және тарихи үрдістің құрамдас бөлігі ретінде заңдалықтарын меңгеруге негіз қалыптастыру. Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны:
.Көне замандағы тарихи ойлар.
Қайта өрлеу заманындағы тарихи ойлар.
Жаңа замандағы тарихи ойлар.
ХХ ғ. тарихи-философиялық ойлар, олардың өкілдері.
Антикалық дүниеден қазіргі біздің заманымызға дейінгі ұзақ тарихи кезең барысында тарих философиясының мәселелері мен мазмұнды мәнді өзгерістерге ұшырады. Тарихи үрдістерге деген айқын көріністерге көзқарастар антикалық ойшылдардың еңбектерінде де, кейінгі кезеңдегілерде де кездесетін,бірақ философиялық ілімнің жеке тарихы философия саласы ретінде қалыптасуы Ағартушылық деп аталған XVIII ғасырда ғана қалыптаса бастады.
Вольтер ең алғаш тарих философиясы деген терминді пайдаланғанда, онымен адамзат мәдениетін әмбебапты тарихи шолу түсінігін айтқысы келсе, Гердер тарих философиясын ғылым ретінде қарастырып, ол адамдар тарихының жалпы мәселелерін зерттейді деді.
Тарихи үрдіс пен тарихи сананы түсіндіруменайналысатын тарихи философия өз құрамында кейбір жалпы қағидаттарға, идеялар мен алғышарттарға ие болғанымен, оларға тәуелді емес.Тарихи философияның пәндік шекарасы кең және айқын емес, яғни біздің тарихи мерзімнің ерекшелігі шекарасы туралы түсінігіміздің де кеңдігі мен айқын еместігі сияқты.
Тарихи философияның сонымен қатар нақты тарихи ғылымдармен (мысалы: елдер, ұлттар, аймақтар тарихымен) де ара қатынасы күрделі болып табылады.өйткені, тарихи философия өзінің айналысатын пәні табиғаты жағынан тірі, толыққанды тарихты, құрамындағы адамдардың тіршілік ету формасы мен саналы және санасыз түрткілерді, олардың сезімін, ерік-жігері мен творчестволық еркіндігін тым теориялық алаңдаушылыққа ғана жатқыза алмайды. Тарих философы нақты фактілер мен фактілік пайымдаулардан бас тартпауға тиіс. Тіпті, ол көбінесе өзінің фактілік ізденістеріне жүгінуге мәжбүр.
Сонымен бірге кез келген қандай да бір беделді және терең тарихшы-фактолог, өзінің зерттеу материалдарын жинақтай келе, әйтеуір қаласа да, қаламаса да өз зерттеуінің кең түрдегі тұжырымдамасын талдап түсіндіруші ролінде көрінуге мәжбүр болады.
Сонымен қатар қайталанбас тарих уақыты қозғалысының аясында тарих философиясы адамдардың өзін табуы мәселесіне ерекше теориялық қызығушылық танытуымен сипатталады. Міне, бұл қызығушылық философиялық - тарихи пәннің маңызды танымдық тірегін құрайды.тарихтың субъектісі сапасында тұлға ерік-жігері, санасы мен қызметі- тұрмыстық жағдайдың көшірмесі емес, өмірдегі оқиғалардың әлсіз көрінісі емес, бірақ та жеке тұлға дамуының маңызды түртпектеушісі, қоғамдық өмірдің әр түрлі сласындағы қоғамдық субъектінің әрекетін сипаттайтын объективті оқиғалар мен үрдістердің әлеуметтік түрткісі қызметінің қажетті бөлшегі болып табылады.
Тарих философиясы алдымен ұрпақтан-ұрпаққа тағылым ретінде мұраға беріліп отыратын ой қазынасы.
Сонымен қатар тұлғаның өзіндік сана-сезімінің тарихы тарихи-философиялық зерттеу барысында аймақтар, ұлттар, таптар, субмәдениеттер тарихымен тығыз байланысты болады.
Освальд Шпенглер (1880-1936) - әрі философ, әрі тарихшы. Өз заманында дүр сілкіндірген "Закат Европы" деген 2 томдық кітабы 1921 - 1923 жылдары жарық көрді. Бұл еңбегінде ол тарихты түрлі мәдениеттердің алмасуы деп қарастырады. Мәдениет саласында жалпыадамзаттық мирасқорлықтың болуын Шпенглер жоққа шығарады. Ол мәдениетті тарихи тұрғыдан сегіз түрге бөледі.
Олар:
египеттік;
үнділік;
вавилондық;
қытайлық;
антикалық;

исламдық;
батыс еуропалық;
Орталық Америкадағы майя мәдениеті.
Ол жаңа туындап қалыптасып келе жатқан мәдениет қатарына орыс - сібір мәдениетін жатқызады. Әрбір мәдениеттің өмір сүру ұзақтығын жобамен бір мың жыл деп белгілейді. Олардың арасында өзара тең, мәнді байланыс болуы мүмкін емес деп есептейді. Оның пікірінше, өмір сүруін тоқтатуға бет алған кез- келген мәдениет дамудан тоқырауға "тоқырауға", творчестволық шырқаудан "құлдырауға", жаннан "интеллектіге", батырлық іс -әрекеттен "утилитарлық қызметке айналды". Мұндай жағдай эллинизм дәуірінде (б. з. д.) грек - рим мәдениеті өз басынан кешірген, ал өткен ғасырды бұл тарихи құбылыстың куәгері батыс еуропа мәдениеті болған.
Өркениеттің алға басып шарықтауына байланысты сауықтық мәдениет басты орынға шығады, ал көркемдік және әдеби шығармашылық өз мәнін жоя бастайды да, оның орнын руханилықтан жұрдай технизм мен спорт басады. "Закат Европы" атты еңбегінде О. Шпенглер Рим империясының құлауын мысалға келтіре отырып, Шығыстан келе жатқан революциялық күш - "варварлардың" қысымы мен батыс - еуропа қоғамы жойылды деп есептейді. Бірақ, тарих Шпенглер дің бұл пайғамбарлығын жоққа шығарады, ал "орыс - сібір" мәдениеті жүзеге аспады.
Арнольд Джозеф Тойнби (1889- 1975) ағылшын тарихшысы, социологы, 12 томдық "Исследования историй" (1934 - 1961) деп аталатын көлемді еңбектің авторы. Алғашқы кезде Тойнби Шпенглердің ықпалымен өркениет шеңберіндегі адамзат дамуын ғылыми ой елегінен өткізуге тырысып, өркениет ұғымын мәдениет ұғымына синоним ретінде қарастырды. Тойнби тарихты бір - бірімен генетикалық байланысы аз бір уақытта жүйелі түрде дамитын өркениеттердің жиынтығы деп қарастырды. Оның ойынша, бұл өркениеттер өз дамуында, яғни шарықтаудан тоқырау мен апатқа ұшырауда бірдей кезеңдерді бастан өткізеді.
Тойнби өз заманының терең ғылыми зерттеулеріне сүйене отырып мәдениеттің тұрақталған 13 түріне тоқталды. Тойнби тарихтың қозғаушы күштерінің қатарына ұлы тұлғалар мен творчество адамдарын да жатқызады. "Творчестволық азшылық" белгілі бір мәдениеттің сұраныстарын, қажеттіліктерін өтеуге қабілетті болып келеді, ал бұл жағдай белгілі бір қоғамның алға қарай дамуына әсерін тигізбей қоймайды. "Творчестволық азшылық" өзінің мистикалық өмірлік ұмтылысын жүзеге асыруға дәрменсіз және тарихтың талабына жауап бере алмаса өзінің үстемдігін беделімен емес, қару күшімен мойындаттыратын үстемдік етуші элитаға айналады, ал өмірдің азабын көрген халықтың басым көпшілігі "ішкі пролетариатқа" айналады. Ол өз кезінде сыртқы жаулармен біріге отырып, онда ең алдымен рухани байлықты жетілдірумен дінге ерекше үміт артады. Өз еңбектерінде нәсіпшілдікпен "еуроорталықты" сынай отырып, Тойнби ұлт - азаттық қозғалыстарды жоқтайды, дүниежүзі халықтарының арасындағы ынтымақтастықпен өзара түсінушілікті батыл қолдайды.
Белгілі философ-экзистенциалист Карл Ясперстің (1883 -- 1969) белдеулік (осьтік) уақыт ілімі ерекше орын алады.
К. Ясперстің пікірінше, адамзат біртұтас кейде пайда болған, негізгі даму бағыты ортақ және тағдыры мен болашағы ұқсас. Жалпыадамдық мәдениет пен өркениеттің қалыптасуына шешуші эсер еткен фактор -- тарихтағы рухани даму, құдайлық сенімнің адамдарды баурап алуы. Бірақ әрбір дүниежүзілік немесе ұлттық дін өзара таластың салдарынан жалпыадамдық наным мен сананы қалыптастыра алмады. Оны тек қана дүниежүзілік тарихтың белдеулік уақытында пайда болған философиялық сенім тұжырымдады. Бұл -- шамамен б.э.б. 800 және 200 жылдарды қамтитын уақыт. Осы кезде планетамыздың әр жерінде (Қытайда, Үндістанда, Персия мен Палестинада, Ежелгі Грекияда) рухани қопарылыс болып, қазіргі адам типі

қалыптасты. Бұл уақытта, -- дейді К. Ясперс одан әрі, -- керемет құбылыстар болып жатты. Қытайда Конфуций мен Лао-цзы өмір сүрді. Мо-цзы, Чжун-цзы, Ле-цзы және тағы да көптеген философтар өз ойларын дамытты. Үндістанда Упанишадтар пайда болып, Будда өмір сүрді. Осы екі елде де адамзаттың барлық тағдырлық мәселелері пайымдалып, бабына жетті; Иранда Заратуштра жақсылық пен зұлымдықтың арасында толассыз күрес жүретін әлем туралы өз ілімін уағыздады; Палестинадан Илия, Исайя, Иеремия және Екінші Исайя пайғамбарлар шықты; ал Грекия -- бұл Гомер мен Парменид, Гераклит, Платон тәрізді философтардың, Фукидид пен Архимед сияқты трагиктердің уақыты. К.Ясперс ертедегі ұлы мәдениеттердң пайда болуын адамның өзінің әлсіздігін сезініп, осы жағдайдан құтылу үшін рухани күреске шығуы арқылы түсіндіреді. Адамзатгың рухани бірлігі идеясын К.Ясперс мәдениеттер типологиясын талдауға негіз етіп алған. Оны нақтылы көрсету мақсатымен төмендегідей кестені Тарихтың түп-тамырлары және оның мақсаты шығармасында ұсынады.
К. Ясперстің схема-кестесіне кейбір түсіндірмелер мен ескертпелер:
Тарихқа дейінгі кезең шамамен б.з.д. 3000 жылдыққа дейінгі уақытты қамтиды. Оған дейінгі адамзат туралы жазба деректер жоқ. -- Яғни тарихтың ұзақтығы 5000 жылдай. Тарихқа дейінгі кезенде өзінің қабілеттері мен ерекшеліктері жинақталған қазіргі адам қалыптасты. Ол -- мәдени архетип, тіршіліктің тірегі; қаншама тарихи апаттар болғанымен, адамзат биологиялық жағынан көп өзгермеді.
Біздің заманымыздан 4000 жылдай бұрын жердің 3 аймағында (Шумер -- Вавилон -- Египет -- Эгей әлемі, Инд аңғарындағы арийлікке дейінгі мәдениет және Хуанхэдегі архаикалық Қытай) бір-бірімен қатар ертедегі Ұлы мәдениеттер пайда болды.
Алғашқы мәдени типтердің пайда болуына негіз салған төмендегідей факторларды айта кеткен жөн:
а) Ніл, Тигр, Евфрат, Хуанхэ және Инд аңғарларына ирригациялық жүйелерді ұйымдастыру;
j) жазуды ойлап табу, ол суреттік жазудан (пиктограмма), сыналық және иероглифтер арқылы алфавиттік (идео граммалық) жазуға ауысты;
б) ортақ мәдениеті, тілі, мифтері бар, өздерінің бірлігін пайымдайтын халықтардың пайда болуы;
в) мемлекеттер мен қалалардың қалыптасуы.
Белдеулік уақыт адамзатты біртұтас тарих ағынына қосатын желім (фермент) болып табылады. К.Ясперстің пікірінше, белдеулік халықтарға қытайлар, үнділер, ирандар, иудейлер және гректер жатады. (Смысл и назначение истории. Москва, 1991, с. 76).
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
Тарих философиясы дегеніміз не?
Тарих философиясы терминін ғылымға алғаш енгізген кім?
Закат Европы еңбегінің авторы?
Белдеулік уақыт теориясының авторы кім?
Гегель адамзат тарихының қандай даму заңдылықтарын көрсетті?
№2 дәріс
Тақырыптың атауы: Қазақ ғалымдары мен ойшылдарының тарихи көзқарастары Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1 .М.Х.Дулати Тарихи-и-Рашиди.
Қадырғали би Қосымұлы Жылнамалар жинағы қазақ ғалымдарының алғашқы тарихи еңбектері.
Ш.Уәлихановтың тарихи және деректанулық көзқарастары.
ХХ ғ. басындағы қазақ зиялылары тарихтың маңызы, орны, қажеттілігі, заңдылықтары т.б. туралы.

Мухаммед Хайдар Дулати- қазақтың есімі әлемге мәшһүр тұңғыш тарихшы ғалымы, кемеңгер ойшылы, аса дарынды қаламгері, әдебиет зерттеушісі, этнограф. Хайдар Дулатидың әкесі Мухаммед Хусейн Шайбани ханның қолынан қаза табады. 1509 жылы Дулати сол кезде Кабул уәлаятын билеп турған өзінің туған бөлесі Бабыр патшаның қарамағына барады. 1514 жылы Хайдар Дулати Қашқар билеушілерінің бірі, сондай-ақ, аса дарынды қолбасшылардың бірі болады.
Тарих-и Рашиди -XV-XVI ғғ. қазіргі Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Шығыс Түркістан аймағында болған маңызды тарихи оқиғалар туралы жазады. Сонымен қатар, Ауғанстан, Тибет, Үнді елдерінде орын алған саяси, мәдени, әлеуметтік оқиғалар қамтылады. Ғалым сол елдерді мекен еткен ру-тайпалардың, халықтардың тарихын, қоғамдық әлеуметтік өмірін, әдебиетін, мәдениетін, әдет-ғурпын, салт-санасын зор білгірлікпен қалдырған. Бул еңбектің қундылығы- Хайдар Дулатидың өз көзімен көрген оқиғаларды өзінен бурынғы және өзі өмір сүіп отырған дәуірдегі тарихи қубылыстармен шебер түрде байланыстырған.
Тарих-и Рашиди -XV-XVI ғғ. қазіргі Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Шығыс Түркістан, Ауғанстан, Тибет, Үнді елдерінің тарихын, географиясын, әдебиеті мен мәдениетін зерттеуші ғалымдар үшін аса қунды, таптырмас дерек көзі болып табылады.
Өз ултының тума деректері туралы ғылыми негізделген ой айтқан қазақ ғалымдарының алғашқысы Шоқан Уәлиханов (1835-1865) болды. Шоқан қазақ-қырғыз халықтарының тарихына қатысты деректерді іздестіріп, оларды бір жүйеге келтіріп, орыс тіліне аудару арқылы ғылыми айналымға қосу саласында үлкен істер атқарды. Ш.Уәлихановтың тарихи деректер туралы айтқан ойлары, әр түрлі деректер тобына берген бағасы, деректерді талдауда қолданған тәсілдері, сол арқылы деректерде сақталған ақпараттардың ғылымим қундылықты деректану ғылымында бүгінгі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Ауызша деректер тобына жататын аңыз-әңгімелер, жыр- дастандармен қатар Ш.Уәлиханов жазба деректер туралы да өз ойын айтып, олардың деректік маңызын көрсетті. Шоқан Уәлихановтың ғылыми еңбектерінің ішінде Жетісу, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Шығыс Түркістанға арналған тарихи-географиялық шолуларының маңызы ерекше ("Жоңғар очерктерін", "Қырғыздар туралы жазбалар", "Алтышаһар немесе Қытайдың Нан Лу провинциясының хал-жайы туралы" (Кіші Бухара) еңбектерін айтуға болады.
Уәлихановтың қазақ халқының тарихы мен этнографиясы туралы зерттеулері, сондай-ақ қазақ даласындағы әлеуметтік - саяси қарым-қатынастарға байланысты мақалаларының ғылыми маңызы зор. Айталық "Абылай", "Қырғыздың ата-тегі", "Көне дәуірдегі қырғыздардың қару-жарағы және әскери жабдықтары", "Далалы жердегі мусылмандық туралы , "Қырғыздардағы шамандықтың нышаны", "Қырғыздардың көші- қоны туралы" тағы басқалар.
Уәлихановтың орыстың көрнекті жазушыларымен, ғалымдарымен жазысқан хаттары қазақ әдебиетінің тарихы үшін ерекше маңызды. Уәлихановтың хаттары мен күнделіктерінен оның публицистикалық дарыны айқын аңғарылады. "Егер қырғыз халқының арасында Шоқанды оқи алатын орта болса, ол данышпан болып, өз елі әдебиетінің жаңара тууының басы болған болар еді"- деп жазады Г.Н.Потанин.
Шоқан Уәлиханов күнделіктері көркем очерк мәнерінде жазылған, кейде тіпті лирикалық шегіністермен келіп отырады. ("Қулжа сапарының күнделігі", "Қашқария сапарының күнделігі"). Бул күнделіктерден бір байқалатыны-табиғатты көз алдыңа әкеліп қызықты етіп бейнелей жазуы және оны халық өмірімен тығыз байланыстыра білуі; Ш.Уәлиханов ауызекі әдебиетті, сирек қолжазбалармен нумизматикалық ескерткіштерді сфрагистика, Қазақстан мен Орта Азия халықтары қолөнері үлгілерін қажымай-талмай жинаушы ретінде де кеңінен танымал. Ол туралы П.П.Семенов - Тяншанский мен Ф.Р.Остен-Сакен былай деп жазды: "Бул материалдарды жинауда Уәлиханов еңбегін де, қаржысын да аяған жоқ, өз халқының аңыз, дастан - жырларын муқият жазып алып жүрді,

Орта Азия халықтарының тілін зерттеді, көне мұралар оған қымбатқа түсті, өлімге бас тіккендей будда монастырлеріне кіріп одан сирек кездесетін қолжазбаларды алды".
Тарихи деректердің әртүрлі топтарымен қатар Ш.Уәлиханов жеке деректерге де талдау жасап, өз бағасын берді. Қырғыз халқының ұлттық мақтанышына айналған Манас дастаны туралы бүтін халықтың шығармасы, Илиадасы деген бағасын береді.
Қазақстан тарихының деректану саласында өзіндік іс қалдырған Шоқан Уәлихановтан кейінгі қазақ ғалымдары Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсынов болды. Ә.Бөкейхановтың деректану саласына қосқан үлесін негізінен үш салаға бөліп қарауға болады. XX ғасырдың басындағы, ең бір күрделі кезеңдегі қазақ халқының өмірінен мағлұмат беретін дерек көзі ретінде Әлихан Бөкейханның өз еңбектері. XX ғасырдың басындағы, қазақтар туралы бірде -бір ғылыми еңбек Әлихан Бөкейхановтың еңбектерін пайдаланбай жазылмайтындығы. Оның көтерген мәселелерінің ауқымдылығы, еңбектерде сақталған деректердің шынайылық дәрежесінің жоғары болуы, ғалымның терең білімі мен екі тілде бірдей жазу шеберлігі, өз ұлтының жағдайы мен дүниежүзілік тарихты жетік білуі, соған сәйкес терең талдаулар жасауы Әлихан Бөкейханов еңбектерінің сарқылмас қазына екенін көрсетеді.
Ә.Бөкейханның шығармашылық мұрасы деген мақалада Ғылымның негізгі, басты еңбектері қазақ халқының тарихына, экономикасына, мәдениетіне, шаруашылық жүргізу тәсілдеріне, ру-тайпалар шежіресіне, тұрмыс-салтына, қазақ жерлерінің отарлау тағдырына арналған. Бұл еңбектерде мың-сан деректер, цифрлар, таблицалар, сілтемелер, жер, су, адам есімдері, әртүрлі қайнарлардан алынған үзінділер, қысқасы, ұшан-теңіз материал бар-деп әділ айтылған. Екінші саласы - деректану ғылымының талаптарына сай, тарихи құжаттарды іздеп тауып, жариялау. Ол Из бумаг султана Большой Киргизской орды Сюка Абылайханова, Из переписки хана Средней Киргизской орды Букея и его потомков, Из переписки Киргизских ханов, султанов и проч секілді құжаттар бастырған.Әлихан Бөкейхановтың тарихи деректану ғылымына қосқан үлесінің келесі бір бөлігі және ең бастысы - төл шығармаларында айтылған тарихи деректанушылық ойлары, нақты төл деректерімізді сынауға байланысты білдірген өз көзқарастары.
Ә.Бөкейханов өзінің деректанушылық ойларын, негізінен, ғасыр басында қазақ тілінде жарияланған шығармаларға жазған ғылыми рецензияларында айтқан. Мысалы, 1911 жылы жарық көрген Шәкәрім Құдайбердіұлының Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі-деп аталатын кітабына арналған рецинзиясында: мұнан бұрын қазақ шежіресі, қазақ тілінде кітап болып басылған жоқ. Шәкәрімнің бұл кітабы - қазақ шежіресінің тұңғышы, қазақ шежіресін білмек болған аға, іні іздегенді осы кітаптан табасың. Енді бұдан бұлай қазақ шежіресін жазбақ болған кісі Шәкәрім кітабын әбден білмей қадам баспа. Кітап жиған жері жоқ, көшпелі далада жүріп Шәкәрім шежіресіндей кітап жазбақ оңай жұмыс емес-деп бұл еңбектің қазақтың төл дерегінің бірі - шежірені жариялаудағы ерекше орнын, автордың объективтік қиыншылықтарға қарамай тындырған еңбегін жоғары бағалайды.
Қара Қыпшақ Қобыланды кітабына арналған әдеби сында деректану ғылымының күрделі мәселелерінің бірі деректің, сол деректе бейнеленген уақиғаның уақытын анықтауға әрекеттенеді. Әлихан Бөкейханов Тоқтамыс ханның өзінің тоғыз батырының бірі Қара Қыпшақ Қобыландыдан ақыл сұрағанын айта келе: Тоқтамыс хан Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы нәсілінен. Бұл ақсақ Темірмен соғысып, жеңіліп қашқан. Бұл Қобыландының ісі. ХІҮ ғасыр ортасы болуға лайық. Тоқтамысқа болысқан Литва князы Витофты Веркесала өзені бойында ақсақ Темірдің қолбасшысы Едіге алған. Бұл соғыс 1399 жылы болған. Бұған қарағанда Едіге Тоқтамыстан кеткен соң ақсақ Темірге қолбасшы болса керек. Мұнан көрінеді: Қобыландының Тоқтамыс, Едігелермен замандас болғаны - деп, негізделген қорытынды жасайды.
Әрине Қобыландының өмір сүрген уақыты туралы мәселені автор толық шешті деп толық айта алмаймыз. Дегенмен бұл келтірілген мысал, Ә,Бөкейхановтың деректану

ғылымының тиімді тәсілдерінің бірін пайдаланып өмір сүрген мезгілін анықтамақ болғандығын көрсетеді. Осы еңбегінде Әлихан Бөкейханов көркем шығармалардың деректік маңызы туралы, ондаған халықтың тұрмыс-салтының бейнеленуі туралы жалпы халықтың рухани, мәдени ескерткіштерінің тарих ғылымында алатын орны туралы өз пікірін білдірген.
А.Байтұрсынұлы өз еңбектерінде кез-келген оқиға, немесе қоғамдық құбылысты ашып көрсету үшін тарихшы алдымен сол оқиғаның немесе құбылыстың тарихи алғышарттарын, объективті себептерін және оқиғаның белгілі бір бағытта дамуына эсер еткен субъективті факторларын көрсету арқылы оның ішкі мәнімен танысу қажеттігі туралы айтады. Сонымен, Ахмет Байтұрсынұлы Әдебиет танытқыш деп аталатын еңбегіндегі деректану проблемаларына арналған ойларын талдау, ұлттық деректердің ерекшеліктері, оларды сыннан өткізудің қажеттілігін нақты аргументтер келтіріп дәлелдеді. Шоқан мен Әлиханнан кейінгі өз ойларын айтқан, төл деректерімізге ғылыми талдау жасаған қазақ ғалымы еді.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
Мухаммед Хайдар Дулатидың Бабырға туыстығы қандай және ол Бабыр-наме еңбегінде Дулатидың қандай қасиеттері туралы жазады?
Тарихи-и Рашиди шығармасы қай ғасырлардағы, қандай аймақтардағы аса маңызды оқиғаларды баяндайды ?
М.Х.Дулатидың еңбегін ғылыми айналымға енгізіп, зерттеген шетелдік ғалымдарды ата?
Ш.Уәлихановты неге қазақтың тұңғыш деректанушы ғалымы деп атаймыз?
Деректану саласында зерттеген Шоқанның қандай еңбектерін айтуға болады?
Ә.Бөкейханов еңбектерін неше салаға бөліп қарастыруға болады?
Әдебиет танытқыш деген еңбекте кімнің деректанушылық ойлары келтірілген?
№3 дәріс
Дәрістің тақырыбы: Тарихи танымның пайда болуы және дамуы. Ағартушылық дәуірдегі тарихи таным методының дамуы.
Дәрістің мақсаты:
Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны:
І.Тарихи танымның грек-римдік методы.
2..Ағартушылық дәуірдегі тарихи таным методының дамуы.
З.Жаңа замандағы жаңа таным методтары.
Тарих дегеніміз- сананың түрлендірген, ақиқатты шығармашылық қайталауын білдіреді. Геродот біз үшін бірінші көне тарихшы, материалға баға беріп, оны тәртіпке келтіретін, бізге белгілі бірінші антикалық тарихшы болып табылады.басында , ол өзінің материалының алдында дәрменсіз сияқты болып көрінді. Ол өзінің не жазып жатқандығын және не үшін жазып жатқандығын түсінбейді: ...біздің жадымыздағы адамдардың іс-әрекеттері уақыт өте келе өшіп қалмас үшін, және аса ірі және таңқаларлық ғимараттардың даңқы өшпеу үшін... ал ең бастысы - (эллиндер мен жабайылар арасындағы) соғыстың не себепті өршігенін ұмытпас үшін. Синтез аладын-ала талдаусыз, өздігінен пайда болады; Геродот тарихы - сіздер тілімдерінен барлауға мәжбүр болған, аса ауқымды сурет сияқты - және сіз өзіңіздің шолуыңызды аяғына дейін жеткізген кезінізде ғана, көз алдыңызда барлығы айқындалып, ашыла түседі. Қазіргі замандық ғылым дискурсивті, бөлшектелген түрде сипаттаған нәрсені, Г еродот, нәзік ішкі сезіммен бүтінді құрастырып, сонымен қатар оны өңдей отырып, эпикалық хикаямен баяндайды. Геродоттың аңғал шағармашылығында тарихи ой-сананың қызметін шынайылыққа айналдыратын құрамдастар әлдеқашан енгізілген-ді.
Фукидидтен бастап, бұл жұмыс саналы түрде атқарылып келеді. Фукидид нені жазып отырғанын өзі біледі, материалды арнайы сұрыптап, оны ойластырылағн жоспарға бағындырады. Тарих атасы деп оны емес, Геродотты атаған жөн болар, өйткені дәр

соның шығармаларынан, тарих пәні дәлірек айтса, саяси тарих бастама алады. Тацит имперализм мәселелеріне терең бойлайды, алайда империя мәселелері ол үшін жоқ сияқты; Полибий сиқты ғұлама туралы да осыны айтуға болады. Антикалық ой- сананың мәдени құндылықтар табиғаты туралы хабары аз болған-ды;өмірдің саяси жақтары өзіне бар назарды аударғандығысонша- саяси тарих аясында мәдени құндылықтарға орын табылмаған еді. Осы антикалық тарихи ой-сана нәтижесінде қазіргі заман тархнамасы үшін орасан зор мәні бар көптеген мәселелер сырт қалған еді.
Ағартушылық дәуірдің Вольтер, Болингброк. Монтескье, Ж.Ж.Руссо т.б. сынды ойшыл ғалымдары өз заманының біртуар ұлдары болды. Олардың жазып кеткен еңбектері әлемдік мұраға айналды. Соның ішінде ойшылдардың тарихи көзқарастары жөніндегі пікірлері құндылығымен ерекшеленеді.
Болингброктың пікірінше, тарих өзінің алдына үлкен бір міндетті қояды: жеке тарихи тұлғалардың, қайраткерлердің өз заманындағы орнына байланысты баға беріп тарихи әділеттілікті қалыптастырады. Басқаша айтқанда, ХУІ ғасырдағы гуманистер сияқты Болингброк тарихнамалық шешеімнің этикалық табиғатына сенімін артты. Алайда, оның соңғы зерттеулерінде адамгершілікке баулитын тарихтыбылай түсіндіреді. Біріншіден, тарихи адамгершіліктік белгіден емес, қазіргі замандағы тарихшының өзінің адамгершілігіне байланысты туындайды. Екіншіден, тарихтың трибуналға айналуыөткен кезеңге қатысты ғана емес, өткеннің әсерінен туындайтын бүгінгі күнмен де байланысты. Яғни, оның ойынша, тарихтағы билеушілерді кінәламай, керісінше тарихи атты жамылған қазіргі басқарушыларды айыптау қажет. Сондықтан тарих роман немесе драма сияқты туындап, тірішіліктің жүйке жүйесі ретіндегі ұғымда қабылданады. Осыдан мынадай сауал туындайды. Егер тарихшының мақсаты оның білімімен ұштасатын болса, онда ол қорғаныс пен растау немесе айыптау мен қазіргі күнді жоққа шығарумен аяқталады. Бір сөзбен айтқанда оған өткенді қарсы қойып немесе оны сәйкестендіру. Осы кезде Болингброк тарихи шындық мәселесін қалай шешеді?
Бұл маңызды сұраққа Болингброк Дионисий Галикарнасскийдің: Тарих - бұл мысалдардан туындайтын философия деген сөзімен жауап береді.
Бұл анықтамада ағартушылық кезеңнің тарихи таным теориясының мәні келтірілген. Болингброк тарихтан тиісті орын алуы қажет, себебеі ол бүкіл әлемдік тарихтың антикалық бөлімдерінің тарихнамалық базасын сынап және тарихшы -эрудиттердің зерттеу әдістемелерін ХІХ ғасырдың деректерінде сынау арқылы анықтады. Ағартушылық кезең ойшылдарына тарихи процесс үлкен міндет артты, себебі субъективті жағынан зерттеушілердің назарын өзіне аударды. Тарихтың адамзаттық жоспарының сипаты әртүрлі жағдайларда туындады.
Болингброктың ойынша, тарих кеңістікті ығыстырады және біздің бақылау уақытымызды кеңейтеді. Сондай-ақ, оның пікірінше, философия ақыл-ойдан басталып, қиялмен аяқталады. Тарихшы деректерді негізге ала отырып, ақыл-ой тұрғысында зерттеу жүргізуі қажет.
Болингброктың және басқада ойшылдардың мәдени тарихи көзқарастары арқылы тарихтың прагматикалық мақстаы анықталады десек, ақиқаттан алыс кетпеген болар едік. Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
Тарихи таным дегеніміз не?
Тарихи танымның грек-римдік методын қалай түсінесің?
Аристотель тарихи дамуға эсер еткен қандай факторларды атап өтеді?
Тарихи танымның римдік методын қалай түсінесің?
№4 дәріс
Тақырыбы: XVIII-XX ғасырдағы Россияның тарих ғылымы Дәрістің мақсаты:
Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны:
І.Орыс тарихшыларының шетелдік тарих философиясын қабылдауы.
Көрнекті орыс ғалымдарының тарихи таным методтары.

ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы батыс Еуропа ғалымдарының тарихи таным методтары туралы еңбектері.
Батыс Еуропада деректану ғылымының дамуы неміс тарихшысы Э.Бернгейм мен француз ғалымдары Ш.В. Ланглуа және Ш.Сеньобостың 1889 жылы Грейсвиль университетінің профессоры Э.Бернгейм Тарих ғылымына кіріспе атты, 1898 жылы француз ғалымдары Ш.В. Ланглуа және Ш.Сеньобос Тарихи зерттеуге кіріспе атты оқулық жариялады. Оқулық ретінде дайындалған екі еңбек те бірнеше рет қайта басылып шықты және екеуі де орыс тіліне аударылды. Бұлар өздерінің еңбектерінде тарихшыларды құжаттар мен деректердің жетіспей тұрған жерлерін өздері жасайтын пайымдаулармен толықтыруға шақырды. Тарихи танымның субъективтілігін атап көрсете келіп, Ланглуа мен Сеньобос былай деп мәлімдеді: Өтіп кеткен өмір шындығын біз өз көзімізбен бақылай алмаймыз; біз оны қазіргі өмір шындығына қаншалықты ұқсас екендігіне қарап қана біле аламыз. Олар тарихтың позитивтік методологиясының, әсіресе тарихи фактілер мен оларды ғылыми еңбектерде пайдаланудың өзіндік эталонына айналды деуге болады.Көптеген жағдайда бұл еңбектер әлі де маңызын жойған жоқ.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
Француз ғалымдары Ш.В. Ланглуа және Ш.Сеньобостың Тарихи зерттеуге кіріспе атты оқулықтары қашан жарық көрді?
Э.Бернгеймнің Тарих ғылымына кіріспе атты еңбегінің тарихи таным методтарын қалыптастырудағы орны қандай?,
№5 дәріс
Тақырыбы: Тарихи таным теориясы мен методологиясы.Танымның матералистік методы.
Дәрістің мақсаты:
Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны:
Диалектикалық матерализм және тарих.
Тарихи таным методтарын қалыптастырудағы К.Маркстың, Ф.Энгельстің еңбектерінің ролі. Г.В.Плеханов.
Тарихтың матералистік түсінігі қоғам дамуының жалпы заңдылықтары туралы ғылымды - тарихи матерализмді құруға мүмкіндік берді. Мыналардың бәрінің- базис пен қондырғының өзара байланыстары, қоғамдық құрылымның өндіргіш күштердегі өзгерістерге сәйкес өзгеруі, қоғамдық сананың қоғамдық болмыстан тәәуелділігі және басқаларының - қоғамды тұтас алып қарастыруға қатысы бар. Сондықтан оларды жалпы әлеуметтанулық заңдар деп атайды. Олар барлық қоғамдық құбылыстарды түсінудің негізін құрайды, және сондықтан барлық басқа қоғамдық құбылыстарды түсінудің негізін құрайды, және сондықтан барлық басқа қоғамдық ғылымдар, тарихты да қоса алғанда, тарихи матерализмге сүйенеді. Сонымен бірге әрбір арнайы қоғамдық пәндер, әдетте, қоғамға тұтасымен қатысы жоқ, оның әрекеттерінің ең нақтылы жақтарымен байланысты заңдылықтарын ашады және зерттейді.
Матералистік әдіс тарихи зерттеу кезінде басшылыққа алынуы тиіс негізгі арқау ретінде пайдаланылмай, тарихи деректерді таптаурын болған дағдылы дайын үлгі бойынша бас салып кесіп пішуге және қайта пішуге қолданылған жағдайда өзіне кереғар қарама-қарсы нәрсеге айналып шыға келеді деді Энгельс пен Маркс.
Тарихта матерализм, тарихнаманы-тарихи үрдістің ең жүйелі, сынды, қатаң ғылыми теориясымен жабдықтағанның арқасында, ол адамның іс-әрекетінің идеялық түрткі себептерін мойындауымен тоқталмайтын, әрбір жағдайда осы қозғау салатын күштердің түрткі себептері қандай екендігін (Ф.Энгельс) анықтауға тырысатын-объективті

ғылымға; сонымен қатар, өзінің қортындыларында, объективті түрде анықталтын фактілер базисіне сүйенетініне қарай-тәжіриебелік ғылымдарға; және саралауы жағынан тіпті ең айтулы деген жеке тарихи қайраткерлердің түрткі салуынан гөрі, адамдардың үлкен массаларының, бүтіндей бір халықтың, ал халықтың астарында-бүтін бір қоғамдық таптардың қозғау салуына қарай, бастама алатын-дәл ғылымға айналады. Басқаша айтқанда, тарихтағы матерализм тарихнаманы, массалардың өмірінің қоғамдық жай- күйін табиғи-тарихи нақтылықпен зерттеу мүмкіндігін бергеніне қарай, төлтума ғылымға айналдырған еді. Ақыр-соңында, тарихтағы матерализм тарихнаманы-өзі сипаттайтын оқиғалар, түп-тамырында-жасырын болмысының бүркеуін ашпайынша, қол жеткізуге мүмкін болмайтын мақсат болып табылады, деп түсіндіретін ғылымға айналдырды. Бұл, маркстік тарихаяты, тарихнамаға өзі зерттейтін пән аясындағы теориялық қызметті жүктегенін білдіреді.
К.Маркс пен Ф.Энгельс тарихтың матералистік түсінігін ашқаннан бері, өткен бір жарым ғасыр бойы, тарих ғылымы, ең алдымен, тарихнаманын өз құралдарының көмегімен қортылып-тұжырымдалуды қажет ететін, орасан зор фактілерге негізделген материал жинақтаған еді. Осы міндеттердің қауырт маңыздылығы, сонымен қатар қиындығын меңгеріп-білудің арқасында, соңғы жылдары тарихшы-ғалымдардың арасында ғылым әдіснамасы, оның ішінде, тарих әдіснамасына деген қызығушылық жанданған еді. Осылайша, тарих ғылымында бұрыннан бері белгілі болған заңдылық, тағы да дәлеледене түскендей: фактіге негізделген материалды, негізнен, сыртқы әсерге қарсы қимыл танытатын кезеңдерімен алмасады.Бүкіл ғылымдар жүйесінде де белсенді түрдегі өз-өзін тану кезеңі басталғандықтан, тарих ғылымының аясында - тарихи үрдісті зерттеудің философиялық және тарихи деңгейлерінің арақатынасы мәселесі өте өзекті бола бастады.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
Тарихи таным методтарын қалыптастырудағы К.Маркстың, еңбектерінің ролі
. Тарихи таным методтарын қалыптастырудағ, Ф.Энгельстің еңбектерінің ролі.
Тарихи таным методтарын қалыптастырудағы . Г.В.Плеханов. еңбектерінің ролі №6 дәріс
Тақырыбы: Қазіргі кезеңдегі тарихи таным методтарының дамуы Дәрістің мақсаты:
Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны:
А.Тойнбидің тарихи даму теориясы.
Ш.Самалин Тарих және оның методтары.
И.Д. Ковальченко, А.П. Пронштейн, И.А. Форсобиннің еңбектеріндегі тарихи таным туралы ғылыми тұжырымдар және олардың маңызы.
Таным теориясының қажеттілігі және қазіргі жағдайы. Қазіргі күнгі және келешектегі тарихи таным теориясының дамуының негізгі бағыттары.
Ғылыми таным мәселерінің философиялық зерттеулерін, тарихнама тәж Ковальченко тарихи таным туралы тмендегідей тұжырым жасады. Қоғамның бүкіл тарихы бойындағы қоғамдық өміріндегі құбылыстардың бүкіл жиынтығы тарих ғылымының таным объектісі болып табылады. Тарихшы тарихтың теориясы, методология, ғылыми таным әдістерін ғана емес, басқа да құбылыстар мен үдерістерді зерттейтін басқа ғылымдардың да теориясын, методологиясын және ғылыми таным әдістерін жетік меңгеруі тиіс.
Тарихи ғылымды танудың тақырыбы адамдардың іс-әрекетінің табиғи-тарихи, бірте- бірте ілгерілемелі- үдемелі, ішкі шартты және заңды процесінің кеңістіктік пен уақыттық нақтылығының алуандығын ашуға негізделеді. Және танымдық болмыс деңгейінде емес, дәл нақтылығының деңгейінде болуы тиіс.
Тарихи ғылымда веификация жолымен жасалынып алынған білімнің шындылығын тексеру де кеңінен қолданылады, ол жаңа сезіммен қабылданатын деректермен немесе эмпиризмдік деректермен дәлелденеді. Бұл негізінен алғанда, әртүрлі тұжырымдамалрдың

шындылығын тексерудің негізгі тәсілі болып табылады, ал бұдан анық, сенімді ғылыми теоретикалық білімді алудың да негізгі тәсілі болып табылсақ, өйткені жорамалданған ойларды алға тарту бұрынырақта көрсетілгендей, оны танудың бастапқы нүктесі болып табылады.
Ғылыми эталоны туралы сұрақты шешуде методологиялық редукционизм мен методологиялық плюрализм сияқты екі негізгі тәсіл қолданылады.
Методологиялық редкуционизмнің мәні ғылымның нормативтік өлшеуіштері танымының ең дамыған, кемелденген салалары негізінде қалыптасуы тиіс, ал танымның басқа салалары осы өлшеуіш үлгісіне бейімделіп, осыған теңестірілуі тиіс деген тұғырды ұстанады. Ал методологиялық плюрализм болса, керісінше, ғылымда жалпылай алғанда, ғылымидың ортақ идеалы болуы мүмкін емес және оның бірнеше тәуелсіз, және бірдей өлшеуіштері болуы тиіс дегенге негізделеді.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
№7 дәріс
Тақырыбы: Тарихи танымдағы арнайы ғылыми методтар Дәрістің мақсаты:
Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны:
Тарихи генетикалық метод. Олардың негізгі ерекшеліктері және қолдану салдары.
Болжамды статистикалық тексеру.
Тарихи зерттеулердегі статистикалық өлшемдерді пайдаланудың ерекшеліктері.
Жүйелік методтың классикалық сипаттасымен оны тарихи зерттеулерде қолдану жөнінде кеңес зерттеушілері жекелей айтқанда, И.Д. Ковальченко өзінің іргелі еңбегі Методы исторического исследования А.И. Ракитов Историческое познание еңбегінде берді. Л. Гумилевтің атақты пассионарлық тұжырымдамасында жүйеліліктің қағидалары жүзеге асырылған. Сонымен қатар. Кеңестік тарихи ғылымдағы тарихи- матералистік тұжырымдамасында үстемдік еткен экономикалық детерминизм жүйелілік метод толыққанды пайдалануға мүмкіндік бермеді.
90 жылдардың басында тарихи зерттеулерде жалпы ғылыми методтарды пайдалану мәселелері жаңа тарихи парадигмалардың кең таралуымен негізі жүйелік метод болатын жалпы жүйелер теориясымен байланысты.
Мемлекет алға қарай дамыған сайын статистика ғылымын терең оқып-үйрену маңызды. Статистика- әрбір қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуының айнасы, статистикалық деректер арқылы бүкіл мемлекеттің дамуын, құлдырау кезеңдерін және олардың нақты себептерін айқын көруге болады. Тарих ғылымында факті ретінде, салыстырмалы түрде статистикалық деректерді пайдалану әдістеріне тоқталайық. Статистика ұғымы XYIII ғ. екінші жартысында пайда болды, алғаш рет Германия университетінде пән ретінде қолданылды. Ол кезде статистика- мемлекеттің жетістіктері мен ерекшеліктерін көрсететін таным ретінде бағаланған еді. Статистика латынша status деген сөзінен шыққан, белгілі бір заттардың жағдайы, күйі дегенді білдіреді. Статистика қоғамдағы құбылыстарды нақты бір уақытқа және кеңістікке қарай сандық жағын зерттейтін ғылым саласы. Оның басты мақсаты- сол құбылыс туралы сандық мәліметтерді шығарып, қоғамның осы тұрғыдағы қажеттілігін қамтамасыз ету болып табылады. Демек, статистика сапа мен санды қатар қолданады, барлық салаға есеп жүргізіп, оның көрсеткіші бойынша алдағы міндеттерін айқындайды. Жалпы статистика деректану ғылымында үш түрлі мағынада кездеседі: І.Статистикалық ақпарат-өңдеуге ұшыраған кез-келген қайталанатын мәлімет; 2.Түрлі ғылымда, сандық зерттеулерде қолданылатын математикалық әдістің ғылыми түрі; 3. Тарихи деректің бір түрі. Ең алғаш Грецияда қалалардың жағдайы жөнінде статистикалық баяндау болды. Ресейде 1860 жылдан бастап Орталық статистикалық комитет құрылады. Қазақстанда тұңғыш рет Ақмола қаласында статистикалық комитеті 1877 ж. құрылады. Статистикалық деректерге мұрағаттық деректер мен жарияланған материалдар жатқызылады. Оларға тек өңделмеген

материалдармен қатар, статистикалық зерттеулерге байланысты нұсқаулар (инструкция) ағымдағы тіркеуге байланысты құжаттар (тіркеу карточкалары, бланкілер, анкета, формуляр, ведомсттер, бухгалтерлік есептер, сметалар т.б. жатқызылады.
Статистикалық зерттеулер алдын-ала жоспарланып, арнайы нұсқауы мен бағдарламасы қабылданды. Байқау бағдарламасының өзіндік негізгі нысаны және өзіндік емес нысаны болады. Олардың өзі тану белгісі мен бақылау нышаны болып екіге бөлінеді. Пайда болған статистикалық деректердің мазмұны, мақсаты, міндеті әртүрлі болады. Статистиканың әдістері дегеніміз- әлеуметтік-қоғамдық құбылыстардың сандық жағы туралы қорытылған, қойылған мақсатқа сай сандық көрсеткіштерді алу үшін, міндетті түрде жүргізілген осы саладағы ерекше қызмет жүйесі. Ол үш түрлі кезеңнен тұрады: жаппай бақылау, мәліметтерді жинақтау және топтастыру, топтастырылған немесе өңделген мәліметтердің көрсеткіштеріне талдау жасау. Экспедициялық бағдарламаларда статистикалық формуляр деп аталатын құжаттарға сұрақтар көшіріледі. Формулялдың өзі карточка, анкета, есеп беру т.б. түрлі болады. Статистикалық деректерді математикалық әдістер арқылы тарих ғылымында тиімді және дұрыс пайдаланудың әдістерін Д.Иванцов, К.Ковальченко, Т.Волкова, С.Жакишева, Г.Ерменбетова ұсынды.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
Тарихи генетикалық метод дегеніміз не?
Статистикалық өлшем дегеніміз не?
Статистика алғаш рет қай мемлекетте пайда болды?
Статистикалық әдістер дегеніміз не?
№8 дәріс
Тақырыбы: Тарих ғылымының методологиялық мәселелері Дәрістің мақсаты:
Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны:
Маркстік - лениндік методология жүйесі: таптық позиция және оның кемшіліктері мен ғылымға тигізген зияны.
Қазақстан тарихшыларының тарихнамалық, методологиялық еңбектері
К.Маркстың қоғамдық- экономикалық формациялар идеясы.
Цивилизация методологиялық жүйе: ұғымы, ғылыми артықшылығы, дәуірлеу принциптері.
Тарихи білім, ХХ ғ. 90ж. өзінің шарықтау шегіне жетіп, әлеуметтік дағдарыстармен тұспа-тұс келді. Сол кезде тарих ғылымы үшін негізгі мәселенің бірі - методологиялық тұғырнаманың болмауы. Ресейлік ғалым В.П.Данилов Ресейдегі ғылыми-тарихи білімнің 80-90жж. дамуын былай көрсетеді: кеңестік қоғамдық сананың, саяси, идеологиялық және ғылыми түсініктің ыдырауынан, тарихи мифтерді ойлап шығару, ғылыми тарихнаманың құлдырау жағдайы, ғылыми басылымдардың қысқарып, мүлдем шықпай қалуы. Ал, ғалым А.П.Логунов Ресейдің тарих ғылымын дағдарыс сөзімен синоним етіп алып, 1986-1998 жж. Ресей тарихнамасын былай 3 кезеңмен сипаттайды:
1986-1987 жж. кеңес тарихнамасының негіздерінің өзін сынауды бастауы;
1990-1991 жж. тарихшылардың отандық тарих ғылымын терең дағдарысқа түсті деп есептеуі;
1997-1998 жж. теориялық негіздері мен методологиясы жоғалған ресейлік тарих ғылымының жаңа санаға ие болуы туралы тезистердің жариялана бастауы.
Тарихшылардың дағдарысты мойындауы ғылымға кері эсер етпейді, керісінше, бұл жағдай тарих ғылымының одан әрі жетілуі үшін жаңа жол іздеуге мүмкіндік тудырады. Дағдарыс салдары мен тарих білімін салыстырмалы екенін мойындау нәтижесінде ХХ ғ. 90ж. басында тарих ғылымының зерттеу объектісі өзіне назар аудартты. Теорияның әр алуан болуы тарихтан білімі жоқ, жұмыстарының мазмұны о.ғ. шежіоеге ұқсайтын зерттеушілердің кірісуіне алып келді. Мұндай жағдай тарихи тыныштық ғылыми идеалын өзгерту нәтижесі еді. Себебі - кеңістіктегі ұзақ уақыт тарихи ойдың дамуын анықтап келген марксистік ғылыми парадигманың құрылуының салдары. 80ж. аяғы мен 90ж.

басында кеңес тарих ғылымында орын алған өзгерістердің бірі - тарихи сананың дағдарысы, яғни әлеуметтік мінездің бастапқы модельдерінің өзгеріп, маркстік тарих танымның қызметіне көзқарасын өзгерткен тарихнамалық факті ретінде көрініс тапты. Марксистік тарихнамалық құрылымы мен методологиялық негіздерін өзгертті. Осының барлығы, кеңестік тарих ғылымында белгілі дәстүрдің аяқталуы және методологиялық вакуумда жаңа басты идеяның қалыптаса бастағаны туралы айтуға негіз болады.
80-90жж. қалыптасқан теориялық-методологиялық тұйықтан шығар жол қандай болмақ деген сұрақ туындайды - 1 жол, теориянық білімді дамыту, теория-ғылыми танымдылықтың басты бөлшегі және білімділік туады. Тарих ғылымы тап болған теориялық-методологиялық апат - тарихтың қоғамға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.