Ə. Н. Бөкейхановтың қазақстан тарихын зерттеуге қосқан үлесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Мұхит атындағы жалпы орта білім беретін мектебі

«Ə. Н. Бөкейхановтың қазақстан тарихын зерттеуге қосқан үлесі»

(Баяндама)

Қазбаева Айгүл Сатбайқызы

2021-2022 оқу жыл

Ə. Н. Бөкейхановтың қазақстан тарихын зерттеуге қосқан үлесі

Қазбаева Айгүл Сатбайқызы

Мұхит атындағы ЖОББМ тарих пәні мұғалімі

aigul_kazbaeva@mail. ru

ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы білімді қазақ интеллигенциясының жарқын өкілдерінің бірі - Əлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов. Ол қазақ халқының тұрмыс- тіршілігін, мəдениетін, шаруашылығын, əлеуметтік- экономикалық жағдайын жан-жақты зерттеген ғалым, зерттеуші. Əлихан Нұрмұхамедұлының еңбектерінен қазақ халқының экономикасына, тарихына, мəдениетіне, шаруашылығына қатысты түрлі деректерді, сандық мəліметтерді, кестелерді жəне тағы басқа көптеген материалдарды кездестіруге болады [1] .

1903 жылы Санк-Петербургте жарық көрген «Қырғыз өлкесінің мәдениеті мен жетістіктері» атты монографиясында Қазақстан аумағында орналасқан археологиялық ескерткіштердің толық сипаттамасы, өлкені ежелден бері мекендеген түрлі халықтардың өмірі, тұрмысы мен шаруашылық түрлеріне сипаттама берілген. Археологиялық қазба жұмыстарының мəліметтеріне, өзі жүргізген зерттеулерге сүйене отырып, ол өлкедегі бұрын өмір сүрген тайпалар жайлы айта келіп, табылған археологиялық ескерткіштердің соларға тəн екендігіне тоқталады. Автор грек, қытай, ұйғыр деректеріне сүйене отырып, қазақ жерінде өмір сүрген ғұн, үйсін, арғын, найман, керей, алшын тайпаларының тарихына шолу жасап, олардың пайда болуының сипаттайды, монғол, жоңғар шапқыншылығы, Қазақ хандығының құрылуын, отарлау кезеңдерін ерекше баяндайды. Онда қазақ ұлты мен мемлекеттілігінің қалыптасуының негізі болған тайпалардың тарих сахнасына шығуы туралы құнды мәліметтер берілген.

1910 жылы Санкт-Петербургтен басылып шыққан «Киргизы» атты еңбегінде демографиялық, статистикалық мəліметтер басым. 1985 жылы бұл еңбекті Оксфорд университетінің Орта Азияны зерттеу қоғамы «Казахи о русских до 1917 года» деген атпен қайта басып шығарды. Шетелдік ғалымдардың бұл еңбекке деген қызығушылықтары тегін емес. Еңбекте қазақ этносының шығуы туралы, қазақ халқының саны, шаруашылығының толық сипаттамасы, далалық өлкенің əлеуметтік-экономикалық, мəдени жəне саяси өмірі туралы сараптамалық ақпараттар беріледі. Бұл еңбегінде қазақтардағы жерді пайдалану тəртібі жөнінде кеңінен жазып, ғылыми тілде айналымға енгізген «қыстау», «жайлау», «күзеу», «шаңырақ меншігі» жəне т. б қазақша ұғымдарға анықтама беріп, экономикалық категорияларға жіктейді. Ол туралы: «Барлық қырғыздар жылына 8-10 ай бойы бір орында отырып тіршілік етеді. Қырғыздардың мекені «қыстау» деп аталады, бұл «қыс» - зима, «тау» - горы сөздерінен алынған. Бұрынғы уақытта «қырғыздар» қыста киіз үйлерде қыстап шыққанда, олар қысқы уақыт үшін таулы жерлерден ықтасын болатын орын таңдаған, осыдан олардың қоныстары қыстау аталған . . . Қыстаудың мөлшері уездің табиғи тарихи жағдайларына тəуелді, оның көлемі жайылым мен топырақ өнімділігіне байланысты. Қай жерде шөп шабудан мол өнім алу мүмкіндігі болса, соғұрлым малға азық көлемі дайындалады да, қыстау көлемі өседі. Қырғыз «қыстауы» шаруа селолық қауымы тəрізді қарапайым жер бірлігін көрсетеді . . . пайдалануында болыстардағы «қыстаудың» мұндай тобы статистикалық əдебиетте «қауымдық-ауылдық» деп аталады, яғни, «қыстау» мағынасында қырғыз тұрмыстарындағы жер бірлігін көрсетеді», - деп баяндайды [2; 68, 69] .

Ə. Бөкейханов қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстар туралы еңбектері де қазіргі уақытты құндылығын жойған жоқ. Ə. Бөкейханов ХХ ғ. басындағы ұлт-азаттық қозғалыстың көшбасшысы ретінде Кенесары Қасымұлы тұлғасына, оның жетекшілігімен болған көтеріліске үлкен қызығыушылық танытты. К. Қасымовты ұлт-азаттық қозғалыстың негізін салушы ретінде құрметтеп, өзіне үлгі тұтқан. Оны қарулы көтеріліс арқылы қазақ халқына тəуелсіздікті қайтарғысы келген тұлға, күрескер ретінде дəріптейді. Кенесары қозғалысына ғалым өзінің «Исторические судьбы Киргизского края и культурные его успехи» атты еңбегінде: «Өздерінің орыс үкіметіне тəуелді екендіктерін мойындаған қазақтар, бұл жағдайға бірден мойынсұнбады, тіпті өздерінің тəуелсіздіктерін қайтарғысы келді, бірақ бұл ұмтылыстары сəтсіздікке ұшырады» деп қысқаша тоқталып өтеді [2; 49] . Алайда сол кездері патша цензурасынан қысым көрген ғалым көтерілістің мақсатын, жеңілу себептерін ашық көрсете алмайды. Бұл туралы ол тек 1923 жылы жарыққа шыққан «Материалы к истории султана Кенесары Касымова» [5] атты кітабында қайта тоқталады. Осы еңбектің алғы сөзінде автор Кенесары Қасымовтың тұлғасы тарихшылардың назарынан тыс қалғандығын атап өтеді. Бұл еңбекте ғалымның алдына қойған мақсаты Кенесары ханның соңғы жорықтары жөніндегі мəліметтермен бөлісу жəне оқырмандарға оқиғаның ішінде болған қырғыз Қалиғұл Əлібековтың аузынан жазып алынған деректерді ұсыну болып табылады. Бұл еңбектің қазақ тарихы үшін құндылығы сөзсіз, Əлихан Нұрмұхамедұлы ғалым-тарихшы ретінде осы ұлт-азаттық қозғалысқа шынайы баға береді.

Әлихан Бөкейханов «Қазақ» газетін ұйымдастыруға зор еңбек сіңірді. Газет беттеріне оның мақалалары қазақ және орыс тілдерінде басылып шықты. Патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырағандықтан, ол мақалаларына «Қыр баласы», «Ғали хан», «Қырғыз-қайсақ» т. б. лақап аттар қойып отырды. Ол өз мақалаларында қазақ халқын отарлық езгіден азат ету, тарих пен мәдениет, әлеуметтік жағдай, саясат пен халық ағарту ісі мәселелерін көтерді. «Қазақ» газетінде жарияланған мақалаларының идеялары, ой-толғамы, стилі бөлек. Онда автор өткен уақыт емес, өз заманындағы көкейкесті мəселелерді талдап, түрлі ағымдарға баға береді, ұлт болашағына баса назар аудара алды десемде болады. Мемлекеттік Думада сөйлеген сөздері, көтерген мәселелері осыған дәлел.
Ə. Бөкейханов ХХ ғасырдың басындағы қазақ жеріндегі кез келген мəселені ерекше қоя білген. Ұлттық мəселені Ресей империясы көлеміндегі жағдайлармен сабақтастыра қарайды. Қазақ халқының түрлі тарихи кезеңдеріне талдау жасайды. Ғалымның еңбектерінде қарастырылатын патша өкіметінің қоныстандыру саясаты, ұлт-азаттық қозғалыс тарихы жəне қазақ тарихындағы тағы басқа өзекті мəселелер бүгінгі күні де маңызын жойған жоқ.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.